BAT-BATEAN
MUNDU BAT
102. ZENBAKIA | 2016 UDA | 8 EURO
BERTS LARI BERTSOLARI… WWW.BERTSOLARI.EUS
EDITATZAILEA:
BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA. Martin Ugalde Kultur Parkea - 20140 - ANDOAIN TEL.: 943 300 621 / 629 460 978 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus komunikazioa@bertsolari.eus ZUZENDARIAK: Beñat Zamalloa eta Antxoka Agirre ERREDAKZIO BATZORDEA: Amagoia Mujika, Jon Martin, Esti Esteibar, Alain Ulazia, Beñat Hach Embarek eta Xabi Paya. ADMINISTRAZIO BATZORDEA: Joxean Agirre, Xanti Jaka, Antxoka Agirre eta Zezilia Herrador ARGAZKIAK: Conny Beireuther, Ekaitz Filarmendi eta Andoni Lubaki DISEINUA, MAKETAZIOA ETA MARRAZKIAK: Txema Garzia Urbina EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Bea Zabalondo INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91
Euskara Zuzendaritza Nagusia Dirección General de Euskera
U D A Z K E N A
2 0 1 6
008> •
010> EUROPA BAT-BATEAN JARDUNALDIEK GOGOAN ETA GOGORARAZTEKO UTZITAKOAK Argazkiak: Conny Beireuther —
012 ERDIGUNEA ERTZEI BEGIRA JARRI ZENEKOA Testua: Oihana Iguaran —
036 AKADEMIA Testua: Karlos Aizpurua —
068 MAGIAN SINESTEN DUGU Testua: Maite Berriozabal eta Alaitz Rekondo —
088 KAREN OWEN: “HASERRE NAGOENEZ, POESIA EGITEN DUT” Testua: Maialen Lujanbio Itzultzailea: Begotxu Olaizola —
110 GURE HITZAK Testua: Alaia Martin —
124 ZIPREZ Testua: Amets Arzallus •
KOA. DSS2016 Kultur NA HO DA ZIA RE BE O IK AF ALE MONOGR lantegiak eta Euskal Herriko ko oz ah ola ntz Mi n, ita ba Hiriburutzaren jardunaldiak antolatu zituen an ate t-b Ba a rop Eu k ea art artu Bertsozale Elk o hainbat inprobisatzaile elk ok rag ha az rop Eu eta o ak uztailan. Europ kotasunaz gogoetatzeko. zituen jardunaldiak bat-bate ekartzeko eskea egin zaie ara iot orr a ko ita utz an go go k Jardunaldi horie zallus bertsolariei, Karlos Ar ets Am eta n rti Ma ia Ala i Oihana Iguaran, ozabal eta Alaitz Rekondo ga rri Be ite Ma eta ri ea kid ko l Aizpurua Mintzola i egindako elkarrizketa mardu en Ow ren Ca k bio jan Lu en jartzaileei. Maial kar ale berezi honek. bezain interesgarria ere bada jasoak. n utzitakoak, gogorarazteko eta go go iek rez be ldi na rdu Ja
6
7
(musika elektronikoa hondoan entzuten zela), hain gordin... Publikook, erritmoa eramaten “laguntzeko”, hankaz lurra jotzen jarri gintuen, eta poema bukaeran esan ez zigun bada, gerrara joan eta itzuli ez ziren oinak zirela gureak?
HEMEROTEKA Munduko kantu inprobisatuen aniztasuna mapa bakarrean Kulturartea Mapa osatu du Xenpelar Dokumentazio Zentroak, kantu inprobisatuaren munduko adierazpideak jasotzen dituen datu basea. Uztailean aurkeztu zuen Mintzola Ahozko Lantegiak, Donostian eginiko Europa bat-batean jardunaldien barnean. Kantu inprobisatuak munduan dituen adierazpideak biltzen ditu mapak, haiei buruzko informazioa ematearekin batera. Guztira, 97 adierazpide dira, hizkuntza familiaren arabera sailkatuak. Mapan kokatuak egoteaz gain, zerrenda batean informazio gehiago eskaintzen du datu baseak: hizkuntza, kokapen geografikoa eta aktibo dagoen ala ez. Zerrendan klikatuta, halaber, aukeraturiko adierazpideaz informazio zabalagoa eskura daiteke, hala nola, deskribapena, bideoak, bibliografia, sarean dagoen informazioa eta Xenpelar
Dokumentazio Zentroaren BDB Bertsolaritzaren Datu Basean adierazpide horri buruz jasotako dokumentazioa. Mapa bizia da eta ekarpen gehiago jaso ahala osatu egingo dute. http://www.mintzola.eus/eu/kul turartea/mapa helbidean dago, edonork erabil dezan.• T
Gorputz osoz entzuna
Molde bakoitza den bezala eder, eta konparatibarik ez: Konplizitate handia sumatzen zen munduaren punta banatako artisten artean: esaterako, Miren Amurizak Huasteca herriko Rebeca Limónekin egin zuen oholtzatik oholtzarako saioan “nire burua ikusten dut 15 urterekin” bota zionean. Ispilu ziren. Oholtza bakoitzean zeuden pare bat euskaldun, artistei belarrira itzulpenak egiten eta edozein laguntza eskaintzen. Zaintza eszenara eraman zela ikusi zen. Plazako izaera agertu zuten seiek. Ausardia, bertigoari eustea azpimarratu daiteke
Limónen kasuan. 15 urterekin eta goizeko hitzaldian aitortu zuenez, urtean oso emanaldi gutxi eginda, sentitzen genuen estrofa bakoitza osatzea ariketa itzela zuela. Ale ederrak osatu zituen hala ere, eta kantaeran, eszenan jartzeko moduan, harrigarri eutsi zien isiltasun tarte tentsoei. Adin bereko gutxi ezagutzen dira taula hori dutenak. Publikoa irabazteko kasta atera zuen Yunet Lópezek ere, gure ohitura eta protokoloen gainetik, dezima kantatzen jarraitu zuenetan. Lópezek eta Limónek usainei buruz eginiko saioa usainak adina gordeko dugu gogoan. María Isabel Serveraren graziak ere harrapatu gintuen, nola glosak emateko modu adierazkorrean, hala ofizioka ironia handiz jolasteko moduan ere. Lujanbiorekin deman eginiko saioa izan zen une distiratsuenetako bat. Karen Owenek poesia deklamatu zueneko hori zer izan zen? Hain moderno
Etxekoen lana ere gorputzetik baloratzeko, euskara ulertzen ez zuen kubatar baten iruzkinak ekarriko ditut: “Amurizak oinekin ere kantatu zuen eta!”, gorputz osoarekin sonoritate distiratsuz, egia. “Eta Lujanbiok, a zer errespetua, zer isiltasuna sortzen duen kantuan hasterako!”. Txirritari ere jarriko zion errespetua, haren bertsoetako neskazaharrak berpiztu eta hitza itzuliko liekeela bota zuen bertso biribil harekin.• T
Irla txiki guztien artean, irri handi bat itsasoari begira
Ekitaldiaren hasieran Hans Eder eta Norbert Hauer publiko artetik kantu alaian sartu zirenetik ikusi, entzun eta gozatu ahal izan zen inprobisatzeko modu desberdinez. Galestarren lana, adibidez, hagitz zorrotza da. Neurri ezberdinetan, errimak, aliterazioak eta azentuak erabiltzen dituzte. Ez da kantatua; aurrez zirriborratutako apunteetatik sortzen dute berbaldia.
«Ilargiak mugitzen du itsasoa, baina denok ditugu gure ilargiak, mugitzen gaituzten indarrak. Zein dira zuen ilargiak?», galdetu zieten Karen Owen eta Eurig Salisbury-ri aurkezleek, Maite Berriozabal eta Alaitz Rekondok. Zirriborroa prestatzeko denbora pixka bat hartu, eta hala errezitatu zuten: «Estatubatuarrak ilargira joan zirenean, argazki ospetsu hori atera zutenean, lurrak ekuadorra zirudien han iluntasun horretan, lurrak izugarri leku ona ematen zuen, baina oroituko zarete bederatzi hilabete lehenago Vietnameko sarraskia gertatu zela. Lurrak txoratu egiten gaitu, dimentsioa galduta, baina deus ez gara». «Bizitza, espazioa ere bada bizitza, jendea gure inguruan, batzuk planetak dira, beste batzuk izarrak, beste batzuk astoak, besteak planeta jaiotzear daudenak, joanetorrian ibiltzen dira, batzuetan inguratu egiten gara, bestetan zeharo urrundu, batzuek oso gazte egiten dute alde lurretik heriotzak eramanak, beste batzuk gehiago gelditzen dira, espazioan ikusten naiz, oso gazte ikusten dut nere burua, espazio zahar honetan, oso txikia ikusten dut nire burua espazio handi honetan».• T
Edozer posible den artxipelagoa
Azken egunotan urek toki batetik bestera eraman duten uharte multzoan Peter Panen Sekula Inoizko lurraldean baino gauza bitxiagoak gertatu baitira, ‘ezin da’ esatea debekatuta egongo balitz bezala. Azken saioan ere uste ez izateko moduko ariketak izan ziren osagai nagusia. Entzun ziren serioak, emozionanteak, soilak, umoretsuak, bereziki mestizoak... Aurreko egunetan bezala, nabarmen gelditu ziren kultura eta estilo desberdinen arteko aldeak. Aniztasun horrexek aberastu du esperientzia. Eta izan zen bat, beste askoren artean, bertan zirenek nekez ahaztuko dutena, ‘Las Alondras Huastecas’ mexikarrak eta hiru bertsolari batera lanean jarri zituena. 16 urteko Rebeca Limón eta Julio Soto aritu ziren bat-bateko lanetan. ‘Querreque’-ka, beste bi ‘alondrak’ eta, Sotoren laguntzaile gisa, Gaztelumendi eta Arzallus. Bando batean, soineko dotore eta koloretsuak zeramatzaten dama pinpirinak, azazkalak ondo zorroztuta eta mokoa ezten bilatuta. Bestean, hiru bertsolariak, oso bertsolari jarreran eta tankeran. Emaitza, Youtuberako modukoa.•
9 8
14
15
Kultura globalak inguratuta, irlatxo bat da tokiko tradizioa.
ULTURARTEKO JARDUNALDIA. HALAXE ZUEN IZENA IA PORTURATZEAN JASO NINDUEN ONTZI HARK. AURREZ TRABESIA LUZEA ZEKARREN, NIK INBIDIAZ LEHORRETIK IKUSIA. KULTURARTEKO TOPAKETA. BAZUEN TOPAKETATIK ZERBAIT, LEHEN EGUNEKOA AGIAN, OZTAOZTA; GAINERAKOA SAKONEGI JOAN BAITZEN TOPAKETA SOILA IZATEKO, ESAN DAKIOKE EZAGUTZA, BAINA ESANGO DIOGU LAGUNARTEA. KULTURARTEKOA ERABAT IZAN ZEN, HORI BAI. KULTURARTEA DA HITZA.
K
Kultura globalaren aurrean erronka suposatzen zuen tokiko kulturari oihartzuna emateak. Are gehiago, tokiko kultura haiek zegokien herrialdetik atera eta elkarrekintzan jartzeak. Baina ontzi hartan erronkak ilusioz hartzen ziren eta halaxe antolatu zen uztaileko topaketa ere. Kuba, Zipre, Gales, Balear Uharteak, Austria, Mexiko eta Euskal Herria elkarrekin aritu ziren inprobisatzen, norbere tradiziotik. Inprobisazio emanaldiak eta inprobisazioaren inguruko jardunaldi akademikoak uztartu zituen topaketak. Euskal Herriko Unibertsitateko unibertsitatetik ere bertsotan agertu zuten inprobisazioa eta zientzia kontraesana izan zitezkeela, baina agerian geratu zen akademiak asko egin dezakeela bertsoaren alde eta bertsoak akademiari eskaintzeko esparru zabala duela. Topeketetan elkartutako inprobisatzaile guztiek eta guztiok halako gosez entzuten genituen besteen esperientziak, halako pozez entzuten gure sentipen berak besteen ahotan eta halako indarrez ikusten genuen kezka bertsuak izan arren gainditzeko bideak zabaltzen ari ginela gure irla banatan… Kultura globalak inguratuta, horixe bera delako tokiko tradizioa, irlatxo bat. Ez ziren alferrik landu artxipelagoaren metafora eta korrontearen aurkako bidea emanaldietan, ezta tabakalerako periferiako aldarriak ere. Ez zen alferrik bihurtu erdigune Bilintxi eskainitako kale inkomunikatua eta ez zen alferrik Oñatiko pezera erabili arnasa hartzeko. >
16
17
20
21
Eta ospakizun horrek jende asko harritu zuen inguruan, kultura globalari lotutako askori piztu die interesa eta erdaldun batek baino gehiagok agertu zuen inprobisatzaileek testuak ulertzeko interesa. Hain zuzen, ez zelako gaztelania izan elkar ulertzeko zubi, gehienetan; zuzeneko itzulpen bidez moldatu izanak agertzen du artxipelago hori metafora hutsa baino lotura handiagoa dela. Kubatar eta mexikotarrek ere euren belarriak eskaini dizkigute jakin-minez, euskarazko itzulpenak ulertarazteko. Euskaldun bezala plazer txiki bat izan zen hori ikustea, plazer handia gainerako hizkuntza gutxituekin konplizitate hori sentitzea. Euskaldunok, galestarrak eta katalanak bezala, ohituta gaudelako ertzetik begiratzen. Baina zer, ertz hori hiru puska egiten denean? Zer, hiru ertzetara begiratu behar dugunean? >
22
Topaketa osoa omenaldi bat izan zen: inprobisatzen dugula, bagarela eta elkartu garela ospatzeko.
Asteazkeneko emakume inprobisatzaileen saiorako bileran aipatu zen bezala, topaketa osoa omenaldi bat izan zen: inprobisatzen dugula, bagarela eta elkartu garela ospatzeko.
23
24
26 27
Euskaldun bezala, plazer handia izan zen gainerako hizkuntza gutxituekin konplizitate hori sentitzea.
28
30 31
Gure inguruko ertzek ahotsa altxatzen dutenean, bizkarra nori eman erabaki behar dugu.
irla ez du urak soilik inguratzen.
Mundua ertzez betetako esfera da, nonbait, eta gure 32
Gure inguruko ertzek ahotsa altxatzen dutenean, bizkarra nori eman erabaki behar dugu. Egunero erabakitzen dugu, baina asteazkenean tabakaleran fisikoki sentitu ahal izan genuen zerbait galtzen genuela. Eta hori da gakoa: zentrotik eta zentrora begira dagoenak, inguruko guztia galtzen duela. Hiru ertzetako ahotsek deseroso jarri gintuzten, posturaz etengabe aldatzeko beharra sentiaraziz (eta zein den hori osasungarri, fisikoki zein bestela). Ez al da ba hori bera aste osoan zehar egin duguna? Ertzak zentrora ekartzen ahalegindu baino, harrotasunez erakutsi gure ertzetan badagoela entzutea eta ikustea merezi duen asko, tokiak elkarbanatu beharko genituzkeela, txandakatu. Astebetez, ertzetik datozen ahotsei egokitu genien gure postura; ertzeko ahoskerei belarriak eta ertzeko mezuei barrua. Mundua ertzez betetako esfera da, nonbait, eta gure irla ez du urak soilik inguratzen.•
33
34
38
39
UROPA BATBATEAN EGITASMOAREN ALDERDI AKADEMIKOA EZ ZEN MIRAMARREKO KONGRESUA BAKARRIK IZAN. BIDAIAK IZAN ZUEN BESTE GELTOKIRIK, EUSKAL HERRITIK AT ERE BAI, NAHIZ MODU DESBERDIN ETA MAILA XUMEAGOAN IZAN: LEONEN, BARTZELONAN ETA EUSKAL HERRIKO HAINBAT HIRI ZEIN HERRIETAN ESKAINITAKOA HORREN LEKUKO.
E
2015eko azaroan izan ziren lehen bi hitzorduak; Cerezalesen (León, Espainia) eta León hiriburuan (Espainia). Sierra Pambley eta Antonino y Cinia kultura fundazioekin auzolanean antolatu genituen bi hitzorduak. Saioetan Kanarietako, Galiziako eta Euskal Herriko inprobisatzaileak aritu ziren kantuan. Saioez gain León hiriburuan mahai-ingurua ere prestatu genuen aipatu herrietako ordezkari banarekin, bakoitzaren inprobisazioaz eta inprobisazioaren testuinguruaz berba egin zezaten. Jende asko etorri zen mahai-ingurura eta handia izan zen galderetan zein mahai-ingurua bukatutakoan erakutsi zuten jakin-mina eta miresmena. Berriz joateko deituko omen gaituzte. 2015eko abenduan, berriz, Badalonan eta Bartzelonan aritu ginen, oraingoan Cor de Carxofa glosadore elkartearekin elkarlanean. Hor ere bi saio eta mahai-inguru bat. Hor ere interesa eta jakin-mina ikerkuntzaren ikuspegitik antolatutako solasaldi dibulgatiboaren karietara. 2016ko apirilean, atzerrian gabe Euskal Herri osoan gaindi izan genituen hitzorduak: Bilbo, Hernani, Donostia, Iruñea, MarkinaXemein, Uztaritze eta Aramaion. Horietan guztietan aritu ziren bertsolariak ez ezik, gonbidatutako kanpoko inprobisatzaileak: sardiniarrak, kurduak eta kataluniarrak. Berez, eta batez ere bertso saioak ziren hitzorduak. Aldiz, saio guztietan homeopatia dositan eman genuen zientzia doia. Izan ere, gonbidatutako kantu inprobisatuei buruzko azalpen laburrak eta oharrak eman genizkien gerturatutakoei. Horretarako primeran etorri zitzaigun Xenpelar Dokumentazio Zentroaren eskutik eta Kulturartea Mapari esker eskuratu eta landutako informazioa. Argibideak atsegin eta labur eman zitzaizkion publikoari, gehiago ikasteaz gain, ikuskizuna hobeto prezia zezan.
40
41
Europa bat-batean uztaileko kongresua 2003an Bertsozale Elkarteak antolatu zuen lehen Kulturarteko Topaketa Donostian. Lehena izaki, dena zuen abiatzeko, eraikitzeko, hedatzeko. Hari esker etorri da, hein batean, Mintzola Ahozko Lantegiak antolatutako bigarren hau. Eta hark ezarritako oinarriari esker, hain segur, gauza batzuk errazago apailatu ditugu. Esate baterako, hitzaldien definizioa. 2003ko hartan, halabeharrez, gai asko jorratu ziren. Oraingoan, Kulturartea Mapa lagun, geuk hautatu genituen gaiak, eta haietan egokitzen ziren azpigaiak definitu eta hizlariak xerkatu genituen. Bost eguneko kongresua izan da, eta egun bakoitzak gai jakin bat izan du ardatz. Hori horrela izateak kongresuko parte hartzaile guztiak kokatu gaitu egun bakoitzean, egoera formalean zein kafearen bueltako iritzi trukean. Gisa berean, komunikazio esparruan ere lanak txukuntzen eta eraginkorrago izaten lagundu digu. Eta berdin eskaintzetan; kantu inprobisatuarekin bainoago zeharkako beste gairen batekin interesaturik zegoenarengana iristea ahalbidetu digu egunkako gai antolaketak; dela generoaren kasuan, dela hizkuntza gutxituenean.
42
gai jakin bat izan du ardatz.
Hogeita hamalau lagun horietan goi mailako ikertzaile eta adituak zeuden; kantu inprobisatuaren hainbat esparrutan zaildutakoak; munduko hamaika txokotatik etorriak; hainbat belaunalditakoak; erdia baino gehiago emakumeak… Hogeita hamalau koloreko ortzadarra izan zen Miramarrekoa.
Bost eguneko kongresua izan da, eta egun bakoitzak
Hala ere, uztaileko Topaketako kongresua zen baliorik handieneko hitzordua. Izan ere, nazioarteko 34 lagun gonbidatu genituen bertara, hitzaldi, mahai-inguru zein beste moldetan (erakusketa, film, omenaldi…) era aktiboan parte har zezaten.
Uztailaren 11n, 5 kantu inprobisaturi buruzko deskripzioak zein egungo egoerak entzun genituen: Herrialde Katalanak, Austria, Murtzia, Zipre eta Brasilgo adierazpideei buruzko hitzaldiak izan ziren. Oso maila onekoak iruditu zitzaizkigun, baina bat azpimarratzekotan Josep Vicent Frechinaren esposizioa nabarmendu zen, Herrialde Katalanetako kantu inprobisatuaren egungo egoerari buruzkoa. Lehendabiziko egun horretan, bost hitzaldiak ez ezik, izan zen besterik ere. Beñat Romerak, Beñat Krolem, Oholtza erakusketari buruzko argibideak eman zizkigun. Oholtza erakusketa Beñatek egindako eta EHUko Laboa Katedrak eta Mintzola Ahozko Lantegiak saritutako ikerketa lan baten ondorioa da. Bertsolaritza eta irudiaren arteko zubiei buruzko ikerketa lana du egina Krolemek, eta ikerketa beraz gain, Oholtza erakusketa eta Oholtza performanceak izan ditu emaitza. Gaur egun, Lankuko eskaintzetan aurkitu daiteke Oholtza performancea. Beñatek ikerketan sakontzen jarraitzeko asmoa du. Uztailaren 12ko hitzaldiak kantu inprobisatuaren transmisioari buruzkoak izan ziren. Horiek ere onak iruditu zitzaizkigun, batzuk oso. Kantu inprobisatuaren transmisioari buruzkoak izanagatik denak, >
DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango-udala.net www.durango-euskaraz.net
44
45
46
47
48
eduki zezan saiatu ginen; uztailaren 13ko kasuan itsuak ere ikusteko modukoa izan zen.
Kongresuak goizean zuen gaiak arratsaldeko bertso saioan zuzeneko edo zeharkako presentzia
arrunt diferenteak izan ziren talaiak nola batzuen maila zientifikoa. Baina bukatutakoan, aurrez somatutakoa egiaztatu genuen; elkarren osagarri izan ziren bertan ginenon gozamenerako. Kubako zein Mexikoko transmisioari buruzko azalpenak jakingarri iruditu zitzaizkigun. Zer esanik ez kulturekosistema sortzeko bertsolaritza garaikidearen estrategiari buruzkoa. Azken horrek, Mintzola Ahozko Lantegiak sustatutako ikerketa bat du iturri: Bertsozaletasunari buruzko III. ikerketa soziologikoa; ontsalaz 2017ko urte hastapenerako bururatuko dena. Hunkigarria, berriz, lehendabiziko bertso eskolak gogoan entzun genuen elkarrizketa-hitzaldia, luxuzko bi lekukoren ahotik. Bigarren eguna biribiltzeko, Herrialde Katalanetako kantu inprobisatuari buruzko ordubeteko Glosadors dokumentalaz gozatu genuen. Zorionekoak gu, dokumentalari buruzko azalpenak emateko zuzendarietako bat, Roser Texido, izan baikenuen gutartean.
Hirugarren eguneko hitzaldiek generoa zuten gaitzat. Oro har, hitzaldi txukunak iruditu zitzaizkigun, baten bat mami handikoa. Baina topatu genuen kolore urdineko laranjarik zorroan, batez ere jarrerari zegokion urdina. Goiza urrentzeko generoari buruz antolatua genuen mahai-inguru bikaina, hain segur bikaina izango zen, eskainitako denbora baino gehiago eskaini izan bagenio. Gehiago eta, batez ere, sakonago mintzatzen entzuteko gogoz geratu ginen gehienok. Kongresuak goizean zuen gaiak arratsaldeko bertso saioan zuzeneko edo zeharkako presentzia eduki zezan saiatu ginen; uztailaren 13ko kasuan itsuak ere ikusteko modukoa izan zen. Uztailaren 14ko hitzaldiek ahozkotasuna munduan zuten gaitzat. Kantu inprobisatua mundura hedatu nahi genuen eta ahozkotasunaren ikusmira zabalean kokatu. Mintzola Ahozko Lantegia lanean ari da Unescok bertsolaritza munduko ondare ez material izenda dezan. Egitasmo horretan Unesco Etxea eta Jaurlaritza ditu bidelagun, eta haien ikuspegiak eta gureak uztartu genituen aurrera begira. Egun horretan, modu diferentean baina, ahozkotasunaren ikerketan bi mugarri direnak izan genituen gure artean: Ruth Finnegan eta John M. Foley zena. Lehenak ahozkotasuna eta poesiari buruzko hitzaldia eman zigun. Foleyri, eta hark ordezkatzen zuen Oral Tradition ikerketa
>
50
51
52
53
> 54
plazaratzen duen egitasmoa da.
Azken eguneko hitzaldiak hizkuntza gutxituek kantu inprobisatuarekin duten harremanari buruzkoak izan ziren. Hitzaldiek, elkarren osagarri izaki, asko luzitu zuten, gai bera hainbat talaiatatik aztertu baitzen. Hitzaldien artean zen Laboa Katedrak, EHUk eta Mintzola Ahozko Lantegiak finantzatutako doktore tesia oinarri duena: bertsolaritzaren transmisioak hizkuntzaren berreskurapenean duen eragina du aztergai aipatu tesiak. Hitzaldien ondotik, eguneko hizlari izan zirenek
Kulturartea Mapa munduko kantu inprobisatuen informazio pila biltzen eta
zentroari, omenaldia eskaini genion, kantu inprobisatuari oro har eta bertsolaritzari zehazki egindako ekarpen eskergarengatik. Azken buru bezala, hamaika lagun eta partaideren ahotik, Kulturartea Maparen aurkezpen publikoa egin zen. Kulturartea Mapa munduko kantu inprobisatuen informazio pila biltzen eta plazaratzen duen egitasmoa da, batez ere Xenpelar Dokumentazio Zentroari esker dabilena.
Bertan izan ez zena, aipatutakoaren arabera, konturatuko zen dagoeneko hitzaldiez eta mahaiinguruez gain, kongresuak eskaini zuela besterik: Oholtza erakusketa, Glosadors filma, Foley eta Oral Traditioni buruzko dokumentala, eta Kulturartea Maparen aurkezpena. Horretan behintzat asmatu genuela uste dut, hots, horiei guztiei tartea egiten. Izan ere, formaz zein edukiz beraien balioa ederra izateaz gain, osotasunari, kongresuari berari ere eramangarriagoa eta koloretsuagoa izatea ekarri baitzioten.
Edozein kongresutan ez bezala, hizlariekin eduki genuen harremana berezia izan zen. Ez baitzen izan kongresura azaldu, hitzaldia eman eta kito. Ezta hurrik eman ere! Gosaltzen, bazkaltzen, afaltzen‌ elkarrekin genbiltzan. Zer esanik ez, arratsaldero tentu eta talentu handiz antolatutako ezohiko bertso saio berezietan. Eta autobusean harako bidaietan eta itzulerakotan, eta gauero Kresala elkarteko afarietan eta afalondoetan, eta‌ Hizlariekin izan genuen harremana oso ona izan zen, batzuekin bikaina, hor ere laranja urdinen bat izanagatik. Kongresurako eskatu zitzaien guztia zintzo eta zuzen bete zuten. Kongresu tenoretik kanpora, berriz, oro har, gogotsu eta pozik ibili ziren taldean, lagun giroan. Hori ere bazen aurrez genuen helburuetarik bat, eta uste dugu lortu genuela. Horren lekuko dira horietako batzuek balorazioetan nabarmendu dizkiguten abegia, gertutasuna, eskuzabaltasuna.
93 ikasle izan zituen kongresuak. Luxuzko ikasleak izan ziren asko, tartean izan baitziren goi-mailako ikertzaileak eta inprobisatzaileak. Hain segur, horregatik izan zen hain parte hartze ona galdera-erantzunen tarterako aukera izan zelarik. Hitzaldi batzuek galdera asko eragin zituzten.
56
Edozein kongresutan ez bezala, hizlariekin eduki genuen harremana berezia izan zen. Ez baitzen izan kongresura azaldu, hitzaldia eman eta kito. Ezta hurrik eman ere!
mahai-ingurua osatu zuten; ikasleen partaidetza zein moderatzailearen egokitasunari esker oso arrakastatsua gertatu zena.
Hau idatzi arte eskuratu ditugun kongresuari buruzko ikasleen balorazioak oso onak izan dira. Kongresuaren egitarauari buruzko galderetan, esaterako, asebetetze maila oso altutzat jo zuten. Eta berdin zioten gaien kalitateari, kongresuaren iraupenari zein gaian sakontzeko interesari buruzko balorazioetan. Irakasle edo hizlariei buruz eman zituzten notak ere altuak izan ziren. Antolakuntzari buruzko kontuetan gisa bera: matrikulen kudeaketa, interpretazioa, egoitza‌ dena oso ongi. Haiei egindako harrera eta zaintza izan zen notarik altuena jaso zuena; zenik eta gorena.
Mila kontu tekniko landu, borrokatu eta lotu behar izan genituen kongresuaren aurreko egunetan, borondatezko eta langilez osatutako Akademia batzordearen bidez; edo ezinbestean, Bertsozale Elkarteko langileekin elkarlanean. Horiek prest utzi >
57
59
58
Hau idatzi arte eskuratu ditugun kongresuari buruzko ikasleen balorazioak oso onak izan dira. Kongresuaren egitarauari buruzko galderetan, esaterako, asebetetze maila oso altutzat jo zuten.
kideak, komunikazio eta hedapen sailetakoak‌ denoi esker karratua biribildu genuen. Ez da kontu erosoa denbora kudeatzea eta ordulariaren arabera zorrotz jokatzea. Baina holakoetan zorrotz jokatzea komeni da inor gutxietsia edo haserre ez dadin senti, eta uste dut lortu genuela. Horretan, hizlariekin aurretik goizero hitz egiteak asko lagundu zigun. Hizlarien aurkezpenak, berriz, ikerkuntza taldeko eta genero batzordeko borondatezko kideek egin zituzten. Borondatezkoen parte hartzea bultzatzea bazen helburuetako bat eta, kasu honetan behintzat, lan ederra egin zuten, bakoitzak bere estiloaren arabera. Mahai-inguruen moderazioak oso ongi kudeatu zituzten Ainhoak zein Pablok, bakoitzak berea, egoki aritu ziren gaiaren ezagutzak lagunduta hain segur.
eta baten batek pentsatuko zuen berez ibiliko zela gurpila maldan beheiti nola. Baina ez, ohi bezala, ez; zuzenekoaren aferak. Goizegi joan behar omen genuen goizetan, kafea hartzera joan beharko genuela ez aspertzekotan‌ Bada, ez genuen kafe bakar bat ere hartu; beti bazen zerbait, edo behar zenik falta zen‌
Interprete taldeak oso lan ona egin zuen. Eta eskerrak! Interpretazioaren aferak ez baitzigun buruko zein tripako min txikirik eman. Bukatutakoan interpreteek eskerrak eta zorionak eman zizkiguten hitzaldi guztiak kongresua baino askoz lehenago idatzita helarazi baikenizkien. Horri esker hitzaldiak egoki >
Eskerrak sekulako talde eraginkorra aritu zela kongresuaren alderdi tekniko bakoitza ganoraz zaintzen. Eta gure artean ere, nahiz eta noiztenka gaitza izan, ederki koordinatu ginen; bat gehi bat egin eta hiru eman zigun batuketak. Eta ez zen izan arazorik izan ez zelako. Aitzitik, asko izan ziren; txikiak, ertainak eta handiren bat ere bai. Baina aterabideak aurkitu genizkien. Miren Artetxe denbora eta teknologien kudeaketan jardun zen besteak beste; Maider, Itsaso eta Jonpi trinitatea harrera eta laguntzaile lanetan; Nere zaintza eta zenbaitetan arduradun; Oihana grabazioaren aferan; Miren Irigoien interpreteen zaintzan eta baten bat ahaztu badut (barka) hura ere ederki ariko zen, seguru. Gure lanak beste sailetako lankideekin eta eragileekin harremanetan egotea eskatu zuen, eta oso ongi moldatu ginela iruditzen zait: interprete taldea, EHUko Udako Ikastaroakeko
60
61
Bi norantzako helburu gorena lortu genuen. Batetik, hainbat kantu inprobisaturi zein haien alderdi jakinei buruzko ezagutza zuzenean jaso eta kontrastatzeko aukera izan genuen. Eta bestetik, bertsogintzari eta bertsolaritzari buruzko ezagutza eraman zuten kanpoko hainbat adituk eta inprobisatzailek. Autokritika gisa, aitortu beharko genuke itzalik ere egin zuela kongresuko argiak. Guk nahi eta espero baino bertsolaritza munduko eragile gutxiago erakarri genuen Miramarrera. Ez dakigu, ordea, zer gehiago edo bestelako behar zen: gaiak erakargarriak ziren, hizlariak puntakoak, udako sasoian, Euskal Herrian, atzerriko inprobisatzaileak eta ikertzaileen lanak aurrez aurre ezagutzeko parada bakana da berez… Bertsolaritzan dabiltzan borondatezkoren artean zein borondatezko eta soldatapeko langileen artean harreman berriak hasi, edo zirenak sakondu ziren kongresuari esker. Horrek ere badu bere balioa etorkizunera begira. Europa bat-batean itsasgorak utzi ote digu txirlarik? Batzuk bai: — Kantu inprobisatuei buruzko jakintza eta harreman sarearen hedapena. — Borondatezko gazteei zein Bertsozale Elkarteko langileoi kongresu erraldoi bat antolatzearen eskarmentua; gehienek lehen aldia zuten. — Bertsolaritzan dabiltzan soldatapeko zein borondatezkoen arteko harremanen trinkotzea. — Kantu inprobisatua sortzen edota ikertzen duten pertsonen arteko harreman zuzena, gerora harremanak edo antzeko topaketak eragingo dituena. — Mintzola Ahozko Lantegiaren ibilbide laburraren zenbait emaitza erakustea: >
62
Interprete taldeak oso lan ona egin zuen. Eta eskerrak! Interpretazioaren aferak ez baitzigun buruko zein tripako min txikirik eman.
prestatu eta kalitate bikainez interpretatu ahal izan zituzten. Ondorioz, atzerritar batek baino gehiagok aipatu zigun itzulpenaren maila bikaina.
63
— Kulturarteko Maparen aurkezpena eta sendotzea. Munduko kantu inprobisatuen erreferentzia nagusia izatera iritsiko da hain segur. Kongresuan zirenetako batzuek Maparen informazio horniketan parte hartuko dute. — Munduan zehar bertsolaritzaz zein Euskal Herriaz oso iritzi ona zabalduko duen jende taldea; hala adierazi digute askok behintzat behin etxeratuta helarazi dizkiguten zorioneko eta esker oneko idatzietan.
Berriz egin dugu ederra. Atseden pixka bat hartu eta ea luze gabe beste bat antolatzeko abagunerik dugun; Mintzolan zein Bertsozale Elkartean gogorik eta gaitasunik ez da falta.•
64
Autokritika gisa, aitortu beharko genuke itzalik ere egin zuela kongresuko argiak. Guk nahi eta espero baino bertsolaritza munduko eragile gutxiago erakarri genuen Miramarrera.
• Mintzolak sostengatutako doktore tesia. • Kulturarteko Mapa. • 2016ko bertsozaletasunaren ikerketa soziologikoaren lehen emaitza. • Oholtza erakusketa eta performancea. • Kulturartea proiektua bera.
65
66
67
70
71
72
ATBATEAN SAKELEKO TELEFONOAK JOTZEN DIGU, BATARI ELORRION ETA BESTEARI LESAKAN. TELEFONOAREN BESTALDETIK BERTSOZALE ELKARTEKO EMAKUME AHOTS EZAGUN BATEK PASIOZ DIOSKU ESKUARTEAN DUTENA ITZELA DELA, UDABERRIKOA EZIN HOBETO JOAN ZELA, UZTAILERAKO AURREIKUSITA DUTENA ZORAGARRIA IZANGO DELA ETA EA GUK HORRETAN GUZTIAN PARTE HARTU NAHI DUGUN.
B
Halako gonbidapen erakargarriari baietz erantzun genion, asko pentsatu gabe, orduan oraindik ez genekielako zein zailak ziren ahoskatzen zipretarren izenak. Kontua da baietz esan genuela eta luzaroan lantzen ibilitakoari ginga jartzeko azken esprintera batu ginela. Munduko hainbat txokotatik etorritako inprobisatzaileen saioetan gaiak jarri behar genituen, beraz. Dozenaka galdera egin genizkion lehenengo geure buruari eta, gero, Bertsozale Elkarteko aurpegia zuen norbaiti: “Gaiak, zein motatakoak? Ohiko saio egitura? Herrialde bakoitzeko ordezkariek elkarrekin abestuko dute ala bertsolariekin batera? Ofiziotan badakite? Beraiek erabiltzen dituzten doinuak zeintzuk diren badakigu, gaiak doinuetara egokitu beharko ditugu, ala? Errazagoa izan daiteke horrela, ezta? Edozein gai izan daiteke ala esan dizuete beraiek zerbait? Egitura erabakita dago ala guk egin behar dugu hori? Zenbat denbora daukagu?”. Eta azken galdera horretan denbora izoztu zen, marrazki bizidunetan sorpresaz zerbait gertatzen denean bezalaxe. Handik gutxira, eta denbora bere onera itzuli zenean ohartu ginen inork ezin zizkigula galdera horiek guztiak erantzun. Diplomatikoago esanda, galdera horiek guztiak oso interesgarriak eta aberasgarriak ziren, baina, tamalez, ez zegoela erantzunik. Guk gure barrurako ontasun osoz pentsatu genuen: “Oso interesgarria izango da eta esperientzia aberasgarri horretatik asko ikasiko dugu. Gainera, ziur norbaitek zerbait prestatu eta landu duela gaien inguruan, baina justu gurekin hitz egin duenak ez zekien. Ziur baietz, bertsozale elkartean denerako dago lantalderen bat eta gure gaiak lantzen laguntzeko ere egongo da, bai horixe. Erraza izango da, eta gidoia eginda emango digute, beharbada. Dena ezinhobeto joango da”. >
74
75
76
Laster ohartu ginen non sartzen ari ginen. Izan ere, segituan ulertu genuen zergatik deitzen zen egitasmoa Europa Bat-batean. Izena ez zebilen ahozko inprobisazioaz bakarrik, denon inprobisatzeko gaitasunaz zebilen; alegia, ahalik eta denborarik laburrenean gauzak prestatu, eztabaidatu, landu, kontrastatu, errepasatu eta gauzatzeko gaitasunaz. Bat-bateko gai-jartzailetza asmatuta dago, baina trebatu ginen gu biok ere horretan. Azkenerako, gustua ere hartu genion sasi bat-batekotasunari, emaitzarekin pozik geratzeraino. >
78
Bat-bateko gai-jartzailetza asmatuta dago, baina trebatu ginen gu biok ere horretan. Azkenerako, gustua ere hartu genion sasi bat-batekotasunari, emaitzarekin pozik geratzeraino.
Bueno, benetan zera pentsatu genuen: “Horren denbora gutxian eta horrenbeste saio? Baina zer gai? Ez dakite ez zer, ez nola, ez noiz, ez zenbat… Eta guk saio denak aurkeztu? Baina zein herrialdetatik datoz? Eta hizkuntzak? Guk ingelesez askorik ez dakigu… Bueno, Interneten herrialde gonbidatuetako inprobisazioaren inguruan irakurriko dugu eta… Non sartu gara baina!”.
79
80
81
Magia horrek hartu gintuen gu ere oholtzan behin eta berriz. Aurrez horren konplexua zirudiena ez zen horren zaila antza. Dena bere lekuan eta ordurako. Itzultzaileak oholtzan batetik bestera. Gure paperetan nota bat hemen eta beste bat han. Bertsolariak anfitrioi onenen gisara. Herrialde gonbidatuetako inprobisatzaileak prestu eta irribarretsu. Txaloak publikoan eta txaloak oholtzan. Talde bat kantuan. Eta gu magiari forma eman behar zitzaiolakoan. Gai ederra da hori bakarreko saio baterako: zer da edo zerk eragiten du bat-bateko magia? Gu ez gara bertsolari eta ez dugu bertso sortarik idatziko, baina magian sinesten dugu.•
82
Kantu inprobisatuaren jatorri desberdintasunak ez du batbatekotasunaren magia zapuzten. Bada jendea munduan kantu-inprobisatuak konektatzen duena.
Hasierako galderak eta beldurrak ahuldu zitzaizkigun herrialdeei aurpegiak jarri ahala. Kubatarren indarra, zipretarren jolasa, galestarren dotorezia, mexikarren alaitasuna, austriarren umorea, Balear Uharteetakoen etorria‌ Lehenengo saioa egin, inprobisatzaileak kantuan entzun, eta konturatu ginen guk aurreikusitako mugen gainetik ari zirela denak kantuan. Gure beldurra zela beraiek gure gaien logika ez ulertzea, geure ardura handienetakoa zela beraien eta euskaldunen arteko interakzioak ez funtzionatzea, guk kontrolatu nahi genuela beraiek berez eta bat-batean egiten dutena. Lehenengo saioa entzun eta argi ikusi genuen: kantu inprobisatuaren jatorri desberdintasunak ez du bat-batekotasunaren magia zapuzten. Bada jendea munduan kantu-inprobisatuak konektatzen duena.
argitalpena rr e b n re ia ik m o k K NOR liburudendentan. Jon Sarasuaren bidaia-kronika bikaina Durangoko Azokan, Bertsolari Aldizkariaren standean.
84
85
86
aserre oenez, egiten dut�
IKROFONORA ATERA ETA GAIJARTZAILEAK GAIA EMAN ZIEN: “HIZKUNTZA TXIKIAK”. GAIA ENTZUN ETA HITZIK ERE EGIN GABE, EURIG SALISBURY ETA KAREN OWEN OHOLTZAREN ERTZ BATERA JOAN ETA ESERI EGIN ZIREN, ETA BATA TELEFONO MUGIKORREAN, BESTEA KAIERA TXIKI BATEAN, IDAZTEN HASI. AQUARIUMEKO SAIOAK AURRERA JARRAITZEN ZUEN MIKROFONOETAN, ETA ARTEAN EURAK HAN, IZKINA BATEAN ESERITA, ISILIK, HATZ PUNTEKIN SILABAK ZENBATZEN, LURRERA BERGIRA, SABAIRA BEGIRA ETA, TARTEKA, IDAZTERA JARRIZ.
M
Ordu laurden baten buruan irten ziren berriz oholtza erdira, batbatean idatzitakoa eskaintzera. Bat-batean idatzitakoa, bai; izan ere, nork dio zein den bat-batekotasunaren denbora muga... Mikrofono aurrean zutik kokatu eta idatzi berri zutena eman zuten, bakoitzak berea; eman edo esan; esan edo bota; bota edo deklamatu... Esakera, ebakera eta gorputz jarrera landu, kontziente eta indartsu batez. Eta, orduan, aurrez sekula entzun gabeko gales hizkuntzaren soinu ezezagun haiek, eztarriko hots urratu eta hitz txistukari errepikakor haiek, zurrunbiloan harrapatu gintuzten eta liluratuta utzi. Egiten duguna Cynghanedd deitzen da. Orain 1.500 urtetik gaurdaino heldutako poesia forma da, Galesen mendeetan zehar jende ugarik erabili duena. Izatez, poesia mota hau eta gales hizkuntza banaezinak dira. Galesko poeta edo bardoa, batetik, hizkuntzaren arauak oso ondo menderatzen dituen poertsona da; eta bestetik, herriaren historiaren ezagutza duena, eta gogorarazten diguna nor garen galestarrak, nongoak garen eta nondik gatozen.
Cynghanedd “metrika zorrotza” bezala itzultzen da. Zertan datza teknikoki? Neurri, aliterazio, errima, eta azentuazio sistema bat da. Arau asko ditu, eta arau oso estuak eta konplexuak. Lau Cynghanedd mota daude eta oinarrian duten logika honakoa da: lerroaren lehen zatian dauden kontsonanteek oihartzuna dute lerroaren bigarren zatian. Emistikioa ispilu moduko bat da, eta errepikatu egin behar dituzu kontsonante berak ordena berean
90
91
Ez dela harritzekoa, idatziz egitea... Zenbaitek dio Cynghaneddek jarduera matematiko bat edo musika konposizio bat dirudiela, eta ez daude oker. Ingelesek adibidez “harmonia” hitzarekin itzultzen dute. Nolabait, kontsonanteak nota musikal bezala ulertuz, eta nota bakoitzak oihartzun egingo balu bezala lerroaren bigarren zatian. Ez alferrik, Karen Owenek (Bangor, Gales, 1974) Matematika Puruak ikasi zituen Bangorreko Unibertsitatean. Hala ere, kazetari lanetan aritu da profesionalki, arte eta literatur kritikari bezala, besteak beste. Egun Y Cymro galeserazko berriparerean dihardu. Poesia librea ere idazten du, eta baditu liburu argitaratuak. Cynghanedd edo Galesko poesia tradizionaleko bardorik esanguratsuenetako bat da. Gogo berritzailea. Eisteddfodau deituriko Galesko musika eta poesiaren jaialdietan egin ohi diren bardo leihaketetan behin baino gehiagotan saritu izan dute. Cynghanedd beste hizkuntza bat balitz bezala da, bigarren hizkuntza bat, ikasi egiten dena. Nik poesia librea ere egiten dut, araurik gabekoa, eta hori ere maite dut; baina Cynghanedd egitean, hizkuntza aldatzen ari naiz. Esan dezaket lau hizkuntza dakizkidala: galesa, ingelesa, frantsesez moldatzen naiz eta Cynghanedd; beste hizkuntza bat da.
Cynghaneddek hain arau zorrotzak izanik, nolakoa da formaren eta mamiaren arteko harremana? Jendeak esaten dit Cynghaneddekin ezin dela esan benetan esan
ez dudala hitzik egiten, eta askotan izaten da pentsatzen ari naizelako, pentsatzen, 'presondegi' horren barruan”.
Horregatik beste izen bat ere ematen zaio Cynghaneddi: “presondegia”. Arau horietan itxitura baten barruan zaude. Hasieran ematen du eromena dela, baina sartzen bazara, disfrutatu egiten duzu. Egin kontu, batzuetan jendeak esaten dit zer isilik nagoen, zer antisozial nagoen, ez dudala hitzik egiten, eta askotan izaten da pentsatzen ari naizelako, pentsatzen, “presondegi” horren barruan.
“Egin kontu, batzuetan jendeak esaten dit zer isilik nagoen, zer antisozial nagoen,
esaldiaren bi zatietan. Horretaz gainera hitzaren azentuazioak ere eragina du, eta esaldiaren azken hitza edo hitz errimatua azentuatua bada, lehenego zatikoak ere azentua behar du.
nahi zenukeena. Bueno, batzuetan lortzen dugu, hala ere... Niretzat deskubrimendu bat da beti: bi hitz lotu Cynghanedd bat dagoelako, alegia oihartzun bat dagoelako kontsonanteen artean, nahiz eta itxuraz hitzen artean harremanik ez izan, eta lortzen duzunean mezu bat ateratzea hortik... agian, espero ez zenuen mezua, baina hain zuzen horrexegatik interesgarriagoa dena, dibertigarriagoa, berria zaizuna... hor sentitzen duzu Cynghanedden indarra. Azken batean, bizitza ere hala da, ataka estuan gaudenean eta ateratzea lortzen dugunean, gu, beste gu berri eta hobe bat gara beti, eta hori lorpen bat da. Bizitzak presiopean jartzen zaitu eta estutasun horretan konexio berriak sortzen dira, eta konexio berri horiek ideia berrietara zaramatzate. Niretzat hori da Cynghanedd: bizitza.
Formaz eta mamiaz gain bada beste elementu bat zuen jardunean, funtsezkoa eta liluragarria: deklamazioa edo testua esateko modua. Nola lantzen duzue hori? Eta forma-mamiadeklamazioa triangelu horretan, bada bat besteak baino garrantzitsuagoa denik? Non dago oreka? Irakurtze hori, ondo irakurtzea, oso-oso garrantzitsua da, baina ez da gehiegi erakusten eskolan. Nik neure kabuz ikasi dut. Gaztetan, modu hippy eta cool batean hasi nintzenean, nire irakasle Jick Johnsek —XX. mendeko bardorik onena denak— esan zidan: “Agian oso olerki ona egin duzu, munduko onena nahi baduzu, baina hain gaizki eta zatar irakurrita ez du batere balio!”. Niretzat irakasgaia izan zen. Hiru elementuen konbinazio horretan —forma, mamia eta deklamazioa—, hala ere, laugarren elementu bat badago niretzat: entzulea. Errezitazea gauza bat da, baina errezitatu, norentzat? Audientziarentzat. Eta audientziaren elementua hor dago. Izan lagun bakar bat edo izan milaka pertsona, eurentzat egin duzu poesia hori. Komunikazioa lortu behar duzu. Ulertu egin behar dute, sentitu egin behar dute —galesdunak badira behintzat—. Horretaz jabetzeak, perspektiba guztia aldatu zidan. Ohartu nintzen egin behar nuena hori zela: konektatu. Ez badago komunikaziorik, ez dago ekoizpenik, ez olerkirik, ez tradiziorik; ez dago ezer ere. Entzuleengana ez iristekotan, hobe nuke >
92
93
94
95
Audientziaz ari garela, zein izaten da zuen audientzia hori? Zer espazio motatan jarduten duzue eta zer jende klase hurbiltzen zaizue? Azken urteetan frustratu xamartuta nago dugun audientzia motarekin. Cynghanedd gizonezkoen ofizioa izan da antzinatik. Gizonek egin izan dute eta, gainera, gizonek taldean eta tabernetan. Hor ezin izan dute emakumeek sartu. Eta gaur egun ere oraindik nahiko giro testosteronatua egoten da. Tradizionalki, gainera, entzulegoa klase ertain jaso batekoa izan da: poesian oso jantzia den jendea, galesaren arauak oso ondo ezagutzen dituena, Galesko historian aditua den jendea. Ni ez nago giro horretan interesatuta. Are gehiago, iruditzen zait (agian hemengo esperientziarekin kontrastatuta ere) Galesen zenbait jende ez dela joaten emanaldietara klase horretako audientzia topatuko duelako. Nik hautsi egin nahi izan dut Galesko gizartean VIP direnen testuinguru horrekin. Beste entzule batengana iritsi nahi dut. Langileengana, adibidez. Galesen langilegoa galesduna da, naturalki egiten dute galesez. Ez dute maila gorena edukiko, baina galesa eurentzat hizkuntza naturala da. Ez dute kontzientzia batetik abiatuta hitz egiten, hizkuntza salbatzeko eta abar, euren hizkuntza delako baizik. Nik horiengana iritsi nahi dut. Eta entzule hori ez datorrenez nigana, ni joaten naiz entzule berri posible horien bila, langile auzoetara, eurak fabriketatik ateratzen direnean, adibidez; edo autobusetan egiten dut Cynghanedd. Bardoa ez da pertsona berezia, beste gehiago da komunitate batean. Badira arotzak edo linterneroak ere, eta poetak horretarako gaude, gizartea zerbitzatzeko, arotzak zerbitzatzen duen bezalaxe. Ondorio horretara heldu naiz: akaso hizkuntza salbatzeagatik hasi nintzen, eta horrek oraindik ere bere papera
ezin izan dute emakumeek sartu. Eta gaur egun ere oraindik nahiko giro testosteronatua egoten da”.
Nire ofizioa da poesia onak sortzea eta haiek ondo irakurtzea. Hori betebehar bezala sentitzen dut.
“Cynghanedd gizonezkoen ofizioa izan da antzinatik. Gizonek egin izan dute eta, gainera, gizonek taldean eta tabernetan. Hor
Cynghanedd egitera kobazulo batera sartu eta ez handik atera ilea mozteko ere!
jokatzen du, baina poetaren funtzioa gizarte guztietan eta tradizio guztietan da jendeari sentiaraztea, eta jendearen sentimentuak plasmatzea. Eta hori da nire ofizioa. Joan izan naiz kartzelara, edo ospitaletara, Alzheimerra dutenengana... Eta esaten didate “pertsona horrek ez du memoriarik” edo “ez du ondo entzuten”. Ez zait inporta galesez ez jakitea edo alzheimerrak jota egotea, nik nire poemak irakurtzean zerbait sentiarazten diot eta hori da nire funtzioa. Galesez ez genekien euskaldunok ere, sentitu, sentitu genuen zirrara, eta ez nolanahikoa, Tabakalerako saioan Karen Owenek Europa gaiari kantatu zionean. Dub base ilun eta eder baten gainean, ahots sendo eta minez, bere poema eman, esan, bota zigun; eta ulermenaren mugen gainetik, edo hobe esan azpitik, sakonagotik, entzuleon barruetaraino sartu zen. Niretzat hona etortzea animagarria izan da oso. Ikustea adibidez Tabakalerako saioan hiru eszenatoki, argiztapena... Bertsogintza nola biltzen zen inguru erakargarri batean, baita inprobisazioaz ez dakienarentzat ere. Galesen ere bada garaia pixka bat gauzak berritzen hasteko, hemen egiten duzuen bezala. Gazteak gehiago erakartzeko. Zergatik ez teknologia berriak erabili, adibidez? Bada bardo bat Twitter bidez egiten duena Cynghanedd, 140 karakteretan. Ni, ez nago oso ados horrekin, baina txalotzen dut ekimena. Jolas bat baino askoz gehiago ez da, baina Cynghanedd gaur egungo tresna batean jarri du behintzat. Audientzia gure aurretik doa, eta audientziari entzun egin behar zaio eta naturaltasun gehiagorekin txertatu gure jarduna gizartea dagoen lekuetan. Ofizioak gu gabe ere aurrera egingo du. Tradizioa dago gure gainetik. Egia esan, Galesen ez ditut oso konpartituak sentitzen nire kezka hauek, eta hemen berriz, munduan beste leku batzuetan gertatu zaidan bezala, ikusi dut nire ideiak ez direla hain eroak, eta egin, egiten direla. >
96
97
98
99
adierazteko eskala txikian lupa jartzea dut gogoko”.
“Nik gauza txikiak ditut gustuko, bizitzako gauza txikiak, detalleak. Kontzeptu handiak
Nekatuta nago jende ezjakinarekin hitz egiten. Askok ez dakite ezer tradizioaz, ez Cynghaneddi buruz, baina aldatu egin nahi dute. Ez; ezagutzen duenak aldatu behar du tradizio hori, erabiltzen duenak. Eta ez ezjakintasunetik, itsu-itsuan.
denarekin. Ni ezkertiarra naiz eta zeharo dezepzionatuta nago, ikusita nola, mundua, Europa, Gales, dena eskuinera doan. Sinestezina da UKIPek (Erresuna Batuko alderdi neofaszistak) hainbeste boto edukitzea Galesen. Oso gaizki ikusten dut dena, eta sentitzen dut horren guztiaren kontra kantatu beharra. Nik kantatzen dut jendea konturarazteko: pobre izatea ez dagoela legearen kontra, galestarrez hitz egitea ez dagoela legearen kontra, ahula izatea ez dagoela legearen kontra, errefuxiatu izateak ez duela izan behar ilegala, pertsonak ez direla ilegalak... Zeren, jendeari burua jan zaio eta jendeak errepikatzen ditu komunikabideetan entzundako gauzak. Kantatu behar da injustizia horien guztien kontra. Eta adibidez gure ondoan bizi diren ingelesak konturatzeko ez digutela gure hizkuntza irakasten, ez digutela gure historia irakasten; irakasten digutela aldameneko herriaren historia, monarkia, hizkuntza... Oso haserre nago. Eta haserre nagoenean poesia egitera jotzen dut. Eta sentitzen dudanean audientzian badagoela, horrekin identifikatzen den jendea eta erantzun positibo bat, bilatu egiten dut jende hori. >
‘Hizkuntza txikiak’, ‘Europa’... Bertsogintzatik gertu sentitu dugu zuen jarduna edukiei eta gaien trataerari dagokienez. Zeri kantatzen diozue? Zein gai motari? Gaiak, hitz batekoak izaten dira normalki. Adibidez: Bakea, Itsasertza... Kontzeptuak. Hitz potoloak. Nik gauza txikiak ditut gustuko, bizitzako gauza txikiak, detalleak. Kontzeptu handiak adierazteko eskala txikian lupa jartzea dut gogoko. Esaterako, gaia Tristura bada, malkotik abiatzea gero tristurara iristeko.
Eta zenbaterainoko eduki ideologiko-politikoa dago zure jardunean eta Galesko bardoen jardunean oro har? Zer funtzio ikusten diozu poesiari alde horretatik? Ez nago batere kontentu munduan eta Galesen gertatzen ari
100
101
Munduan eta Europan biolentzia eta era guztietako diskriminazioa erabiltzen da Demokrazia jantziarekin. Aztoragarria zait, adibidez, Gales Brexitaren alde azaltzea. Ezin dut sinistu! Horrekin hautsi nahi nuke. Nahi nituzke ezkerreko balioak berriro modan jarri nire lanaren, artikuluen eta poesiaren bidez; eta ahotsa kendu zaion jende interesgarriari ahotsa eman. Ez baitugu jende hori entzuten ez dutelako ahotsa izateko modurik. Hori da artistek egin genezakeena, gure armak erabili, eta gure arma bakarrak hitzak dira, hitzak eta sentimenduak. Europan eta munduan badago artisten mugimendu bat, artistak ari dira mugitzen, eta horrek poz pixka bat ematen dit. Artistek ez badugu egoera salatzen esan nahiko du Trumpek, Nigel Faragek eta Boris Johnsonek irabazi dutela partida. Oraindik geratzen zait fedea gizakiarengan, eta nik nahi nuke elkartasuna eta bakea denentzat, ez batzuen bakea. Ez ditut Karen Owenen hitzak zuzenean ulertzen —Begotxu Olaizolak dakartza eta daramatza galesetik euskarara eta euskaratik galesera—, baina zuzenean ulertzen dut Karen Owenen jarrera. Kontundentziaz, amorru neurtuz eta irmotasunez mintzo da, bere baitara begira. Une batean, ordea, jakin-minez geratu naiz, zer ote zen erantzunaren bukaeran, begirada jaso eta irribarre atsegin, auto-ironiko horrekin esan duena...:
“Munduan eta Europan biolentzia eta era guztietako diskriminazioa erabiltzen da Demokrazia jantziarekin”.
Munduak eskuinera egin du, eta nik idatzi egiten dut hori salatzeko. Batetik, kazetaria naizelako —eta hor, akaso, arrazoitik aritzen naiz—, propaganda hori guztia faltsua dela esateko. Eta, bestetik, poesia idazten dut —eta poesian, beharbada, bihotzetik gehaigo—, entzulea ataka horretan jartzeko: justua al da gertatzen ari dena?
Pertsona haserrea naiz. Eta haserre nagoenez, eta ez dudanez jendearekin etsaitu edo borrokatu edo nazkagarria izan nahi, bada, poesia egiten dut. Sozialki hobeto enkajatzeko. Eta jendeari erakusteko beste errealitate horiek. Hori da gure funtzioa. > 102
103
104
105
Ezin dut Gales ordezkatu, zeren, ni, seguru asko, askoz politikoagoa naiz hizkuntzarekin eta herriarekin beste batzuk baino. 2013an BECen egon nintzenean, nire atzean eserita zegoen gizonak gauza bat esan zidan betirako geratu zaidana: bera, han zegoela, ez bakarrik bertsozalea zelako, baizik eta iruditzen zitzaiolako euskaldun guztiek bertan egon behar zutela. Txapelketa horrek irudikatzen zuelako zer zen euskaldun izatea gizon harentzat. Niretzat ere banaezinak dira Cynghaneddekiko dudan maitasuna eta galesarekiko edo Galesko historiarekiko, edo galesaren etorkizunarekiko dudana. Gizon harekin erabat egin nuen bat. BECen, gainera, bertsoak itzulita jaso nituen eta ohartzen nintzen han bazirela eduki poetikoak, baina baita eduki ideologiko handiko bertsoak ere. Eta pentsatu nuen: guk zer daukago antzekorik? Ez daukagu. Ez daukagu hau bezalakorik.
azterketa bati begirakoa da�.
Esan daiteke, nazio izaeraren eta gales hizkuntzaren indargune bat direla Cynghanedd egiten duten poetak, edo bardoen mugimendua Galesen?
“Oso haserre nago irakaskuntza sistemarekin. Gazteek Cynghaneddekin duten harremana
Euskal Herriak eta Galesek antzekotasun harrigarria dute: azaleraz eta biztanle kopuruz pare-pareko herrialdeak dira biak. Baita, aldeak alde, egoera linguistikoari dagokionez ere. Galesen, ingelesa eta galesa dira hizkuntza ofizialak; biztanleen % 21 inguru da gales hiztuna, 610.000 lagun gutxi gorabehera.
Eskatuko nieke poeta horiei lan egiteko, ez izateko hain alferrak, hain akomodatuak, eta erradikalagoak izateko.
Eta aurrera begira, zertan da Cynghanedden transmisioa? Oso haserre nago irakaskuntza sistemarekin. Gazteek Cynghaneddekin duten harremana azterketa bati begirakoa da. Eta bertsoak eta bertsoak eta bertsoak ikasarazten dizkiete buruz, eta arau zorrotz horiek guztiak eta abar, baina ez zaie irakasten egiten. Osagaiak ematen zaizkie, baina gero ez dute egiten. Eta horrela ezin duzu zerbait maite. Eta niretzat, galesa bazara, maite behar duzu Cynghanedd; niretzat hori banaezina da. Bertso mota hau munduan inork ez duela egiten ohartu behar dute. Zergatik? Guk bakarrik egiten dugulako galesez. Ez bakarrik oso dotorea delako, baizik eta beste inork ez duelako egiten. Ez zait asko inporta jendeak zer bozkatzen duen, monarkiaren aldekoak diren edo ingeles partiduak bozkatzen dituzten, baina ez dut ulertzen galesa den batek honekiko sentimenturik ez izatea. Zeren gu, galesak, desberdinak gara; ez gara ingelesak, ez gara irlandarrak, ez gara... Galesak gara.•
Galesko poetek erradikalagoak izan behar dute. Formaren eta metrikaren dotoretasun horretan bakarrik geratu gabe. Forma horiek funtzionatu dute, baina gizartea aldatzen ari da eta berrikuntza beharra dago. Gertatzen dena da Galesko bardoak, gehienak gizonezkoak direla, eta gizonezko horiek alfer hutsak direla! Beste lan bat daukate, gehienetan oso ongi ordaindua, eta, orduan, noizbehinka, otutzen zaienean idazten dute zeozer. Nik, agian, freelance naizelako, eta sosak behar ditudalako, eta ez natorrelako familia aberats batetik, bada niri gehiago idaztea tokatu zait. Eta ez zait axola, horri esker garatu baitut sorkuntza eta garatu naiz ni pertsonalki.
106
107
108
109
112
113
AIZKI ITXITAKO MOTXILA BAT OKA NERAMALA IRITSI NINTZEN IGANDE GAUEZ ATERPETXERA. BI EGUN ZERAMATZAN MIKROMUNDUAK EGOSTEN, ETA IGARTZEN ZIREN LEHEN BURBUILAK ORDURAKO. AURRETIK ASTE BAT, ETA MUNDU BAT HIZKETAN.
G
“Bueno” “Hemen” “Earra izango da” esaten zuten zetorrenaren gosez zeuden begiraden azpiko ezpainek. Yoslay kubatarraz gogoratzen naiz, atarian zigarreta bat sutzen, alkandora finak bistan uzten zizkion besoak igurzten, que frío-ka. Autobus gidaria bera, irla i-tik a-ra ezagutzen zuena, baina sekula irlatik atera gabea. Lehen pertsona tantak azaltzen ziren aterpetxeko ateetatik, hots gehiago egiten zuten tanta batzuek besteek baino. Austriarrak mendi puntatik herrira bezala hitz egiten zuten, Galeskoek ezpainetatik belarrira. Portutik ateratzekoa zen kultur artekoaren txalupa, baina eguraldi txarragatik bertan behera geratu zen itsasorako bidaia. Itsaso azpian hartu genuen aterpe, Aquariumean. Saio ederra izan zen, entzuleak aurrean txaloka, arrainak atzean musuka. Gogoratzen ditut bi lurralde puskatutako bi ahots mugaz hizketan, gogoratzen dut Yunetek eragin zidan hotzikara, kantatzen hasterako. Hauskortasunaren aldeko edo kontrako iraultza oihu baten antzeko zerbait sartu zidan sabelean. Badaramat oraindik. Asteartean, suhiltzaileen egoitzan korrontearen aurka ibili ginen, eta izan zen deskarga elektrikorik. Horregatik izan genituen ileak puntan. Aldi berean kantuan, itzultzen, joaten, pentsatzen, sentitzen, neurtzen eta askatzen ibiltzearen kontra esanak. Oholtzan, eta oholtza aurrean. Tartean, ispilu deformatuak. Beñat Krolemi beste erakusketa baterako mamia emango zion egun horretako azalak. Asteazkena egun handien kanela usainez etorri zen, eta tabako ke atenporal baten geruzapean igeri. Mende eta latitude ezberdinetako ahots-kordak sokatiran, eta Rebeca “askok irudipena du…” kantuan, ahots lehengusuen oihartzunarekin. Rona ondoren edan genuen. Edo handitan rona izan nahi zuen ginebra.
114
115
116
117
Larunbatean, aurreko egun guztietan bezala, Irati eta Maddalen saioa hasi baino lehen jendeari umore ona itzultzen ari ziren, Jon, Esti, Iñaki, Xabi, Haritz… eta beste hainbeste, pastel gaineko ginga gorriz tindatzen, eta gainerakook metro karratuetan kilometroak egiten. Galestarrak izan ezik, galestarrak izozki bana jaten ari ziren marko konparaezineko ertzen batean.
Pasio partekatua.
Ostiralak Oñatira eraman gintuen autobusez. Taberna atariak eta plazak plaza bihurtu ziren, eta iluntze laranja hark, ez berde ez gorri, anbarrean utzi zigun gogoa askori, bukatzera doan zerbaiti bezala begiratzen genion ordulariko semaforoari. Maribelek edo Mateuk silabei begiratzen dieten bezala.
Hitzak gogoratzen ditut. Hitzak eta pasioa, eta hitzekiko pasioa.
Ostegunean, Bilintxekin poteatu genuen Donostiako alde zaharrean eta turisten kameratan betikotu genituen gure bizkarrak. Habanako Ikatz kalean egon ondoren Kresalara joan eta gauero bezala boluntario itsaso bat sutan. Afari mundialak, pilota partida internazionalak, eta Marios eta beste zipretarren dantza herrikoiak.
Mexikartuta bukatu genuen Kursaaleko saioa, eta astea. Alondrek “eskerrik asko benetan” esan ziguten eta geuk ere zainetan, benetan generaman eskerrik askoa. Pentsa, konturatu gabe pluralean idazten hasi naiz, orain dela hitz batzuk. Hitzak gogoratzen ditut. Hitzak eta pasioa, eta hitzekiko pasioa. Pasio partekatua. Gogoan dut astelehenean bertan sentitu nuela halako hunkidurazko negargura bat. Batek daki non jaioa, baina une horretan nire begietan bizi zena. Eta aste osoa pasako zuena nirekin. Rekalde tabernatik Gure hitzak kantua jarrita agurtu gintuztenean konturatu nintzen horrekin, edo hurrengo goizean bestela, nahi baino lo gutxiago eginda autoan sartu eta igandeak kantu bera jarri zidanean. Gure hitzak direlako, Zipreko, Kubako, Galesko, Mallorkako, Austriako, Mexikoko eta Euskal Herriko hitzak, altxatzeko hitzak, erortzeko hitzak, erotzeko hitzak, esateko hitzak. Ez galtzeko hitzak. Ez galtzeko moduko pertsonak, doinuak, kasinoak, hitzaldiak, kaleak, txinpartak, elkarteak, arrainak, burbuilak eta keinuak. Mimoz gordetzeko modukoak. Baina beti izan naiz txarra mapak behar bezala tolesten.•
118
119
120
121
122
123
126
127
Jakin nahi nuke, gure pastoraletan bezala, greko eta turko horien atzean nor ezkutatzen den benetan.
ZTAILAREN BATEAN JOAN NINTZEN ZIPRERA BERTSO SAIO BATEN AITZAKIAN ETA UZTAILAREN ZAZPIAN ITZULI NINTZEN ZIPRETIK. EZAGUTZEN EZ NUEN UHARTE BATEAN PASA NUEN ASTE OSOA, ULERTZEN EZ NITUEN HIZKUNTZAK ENTZUNEZ. HURRENGO ASTEAN IZAN GENITUEN NAZIOARTEKO INPROBISATZAILEEN JARDUNALDIAK DONOSTIAN, ETA ZIPREN EZAGUTUTAKO KANTARI ETA MUSIKARIAK ETORRI EGIN ZIREN. NIK ASTE OSOA HAIEKIN PASA NUEN, OSO HARREMAN ESTUAN. ETA HARREMANAREN UHARTE TXIKI HORRETATIK BIZI IZAN NUEN INPROBISATZAILEEN ASTEA, INGURUAZ GEHIEGI OHARTU GABE, GOGOA ZIPREN. HORREGATIK, ZERBAIT IDAZTEKOTAN, USTE DUT INPROBISAZIOAZ ETA GURE DONOSTIAKO EGONALDIAZ BAINO, ZINTZOAGOA DELA, ENE ALDETIK, UHARTE HARI BURUZKO GOGOETA BATZUK IDAZTEA. BATETIK, GURE HERRIA BEZALA MUGA BATEK ZATITUTAKO UHARTE BAT DELAKO. ETA BESTETIK, AKTUALITATEAREN MAPATIK DESAGERTUA DAGOEN GATAZKA MIN BAT BIZI DUELAKO. HONA HANGO GOGOETA BATZUK, HONAKO ERE EGUN BATEAN BALIO DEZAKETENAK.
U
Nork trukatzen dizkie hitzak? Badirudi bukaerarik gabeko konflikto greko-turkoaren kapitulu ahantzi bat dela Zipre. Baina jakin nahi nuke, gure pastoraletan bezala, greko eta turko horien atzean nor ezkutatzen den benetan. Zeren eta inpresioa dut, egun, bi jendeok elkar ulertzeko gai direla, baina hasten direnean elkarrekin mintzaira bat adosten, beste norbait etortzen dela eta hitzak trukatzen dizkiela, segitu dezaten elkar ulertu gabe, Mediterraneoaren ertz horretan
Autodenominazioa Autodeterminazio ariketa txiki bat da autodenominazioa. Bakoitzari bere izenez deitzea. Nik sufritu dut, espainol edo frantses deitu izan nautenez, eta beldur naiz ez ote dudan nik ere sufriarazi. Ez da ariketa sinplea Zipren. Izenak korapilatsuak dira: zipretar greziarrak batetik, eta bestetik iparraldeko zipretarrak, edo zipretar turkiarrak. Edo hori mintsua zaienentzat, eta beren > 128
129
130
131
132
133
Ene gogoan isuri kulturala da pertsona baten baita marrazten duen pintzelik garrantzitsuena. Gainontzekoa ez da marko bat besterik, interes historiko batzuen arabera emandako forma politikoa, botere-joko zahar edo berri bat. Funtsa, isuri kulturala da, eta haren baitan, mintzoa. Litekeena da lur bat bi edo hiru isuri kulturaletakoa izatea, eta baita agian, gorputz bat bera ere, eta ez du zertan gorputz horrek bere baitako margoak aldatzen
134
bezala, non itsasoak egiten duen marko, eta lurrak margo.
Isuri kulturalaren hautua
Agian, markoak berak dira denak desegin beharrekoak... Zipren
burua zipretar hitzaz baino definitu nahi ez dutenentzat, turkieraz mintzo diren zipretarrak. Egia baita, funtsean, zipretarrak dira oro, baina gatazka zertan datzan azaltze aldera, izen eta abizen deitu beharra izan dut jendeari, eta Zipren ez da beti sinplea abizenaren hautua. Horregatik, erro kulturala baliatzea deliberatu dut, zipretarrak oro, baina batzuk iturri kultural greziarreko zipretarrak, eta besteak iturri kultural turkiarreko zipretarrak. Bi isuriak naro nahasten diren aintzira bat baita Zipreko uhartea.
ibili. Markoa da ebaki edo luzatu beharrekoa. Baina arazoa da, egun, munduan eta europan, establezitutako markoetara kabitu nahi direla marrazkiak, indarka bada ere, eta ez, alderantziz, markoak moldatu gauden marrazkietara. Agian markoak berak dira denak desegin beharrekoak... Zipren bezala, non itsasoak egiten duen marko, eta lurrak margo.
Konponbidearen abiaburuak Eskatu beharko da lehen-lehenik iparraldeko errepublikan okupazio militarraren amaiera, armada turkiarra erretiratzea. Eta ostean, alde bietako biktimen aitortza minimo bat. Desagertuak bilatzea, beren etxetik indarka erauzitako jende horri bide bat ematea... Ezinezkoaren muga jo arte, justizia, zati txikietan bada ere, itzultzea jendeari. Eta ezin denean itzuli, denboran atzera egin ezinezko lur zati eta etxe puska horietan bezala, zergatik ez aitortu, eta izendaturik utzi lekuok: “justizia ezinezkoaren tokiaâ€?. Historiaren arrasto batzuk jaso ditzan jendeak. Bizi denak. Eta batez ere, han bizi izan zenak.•
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148