Bertsolari 110. aldizkaria

110

TXIRRITA EPAILEEN JOMUGAN (LEGASA 1913 - IRUÑEA 1916)

BERTSOLARI ALDIZKARIA TXIRRITA EPAILEEN JOMUGAN (LEGASA-IRUÑEA 1916) 110 ZK. / UDA 2018

www.bertsolari.eus EDITATZAILEA : BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA Martin Ugalde Kultur Parkea / 20140 ANDOAIN TELEFONOA: 688 827 545 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus bertsoiragarkiak@bertsolari.eus ZUZENDARIAK:

Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora ERREDAKZIO BATZORDEA: Ainhoa Agirreazaldegi, Manex Mantxola, Alain Ulazia, Andoni Lubaki, Andoni Egaña, Oihana Aranburu, Antxoka Agirre, Oihana Iguaran, Zezilia Herrador eta Beñat Hach Embarek KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora ADMINISTRAZIO KONTUAK: Zezilia Herrador Garin WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar ARGAZKIAK: Conny Beireuther Crezburg DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Gartzia Urbina MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Bea Zabalondo Loidi INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

003 004 006 008

GALDER IZAGIRRE

TXIRRITA, EPAILEEN JOMUGAN: 010 TXIRRITA EPAILEEN JOMUGAN (LEGASA 1913 IRUÑEA 1916) / 036 BERTSO JARRIAK: BERTSO ITZULIAK, PAPER ZAHARRETATIK ALDIZKARI BERRIETARA EKARRIAK / 120 EGAÑAREN BURUTAZIOAK: ESKUAK…

102 ITZIAR NAVARRO: “HITZAK ETA GAIAK ALDATU DIREN BEZALA, HOTSAK ERE ALDATU DIRA, KANTATZEKO MODUA ALDATU DA” 126 ALDAPAN GORA BAINA GUSTURA! 136 #BERTXIOLARIAK 148 154 MITXELENA ETA ATAMITX, BI AGUR 170 174 MIXEL AIRE 176 GLOSA MALLORCAN, EBOLUZIOA ETA EBALUAZIOA 190 UREPELETIK BIDARRAIRA, BI MENDE BERTSOTAN 206 NORI KOMIKIA M

EGUZKIAREN ONENA ITZALA DELA ESATEN DEN GISAN, LANAREN ALDE ATSEGINENA OPORRAK DIRELA BAIEZTA GENEZAKE; OPOR EDO EZ OPOR, ITZAL EDO EZ ITZAL, ZIURTA DEZAKEGUN GAUZA BAKARRA DA ALE HAU IRAKURRI ONDOREN EZ ZAIZULA BERRIKETARAKO GAIRIK FALTAKO. • Zaldieroak gai-jartzailegintza modernoaren iparra markatu du bere marrazkian, eta Berri Txarrak taldeko Galder Izagirre bateria jotzaileak jarri dio erritmoa Kanpotik atalari. • Urre pipita itzela ekarri digu Mikel Taberna idazleak. Aldizkari honen bitartez dakargu harribitxia: Txirrita epaitua eta kondenatua izan zen bere bertsoengatik 1916an, Iruñeko auzitegian.

Gaiaren inguruan ikerketa sakona egin du Tabernak, eta Unai Iturriagaren ilustrazioekin osatu dugu erreportaje berezi hori. Miren Ibarluzeak sekulako lana egin du epaitegian gaztelaniaz idatzita zeuden bertsoak itzultzen, eta Andoni Egañak erreportajea irakurri eta gero sortu zaizkion burutazioak kontatu dizkigu. • Ikerketak ere badu tokia ale honetan. Iraitz Mateok Itziar Navarro elkarrizketatu du, amaitu berri duen azterlanaren bueltan: Bertsolarien kantaeraren bilakaera denboran zehar. Oiartzungo kasua. Oiartzungo sei bertsolari hartu eta denboraren joanarekin haien kantaerak izaniko aldaketa aztertu du. • Bertsozale Elkartearen zuzendaritzan aldaketa izan da aurten.

2005etik duela gutxi arte lehendakari lanetan jardun da Iñaki Murua, eta azken urteetako ibilbideaz zein aurrera begira egin beharreko lanez mintzo da. • Badira urte osoa txioka igarotzen duten txoriak, “bertxiolariak”, hain zuzen ere. Oihana Iguaranek Twitter sare soziala erabiltzen duten bertsolarien inguruko erreportajea egin du. Haren galderei erantzun diete Nerea Ibarzabalek, Igor Elortzak eta Josu Goikoetxeak. • Gure blogari talde fierraren azken sorkuntza batzuk ere ekarri ditugu, betiko legez, oraingoan fitxaketa berri eta guzti: Xabier Silveira batu zaigu. • Duela 30 urte hil zen Joxe Joakin Mitxelena bertsolari oiartzuarra, eta harena zen Atamitx jatetxea bota dute aurten, leku historikoa bertsolaritzarentzat. Bi osagai horiek baliatuta josi du Jon Martinek orrialde hauetan topatuko duzun erreportajea. • Ttakun-Herren atalean idatzi dute Saioa Alkaizak eta Manex Mantxolak, egurra egurraren aurka, enegarren aldiz polemikoa bihurtu den gai bati buruz: euskalkiak eta euskara batua, kasu honetan bertsolaritzari aplikatuta. • Urepeletik idatzi digu Mixel Aire bertsolariak, eta Urepeletik abiatzen da Eneko Bidegainek proposatzen digun Bidarrairainoko bertso ibilbidea ere. Lan mardula eta interesgarria egin du Bidegainek: txoko polit askoak ezagutuz berrogei bertsolari ezagun eta ezezagunen berri eman digu, baita hamaika bertso ekarri ere. • Amaitzeko, nazioarteko atalean, Mallorcako Mateo Matas Xuri glosadoreak idatzi du, ahozko bat-bateko kantuak bertan bizi duen egoeraz; eta noski, Patxi Gallego eta Xabi Paya prestatzen dabiltzan NORI komikiaren beste bi orrialdez ere gozatu ahalko duzu. > > > > > > > > > > > > > > > >

ZALDI EROAREN ERRIMA SEKRETUA

3

HEMEROTEKA

DEIA ARANTZAZU ZABALETA 2018/01/28

BERTSOEN HARI ZIENTIFIKOA

BERTSOAK IKERKETA ZIENTIFIKORAKO INFORMAZIO ITURRI. ITURRI ABERATSA ETA OSO BALIAGARRIA, GAINERA. Luzia Alberro Deustuko Unibertsitateko irakasleak haiek erabili ditu Gipuzkoako modernizazio prozesua aztertzen duen eta argitaratu berri duen doktorego tesian. Aldaketen aurrean, herri xehearen ahotsa topatu nahi zuen eta bertsoetan aurkitu zuen.

bertsoak iturri historiko baliagarria direla frogatu du, kontuan hartu beharrekoa, beste hurbilketa batzurekin osatuta.

Gipuzkoako herri xehe horren ahots moduan, sei bertsolari aukeratu zituen: Xenpelar (Errenteria, 1835-1869), Bilintx (Donostia, 18311876), Pello Errota (Asteasu, 1840-1919), Pedro Mari Otaño (Zizurkil, 1857Rosario, Argentina, 1910), Txirrita (Hernani, 1860Altza, 1936) eta Jose Mari Lopetegi (Irun, 1875Arrueta, 1942). Horiek aukeratzeko irizpide nagusiak bi izan ziren: alde batetik, aniztasuna bilatu nahi izan zuen (hirikoak batzuk, landa girokoak besteak…) eta, bestetik, haien bertso dezente jaso dira eta horiek eskura izateak ere garrantzia izan zuen, azterketa osoagoa izan zedin. Gainera, sei izen horiek ezagunak dira eta “pisua” daukate oraindik.

Bertsolarien ahoz.

Modernizazio prozesua eta identitate bideak Gipuzkoan, 1830-1936 lana, EHUk argitaratutakoa, Durangoko azokan aurkeztu zuen Luzia Alberro historialariak. “Garaia interesatzen zi-tzaidan, aldaketa nabarmenak eman zirelako Gipuzkoan: hiriak hazi ziren, industria indartu, alfabetiza-tze prozesua areagotu… eta aldaketa giro horretan herri xeheak nola erantzun zuen aztertu nahi nuen”, azaldu du. Herri xehe horrek, ikasketarik gabe eta alfabetatu gabe gehien bat, ez zuen idatzirik utzi. Baina haien ahotsa entzuteko

“Pena badaukat emakumerik ez dudalako topatu eta hor hutsunea badago”, onartu du Alberrok. Izan ere, garai hartan emakumezko batzuk aritu aritzen ziren bertsotan, baina ez plazaz plaza gizonezkoen moduan eta bertso paperak sortzen ere ez.

Bertso paperak izan ziren Alberroren iturri nagusia eta, batez ere, Antonio Zavalak jasotako lerroak. Horietan bertsolariek haien gizartearen errealitatea jaso zuten eta aldaketa garai horretako kezkak eta zalantzak ere bai.

Zehazki, ekonomiari buruzko haien diskurtsoa, familiari buruzkoa, politikaren ingurukoa eta identitatearen ingurukoa aztertu ditu historialariak.

ERANTZUN DESBERDINAK Ondorio garbi bat atera du Alberrok: herri xeheak erantzun eta jarrera desberdinak izan zituen aldaketen aurrean. Hau da, bertsolariek diskurtso diferenteak zituzten errealitate aldakorrarekiko.

“Erantzun desberdinak ematen dituzte, batetik, modernizazio prozesuak bakoi-tzarengan izan zuen eraginaren arabera eta, bestetik, norberaren nortasunaren arabera”, aipatu du Alberrok.

Ezagunak egin dira eta gaur arte iritsi zaizkigu trenaren kontura Txirritak botatakoak, baita Bilintxek idatzitako amodio kontuak ere.

Hiriburuan edo gertu bizi izan ziren biak eta Pedro Mari Otañok, esaterako, beste hainbat euskaldunek

4

bezala, emigrazioa ere ezagutu zuen. Xenpelar Errenteriaraino iristen ziren frantziarrak ezagutu zituen eta fabrikan aritu zen lanean.

Pello Errota, bestalde, baserri eta landa giroan kokatu zituen bere lerroak.

EZKONTZA TRATUAK Familiari buruzko bertsoek konta-tzen dute XIX. mendean oraindik ohikoak zirela ezkontza tratuak eta, horiek haustean, askotan jotzen zuen bikoteak bertsolariarengana bere bertsioa zabalduko zuketen lerroak idatz zitzan. Baina garai berdintsuan maitasun erromantikoan oinarritutako bikoteak ere egon bazeuden eta horren bila aritzen zirenak ere bai, Bilintxen bertsoak horren adierazgarri.

“Lerro horien guztien bidez garai hartako gizartean zeuden emakume eredu desberdinak ere azter daitezke”, aipatu du Alberrok, eta hori beste ikerketa lerro bat dela proposatu du.

Ekonomiari dagokionean, industrializazio prozesuari buruz kantatu zuten.

Batzuentzat lana topatzeko aukera zen eta, besteek, aldiz, ez zuten ondo ikusten.

“Gipuzkoako herria pobrea zela ere ikus daiteke, ez ziren miserableak, baina nekazaritzaren estuasuna nabaria zen”, azaldu du Alberrok. Horregatik, bertso paperak diru iturri izan ziren askorentzat eta bertsolaritza lehenengo aldiz ofizio bihurtu zuten askok.

Identitateari dagokionean, oraindik kristautasunak zuen pisua agerian utzi du azterketak. Hala ere, hiriguneetan eta zenbait bertsolarirengan hori ahultzen ari dela ikusten da garbi eta, horren faltan, beste erreferente baten bila hasten dira, “gu zer garen galderari erantzuteko”.

Trenari esker gero eta errazagoa zen mugitzea eta orduan hasi ziren gehienak haien herrietatik kanpo zegoena ezagutzen, besteak ezagutzen: “Eta beste horrengandik zerk bereizten gaituen, zerk definitzen gaituen bilatzen hasi ziren”.

Euskaran topatu zuten erantzuna ba-tzuek eta euskal paisaiaren aldarrikapena eta idealizazioa ere egiten hasi ziren beste batzuk.

Politikarekin lotuta, etxetik gehiago ateratzen hasi ziren eta lurraldearen eta nazio ikuspegia zabaltzen hasi zen, udalerriaren erreferentearen gainetik. Baita ere, Euskal Herriarenganako atxikimendua edo sentimendua indartzen hasi zen herri xehearen artean.

Hori Txirritarengan neurri batean baina, batez ere, Pedro Mari Otañorengan ikus daitekeela dio Alberrok, euskal nazionalismoari buruz kantatu baitzuen. Otañok

herri utzi eta Argentinara joan zen eta kanpora ateratze horrek ikuspegi zabalago bat eman ziola nabarmendu du.

Baina nazionalismo politikoa zabaltzen ari zen bitartean, beste gipuzkoar askorentzat oraindik erreferentea etxea eta auzoa ziren, Pello Errotaren bertsoek islatzen dutenez. Aurrerago, XX. mendearen hasieran, Lopetegik errepublikanismoaren ikuspuntutik ere hitz egin zuen.

Dena den, bertsolariengan, herri osoarengan bezala, garapen bat eman zela ere ikusi du historialariak.

ASMATU ZUTEN Horrenbeste aldaketen aurrean, bertsolariek nolabait “asmatu” zutela uste du Alberrok: “Haien dis-kurtsoan elementu batzuei heldu zieten” eta aurrekoekin “katea” ez haustea lortu zuten, baita ondorengoengana gerturatzea ere. “Gaur egunera arte heldu zaizkigu sei bertsolari hauen eta beste batzuen izenak eta bertsoak”, aipatu du.

Tesia bukatuta bertsolaritzak une jakin horretan herri xehearentzat izan zuen

garrantzia azpimarratu du Alberrok: alde batetik, aldaketa garaian, euskaraz kantatzen jarraitu zutelako;eta, bestetik, hitzekin abilagoak izanda, diskurtso bat eraikitzeko giltzarriak eskaini zizkietelako herrikideei.

Tesia liburu batean argitaratzean gaikako aurkibideak ere gehitu dizkio eta, horrela, hainbat gai lantzeko kon-tsulta moduan erabilgarri izatea espero du.

Izan ere, oso gai desberdinak jorratu zituzten bertsolariek eta horietako edozeinen hurbilketa zientifiko bat osatzeko iturri “baliagarri eta aberatsa” izan daitezke haien hitzak.•

I BERRIA IÑIGO ASTIZ 2018-05-10

EUSKAL RAPZALEAREN BERTSOAK BADIRA ESPETXE DIREN JAUREGIAK, MIKROAK ERE BADITU AMILDEGIAK, BAINA ZABALDU ORAIN BEGIAK, ABESTUKO BAITITUT RAPAREN EGIAK. Bonbo bat lehenik, eta gero kutxa bat, eta pun eta ka, eta pun, pun, ka, badakar kaleak bere doinua punpaka. Berri ederra, bai, Pullitzerra, aitortu baitute Kendrick Lamar, mihia beti zorrotz, janzkera zabar, mintzairan gerra eta jarioa basa, bere jarduna bada jazza eta

klasikoaren pare, nahiz eta herrak ez beti aitortu ondare, sariak baiezatuko du musika honen class-a, dudarik gabe.

Underground lehen, orain sasoien ikur, arrakastan ere badira hamaika gezur, ze antza, larrosak beti du arantza hemen, hortaz, mesfida dirdiraz, ze bestela begira Pablo Hasel eta Valtonic, espetxera bidean dira, soilik kantatzeagatik, aske kantatzeagatik sikira. Ez hartu lorik, ze orain heldu da prestigioa, eta heldu da ohorea, baina justizia itsu izatea falta da ordea.

Alfonbra gorria eta barrotea, orkestra eta marranta, nik ez dakit zer den rapa, zorigaitza eta zortea, benetako errege ala gorteko arlotea. Arren ez orain eskegi, bonbo eta kaxa, eta bonbo eta segi, mikroa ez dadila sekula ateri, ze batzuetan pozez gara, eta besteetan penetan gehiegi, neska-mutil gazteak kaleetan badabiltzaka erriman igeri, betiere erdaretan, eta euskaraz bakarrik euskarazko klaseetan. Ez da kabitzen lilurarik gure lerroetan, ze gailurretik urrun hemen bada lana, baina banan- bana, agertzen doa sastraka gune zirenetan rapzale euskaldun andana: horra gure klana.

Undeground gara, baina zerua dugu plana. Eta pun, eta ka, eta pun, pun, ka, tariman arima dugu estima, eta hori lastima, aurrerantzean rapak soilik alde batera egingo balu errima.•

5

KANPOTIK

JAIO, UNEAN UNEKOA, HIL TESTUA: GALDER IZAGIRRE (BERRI TXARRAK)

BATZUEK DIOTE GURE BIZITZAK patuaren bideari jarraitzen diola txirrindulariak tropelari bezala, jaiotzen garenez gero dena idatzia dagoela, alegia.

Eta zenbaitetan hori hala den susmoa izan badut ere, badira uneak, esan dezagun “eremu liberatuak�, zeinetan teoria hori hankaz gora geratzen den. Bertsogintza da horietako bat.

Bizitzaren azken helmuga heriotza dela argia den

bezala, bertsolariak ere azken hatseraino egiten du beren lehen barne bidaia, idazteke dauden hitzen errimen azken jantzia zein izango ote den asmatzeko.

Itzulipurdia gertatzen da orduan. Amaiera zein den jakinda, bertsolariari baitagokio bizitza duin bat ematea bertsoari, neurri eta doinuaren menpean soilik eta kontrajarriak diruditen bi kontzeptu kontuan harturik, inprobisazioa eta memoria (oraindik bizi ez den zerbaiten memoria).

Harriaren barruan, forma edo figura bat ikusten duen eskulangilearen antzera, hitzez hitz zizelkatzen hasten da harria ahalik eta txukunen iritsi arte erabakitako amaiera horren magalera.

6

Orduan gertatzen da, bertsolaritzak emana, bizitzaren miraria, ezer idatzia ez den lur idorrean ere, hazia erein, sustraia zabaldu eta bat-bateko jarioaren bitartez loratzen dena.

Hizkuntza batek bizileku bat, ez geografikoa, soziologikoa baizik ematen dizula irakurri nuen orain gutxi. Eta Amets Arzallusen Suaren inguruko 9 puntukoan pentsatu nuen segidan, komunikatzeko modu hau bi kontzeptu horien bueltan dantzan dabilen artea baita.

Dena ez baitago idatzita.

Jaio, Unean unekoa, Hil.•

ERREPORTAJEA

TXI RR IT A 8

EPAILEEN JOMUGAN ORAIN ARTE USTE GENUEN

JOXE MANUEL LUJANBIO EPAILEEN AURREAN SOILIK FIKZIOAN IZAN ZELA, XABIER LETEREN “GABON TXIRRITA” ANTZERKI OBRAN. BAINA EZ, OKER GENBILTZAN. TXIRRITAK “JUSTIZIARI” EGIN BEHAR IZAN ZION AURRE 1916AN, LEGASAKO AFERA BATEN INGURUAN IDATZI ZITUEN BERTSO BATZUENGATIK. MIKEL TABERNA IDAZLEAK SEKULAKO IKERKETA LANA EGIN DU: EPAIKETAKO DOKUMENTUAK, GARAIKO EGUNKARIAK, ARGAZKIAK… ERREPORTAJE MARDUL HONEN OSAGARRIAK DIRA UNAI ITURRIAGAREN ILUSTRAZIOAK, MIREN IBARLUZEAREN ITZULPEN LANAK ETA ANDONI EGAÑAREN BURUTAZIOAK. 9

ERR. TXIRRITAREN EPAIKETA

TXIRRITA EPAILEEN JOMUGAN (LEGASA 1913IRUÑEA 1916) TESTUA: MIKEL TABERNA ILUSTRAZIOAK: UNAI ITURRIAGA

10

Ez, ez genuen guk gai hau hautatu, ez zen hau landu nahi genuena, bertze zerbait genuen burutan. Bera etorri zitzaigun guri, argitara genezan galdeka. Ezin izan genion ezetz erran. • Aginte politikoak eta legelariek artisten adierazpenak isilarazi edo zigortzea, gaur egun Espainia aldean hainbertze ikusi eta aditzen ari garena, aspaldiko kontua dugu, baita Kantabriako partean ere. Txirrita akusatuen aulkian jarrarazi zuten orain dela ehun eta bi urte, Iruùean, Nafarroako Malerrekan zabaldu zen bertso-paper batengatik. Ia dena ikasi dugu kasu hartaz, baina inportanteena falta dugu: delituaren oinarritzat hartu zuten orri huraxe. Erreportaje honetan argitara atera nahi ditugu auzi hark utzi zituen arrastoei segika egin ditugun ibilerak. Agian ere honek balioko du hainbertze bilatzen aritu garena norbaitek nonbaitetik ateratzeko, handik edo hemendik agertzeko.

11

Osaba Txirrita liburutik (Joxean Agirre), Txema Gartziaren marrazkia.

1. Ari naizela, ari naizela, hor ikusten det Ustekabean hasi zen dena. Amautxi Margaritaren anaia Luis Elgorriaga Astibiaren gaineko datuak bilatzen ari nintzen. Afrikako gerrara eraman zuten 1921eko abuztuan, eta ez zen handik sekula bueltatu. Ekarri ere ez zuten egin; lur haietan gelditu zen betikoz haren gorputza. Bertsolari polita omen zen (“Apextegiko Inaziari harek kantatu zittion toberak…”), eta horregatik, hain xuxen ere, gure ama oroitzen zen irakurria zuela aspaldiko egunkariren batean bertsolari etxalartar bati eginiko elkarrizketa, zeinek kontatzen zuen gerra hartan berean galdu zuela beratar lagun bat, bertsotan ederki egiten zuena. Amak konprenitu zuen osaba Luis izan behar zuela ‘beratar lagun’ hura. Etxalartarra, berriz, Ixiar Rozasen atautxi Xamuio ote zen nago ni, lasartearraren Beltzuria1 irakurtzea suertatu baitzitzaidan ikerketa honen zirimolan sartua nintzelarik (hori ere suertatzea… ez al da harrigarria?). Pentsatu nuen eskuratu behar nuela prentsako berri hura, nire begiekin irakurtzeko. Horretan ari nintzen.

Entrebista hura zein egunkaritan izan ote zen? Gipuzkoan argitaratzen zirenetakoren bat, segur aski, baina, hasteko, niretzat erraxagoa zen Iruñekoetan bilatzea. Horrela hasi nintzen Diario de Navarraren hemerotekan galbahea pasatzen, esperantza handirik izan gabe, lagun fin bat konplize nuela, Iruñeko Udal Artxiboko administraria, Inés Roldán, egoitza hartako funtsak hain ongi ezagutzen eta zaintzen dituena. Harena da ni saltsa honetan sartu izanaren kulparen puskarik handiena; hari zor diot istorio hau ezagutu izanaren suertea. 2015eko udazkeneko kontuak dira.

Bilatzailean “bersolari” sarturik, prentsa zaku hartatik gauza interesgarri franko bildu genuen. Ondotik, lagunak “versolari” ere sartu zuen, zer gerta ere. Adiskideak badaki euskaraz, baina ez du euskal mundua bizi eta, konparazio batera, bertsolari guziak (lehengoak nahiz gaur egungoak) arrotzak zaizkio. Hala ere, nire

13

aurpegia ikusirik eta nire espantuak aditurik, agudo ohartu zen zerbait berezia aurkitu genuela azaro hasierako egun hartan. Ezin nuen sinetsi nire begiak ikusten ari zirena. 1916ko urriaren azken eguneko egunkariaren hirugarren orrialdean, “Tribunales” goiburua zuen zutabe batean, testu hau heldu zen azpiko informazioaren aitzindari: “…á vosotros mi canto consagro … Y efectivamente el canto del versolari fue tan avieso que se cayó en las redes del Código penal”2. EME sinadura zekarren kronika honela hasten zen: “El conocido versolari “Chirritak” —creemos que es de Hernani—, Jose Manuel Lujambio, y el vecino de Legasa Tomas Al-

14

caine ocuparon ayer el banquillo ante el Tribunal de Derecho, acusados de los delitos de injuria y calumnia al alcalde pedáneo que fue de Legasa Eusebio Babace.3 Nonbait, Legasako seme batek mandatu eginda, Txirritak bertsoak idatzi zituen hango alkate izandakoaren kontra, eta bertso-paperak Donezteben saldu ziren, arrakasta handiz, aitzineko urteko bestetan, halaxe zioen kronikagileak: “Se vendieron a 10 céntimos, con un éxito loco, el día 30 de junio del año pasado”. Bertsoen jomuga zen gizonak, sumindurik, auzitara eraman zituen ordaintzailea nahiz egilea bera.

Harrigarria iruditzen zitzaidan irakurtzen ari nintzena. Orain arte, Leteren aspaldiko antzezlan hartan ez bazen4, ez genekien Joxe Manuel sekula epaitu zutenik. Nola zen posible kasu hau orain arte inork ezagutzera eman gabe egotea? Egunkariko berri hark mami gehiago zuen: bi itzultzaile-interpreteren izenak eta akusatuen nahiz salatzailearen abokatuenak, den-denak aipatzeko moduko bertze gertaera batzuen protagonista zirenak; bertsoen itzulpenari buruzko oharrak; eta bi aldeek hondarreko egin zituzten zigor eskariak (auzipetu bakoitzari bi delitu egozten zizkion akusazioak: ‘irainak’ eta ‘kalumniak’).

Epaiketaren sententziari buruzko berria handik egun guttitara argitaratu zuen egunkari berak, azaroaren 10ean. Kondenatu egin zituzten, hala legasarra nola hernaniarra.

2. Utzi ditzagun bide illunak, billa ditzagun argiyak Inon gordetzen ote dira hain aspaldiko aferak? Ez naiz sekula auzitegietako artxiboetan galdeka ibili. Ordea, Inesek bazekien zer pauso eman behar zen. Probintziako Auzitegiko Artxibora joan ginen lehenik, eta bertako arduradunetako batek, Teresa Eslabak, argitu zigun Nafarroako Errege Artxibo Nagusira (NEAN)

15

Legasa, 2018.

Legasa XX. mendearen hasieran.

16

Haurrak Legasako plazan XX. mendearen hasieran.

17

jo beharko genuela, hura baitzen hain aspaldiko auzien biltoki orokorra. Han zerbait aurkituko ote genuen?

Artxibo Nagusia izugarria iruditu zitzaidan: jendearen begibistan dagoena (armairuak, liburuak, jendea begiak xahutzen paper horituetako lerro okerrei begira‌) eta barreneko gordelekuetan norberaren irudimenak imajina dezakeena; izenak eta gertaerak, zenbat istorio eta historia!

Miriam Etxeberria adeitsuari zertara gindoazen kontatu, eta eskaera egin genion. Esperoan gelditu ginen, emozio doi batekin.

Ongi eta trebe baliatu zituzten eman genizkien datuak, eta zuzen

18

jo zuten behar genuen tokira. Bilatzen ari ginena 225/1915 sumarioan zegoen. Kutxetan sartuak dituzte paperak eta liburuak.

Sumario horri loturik, hiru kutxa eman zizkiguten.

Lehenik, 56613 kutxa atera ziguten. Bertan, Iruñeko Lurralde Entzutegiko 205 liburua. Barrenean, 197 epaia, 1916ko azaroaren 6koa.

Urduritasunez ireki genuen, han heldu ote ziren altxor sekretuko perlak, bertso beltzak. Hamalau orrialde idor, makinaz idatzirik, xehero-xehero irakurri genituenak. Epaia zen, eta honela hasten zen: “SENTENCIA. En la Ciudad de Pamplona a seis de Noviembre de mil novecientos diez y seis. Vista… contra Tomas Alcaine Expósito, de sesenta años de edad, casado, tejedor, natural de Pamplona, residente en Legasa; y José Manuel Lujambio Retegui (a) Chirritak, de cincuenta y cinco años de edad, hijo de Juan Bautista y de Josefa, soltero, cantero, natural de Hernani, residente en Rentería…”.

Segidan, epaileek azaltzen zuten prentsatik ikasi genuena, Legasako bizilagun bat haserretu zela alkatearekin, eta bertso-paperak eginaraztea erabaki zuela, hari min egiteko.

Horretarako, Jose Manuel Lujanbio “versolari”arekin elkartu zela (hitz horren adiera argitzeko, “cancionero popular” eransten zuten parentesi artean), eta Lujanbiok bete zuela eskaria, hamalau bertso egin zituela, eta jatorrizko papera sumarioko zazpigarren folioari josia zegoela. Adierazten zuten bertso haien itzulpena egina zegoela, gaztelaniaz

20

Gabon Txirrita antzezlana, Urnieta.

21

eta hitz lauz, eta sumarioko berrogeita seigarren orrian zegoela; eta jarraian, epaian berean txertazen zuten bertsoen gaztelaniazko ordain hura, hamalauena banan-banan: “Primer verso: hacia el año mil novecientos catorce hemos tenido un caso muy chusco, Los de este pueblo de Legasa, y para cuando llegamos a este extremo nos hemos tenido que proveer de buena dosis de paciencia…”5. Jatorrizkoak ez, eta haien erdarazko bertsioa bai. Kaka zaharra!

Aitzinxeago ikusiko dugunez, bertsoetan kontatzen zaigu zer motibo zuten legasar batzuek herriko alkatearekin haserre egoteko. Horrela jakin genuen urte pare bat lehenago ere izan zela demanda eta auzia pertsona horien artean, eta hori ere ikertuko genuen, behin hasita dena jakin nahi genuelako.

Horretaz aparte, epaileek euren arrazoibideak ematen zituzten sententziako orrietan, amaieran, ondorio gisara, akusatuen kondena erabakitzeko. Epaileek zioten, bertzeak bertze, alkatearenganako mespretxuz idatzi zirela bertso bidez kontatzen ziren gertaerak, eta gainera espres idatzi zirela eskualde hartan nagusi zen hizkuntzan: “…haberse redactado, de propósito, en la lengua dominante en el pais donde se publicó; en versos populares…”. Zirkunstantzia horiek garbi uzten zutela zein zen egileen asmoa: auzi-jartzailea (alkatea) mendratzea eta fama txarra ematea (“… desacreditar y menospreciar…”).

Epaileek ebatzi zuten bi akusatuak berdin zirela errudun. Legasarra, berak jakinarazi zizkiolako bertsolariari bertso-paperean aireratzen ziren kontu iraingarriak; eta errenteriarra, gauzak erran zituelako kantatzeko maneran eta min emateko asmoz (“…revistió dichos conceptos de la forma ritmica e incisiva o mortificante…”).

Artxiboan atera ziguten bigarren kutxak zenbaki handiagoa zuen, 120639, eta agiri kopurua ere bai, hirurogeita hamarretik goiti.

Epaiaren ondoriozko goiti-beheitiak heldu ziren gehienbat: jakinarazpenak, errekerimenduak, balizko erantzukizunak bermatzeko fidantzak, lekukoen aitorpenak, bahitura eskaerak (bi mila

22

pezetarainoko ondasunak)… Kontu gogorrak ziren, gehienbat legasarrarentzat, zituenak eta, batez ere, ez zituenak kendu baitzizkioten; eta Txirritarentzat ere hala izanen ziren harrapatu izatera, baina hari ezin deus egin zeren, gero hirugarren kutxan irakurriko genuenez, ez baitzekiten non barna zebilen, “en ignorado paradero” omen. Ez ziren huskeriak; baziren gauza interesgarriak (bertzeren artean, Juan Berdún y Pallarés Iruñeko Instrukzioko Epaitegiko idazkariak sinaturiko oharra, zeinean argitzen baitzuen José Manuel Lujambio Retegui aipatzen zen agiri guzietan ulertu behar zela José Manuel Luxambio y Retegui erran nahi zela, “…por ser estos los nombres y apellidos del mencionado procesado…”, eta behar ziren zuzenketak egin beharko zirela), baina guk jatorrizko bertsoak nahi genituen. Eta haiek falta. Delituaren “gorputza” inon ageri ez! Izorra hadi Piarres!

Beraz, hirugarren kutxa ere eskuratu genuen, 121418 zenbakia zuena. Eskuz idatziriko lau orri ziren, 225/1915 sumarioaren laburpena. Zehazki aditzera ematen zen zer urrats egin ziren 1915eko urriaren 30etik, kereila gisara hasi zenetik, 1918ko

Legasako eta Narbarteko mutikoak XX. mendearen hasieran.

maiatzaren 21a bitarte, egun horrekin emandako autoan deklaratu baitzen bi akusatuak “insolventes” zirela (kaudimengabeak) eta ezin ziotela erantzun diru-ondasunen bidez epaiak eskatzen zienari, eta horren partez deserriratze pena handiagoa ezartzen zitzaien. Datu interesgarri bat ikasi genuen hirugarren kutxako agirietatik: Tomas Alcainek errekurritu egin zuen Iruñeko Epaitegiko epaia, eta Madrilgo Auzitegi Gorenak aztertu behar izan zuen kasua; ordea, ez zioten arrazoirik eman legasarrari, eta Gorenak berretsi zuen Iruñeko epaia.

Artxiboko hiru kutxak begien parean genituen, informazio interesgarri franko genuen, baina sumarioak edukiko zuen agiri mor-

24

dotik gehiena falta zen, eta bereziki guk nahi genuen huraxe: bertso-papera, Txirritaren hamalau bertsoak biltzen zituena. Oraindik ere hala gaude. Guk ez dakigun nonbait egonen da, edo inon ez: nahi gabe galdu da edo nahita espurgatu zuten (garai batean, agiriek balio berezirik ez zutela uste bazuten suntsitu egiten zituzten, paper orea lortzeko). Epaiketara bitarteko instrukzioko agirien artean egon behar zuten jatorrizko bertsoek. Zeren, epaian zehazten denari kasu eginez, bai baitakigu sumarioko zazpigarren folioari lotua dagoela jatorrizko orri bekataria; eta 169 folioz osaturiko auzian (laburpena dakarren kutxan ikasi dugu hori, “terminado el sumario… compuesta la causa de 169 folios”), bertso-paperaren 26 ale omen dira hamargarrenetik hogeita hamabosgarrenera bitartekoak, “ocupando los folios diez al treinta y cinco de la causa veintiseis ejemplares impresos de dicha composición vasca”.

3. Illunpetatik nai det irten argira Handik honat ibili gara bilaka batean eta bertzean. Orain dela ehun urte Doneztebeko bestetan saldu, eta halako zalaparta sorrarazi bazuten, nahitaez pasatuko ziren ahotik ahora eta gordeko ziren jendearen memorian. Hala uste dugu oraindik ere guk.

Bisita batzuk egin ditugu Legasara, Edurne Arbelaitz zubietar erdi legasarra lagun eta bide-erakusle genuela. Solastu gara bertako jendearekin6; Legasara esposatua den Maite Lakar elizondar ikertzailearekin ere aipatu dugu afera, eta irakurri-aditu ditugu Amaia Apalauza iruindarrarekin batera hark eginiko Malerreka solasean liburuan eta grabazioetan heldu diren kontu batzuk, kasu honetako protagonista nagusietakoa den Tomas Alcaine Xaldixen gainekoak berexiki, espres aipatzen baitute hantxe berean. Izan gara Bertizaranako Udalaren eta Legasako Kontzejuaren herriko etxeetan, paper zaharretan txiripaz zerbait harrapatuko ote genuen. Galdetu dugu inguruko herrietan: Ituren, Eratsun, Urroz. Serioxeago begiratu ditugu Koldo Mitxelena Kulturuneko Txirritaren funtsak, hango bertako langileek erraztasun

25

guziak emanda. Sesioak eta krimenak izeneko karpeta ere bada bertan, baina bertso haien arrasto pizarrik ere ez.

Ez dugu orain arte gaia plazara atera, jatorrizko bertsoak falta genituelako eta nahiago izan dugulako segitu istorio honen adar desberdinetan ikertzen, eta bilatzen, sua biztu zuten bertso haiek nonbait agertuko zirela sinetsi nahirik. Auzitegira eta Artxibora joan gara behin eta berriz, ea gogoratzen zaien zein bertze tokitan izaten ahal diren. Guardia zibilek Madrilen duten ikerketa historikoen erregistrora ere jo dugu (Sunbillako kuarteleko agenteak izan ziren esku hartzen lehenak), baita Espainiako administrazioaren artxibo orokorrera ere. Nahi genuen erantzunik ez, batetik nahiz bertzetik. Esperoan gelditu gara, esperoan segitzen dugu, esperantza horrekin.

Gaur, ordea, dakiguna plazaratzeko erabakia hartu dugu, bertsorik gabeko kopla laburretan. Izan ere, ustez egiten ahal genuen guzia egin dugu. Honaino ailegatu gara.

Bertzalde, liburu eta prentsajale erneak dagoeneko jakinen duen bezala, esku artean dugun istorio hau ezagutarazi egin da azkeneko hilabete hauetan argitaratu diren bi liburutan bederen. Bietako bat erdi oharkabean pasatu zen: auzi honen aipamena agertu zen Muertes oscuras liburuan7, haren egilearekin informazio trukea izan baikenuen hura Gazteluko Legarreko leizearen kasua ikertzen ari zelarik8. Bertzea, berriz, prentsan ere aipatu da: Fernando Maiora ikertzaile artaxoarrak kasuko epaia eskuratu du, guk bezalaxe, Nafarroako Errege Artxibo Nagusian, eta haren zati bat sartu du berriki plazaratu duen liburuan, LĂŠxico autĂłctono histĂłrico de Navarra II izenburukoan9. Patziku Perurenak egunkarietara bidaliriko eskutitzari esker izan genuen guk azken horren berri.10 Horregatik heldu gara idazki honekin orain, dakizkigunak kontatzera, nahi dituenak ikas ditzan.

26

4. Zori gaiztoan fundatutako gerra Goazen ikustera nondik sortu zen legasarren arteko gatazka hura.

Bertso-paperak aireratu baino urte pare bat lehenago, 1913ko abuztuaren 3an, igandea, herrian barna bueltaxka bat eman eta tragoxka batzuk hartu ondotik, arratseko hamarrak aldera sartu zen etxera Eusebio Babaze, Legasako orduko alkatea zena. Arozkenean, bi seme-alaba ttikiak ordukotz lo ziren eta ohatzean esperoan zuen emazte gaztea. Maindire azpira sartu aitzinetik, kanpoan oihu batzuk adituta, leihora atera zen. Zer ari ote ziren han barna Tomas Alcaine eta Frantzisko Mendiola? Gauza onik ez. Bertze norbaitek txistu egin zien. Gero txistugilearen boza ere aditu zuen. Pedro Hualde zen, dudarik gabe. A, zer hiru elementu! Baina ez zen hura guardia lanak egiteko tenorea. Buelta kamainara, begiak itxi, eta handik guttira, loaren besoetan errenditzeko zela, eztanda handi batek zakar urratu zuen gaueko kalma lasaia. Andrea ernatu zen, ikaraturik, eta haurrak negarrez hasi ziren ondoko kuartoan.

Aita zaharra bere logelatik atera zen. Amaginarrebak oihu egin zuen: “Ze izan da tiro hori?�.

Galtzak ez bertze deus jauntzi gabe, eskailerak beheiti oinutsik abiatu zen etxeko jauna lasterka, zer izan ote zen ikustera. Kanpora ateratzean, kea eta erre usaina. Zulo

kozkor bat lurrean, baina bertzelakorik ez. Ezker-eskuin begiratu zuen. Karrika hutsik. Herriko zakur guziak saingaka, baina inguruko etxeetako bizilagunak mutu, deus gertatu ez balitz bezala. Tomaxaren ondora bueltatu zen Eusebio, maldizioak marmarka. Begirik ezin izan zuen bildu gau osoan, eguna argitu arte.

Biharamunean, egun argiz hobeki ikusi zuen bezpera arratsean norbaitek dinamita edo gisako zerbait leherrarazi zuela haien etxe parean, eta Sunbillako guardia zibilen kuartelera joan zen segituan salaketa paratzera. Han, zer gertatu zen kontatu (“en la noche de ayer, 3 del actual mes, y hora de las once proximamente, estalló un cartucho de dinamita al frente o fachada y muy cerca de la casa…”11), eta herriko hiru lagun salatu zituen, uste baitzuen haiek egina zela azioa. Tomas Alcaine, Pedro Hualde eta Frantzisko Mendiolaren izenak eman zituen. Haiek ziren leherketa izan baino istant batzuk lehentxeago etxe inguruan sumatu zituenak. Gainera, bazituen motiboak pentsatzeko haiek izaten ahal zirela gaiztakeria egin zutenak, haserre zirelako berarekin, aste pare bat lehenago isuna paratu zielako hirurei: bosna pezetako multa biraoak errateagatik, bortz pezeta gehiago Hualderi alkateari men ez egiteagatik, eta pezeta bat gehiago Alcaineri herriko ordenantzak ez betetzeagatik.

Probintziako prentsak eman zuen gertatuaren berri (data oker, hala ere), “en Legasa ocurrió el día 5 del actual un atentado terrorista”12, eta jakitera eman zuen hiru gizaseme preso hartu zituztela, izen eta guzi, alkateak salatu zituen hirurak hain xuxen ere, “presuntos autores” omen zirenak.

Auziak bere bidea egin zuen, gisa honetakoentzat plantatua dagoen maneran. Lehenbiziko, Bertizaranako Udal Epaitegiak deitu zituen deklaratzera kasuarekin zerikusi zuzena zutenak, bai eta, haiekin batera, zenbait herritar ere, lekuko modura mintza zitezen. Gero, Iruñera joan behar izan zuten parte ematera alkateak eta hiru akusatuek. Hiriburuan, akusatuek leherketaren soinua

30

Bidasoako trena, 1916.

aditu zutela adierazi zioten instrukzioko epaileari, baina ez ziotela garrantzirik eman eta pentsatu zutela zernahi izaten ahal zela (norbait ariko zela dinamitarekin arrantzan Bidasoan, erran zuen batek). Onartu zuten, noski, alkateak isunak paratu zizkiela egun batzuk lehenago, baina ez ziotela horregatik gorroto berezirik eta estimatzen zutela gizona. Babazek eta sortzez iturendarra zen Hualde zurginak erdaraz ulertzen bide zuten, eta idazten ere bazekiten nonbait, haien eskuz sinatu baitzuten aitorpena. Iruñean jaio (Inklusan utzi zuten, haur abandonatuen etxean) baina txikitatik Legasan bizi zen Alcainek eta Urnietan sortua zen Mendiolak, berriz, itzultzailea behar izan zuten, “no hablan ni entienden el castellano sí el vascuence”, eta horretarako Gerardo Valcarlos Egiguren prokuradorea eskaini zieten. Prokuradore horrexek berak sinatu behar izan zuen aitorpena, haien partez.

Epaileak kasua itxi egin zuen epaiketarik egin gabe, ez zelako jakiten ahal nor izan ziren dinamita paratu zutenak, “…no habiéndose comprobado quién o quiénes sean los autores de los delitos que se persiguen… se sobresee provisionalmente esta causa…”. 13

31

Afrikako gerrara doazen soldaduak Pasaiako portuan. (Jaurlaritza)

5. Euskaldun bat etorri zait ipiĂąitzeko bertsuak Dinamita kartutxoaren auzia inorendako zigorrik gabe geldituagatik, ez zen IruĂąeko auzitegian amaitu alkatearen eta herritarren arteko tirabira. Iduri duenez, akusatuei ez zitzaien aski iruditu libre eta kargurik gabe gelditzea eta, ordain gisara, haien ustez Babazeri zegozkion txerri-puskak nola edo hala bueltatu behar zitzaizkion. Tomas Alcaine Xaldix behinik behin ez zegoen konforme, eta halako batean alkatearen kontra bertsoak jarraraztea gogoratu zitzaion.

Nola jarri ote zen Txirritarekin harremanetan? Mendiola urnietarraren bitartez akaso? Sorterriagatik eta adinagatik, hark ezagutuko zuen, seguru. Herritar batek erran digu uste duela herriko besta batzuetan etorri zela bertsolaria eta orduan egin zuela tratua harekin Alcainek. Baliteke. Bertzela ere izaten ahal zen, beharbada Joxe Manuel lanean ariko zen handik ez sobera aparte, Bertizaranan berean edo Baztan nahiz Malerreka aldean. Kontuan

32

hartu denbora hartan jo eta fuego ariko zirela Bidasoko trenbidea egiteko afanean (1916ko maiatzean egin zuen Elizondoraino ailegatu zen lehenbiziko bidaia ofiziala) eta jende aunitz beharko zela mendiak zulatzeko edo suzko gurdiaren bidea zelaitzeko. Ez zen harritzekoa izanen bertsolaria lantegi hartan enplegatua izatea. Eskarmenturik ez zuen falta, bertsotan errana zuen urte batzuk lehenago, “… Milla gañera bederatzireun / beatzigarren urtian… ‘Doble vía’ bat egiten ari / dira Legazpi aldian / ala biarrez ni ere antxen / asi nintzaden lanian …”14. Edo bertze zerbaitetan.

Nork daki? Nolanahi ere, paraje haiek ez zitzaizkion arrotzak izanen, uste baitugu han barna ibilia zela Baztango uholde ospetsua izan zen garaian. 1913ko ekainean izan zen Erratzuko tronba, eskualde hartan hiru hildako eta sekulako hondamendia eragin zituena, eta Txirritak bertsoak paratu zituen, “Deklaratzera nua kaso bat Valle Baztan’en pasia, egun arretan bistan giñenak akordatzeko klasia…”15. “Bistan giñenak” erraten digu, eta urak ekarri zituen deskalabruak ere nola aipatzen dituen ikusirik, apustu eginen genuke gizonak bere begiekin ikusi zituela hangoak. Denak ez, ordea, ezin; horregatik “negoni bistan enitzen baño ala jakindu nituan” zehazten du zortzigarrenean, mutiko bat itotzetik doidoian salbatu zutela kontatzen duelarik; hura ez zuen ikusi, baina

erraten dituen gainerakoak bai, gure idurikoz, nahiz eta Aita Zavalak bertzelako iritzia izan zortzigarren bertso horren bukaerari erreparaturik, “Berak bere begiz ez-bear oiek ikusi ez bazituan, Baztan’dik bat edo bat etorriko zitzaion, ujoldearen berri emanez eta bertso batzuk eskatuz”16.

Kuestionea da Xaldix legasarrak nolabait ere aurkitu zuela hernaniarrarengana jotzeko manera, herriko hiru lagunek alkatearekin izan zituzten goiti-beheitien gaineko bertsoak para zitzan eskatzeko.

Uholdeko bertsoak Baztanen berean inprimatu baziren ere (Imp. G. Quintana – Elizondo), Babazeren kontra paratutakoak Gipuzkoan egin ziren. Sententzian irakurtzen dugu Errenteriako moldiztegi batean inprimatu zirela (“original que entregó para su impresión en una imprenta de Renteria” eta “original… fechado en Renteria el día veintitrés de Mayo de mil novecientos quince”), baina Doneztebeko Baltasar Moreno notarioak kasurako idatzitako protokolo batean bertzela dio: “Una hoja impresa en el establecimiento de la viuda de Valverde de Irun”17. Ez dakigu bi baieztapen horietako zein ote den zuzena. Bertzalde, orduko berrogei pezeta ordaindu zizkion Alcainek Lujanbiori haiek egitearen truke. Inprimategian ere pagatu izanen zuen faktura. Bi sosetan saldu omen zen paper bakoitza (pezetaren- hamar zentimotan). Atera kontuak zenbateko saila saldu beharko zuen, dirurik galdu nahi ez bazuen.

Hamalau bertso ziren, erran bezala, oraindik ere aurkitu ez ditugunak. Txirritak sortu eta bertze norbaitek idatzi zituenak, epaileek horixe erraten baitute (“…original, que dictó a un amanuense por no saber él escribir…”), haren iloba Jose Ramon Erauskin Lujanbiok segur aski, Antonio Zavalari kasu egiten badiogu: “…Txirritak, bertsoren batzuk argitaratu nai zituanean, bere illoba orri deituko zion eta aren lumaz baliatuko zan…”. Hamalauak hantxe daude, eskuratu dugun epaian, gaztelaniara aldatuta18. Horiek harturik, ez ote genituzke jatorrizko euskarazkoak asmatuko?

34

Baztango uholdea,1913.

Guk ez dugu geure burua kapaz ikusten, baina agian gu baino abilago denak txirritaratuko ditu.

Lehenbiziko bertsoaren itzulpenak pixka bat harritu gaitu, “hacia el año mil novecientos catorce hemos tenido un caso muy chusco” paratzen baitu; alegia, ez mila bederatziehun eta hamahiru, isunak paratu eta dinamita kartutxoa lehertu zen urtea, ez mila bederatziehun eta hamabortz, bertso-paperak saldu ziren urtea. Baina, pentsatzen jarrita, ez diogu garrantzi berezirik eman, “hacia el año” horrek zehaztasuna kentzen baitio urteari (euskarazko bertsoetan, “aldera” edo paratuko zuen).

Ondoko bertsoetan, Urrozen jaiotako Eusebio aipatzen du bertsogileak (hangoa zen Babaze, Legasara esposatua): lehenago agintaria izana, orain kargurik gabe dago, herritarrek bota dutelako; alkate ohiak dexente sufritu izan behar du, eta horregatik mehetu da hainbertze; lehen adiskide, eta orain etsai omen; lehen halako konfiantza familia horrekin, eskutitzak irakurri ere egiten zizkioten (Alcainek ere ez zekien ez idazten ez irakurtzen), baina hori dena galdu

35

da alkateak pezeta bateko isuna jarri dionean; arrazoiaren kontra harrokerian aritzea leporatzen dio Babazeri, inolako kulparik ez dutenak zigortu dituela, eta hori ederki dakitela legasarrek berrogeita hamabi urte baititu herrira etorririk (erran bezala, Iruñean jaioa zen Alcaine, 1856an; bertso horren arabera, sei-zazpi urterekin ekarri izanen zuten Legasara).

Baina bertsoaldiaren mamia dinamita kartutxoaren afera da, bertsoen erdiak horren berri emateko erabiltzen baititu, zortzigarrenetik hamalaugarrenera, “Dice que le pusieron dinamita en su casa…”, itzuli zuten perituek; gero, harengatik akusatu zituztela, eta udal epaileak Iruñera bidali zuela kasua, eta han hobeki sentitu zirela, jendeak ez zuelako beldurrik egia errateko (Bertizaranan ez bezala erran nahiko zuen), eta ederki urrikitu zitzaiola Babazeri bide hura hasi izana, galtzaile gertatu zelako.

Hamabigarren bertsoak badu misterioa eta badu karga, zeren bertsolariak aipatzen baitu akusatuek bazutela itzal handiko

Afrikara bidaltzen duten soldaduaren agurra Pasaiako portuan.

36

lagun bat bere burua eskaini zuena zernahitan laguntzeko, problemarik baldin bazuten egun erdia aski izanen zuela haiek justiziaren zigorretatik libratzeko. Espantuka ari ote zen? Eta egia baldin bazen, nor ote zen adiskide ahaltsu hura?

Saila amaitzeko, erraten du jendeak ez zuela konprenitzen ahal zergatik sortu zen halako gatazka, eta ez dakiela horrekin guziarekin zenbat galdu ote duen alkate izanak, baina haiek, behinik behin, “Tomás, Pedro y Francisco”, arras satisfos gelditu direla (“deskantsatu dira”, segur aski jatorrizkoetan, epaian egiten den aipamena kontuan hartuz).

Azkeneko bertsoan ikusten denez, dinamita kartutxoaren auzian akusatuak izan ziren hiruren izenean sortuak dira bertsoak, baina gero, zabaldu ziren bertso-paperengatik Tomas Alcaine bakarrik epaitu zuten, Txirritarekin batera. Sumarioko agiri gehienak falta direnez, ez dakigu instrukzioan Hualde eta Mendiola ere sartu ote zituzten auzian hasieran, baina segur aski deitu izanen zituzten deklaratzera, eta bide horretan noizbait ere erabaki izanen zen kulpagabeak zirela.

6. Oraiñ eman dit auziya Doneztebeko bestetan saldu ziren bertso-paperak, 1915eko ekain hondarrean. Nork kantatu ote zituen jendea tentatzeko? Irungo itsuak? Horren berri ere ez dugu, eta ez dakigu aipatuko ote duten falta dugun sumarioaren puska handienean. Kondenarik behinik behin ez zuen hartu. Alcainek berak ez bazituen saldu… Bertsoak saltzen hasi, eta jendeak aski gustura erosi zituen, hala erran digu prentsako artikuluaren egileak. Eromena izan omen zen hura, bai: guardia zibilek sartu behar izan zuten tartean, “la algazara pública revistió caracteres de desorden y tuvo que intervenir una pareja de la guardia civil”. Zertarako muturra sartu, ordea, eltzetzuek?

Kazetariaren azken ohar horrek pentsarazten digu kasaila eta liskarra sortu izanen zirela aldekoen eta kontrakoen artean. Jende pobrea alegeratuko zen agintariek egiten zituzten abusuak salatzen zirelako, eta, bertzalde, botere puskaren bat zutenei arriskutsua irudituko zitzaien edozein olentzerok hain aisa eta eskura izatea injustizia agerian uzteko manera; hura kutsatzen bazen, igandero aterako ziren bertso-paper berriak herri guzietan.

Eusebio Babazek berriz ere salaketa aurkeztea erabaki zuen. A zer buruhausteak! Etxean, andrea eta seme-alaba ttikiak zituen; kanpoan, hargingoa baitzuen ogibide, langile talde bat zuen bere kargu, han eta hemen obrak egiteko. Gogoa behar du auzitegietako paper-lan nahasi eta garestian bigarren aldiz hasteko! Berezko urguilu handia ez ote zuen, eta ezin eraman Alcaine bezalako gizajo batek hari irri egitea. Bertizarana eta Malerreka aldeko jauntxo jendeak animatu ote zuen pauso horiek ematera?

Ezezagunak ditugu instrukzioko lehenbiziko urratsak, eta, nahitaez, jauzi egin behar dugu epaiketaraino. Agiri ofizialen faltan, egunkarian aurkitu dugun kronika aztertuko dugu, hasieran aipatu dugun huraxe. Deigarriak egin zaizkigu, bertzeak bertze, auzitegiko aretoan bildu ziren pertsona zenbaiten izenak.

38

Arozkenea Babazeren etxea, 2018.

7. Eskribiante ederra 1916ko urriaren 31ko Diario de Navarraren 3. orrialdean, bortz zutabetan antolatua dago informazioa. Lehenbizikoan, Madrilgo Gorteetako informazio mamitsua heldu da; bertzeak bertze, preso politikoendako amnistia proiektuaren berri ematen dute. Bigarrenean, Francisco Bergamin orduan ministro ohiak, Jose Bergaminen aita zenak, Zaragozan emandako hitzaldi interesgarria kontatzen digute: Europako Gerran (Lehen Mundu Gerra) Espainiak izan behar lukeen neutraltasun jarreraren alde. Hirugarren zutabean, klase diferenteko notiziak, nahas-mahasean: Mazantinito toreroa eri zegoela; Zaragozako Udalak dirua eman behar zuela Sarasateri IruĂąean egin gogo zioten estatua eraikitzeko; eta Euskal Jai pilotalekuan izaniko partiden emaitzak (“noticias de sportâ€?). Laugarrenean, gerraren azken orduko komunikatuak heldu ziren: alemanen kuartel nagusitik bidalia lehenik, eta ondotik, laburrago, austriarrena, frantsesena eta italiarrena.

39

Iruneko Entzutegia XX. mendearen hasieran.

Bosgarren zutabearen goialdean “Tribunales” irakurtzen dugu, auzitegietako berriak alegia, eta horren azpian, kronikaren izenburu gisara, aipu literario bat, arestian erran duguna: “…á vosotros mi canto consagro”. Bitxia da epaiketa baten berriari sarrera emateko ohar hori paratzea. Valle Inclán idazlearen Voces de Gesta antzerki lanaren lehenbiziko lerroa da, idazlearen eskaintzaren hasiera, gaztelaniazko bertsotan emana jarraian etorriko den obra osoa bezalaxe. Kazetariari ezin egokiagoa iruditu bide zitzaion, bertsoa eta bertsolaria juzgatuak izan ziren epaiketaren kronika apaintzeko. Nolanahi ere, ez da kasualitatea izaten ahal idazle galiziarra lerro haietara ekarri izana. Valle Inclánek, urte haietan, non eta Legasa ondoan pasatu zituen uda batzuk, Narbarteko

40

Erreparazean, eta ezaguna zuen Raimundo García Garcilaso, egunkari hartako kazetaria. Baliteke gerora Diario de Navarrako zuzendari eta 1936ko estatu-kolpearen prestatzaile nagusienetarikoa izanen zen kazetari horrek idatzia izatea egunkariko zutabe hura, nahiz eta sinaduran guretzat arrotza den EME agertu.

8. Euskera ia aztu zait eta erderarikan jakiñ ez Dinamita kartutxoaren auzian, lehenbiziko urratsak Bertizaranako Udal Epaitegian egin zituztelarik, orduan akusatuak zirenetako inork ez zuen itzultzailerik behar izan aitorpena egiteko, dudarik gabe Juan Bautista Etxandi epaileak euskaraz jakinen zuelako.

Hala ere, jakina, agiri guziak erdaraz idatzi ziren. Baina kasua Iruñeko Auzitegira igaro zelarik, errana dugu itzultzaile bat izendatu behar izan zutela hiru akusatuetako bik ez zutelako gaztelania konprenitzen “En vista de que Tomás Alcaine y Francisco Mendiola no hablan ni entienden el castellano y sí el vascuence se nombra intérprete a don Gerardo Valcarlos Eguiguren, procurador…”19. Horregatik, Tomas Alcaineren aitorpenaren hasieran, epailearen idazkariak zehaztu zuen akusatuak ez zuela ulertzen erraten ziona eta haren hitzak bertze pertsona

42

baten galbahetik pasatuta bildu zirela: “Dijo que no le comprende y se hace constar que esta declaración se recibe por medio del intérprete nombrado”.

Bertso-paperen auzian, berriz, falta dugu epaiketara bitarteko dokumentazio guzia. Ez dakigu nola eta noren bidez egin ote zituzten akusatuek euren deklarazioak. Epaiketaren ondoko agirietan, ordea, irakurri dugu interprete bat aritu zela ordukotz jada kondenatuak ziren Alcainerentzat eta Txirritarentzat. Jakinarazpenetan hala ageri da, “notificación al procesado Jose Manuel Lujambio por medio del interprete D. José Aguerre…”20. Eta gauza bera Alcainerekin, itzultzaile-interprete berbera.

Beraz, euskal idazle, kazetari eta politikari ospetsua zen Joxe Agerre Santesteban iruindarrak egin zituen legelarien eta bi akusatu euskaldunen arteko bitartekari lanak. Pentsatzen dugu epaiketan ere lan horixe bera egin izanen zuela. Horretaz gainera, prentsako kronikan jartzen du bera izan zela bertsoei buruz egin ziren bi itzulpenetako baten egilea; Jenaro Larratxe Agirre beratarrak egin zuen bertzea.

Bi perituek itzulpen desberdinak egin omen zituzten, “completamente distintas” dio kazetariak. Hala ere, akusazioaren abokatuak ontzat eman zituen; funtsean berdintsuak zirela erran zuen, “en lo substancial no varían”. Itzultzaileek adierazi zuten ezinezkoa zela itzulpen literala egitea: “El vascuence es de una estructura totalmente distinta de la del castellano, tanto que no es posible hacer una traducción literal”.

Ez dakigu bi itzultzaileetako zeinek egina den epaian heldu den itzulpena, guri ailegatu zaiguna, edo bien artean adosturiko hirugarren bertsioa ote den.

Sorpresa izan da Joxe Agerre itzultzaile aritu zela jakitea. Segituan jo dugu hark eginiko kazetari lanetara, begiratzera inon aipatzen ote duen bertatik bertara ezagutu zuen kasua. Izanez ere, Agerre

43

1915eko otsailaren zazpian hasi zen Diario de Navarran igandero euskarazko zutabe bat egiten, ‘Euzkerazko saila’ izenburupean, ‘Agerre’tar’ sinaturik. Auziaren instrukzio denbora guzian agertu ziren kolaborazio haiek, baina ez dugu aurkitu hari buruzko aipamen bakar bat ere.

Bertzalde, Bidegileak bilduman irakurri dugu Agerreren biografia, Jose Mari Satrustegik egina, baina ez dugu bertan irakurri itzultzaile lanetan ari izanari buruzko aipamenik. Hala berean, Joxemiel Bidadorrek ikertu zituen Agerreren agiriak, bertzeak bertze haren “Gerra ondoko olerki-lanak” argitaratzeko, baina ez dirudi ez epaiketa honen ez falta ditugun bertsoen arrastorik aurkitu zuenik. Guk ere gestio batzuk egin ditugu familiarekin eta haren funtsak gordetzen dituen pertsonarekin, baina ez dugu nahi genuen emaitzarik lortu. 1936ko uztailak, hainbertze jenderi bizia eta ondasunak kentzeaz gainera, makina bat agiriren suntsiketa eragin zuen.

Gerra piztu berritan atxilotuta eraman zuten falangistek, une hartan La Voz de Navarra egunkariaren zuzendaria zelarik, eta ez dakigu ez ote zioten bizia kendu izanen emaztea izan ez balitz erreketeburu baten ahaidea. Ez ote zen bertso-paper hura galdu egun haietako zurrunbilo beltzean, bertze hainbertzerekin batera?

Bigarren itzultzailea ere ezaguna dugu, nor eta Jenaro Larratxe Agirre, gure bertze amautxi Maria Endara Agirreren lehengusu propioa. Berako Donfelipebaitako nagusia garai hartako euskaltzale ezaguna zen, Euskeraren Adiskideak elkartearen sortzaileetakoa, aipatu berri dugun Gerardo Valcarlos prokuradorea bezalaxe. Enpresaburu eta politikaria, 1927an Iruñeko alkate izatera ere iritsi zen. 1935eko urtarrileko hauteskunde probintzialetan Bloque de Derechas koalizioko kide gisara hautetsia gertatu zelarik, Diputazioko lehendakariorde izendatu zuten, baina eritu eta handik egun gutxitara hil egin zen, gerra hasi baino urte bat lehenago.

Haren ondokoekin ere mintzatu gara, betiere gizonak utzi zituen liburu eta paperen artean bilatzen ari ginena aurkitzeko esperantzarekin. Ez dugu, ordea, halako suerterik izan oraingoz.

44

9. Laguntza izan banu abogautzarako Ezin jakin nola hautatu zituzten abokatuak bi akusatuek eta salatzaileak. Zer tratu egin zuten ere ez dakigu, nola ordaindu ote zieten, ordaindu baldin bazieten, agerian ez baitzuten diruzko nahiz gauzazko ondasun propio handirik, gero kondenaren ondoriozko aitorpenetan adierazi zuten bezalaxe. Eta misterio zaigu, baita ere, Alcainek eta Txirritak nola egin ote zuten euren abokatu erdaldunekin komunikatzeko, elkar entendiarazteko.

Gabriel Iziz Bueno izan zen Txirritaren abokatua, Oibarren 1889an jaioa, garai hartan bere karrera profesionala hasten ari zena. Denborarekin, ospea hartuko zuen baliabide handirik ez zuen jende xehea defenditzen zuelako. Bere gain hartzen omen zituen bertze inork nahi ez zituenak. Alde horretatik, ez da hain harritzekoa bertsolaria bezero hartzea. Langile jendeari zuzenduriko eskola eta hitzaldiak ere eman izan zituen. Ez dakigu inongo alderdi edo sindikatutakoa ote zen, baina urte batzuk geroago faxixtentzat ezaguna bide zen, agudo bilatu baitzuten 1936ko uztailean estatu kolpea jo zutelarik; hilabete hartako 31n hil zuten gupidarik gabe (Erreniega mendiko hilobi komunetan aurkitu dituzten 93 gorpuen izenen zerrendan ageri da berea).

Haren aita Javier ere gisa bertsuan hil zuten hilabete pare bat geroago; maisu ikasketak egina, baina lanbidez merkataria, Oibarko alkatea zen orduan eta, Izquierda Republicana alderdiko kidea izanik, Hegoaldeko lau lurraldeak hartzen zituen Lizarrako Estatutuaren alde sinatu zuen, herriaren ordezkari gisara.

Tomas Alcainek Fernando Arvizu Aguado iruindarra hartu zuen defentsa prestatzeko. Iziz baino urte pare bat gazteagoa, Arvizuk ere ez zuen eskarmentu handirik ofizioan, baina ordukotz haren izena ez zen arrotza hiriburuan, familia ospetsuko semea baitzen.

Aita eta anaia bat ere Zuzenbide ikasketak eginak ziren, eta biak IruĂąeko alkate izatera iritsi ziren. Legasar xumearen abokatu

45

Gabriel Iziz-en izena (47. postuan).

Erreniegako hilobietan.

46

47

Fernando Arvizuren 2 eskela eta argazkia Diario de Navarran DN_GEN_19300926 1. eta 3. or

48

gazteak are fama handiagoa hartuko zuen gerora Nafarroako legelarien artean. Espainiako Kode Zibilaren foru eranskina idazteko hautatu zuten, eta foru zuzenbideko zenbait lan argitaratu zituen.

Horretaz gainera, bere izena behin baino gehiagotan aurkituko dugu 20ko hamarkadako prentsan; konparazio batera, tradizionalista ezagun batzuen ondoan (Baleztena, Arraiza, Martinez Berasain… ), Aralar gaineko gurutzea eraikitzeko batzordeko kidea izateagatik (“homenaje de Euskalerría a su caudillo San Miguel Excelsis…”21; gerora abertzale agertuko zaigun Serapio Espartza arkitektoa ere tartean zen, eta hari eman zioten proiektua egin eta gauzatzeko mandatua). Oso gazterik hil zen, 1930ean.

Legasako alkate ohi Eusebio Babazek bere interesen alde jokatzeko hautatu zuen gizona ere ez zen nornahi: Manuel Arantzadi Iruxo lizarratarra, abokatu eta politikaria, bi aldiz Madrilgo Gorteetako diputatua izan zena. Eusko Ikaskuntzaren eta La Voz de Navarra (19231936) egunkariaren sortzaileetakoa izan zen, eta Euskal Estatutuaren prestatze lanetan aritu zen; horretaz aparte, bera izan zen Aranzadi argitaletxe ospetsuaren bultzatzaile nagusia. Agerre bezalaxe, Arantzadi ere aritu zen kazetaritzan; 1911ko urtarrilean jeltzaleek sortu zuten Napartarra astekari elebiduneko erredaktoreetako bat izan zen, baina argitalpen horretan ere ez dugu kasu honi buruzko berririk aurkitu

Gabriel Iziz eta Silvina Uriz, 1925.

50

Jose Agerre Santesteban.

Jenaro Larratxe Agirre.

Jose Agerreren zutabea DN egunkarian.

Manuel Arantzadi Iruxo.

51

Fernando Arvizuren eskela eta argazkia Diario de Navarran DN_GEN_19300926 1. eta 3. or.

52

(Agerre bera ere ez zen aparte ibiliko, astekariko zuzendaria izan baitzen, 191819 urteetan).

Beraz, Agerrek idazten zuen zutabean ez zuen kasuari buruzko aipamenik egin, eta Arantzadiren eta bertzeren Napartarran ere ez zen deus argitaratu. Garai hartako euskarazko bertze agerkarietan ere ez dugu inolako berririk aurkitu: Eskualduna, konparazio batera, Gerla Handiko berriek hartzen zuten ia osorik. Erdarazko prentsan, aipatu ditugun Diario de Navarrako kronikak kenduta, apenas ikusi dugun arrastorik epaiketaren inguruko egunetako Nafarroa eta Gipuzkoako bertzeetan: El Pensamiento Navarro, Diario Vasco, La Voz de Guipúzcoa, El Pueblo Navarro, La Tradición Navarra…

Deigarria egin zaigu hutsune hori. Uste dugu agerian uzten duela garai hartako jendarteak, oro har, bai eta euskaldungo “ilustratu”ak ere, bertze nonbait jartzen zituela begiak; ez, behinik behin, jende xehearen artean bizi-bizia bide zegoen bertsolaritzan.

53

Epaiketaren data DN egunkarian 19160823 1

Epaiaren berri DN egunkarian 19161110 4. or.

54

10. Juezak alde daukazkiyenak irabazten du auziya Kazetariaren iritziz, Txirrita habaildua ageri zen epaiketa aretoan; harriturik omen zegoen berak eginiko bertso-papera delitutzat hartzen zelako. Zer kulpa ote zuen berak? Alcaineren mandatua bete zuen, bai, baina bertzerik deus ez zuen egin. Legasarrak erran zion zertsu kontatu behar zuen bertsoetan, berak ez baitzuen Babaze ezagutzen eta ez baitzekien alkatea izan zenak zer egiten ote zuen isunen kobrantzan. Berak bere abildadea baliatu zuen hitz neurtuak egiteko, diru truke. Horixe zen dena.

Ahozko epaiketak egun osoa hartu zuen. Bi ordu eta erdi iraun zuen goizeko saioan, hamahiru lekukoren aitorpenak eta itzultzaile-perituen argibideak aditu ziren. Arratsaldean hiru orduz aritu ziren. Orduan esku hartu omen zuten bi aldeen lege-ordezkariek, euren txostenen emaitzak aditzera emateko.

Manuel Arantzadik (“distinguido letrado”, kazetariaren hitzetan), Babazeren ordezkari gisara, itzultzaileen azken ondorioa hartu zuen oinarri: bi itzulpen dira, baina funtsezkoan bat dira. Erran zuen berak ez zuela jarrarazi izanen bertsolaria akusatuen aulkian, ez baitzuen uste kulpa zuenik, baina, ordea, ezin zela ukatu tresna izan zela Alcainek delitua egin zezan eta, horregatik, legeak behartzen zuela delitu berarengatik akusatzera; beraz, bi prozesatuak neurri berean jo zituen erantzule.

Alcaineren defentsa bere gain hartu zuen Fernando Arvizuk (“culto letrado”) argudiatu zuen ez zela legezkoa pertsona batek eginiko inprimatze delitua bi laguni leporatzea. Erran zuen garbi zegoela legasarrak iradoki zuela bertsotan zer jarri behar zen, baina ea zer kulpa ote zuen hark bertsolariak ez bazuen ongi ulertu eta ez bazuen eskatu zitzaiona zuzen bete; izanez ere, helburua zerbait ironikoa egitea zen, alkate baten kudeaketa-lan halamoduzkoari zilegia zen kritika egiteko, baina, hori egin beharrean, bertsolariak

55

Epaiaren jakinarazpena Txirritari helarazteko agiria.

56

Epaiaren 1. orria.

57

Txirritaren ondasunak bahitzeko eskaera.

58

bertso mingarri batzuk sortu zituen. Inor zigortu behar bazen, bertsoen egilea kastigatu behar zen, dudarik gabe.

Azkenik, Txirrita babestu behar zuen Gabriel Izizen txanda etorri zen (“ilustrado letrado”). Ukatu egin zituen akusazioak, ezin baitzen erran bertso haien bidez deliturik egin zenik. Nola ondorioztatzen ahal zen hitz haietan deus txarrik zela, baldin eta eginiko bi itzulpenak txoil diferenteak baziren? Inondik inora ez.

Akusazioaren ordezkariak, irain eta kalumniengatik, hauxe eskatu zuen akusatu bakoitzarentzat: 2 hilabete eta egun bateko kartzela; bortzehun pezetako isuna; 3 urte, 6 hilabete eta 21 eguneko deserriratzea, Legasatik 25 kilometrora guttienez; horiei erantsitako zigorrak; eta prozesuko kostuen ordainketa. Defentsek absoluzioa eskatu zuten bi prozesatuentzat, uste izanik ez zela deliturik salaturiko bertso haietan.

Epaiketaren sententzia handik egun guttitara argitaratu zuen egunkari berak, azaroaren 10ean. Kalumnia egitetik absolbitu zituzten, baina irainengatik kondena paratu zieten bi akusatuei (“delito de injurias graves por escrito y con publicidad”22), biei berdin: eskaturiko deserriratze pena oso-osorik; berrehun eta berrogeita hamarna pezetako isuna; eta prozesuko kostuaren erdia erdibana ordaindu beharra, alegia gastu horien laurdena bakoitzak.

11. Madrill aldetik ze ideatan Epaiarekin ez konforme, Tomas Alcainek kasazio-errekurtsoa aurkeztu zuen hura baliorik gabe uzteko, non eta Madrilen, Auzitegi Gorenean. Hango epaileek, ordea, ez zuten aintzat hartu, eta halaxe adierazi zuten 1917ko martxoaren 14ko haien epaian, non gehienbat errepikatzen zuten, ia-ia hitzez hitz, Iruñekoa.

Hortik ere gastu gehiago etorri zitzaizkion legasarrari. Eskatu zioten ordain zitzala zorrak, behin, bi eta hiru aldiz bederen. Ez dakigu kitatu ote zituen.

59

Nafarroako Aldizkari Ofizialean Txirritaz galdezka epailea “en paradero desconocido� dagoelako.

60

Nafarroako Aldizkari Ofizialean T Alcaineren ondasunen enkanterako iragarkia-2.

Nafarroako Aldizkari Ofizialean T Alcaineren ondasunen enkanterako iragarkia-1.

Txirritak ez zuen helegiterik jarri; “konformatuâ€? egin bide zen IruĂąean jaso zuenarekin, jakinik ez zuela aginduriko kastigua betetzeko inolako asmorik: ez naitek harrapatuko uste bezain mantso.

Bertso-paperak bilatzeko gure afanean, errekurtso hori aurkeztu zela jakitean, Auzitegi Gorenera ere jo genuen, han ote zeuden bilatzen ari ginen paper preziatuak. Izan ere, halakoetan sumario osoa bidaltzen da auzitegi batetik bertzera, eta, beraz, bertsopaperak Madrileraino joan izanen ziren, gozo-gozo.

61

51- Epaiketaren kronika DN egunkarian 19161031 3. orr.

62

2017ko urrian egin genuen eskaera, eta 2018ko urtarrilean erantzun ziguten Espainiako hiriburutik, jadanik lerro hauek idazten hasiak ginela: deus berririk ez, Gorenaren epaia, non, lehenago Iruñeko Auzitegian emandakoan bezalaxe, berriz ere hamalau bertsoak gaztelania ederrean idatziak heldu baitziren. Erantzunarekin batera, ohar bat, argitzen zuena Gorenak epaia eman ondotik sumario osoa bueltan bidali zutela Iruñera, bertso-paper eta guzi. Zer gertatu ote zen handik aitzinera?

12. Aldian lanik ez nualako juan nitzan urrutieta Hasieran erran bezala, NEANeko hirugarren kutxan heldu zen idazkiari esker ikasi genuen bertze inon irakurri ez duguna: “por sentencia del Tribunal Supremo de 14 marzo 1917 … y se mandó elevar a efecto la sentencia la que se verificó con el Alcaine no con el Lujambio por hallarse en ignorado paradero…”. Beraz, Txirritarekin ezin izan zuten gauzatu epaia, ez zutelako harrapatu. Zer egin ote zuen Joxe Manuelek kondenatu zutela jakin eta gero?

Txirritaren gaineko hainbertze jakingarri bildua eta argitaratua izanagatik, haiek denak begiratzen hasi, eta ohartu gara oraindik Soldaduak Gerla Handian.

63

Gerla Handia Eskualduna astekarian.

64

65

Bertso-paper adibidea. Bertso berriyak Chirritak jarriyak. (KM liburutegia) 66

ere hutsune koxkorrak gelditzen direla haren biografian. Ez dakigu beranduegi ote den, baina iruditzen zaigu badela hor lan polit bat egiteko, inor animatuko balitz aunitzek eskertuko genukeena.

Nondik nora ibili ote zen zigorra bete beharrik ez izateko? Pentsatzen ahal dugu denbora hartan justiziak ez zituela izanen gaur egun dituen baliabideak jendea estu hartzeko, eta, bertzalde, familiatu gabeko bertsolaria aisa samar mugitzen ahalko zela alde batetik bertzera. Muga pasatu ote zuen bolada baterako? Eskueskura izaki, segur aski hori egin izanen zuen.

Antonio Zavalak bildu zizkigun lanei erreparatu diegu argibide eske. Kontuan hartuz lehenbiziko epaia 1916ko azarokoa dela, eta Tomas Alcaineren errekurtsoari emandako erantzuna 1917ko martxokoa dela, eta orduan hasi izanen zirela kondena betearazteko aginduak eta zigorra ordainarazteko errekerimenduak, hortik aitzinera utzi zituen arrastoak bilatzen hasi gara.

1916ko data duten bi bertso sorta badira: Goizuetan izan ziren misiolari pasionistei jarriak; eta estropada bati buruzkoak, Getariako arraunlarien alde zeren “…bolara artan Txirrita Getaria’n baitzan, kaiaren gaiñeko aldean egiten ari ziran etxe baten argin lanetara etorria… ”23. Horiek jarri eta gero etorri izanen ziren Iruñetik kondenaren berri txarrak gure artistarentzat. Eta egia da halako isilaldi moduko bat hasten dela hor haren gaineko berrietan, 1918ra bitarte ez baitugu bertze inolako aipamenik.

TXERRiKiEN BANATZAiLE ETA EKOiZLEA

ENPRESEN ZENTRUA. Ama Kandida 21 307. moduloa, ANDOAIN

943 592 923 / www.ormaki.eus

Napartarra, 1916ko azaroa.

68

Urte hartakoak dira Lehen Mundu Gerrari buruz frantsesen alde jarritako bertsoak. Deigarriak dira aita Zavalaren oharrak 1918koa bide den sorta horri buruz: “Txirrita ‘guka’ ari da bertso auetan; bera frantzesa balitz bezela alegia. Zergatik ote? Beste sail bateko bertso batean onela dio Txirritak: ‘Españi ontan bizi izan naiz iñoizka juanaz Frantzia’ … Joan-aldi oietan ain frantzes-zale biurtu ote zan, beraz? Ala Bidasoa’z beste aldeko euskaldunen batek jarri arazi zizkion bertso auek?.”24 Gure ustez, hagitz posible litzateke mugaren bertze aldera pasatu izana denbora hartan, Legasako bertso-paperaren enbata baretu bitarte.

Iparraldean egonaldiak egin izanaren aipamen gehiago ere badira Auspoa bildumako lanetan, baina gehienek ez dute datari buruzko zehaztasunik ematen: “Baiña urruti samarrera ere joan izan zan (hargintzan aritzera): Zaragoza’ra, Prantzi’ra…”; “…Txirrita Frantzia’n ere ibilli zan puska batean lanean…”; “…Paulo zapatero orrek Txirritari bota zion bertsoa, arentzako aña lan ia ez al zen emen, urrutira joan gabe; Frantzian barrena ibillia zen ba ura, Txirrita, argintzan.”; “…Txirrita Frantzi’tik etorri zanean (Saiburuk): Beraz, Frantziya’n izandu zera españitarrak utzita…”; “…Lengo batian Sara’n izan naiz Santa Gurutza pasatzen…”25. Baliteke horietakoren bat 1917-20 bitartekoa izatea, baina guk ezin jakin.

Egia osoa errateko, Zavalaren liburuetan bada bertze bertso sorta bat, “…1918 urte inguruan kantatuak omen dira…”26, Pako Sagastiberri Hernaniko albaitaria zenari jarria, pentsarazten ahalko ligukeena Txirrita etxetik hurbil samar zebilela kondenatu ondoko urtean, erdi gordeta edo ez baina inora eskapu joan gabe. Ordea, biltzailearen oharrak berak salatzen du dataren gaineko ziurtasun falta.

Lehen Mundu Gerrako bertsoen ondotik, hurrengo erreferentzia 1919. urtekoa dugu, Pasaiako portuko langileen grebari buruzko Bertzo berriyac. Begira zer dioen Antonio Zavalak: “Paper onek ez du iñun ere agiri Txirritaren izena. Bañan onek jarriak dirala, bere illobak esanda dakigu”. Sinadurarik ez izate horrek ere adierazten

69

1936, Donostia. Bigarren Bertsolari Guduko finala. Lehenengo lerroan, ezkerretik hasita: Otsondo, Premundo, Txirrita, Joanes Iriarte eta Andoain gaztia.

Atzean, ezkerretik: Txapel, Salburu, Zepai eta Uztapide.

ahal du, gure ustez, bertsolariak nahiago zuela oraindik ere ezkutuan segitu, zegoen lekuan zegoela, publikoan agertu gabe.

Handik aitzinera, ez dugu iheslariaren berririk aurkitu 1922 arte.

Urte hartan Leitzan izan zen Txirrita. Halaxe kontatzen digu Patziku Perurenak bere Leitzako errege erreginak jorian27. Udaleko aktetatik bildu zituen abuztuko pesten kontuak: “59,50 Pts. por id. id. de los Versolaris Chirrita, Olegario de Hernani y el FrancĂŠsâ€?.

Iduri du Joxe Manuelek usteko zuela nahiko denbora pasatua zela kondenatu zutenetik eta ez zitzaizkiola bila etorriko. Ez dakigu nola diren preskripzio kontuak kasu hauetan, baina beharbada norbaitek eman izanen zion aholkua, lasai ibil zitekeela preso hartuko zuten arriskurik gabe.

70

Ondoko urteetan maizago aurkituko dugu haren izena, normaltasunera itzuli zela seinale: 1923an edo 24an, Fernando Amezketarraren omenezko bertsoak jarri zituen, paperean bere izena agertuta, Bertso berriyak Txirritak jarriyak; 1926an, berriz, Bertso berriyak Uzkudun’eri Txirritak jarriyak; 1927an, Fermin Imazek eta Txirritak elkarri jarriak, bai eta “…ernaniar bik nastu gaituzte bizi giñanak pakian…” saileko Bertso berriyak edo Donostiako estropadako “Siglo berriyan gaude ogei ta zazpigarrengo urtian…” multzokoak ere; 1929koak dira “Neskazar gaztia”renak; eta 1930ean argitaratu zuen Txirrita’ren Testamentua bilduma.

13. Biar bezela ipiñtzen bada, ona da errepublika Legasan, zaharrenak oroitzen dira oraindik Tomas Alcaine Xaldixez, nahiz eta haren ondokorik inor ez izan aspalditik herrian.

Iruñeko Inklusan jaioa, sei-zazpi urte zituela ekarri zuten Legasara. Aitaordea Manuel Garziarena saldiastarra zuen, eta harengandik heredatu izanen zuen izengoitia. Bertzalde, Zubietan esposatu zen herri hartako Katalina Urrizarekin, baina Bertizaranako herrian jarri ziren bizitzen, eta sei seme-alaba izan zituzten. Ez dugu lortu haien ondoko inorekin solas egiterik.

Nolanahi ere, jendea oroitzen da gizon hartaz. Malerreka solasean28 liburuan kapitulu berezi bat eskaintzen diote, herriko “pertsonaia xelebrea” zelako. Kontatzen dute ogia partitzen ibiltzen zela zaldiak tiratzen zuen karroarekin. Saltoki ibiltari hartan, bi errotulu omen zituen zintzilik: batean, “Se vende pan de Bera” paratzen omen zuen, eta bertzean, “Viva la República Española”, errepublikaren aldeko amorratua zelako.

Familiatu zelarik, Arotxa etxean bizi izan zen, Babazeren Arozkenetik ez hain aparte, eta han ba omen zeukaten “haria egiteko” makina (epaian berean eta orduko errolda agirietan, ogibidez “tejedor” zela irakurri dugu, ehulea, alegia); harekin pieza ikusgarriak

71

Sagardiatarren gorpuak Legarreko leizetik aterata.

egiten omen zituzten. Informatzaileek diote bandera errepublikarraren kolorea ageri zela etxe hartako oihal puska guzien ertzetan: “maindirik, sukaldeko trapuk, toallak…”. Diktadura garaian ere ez omen zuen gordetzen bere ideologia; erraten omen zuen “kartzelan sartzen banaute, sartua… ni naiz republikanua, ta Viva la República Española!”.

Herritarrek erran digute “ero xamarra” zela, baina buruz hagitz argia. Galdetzen bazioten “hi, Tomax, ze egunakin hasiko ttuk heldu den urteko sanferminak?” edo “ze egunakin nere kunpleañosa?”, harek inon begiratu gabe ematen omen zuen kontesta zuzena.

Donamaria-Gaztelun 1936ko gerran gertatu zen krimen ikaragarriaren harira epailearen aitzinean egin ziren aitorpenetan, Pedro Sagardiaren familiari zer gertatu zitzaion (Juana Josefa Goñi emaztea eta haien sei seme-alabak ez ziren inon ageri) inguruko herrietako inork arrazoirik ematen ez zuelarik, Tomas Alcaine izan zen garbi mintzatu zen pertsona bakarra: “Legarreko leizera bota zituzten; Gazteluko jendeak amildu zituen denak zulora, gibeletik suarekin bulkaka”. Aunitzek isilka eta gordeka erraten zutena berak agerian aitortu zion epaileari. Oraindik arras argitu gabeko kasu lazgarri hura ikertu duen Fernando Mikelarena historiala-

72

riak, Muertes oscuras liburuan29, ikusten du Alcaine Pedro Sagardiaren adiskidea zela eta nolabaiteko harremanak zituela bai Malerrekako garai hartako errepublikanoekin, bai eta bertzeak bertze ezkertiarrak mugaren bertze aldera pasatzeko sarea antolatu zuen Martin Erviti ultzamar kontrabandistarekin ere.

Kontatzen ari garen istorio honen goiti-beheiti guziak, bertsopaperen aitzinetik eta ondotik gertatu zirenak, jakiten hasi ginen unetik, harrigarria egin zitzaigun itxuraz fortuna handirik gabeko legasar arruntak IruĂąean hain ospetsua zen familiako semea kontratatzea bere defentsarako (Fernando Arvizu), bai eta gero Madrilgo Auzitegi Gorenera ere jotzea IruĂąeko epaia errekurritzeko (eta han ere galdu). Iruditzen zaigu horrek gastu handiak eraginen zizkiola, eta ez dugu ongi konprenitzen nola egiten ahal izan zien aurre, ez bazion norbaitek lagundu eta babesa eman. Eta, hain zuzen ere, kondena eta zigorra ekarri zizkion bertso saileko hamabigarrenean kontatzen zaigu pertsona boteretsuren batek idatzi ziela dinamita kartutxoaren kasuagatik auzipetuak zeuden hiru legasarrei, bere burua eskaintzeko, zeren laguntza behar baldin bazuten berak segituan lortuko baitzuen libre gelditzea.

Geure baitan pentsatzen dugu ez ote ziren ari Mikelarenak aipatzen duen kontrabandista sare horretako norbaitez. Hori hala izatera, akaso hura izanen zatekeen Alcaineren auzitegietako zorrak garbituko zituena.

Kontrabandoa furi-fu-

rian zegoen urte haietan, hegoaldetik aziendak eta klase guzietako merkantziak pasatzen baitziren iparraldera, non Gerla Handiaren ondorioak jasaten ari baitziren.

Legasan, ordea, herritar batzuek bertzelako azalpenak ematen dituzte Alcainek legelarietan-eta izan zituen gastuen ordainketa esplikatzeko. Oronozen, indiano baten etxea suak hartu omen zuen noizbait, eta hura itzaltzera joan omen zen inguruko herrietako jendea; haien artean, Tomas Alcaine. Sua itzaltzeko lanean ari zela, Tomasek etxe barrenean ontzako urrez beteriko kutxa aurkitu omen zuen, eta inori deus erran gabe haietako multzo eder bat sakelara sartu. Harekin pagatu omen zituen abokatu gastuak, hala auzi batean nola bertzean. Fantasiazko istorioaren trazak hartzen dizkiogu, baina jakina da errealitateak berak fabrikatzen dituela inork sekula asmatuko ez dituen istoriorik fantastikoenak.

Tomas Alcaine 1944ko abenduan hil zen, haren emazte Katalina baino bortz urte geroago. Heriotzaren urte berean, haren izena aurkitu dugu prentsan, zaharrak omentzeko nafar patronatuak zahar-sari bat ematea erabaki zuelako (zahar pobreendako nolabaiteko limosna, guk uste). Urte hartan sari hori jaso zutenen artean, bera zen zaharrena, 88 urterekin.

14. Oraintxe azaldu da alkate guria Eusebio Babaze Gorosterrazu Urrozen jaio zen, 1879an, eta 1909an esposatu zen Tomasa Irigoien Altzugarai legasarrarekin.

Emaztearen herriko Arozkenean hartu zuten bizilekua, eta hantxe jaio ziren haien hamar seme-alabak.

Babazek bere aitaren ofizio bera hartu zuen lanbide, hargingoa.

Lanean arrunt gizon antzetsua zela diote; ba omen dira hark eginiko eskulturak, kanposantuko hilobietakoak eta bertze. “Mar-

74

1936, Orereta. Eserita, ezkerretik: Alkain zaharra, Lexo, Aitzol, Txirrita, Basarri, Alkain gaztea, Txapel.

Zutik: Teodoro Hernandorena, Salburu, Patxi Laja, Teilaetxipi, Bittor Idiazabal, Joseba Zubimendi, Gillermo Lizaso, Andres Arzelus, Klaudio Gaztelumendi, IĂąaki Olaizola, eta Uztapide.

molista� zela erran zigun haren biloba batek. Badakigu bertzelako lanetarako ere langile talde koxkorra zuela bere kargura (hamahiru peoi izan omen zituen denbora batean) eta, kontratista gisara, han-hemenka ibili zela gisa guzietako obrak egiten: ur deposituak, frontoi paretak‌ Arrunt gizon argia omen zen, baina traturako estuegia beharbada; bere izaera zela medio, zenbait jenderekin arazo franko izan zuelako irudipena gelditu da herrian.

Legasako Kontzejuko burua izan zen urte pare batez, herrira etorri eta segituan. Hortik etorri zitzaizkion Tomas Alcainerekin eta haren lagunekin izan zituen kalapitak. Herrian uste dute bu-

75

Legasako zubiaren berrikuntzaren inaugurazioa, 1919

ruhauste horiek kalte handi samarra egin ziotela gizonari, bizimodua garraztu ziotela eta ondasunetan ere sumatu zuela, diru aunitz galdu zuela auzi haietan guzietan.

Bertzalde, bete-betean bizi izan zuen Bidasoko trena eraikitzeko prozesua (1916an inauguratu zen Irundik Elizondorainoko puska), hala kargudun gisara nola, segur aski, baita enpresagizon modura ere. Mikelarenak iradokitzen du herritarrekin izan zituen gatazka haiek ez ote ziren sortu trenbiderako behar ziren lurrak eskuratzeko izan ziren goiti-beheitietatik30.

Hain familia ugaritik inor ez da gaur egun gelditzen Bertizaranako herri hartan. Arozkenea ere saldu bide zuten, eta orain hutsik dago armarriz apainduriko etxe dotorea.

76

15. Amalau bertso euskerazkuak nai dituenak kantatu Hamalau bertso euskarazkoak ziren, baina guk haien gaztelaniazko ordaina bide dena baino ez dugu. Hona hemen epaian nola ageri diren, itzultzaileen galbahetik pasatu eta gero: SENTENCIA Nº 197 En la ciudad de Pamplona a Seis de noviembre de 1916. (…) Que resentido Tomas Alcaine, vecino de Legasa, con su convecino Eusebio Babace, se propuso desacreditarlo y menospreciarlo públicamente; y al efecto se avistó con el versolari (cancionero popular) José Manuel Lujambio, vecino de Rentería, y le encargó que relatase en versos vascos las imputaciones de hecho que con este fin le refirió respecto de Eusebio Babace; y ciñéndose Lujambio a dichas instrucciones compuso y redactó catorce versos en vascuence cuyo original, que dictó a un amanuense por no saber él escribir, …comienza con el título “Bertzo Berriyak / Jose Manuel Chirritak jarriyak” y termina con las palabras “orain deskantzatic dira”…

La traducción castellana y en prosa de dicho impreso según los peritos traductores… es literalmente lo siguiente:

78

“Improvisiciones de José Manuel Chirrita” “P r i m e r v e r s o : hacia el año mil novecientos catorce hemos tenido un caso muy chusco, los de este pueblo de Legasa, y para cuando llegamos a este extremo nos hemos tenido que proveer de buena dosis de paciencia. S e g u n d o : Hoy en Legasa cierto individuo natural de Urroz, de nombre Eusebio, el que si antes fué Gefe ahora, el pobre, se en cuentra sin galones: según la traza ha sufrido mucho, pues no está muy gordo; en una palabra es un hombre con el que yo hace tiempo ando a la greña. Te r c e r o : Sin embargo, yo no me he decidido a dar este paso para enredarlo todo, no; yo he tenido mucha confianza con esa casa hasta el punto de leer las cartas que llegaban, pero en cierta ocasión, nuestro hombre, me quitó una peseta de multa, que no ha hecho seguramente intención de entregar a nadie. C u a r t o : Y aquí viene lo bueno. Se trata de un individuo que anda atropellando la razón y sin embargo él se siente ufano de ello; él con nosotros gastaba ceño adusto, pero mientras tanto se quedaba las multas para sí; así que no me estraña lo que hizo con la mía, porque lo había hecho con otras. Q u i n t o : Lo menos creia él que era Fiscal o Notario y yo que creia tener, en él, un amigo, me he encontrado con un adversario; el se

79

daba prisa en cobrar las multas, pero tuvo que entregar todo a la fuerza cuando lo echamos de la Alcaldia, convencidos de que este era el único medio de acabar con él. S e x t o : Hubo tiempo en que no creía yo que fuera así, pero claro en empezando a obrar de esa manera, a menudo suelen surgir diferencias; el caso es que nuestro hombre se complacia en castigar a inocentes y a nosotros tambien quiso rebajarnos poniendo en un anuncio que eramos gente extraña. S é p t i m o : Llevamos viviendo en Legasa la friolera de cincuenta y dos años; ya sabemos que desde hace tiempo hacemos mucha sombra; por eso que Dios nos guarde de las lenguas de ciertos individuos que nos han cargado de falsos testimonios como a Cristo. O c t a v o : Dice que le pusieron dinamita en su casa… Con esto tambien nos ha traído fritos poniéndonos una fama muy mala; pero se ha fastidiado porque al fin y a la postre ha resultado que él es quien ha tenido que pagar los vidrios rotos. N o v e n o : Primeramente la Guardia civil nos llamó con la intención de que se supiera todo, y a este fin comenzaron a dar cuenta de todos nuestros pasos, hasta que hubo alguien que dijo que a su juicio nosotros no eramos merecedores de castigo alguno. D é c i m o : Una vez en la Sala del Valle, se presentó el Juez a quien fuimos entregados por la Guardia civil. El Sr. Echandi se escusó diciendo que él no era competente, que el asunto debia verse en Pamplona. U n d é c i m o : En vista de todo esto el Juez nos remitió a Pamplona para que allí (en Pamplona) entendieran y fallaran acerca del asunto. Todos sabemos que allí nadie anduvo de miedo, para decir la verdad, por eso todo nos fue favorable; asi que a nuestro hombre mas le hubiera valido no meterse en estos lios de los que tan perjudicado ha salido. D u o d é c i m o : Por entonces un amigo se interesó en escribirnos, nosotros le agradecemos por haberse acordado de nosotros en aquella ocasión, y nos decia que le avisáramos enseguida si nos hacian quedar en Pamplona, para que él pudiera interponer sus influencias mediante las cuales antes de transcurrir medio dia nos pondria a todos libres. D é c i m o t e r c i o : Cierto que nosotros hemos andado mas tardos, y el para cuando nosotros nos dimos de guarda ya habia ido; pero por caminos torcidos nunca se anda bien; por eso el Juez de allí (Pamplona) -o

80

contará haber bebido a nuestra costa. De la piel del sugeto que nos ocupa salió todo. D é c i m o c u a r t o : Como esperábamos pronto hemos podido reanudar nuestro trabajo; toda la gente está estrañada; no sabemos a cuanto ascenderá la pérdida que nuestro hombre ha tenido; el caso es que Tomas, Pedro y Francisco han quedado muy satisfechos”.31

16. Saiatu galanki baña ezin billatu ordia Afrikako gerrara eraman zuten ahaide bertsozalearen berri jakin nahi genuen. Hortik hasi zen dena. Hark jakinen zituen Babazeri jarri zizkioten bertsoak. Dudarik gabe, lagun etxalartarrak eta paraje haietara zer defenditzen den jakiñ gabe bialduak32 izan ziren gainerako gazte euskaldunek (gure gazteri floria33) kantatuko zituzten. Malerrekako jendea izanen zen euren artean, eta plantatuko zuten nola edo hala dibertsioa, herrimina eta infernu har-

81

Txirritaren jaiotetxea

tako izugarrikeriak jasan ahal izateko. Ordea, batzuk ez ziren sekula itzuli eta bertzeak aspaldi isildu ziren.

Gogotik saiatu gara Legasako bertso-papera bilatzen, baina ezin izan diogu begirik eman inon. Sinetsiak gaude nonbait agertuko direla. Dena dela, bilatze lanean uste ez genituenekin egin dugu topo; bertzela ikasiko ez genituenak dakizkigu orain. Ez ote dute horiek bertsoek adina balio? Badakizue nola izaten den, bidearen eta portuaren edo helmugaren arteko kontu hori. Sentipen horrekin gelditzen gara, abentura berrietarako animoa goiti.

Segituko dugu paper-ahots zaharretan bilaka: Txirrita guzien bertso galduak, gerra guzietara bidali zituzten gure jendakien goiti-beheitiak, kontatu ez dizkiguten historia puskak‌ argitasuna ematen badigu gure jaun amorosuak‌•

82

O H A R R A K 1. Ixiar Rozas, Beltzuria, Pamiela, 2014.

2. “…zuei eskaintzen dizuet nire kanta —Ramón María del Valle Inclán idazle galizarraren testu baten aipamena da—. Zinez solas modu gaiztoa erabili baitzuen bertsolariak, Zigor Kodearen sareak harrapatu zuen”.

3. “Ustez Hernanikoa izan behar duen Jose Manuel Lujanbio Txirrita bertsolari ospetsua eta Tomas Alcaine legasarra akusatuen aulkian jarrita ikusi genituen atzo epaitegian, Legasako alkate izandako Eusebio Babazeren kontrako irain eta kalumnia delituak egin izana leporatzen baitiete”.

4. Xabier Lete, Gabon Txirrita (antzezlana), 1982.

5. Ikus idazki honen 15. puntua.

6. Txentxa eta Migel Hernandorena, Pakita Mikelarena, Dabid Andresena.

7. Fernando Mikelarena, Muertes oscuras, Pamiela, 2017, 352. or.

8. 1936an, Donamaria-Gazteluko Legarreko leizera bota zituzten Juana Josefa Goñi eta haren sei seme-alabak.

9. Fernando Maiora, Léxico autóctono histórico de Navarra II, Autoedizioa, 2017, 52-54. or.

10. Patziku Perurena, Emabatzarra eta Txirrita, Diario de Noticias, 2017/12/31.

11. NEAN. 120616_5 kutxa. 125/1913 sumarioa.

12. Diario de Navarra. 1913ko abuztuaren 9a.

13. NEAN. 120616_5 kutxa. 125/1913 sumarioa.

14. Antonio Zavala, Txirrita. Bizitza eta bertsoak, Auspoa, 1992, 284. or.

15. Antonio Zavala, Txirrita. Bizitza eta bertsoak, Auspoa, 1992, 296. or.

16. Antonio Zavala, Txirrita. Bizitza eta bertsoak, Auspoa, 1992, 296. or.

17. NEAN. Doneztebeko notario Baltasar Morenoren protokoloak. 1915. urtea 18. Ikus idazki honen 15. puntua.

19. NEAN. 120616_5 kutxa. 125/1913 sumarioa.

20. NEAN. 120639 kutxa.

21. Diario de Navarra. 1924ko azaroaren 30a.

22. NEAN. 56613 kutxa.

23. Antonio Zavala, Txirrita. Bizitza eta bertsoak, Auspoa, 1992, 303. or.

24. Antonio Zavala, Txirrita. Bizitza eta bertsoak, Auspoa, 1992, 306. or.

25. Antonio Zavala, Txirrita. Bizitza eta bertsoak, Auspoa, 1992, 55., 140., 173., 227. eta 426. or.

26. Antonio Zavala, Txirrita. Bizitza eta bertsoak, Auspoa, 1992, 150. or.

27. Patziku Perurena, Leitzako errege erreginak, Bilbao Bizkaia Kutxa, 1996, 123. or.

28. Amaia Apalauza Ollo eta Maite Lakar Iraizoz, Malerreka solasean (ahozko tradizioaren bilduma), Nafarroako Gobernua, 2005.

29. Fernando Mikelarena, Muertes oscuras, Pamiela, 2017.

30. Fernando Mikelarena, Muertes oscuras, Pamiela, 2017, 352. or.

31. NEAN. 56613 kutxa.

32. Antonio Zavala, Paulo Yanzi ta bere lagunen bertsoak, Auspoa, 1968, 74-85. or.

33. Id.

84

Eskualduna astekaria 1916ko azaroaren 3koa.

85

ERR. BERTSO JARRIAK

BERTSO ITZULIAK, PAPER ZAHARRETATIK ALDIZKARI BERRIETARA EKARRIAK TESTUA: MIREN IBARLUZEA ARGAZKIAK: ARTXIBOA

86

Bertsoaldi bat bezalaxe, bat-batean, etorri zaigu itzulpen-enkargua. Hasi gara, itzulpen ideala buruan, Txirritaren hizkerara ahal bezainbat gerturatu nahian hark egingo zuena imitatu nahian, haren beste bertso jarri batzuetako puntuak kopiatuta‌ Baina atzera egin dugu, fideltasunaren izenean desleial ari baikinen hizkuntzaren historiarekin, dialektologiarekin eta Txirritarekin berarekin. Euskara batuaren alde egin dugu azkenik, hautuak aitortuta desleial izanagatik ederrago direlakoan beheko bertsook (itzulpen askori buruz esaten den bezalaxe, les belles infidelles direlakoan). Jakin badakigu xehetasunen bat hizkuntza batetik besterako bidean galdu zaigula, baina, dagokigun prozesuko itzultzaileen hitzak gure eginez, esan dezagun bertsoon mezua eta prozesuko paperetako mezua alderatuta, “funtsezkoenean ez dagoela bariaziorikâ€?. Hobeto egin zitekeen, seguru, baina entregatzeko epea ailegatu orduko, itzulpenekin gertatzen den modu-moduan, bukatu ordez, bertsook abandonatu behar izan ditugu.

87

DOINUA:

Naparruatik ardo karraio (Norteko trenari)

P r i m e r v e r s o : “ Hacia el año mil novecientos catorce hemos tenido un caso muy chusco, los de este pueblo de Legasa, y para cuando llegamos a este extremo nos hemos tenido que proveer de buena dosis de paciencia.

Mila bederatziehun eta hamalaugarren urtean kasu bitxi bat gertatu zaigu legasatarren artean.

Eta aurkitu garenerako muturraren muturrean, zer gaude ba pazientzia dosi handi baten beharrean!

S e g u n d o : Hoy en Legasa cierto individuo natural de Urroz, de nombre Eusebio, el que si antes fué Gefe ahora, el pobre, se en cuentra sin galones: según la traza ha sufrido mucho, pues no está muy gordo; en una palabra es un hombre con el que yo hace tiempo ando a la greña.

Egun Legasan bada urroztar bat, Eusebio du izena. galoirik gabe dago gaixoa, lehen jefea izan zena.

Ondo sufrituaren traza du, ez baita oso gizena.

Hitz batez da gizon bat nirekin lehendik sapan dabilena.

Te r c e r o : Sin embargo, yo no me he decidido a dar este paso para enredarlo todo, no; yo he tenido mucha confianza con esa casa hasta el punto de leer las cartas que llegaban, pero en cierta ocasión, nuestro hombre, me quitó una peseta de multa, que no ha hecho seguramente intención de entregar a nadie.

88

Aldiz nik ez dut pausorik eman ez dena endredatzeko.

Konfiantzazko etxea nuen baita gutunak leitzeko.

Baina behin pezeta kendu zidan gizonak multa ordaintzeko, ta intentziorik ere ez du egin inori entregatzeko.

C u a r t o : Y aquí viene lo bueno. Se trata de un individuo que anda atropellando la razón y sin embargo él se siente ufano de ello; él con nosotros gastaba ceño adusto, pero mientras tanto se quedaba las multas para sí; así que no me estraña lo que hizo con la mía, porque lo había hecho con otras.

Hau ona! Arrazoia zanpatu eta nahigabetu ordez, gizona harrotuta jartzen da gurekin kopeta beltzez.

Han agertzen da bizkitartean multak beretzako gordez.

Beste askorekin egin bazuen, gurearekin nola ez!

Q u i n t o : Lo menos creia él que era Fiscal o Notario y yo que creia tener, en él, un amigo, me he encontrado con un adversario; el se daba prisa en cobrar las multas, pero tuvo que entregar todo a la fuerza

cuando lo echamos de la Alcaldia, convencidos de que este era el único medio de acabar con él.

Notario-fiskal ustekoa!

Etsai laguntzat nuena!

Multak kobratu beharrez presak hartuta ibiltzen zena indarka bota dugu udaletik eta itzuli du dena.

Guk uste dugu horixe dela bukatzeko bide onena.

S e x t o : Hubo tiempo en que no creía yo que fuera así, pero claro en empezando a obrar de esa manera, a menudo suelen surgir diferencias; el caso es que nuestro hombre se complacia en castigar a inocentes y a nosotros tambien quiso rebajarnos poniendo en un anuncio que eramos gente extraña.

Ez nuen egundo pentsatuko hala gertatuko zenik.

Baina hala jarduten hasita bada diferentziarik.

Errugabeak zigortuz pozten zenak gu ere iraindu nahirik, anuntzio bat jarri ez zuen ba arrotz ginela esanik!

S é p t i m o : Llevamos viviendo en Legasa la friolera de cincuenta y dos años; ya sabemos que desde hace tiempo hacemos mucha sombra; por eso que Dios nos guarde de las lenguas de ciertos individuos que nos han cargado de falsos testimonios como a Cristo.

Berrogeita hamar urte luze da bizi garela Legasan, jakina denez aspaldidanik itzal egiteko trazan.

Errezu Jaungoikoak zenbaiten mihi gaiztotik gorde gaitzan!

Hitz faltsuz kargatu baikaituzte Kristorekin egin gisan.

90

O c t a v o : Dice que le pusieron dinamita en su casa… Con esto tambien nos ha traído fritos poniéndonos una fama muy mala; pero se ha fastidiado porque al fin y a la postre ha resultado que él es quien ha tenido que pagar los vidrios rotos.

Dinamita jarri ziotela esan eta esan berak.

Ta ondorioz frijitu gaitu ospe txar eta galerak.

Baina fastidio handiena hari sortu dio aferak, ezen ordaindu behar izan ditu hondatutako platerak.

N o v e n o : Primeramente la Guardia civil nos llamó con la intención de que se supiera todo, y a este fin comenzaron a dar cuenta de todos nuestros pasos, hasta que hubo alguien que dijo que a su juicio nosotros no eramos merecedores de castigo alguno.

Guardia Zibilak deklaratzera deitu gintuen lehenbizi, ta gure ibilera denen berri jakiteko azaltzen hasi.

Baina azkenerako norbaitek zuen han jakinarazi haren ustetan ez genuela guk kastigurik merezi.

1936, Donostia, Bigarren Bertsolari Guduko finala.

92

D é c i m o : Una vez en la Sala del Valle, se presentó el Juez a quien fuimos entregados por la Guardia civil. El Sr. Echandi se escusó diciendo que el no era competente, que el asunto debia verse en Pamplona.

Guardia zibilek Sala del Vallen juez aurrera entregatu gintuztenean Echandi jaunak, hitza hartuta, aurkeztu zuen konpetentziaren faltan nahi zela desenkusatu, eta afera Iruñaldean behar zutela aztertu.

U n d é c i m o : En vista de todo esto el Juez nos remitió a Pamplona para que allí (en Pamplona) entendieran y fallaran acerca del asunto.

Todos sabemos que allí nadie anduvo de miedo, para decir la verdad, por eso todo nos fue favorable; asi que a nuestro hombre mas le hubiera valido no meterse en estos lios de los que tan perjudicado ha salido.

Iruñera bidali gintuen juezak dena ikusita, han erabaki zezaten auzi hau ulertu ta ikasita.

Han dena izan genuen aldeko, beldurrak kanpo utzita.

Gizona, nahastetan zertan sartu kalte guztiok bizita?

D u o d é c i m o : Por entonces un amigo se interesó en escribirnos, nosotros le agradecemos por haberse acordado de nosotros en aquella ocasión, y nos decia que le avisáramos enseguida si nos hacian quedar en Pamplona, para que él pudiera interponer sus influencias mediante las cuales antes de transcurrir medio dia nos pondria a todos libres

93

Estimatzen da adiskide batek karta batez esatean hari deitzeko geldiaraziz gero Iruñea partean.

Bere influentzien indarrak erabilita tartean, libre jarriko gintuzketela egun erdiko epean.

D é c i m o t e r c i o : Cierto que nosotros hemos andado mas tardos, y el para cuando nosotros nos dimos de guarda ya habia ido; pero por caminos torcidos nunca se anda bien; por eso el Juez de allí (Pamplona) no contará haber bebido a nuestra costa. De la piel del sugeto que nos ocupa salió todo.

Berandutu zitzaigunez gero hura joana zen handik.

Ezin egundo ondo ibili okerreko bidetatik!

Hango juezak ezin esan edan zuela gure poltsatik, dena atera baitzen dagokigun gizonaren azaletik.

D é c i m o c u a r t o : Como esperábamos pronto hemos podido reanudar nuestro trabajo; toda la gente está estrañada; no sabemos a cuanto ascenderá la pérdida que nuestro hombre ha tenido; el caso es que Tomas, Pedro y Francisco han quedado muy satisfechos”.1 Espero gisa gure lanera itzuli gara sikira!

Gizonak zenbat galdu ote duen jendearen ikusmira!

Jarri gaitezen kasu honetan gertatuari begira: gure Tomas, Pedro eta Frantzisko orain deskantsatu dira.• —— 1. NEAN. 56613 kutxa.

94

95

ERR. EGAÑAREN BURUTAZIOAK

ESKUAK… TESTUA: ANDONI EGAÑA ARGAZKIAK: ARTXIBOA

96

1936, Donostia, Bigarren Bertsolari Guduko finala.

Birritan agertu behar izan dut epailearen aurrean eta bietan gauza bera gertatu zitzaidan: ez nuen asmatu eskuekin zer egin. Apaizek elkar igurzten dituzte hizketan ari diren bitartean; politikariek jakaren botoia lotzen ari balira bezala entretenitzen dituzte. Baina gu bertsolariak gara, oinak buruanago eskuak baino. Eta bertsolari aurkezten bazara epailearen aurrean, errietaldia seguru daukazu. Bai Gasteizen duela hogeita hamar urte, bai Madrilen duela hogei, bi epaileek gauza bera agindu zidaten hasterako: â€œÂĄSaque usted las manos de los bolsillos!â€?.

97

Ateratzen dituzu eskuak patrikatik eta partida gaizki hasi dela konturatzen zara. Gol bat sartu dizute ia hasi aurretik.

Lekua arrotza da eta jokoz kanpo harrapatu zaituzte.

Gainera, ni epaiketa bat zein bestera lekuko gisa joan

98

nintzen, zer deklaratu behar nuen ikasita. Ongi ez nezakeen egin eta, hanka sartzeko, beti izaten da aukeraren bat.

Gasteizko epaiketan, nire lankide batzuek euren maila profesionala onar ziezaieten lortu nahi zuten. Ni han nengoen egiatan egiten zuten lana zein zen argitzeko. Eta ez dut deus gogoan ez bada eskuen txikikeria.

Madrilgoa entzutetsuagoa izan zen. HBren mahai nazionala epaitu zuten Alternatiba Demokratikoa zela eta. Euskal gizarteko hainbat pertsonari eskatu ziguten lekukotza egiteko.

Bertsolarien artean Jon Sarasua eta biok geunden. Madrilera joan behar zen Auzitegi Nazionalera. Gogoan dut bidaia bat

99

baino gehiago egin genuela Joxe Iriarte Bikila eta Jonan Fernandezekin batera, iritsi eta egun hartakoa bertan behera geratu zela iragartzen baitziguten. Kontuak kontu, gure lekuko lanean esan behar genuen Alternatiba Demokratikoa ez zela ETAk ezkutuka eta klandestinoki abian jarritako zerbait, euskal jendarteak ongi ezagutzen zuen eskaerasail bat baino. Hilabeteak generamatzala plazan gai horri kantatuz, Lance Amstrongi buruz, biagraren gainean edo kale-garbitzaile paperean bezala. Ea guztiari buruz genekien galdetu zigun epaileak, eta guk, xalo, baietz erantzun genion, gutxi baina denetik zerbait jakin beharra zegoela plazaz plaza ibiltzeko. Epaia etorri zen gerora. Eta han argi jartzen zuen juglares sabelotodo pare baten testigantzak ez zuela asko balio. Lagunei bai, balio izan zien Sarasua eta bioi aurrerantzean adarra jotzeko.

Epaitegietan esperientzia bakarra izan dut ona. Fikziozkoa, jakina. Fernando Amezketarra marrazki bizidunak egin zirenean niri egokitu zitzaidan epaileari ahotsa jartzea. Ez dut gogoan inori eskuak patrikatik ateratzeko agindu izana‌•

100

ELKARRIZKETA

Bertsolarien kantaeraren bilakaera denboran zehar. Oiartzungo kasua izeneko ikerketa egin du Itziar Navarrok Master Amaierako lan gisa. Oiartzungo sei bertsolari hartu eta denboraren joanarekin beren kantaerak izaniko aldaketa aztertu du. Kultura batean murgilduta egoteraren ondorio inkontziente bat dela uste baitu, kultura horretan hazi izanak kantaeran duen eraginar erreparatu dio. Kantaeraren zortzi parametro hartu eta, bakoitza komentatuz, irudi osoa osatzen ahalegindu da.

102

o n a e i a

ITZIAR NAVARRO

TESTUA: IRAITZ MATEO ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

104

105

B

ertsoa eta musika elkartu dituzu ikerketan, zer lotura duzu batarekin zein bestearekin?

Musikarekin beti izan dut lotura, txikitan musika eskolan hasi ginen. Ikastolan ere nahiko zaleak ginen, Zurriolan ikasi dut eta pila bat abesten genuen, etxean musikaririk ez izan arren. Gero, musika eskolan hasi nintzen, kontserbatoriorako “engantxatu” ninduten; hala ere, ez nuen musika ikastea pentsatuta, Soziologia edo Historia ikasi nahi nuen. Baina gitarrako irakasle oso ona izan nuen eta Musikenen probatzea proposatu zidan. Bertan hartu ninduten eta bide horri jarraitu nion. Karrera egin ondoren, masterra egiteko, musika tradizionala hautatu eta Alemaniara joan nintzen.

Bertsoarekin dudan lotura kantekiko zaletasunarekin lotuta dagoela uste dut. Txikitan ez nintzen bertso eskolara joan, beranduago zaletu nintzen. Gaztetxean hasi ginen, Kortxoenean egin genuen bertso tailer batean. Nahiko modu infomalean hurbildu nintzen bertsogintzara, beraz. Gero, Egiako bertso eskolatik pasa eta Añorgako bertso eskolan ibili naiz intermitenteki. Zalea naiz.

Bi faktoreek bat egin dute aztertzeko, baina zure buruan banatuta edo elkartuta daude?

Lana egiterakoan bertso asko entzun ditut ikerlari betaurrekoekin. Bukatutakoan, ordea, bertsozale gisa entzuten dut. Azken Txapelketa Nagusia, esaterako, Hanburgotik eta streaming bidez jarraitu nuen.

Musikariak bere deformazio profesionala du eta, izan bertsolaritza edo izan elizako meza, musikariak musikari belarriekin entzuten du. Ez dakit bertsolariak nola biziko duen, baina ni musika mundutik iritsi naiz eta egin dudana sakontze lana izan da: aldaerak analizatu, zein parametrok osatzen duten definitu eta komentatu… Kantaeraren parametroak banatzen hasi nintzen, eta une orotan fijatzen: orain zer ari da egiten erritmoarekin? Orain zer ari da egiten intonazioarekin? Zer ari da egiten…? Orain

106

107

gehiago fijatzen naiz, baina saioetan ez dit eragiten. Azken batean bertsoaren muina hitza da.

Ikerketa lana bakartia izan al da?

Ikerketa lana ez dut gitarra ikastea baino bakartiagoa sentitu.

Gitarra, gehienetan, bakarrik jotzen da, ez orkestra batean. Bere garaian, bakarrik ikasi nuen eta, orain, bakarrik aritu naiz lanean.

Hala ere, iruditu zait baneukala norekin kontrastatu. Nire tutoreek ez zuten bertsogintza oso ongi ezagutzen eta urruti daude, baina ahal duten guztian lagundu didate Internet bidez. Lanean Oiartzunen ibili naizenez, Juan Mari Beltranekin komentatzeko aukera nuen, eta Mintzola zein Bertsozale Elkartetik Karlos Aizpurua beti egon da hor edozertarako. Banuen jendea inguruan, ez naiz bakarrik sentitu.

Errutinarik jarraitu al duzu?

Ez nuen errutina berezirik jarraitu, nahiko konstantea naiz, eta

108

astean X ordu eskaintzen banizkion ere, ez nuen errutina berezirik edo. Nire eguneroko lana ikerketarekin osatzen nuen, antolatzen bazara erraz egin daiteke. Azkar pasa zait urtea, gustuko tokian ez dago aldaparik.

Zergatik hautatu zenuen Oiartzungo herria?

Ez da ni oiartzuarra naizelako. Argi nuen euskalki antzekoan edo ingurune berean bizi izan ziren bertsolariak hartu behar nituela.

Alde batetik, prosodiarengatik, hau da, hizkeraren aldetik ez delako berdin intonatzen euskalki guztietan; kasu honetan, oiartzuarrek badute euskalki berezitua, eta, denborarekin aldatzen joan den arren, nabaritzen zaie. Adibidez, ez nituen Xalbador eta Fredi Paia hartu nahi oso zaila delako bi bertsolari horiek konparatzea, eta ez dakit ondorioak oso bidezkoak izango liratekeen. Horrez gain, herri batera mugatzeak bertso eskola noiz sortu zen, herria zenbat eta nola aldatu den‌ aztertzeko aukera

110

111

ematen zidan. Hobeto deskribatu dezakezu bakoitza eta denek dute komunean bertan bizi izan direla, aldaketak antzeko moduan bizi izan dituztela. Besterik gabe, hanka ez sartzeko, prebentiboki hautatu nuen herria, ni ez naizelako filologoa edo linguista.

Zein bertsolari ikertu dituzu eta zergatik?

Hiru generaziotako bina bertsolari hautatu nituen ikertzeko. Baldintza batzuk jarri nituen bertsolariak aukeratzeko garaian. Eskuragarri zeuden grabazioak izan behar nituen, Txapelketetan ibilitakoak behar zuten, bertsoa landu zutenak… Zaharrenak, Joxe Juakin Mitxelena eta Jose Luis Lekuona Garaiar “Lexoti”; gero, Koxme Lizaso eta Juanito Mitxelena; eta gazteenak, Arkaitz Oiartzabal “Xamoa” eta Alaia Martin. Emakumezko gehiago sartu nahi nituen, baina zerrenda egin nuenean baldintzak betetzen zituzten gehiago ez zeuden. Gazteen artean muga bat ere jarri nahi nuen, adin batetik aurrera gehiago finkatzen delako norberaren bertsokera.

112

Bakoitzaren bizitzak eragina izan du?

Bai, guztiak eragiten du. Bakoitzaren biografia idaztera sartu ez banaiz ere, atal batean azaltzen dut Oiartzunen nabarmena dela elizara joateko ohiturak behera egin duela. Garai batean asteroastero joaten ziren elizara kantatzera, eta hori kantatzen ikasteko gune bat zen, belarria egitekoa. Oraingo gazteak ez dira elizara joaten eta, beraz, gune hori galdu da. PeĂąagarikanok eta Dorronsorok, esate baterako, esana dute elizan kantatzen ikasten zela, oraingo gazteek ezin dute hori esan.

Bestetik, baserriko lanetan ibili zirenek dezente kantatzen zuten.

Sehaska kantetatik lan kantetaraino, asko kantatu da etxe eta baserrietan; hori ere bizimodua aldatzearekin bat aldatu da.

Garai batean sagardotegi eta tabernetan ez zegoen musikarik, eta astero biltzen ziren tabernetan bertsotarako edo kantatzeko. Orain musika dago tabernetan, eta ezin da kantuan hasi. Elkarteetan, eskoletan, bertso eskoletan, musika eskoletan kantatuko da orain Oiartzunen. Beste gune batzuk irabazi dira, baina lehengoak galdu dira, aldatu da, ez baita berdin kantatzen eskolan edo baserrian.

Zortzi parametro izan dira lanaren bizkarrezur, zergatik horiek?

Zortzi parametro horien baitan aztertzea nik egin dudan proposamena da, ez bainuen kantaera aztertzeko modu jakin bat aurkitu. Hasteko, kantaeraren definizioa ez dut inon aurkitu eta definizioa bera ere asmatu egin behar izan dut. Euskal hiztunok kantaeraren inguruan hitz egiterakoan gauza ezberdinak ulertzen ditugu: batzuk ari dira azkar edo poliki kantatzeaz, besteak hizkeraz, besteak bolumenaz‌ baina kantaera zer izan daiteke alderdi musikaletik? Hitzak alde batera uztea erabaki nuen.

114

Eta iturriak kontsultatzen hasi nintzen. Hasteko, Alan Lomax eta Charles Seegerren lanetatik ideiak hartu nituen. Lomaxek parametro asko zituen eskema edo eredu bat osatu zuen, Cantometrics izenekoa, gertakari musikal bat sistematikoki aztertu ahal izateko; horietatik batzuek kantaerarekin zerikusia zuten, eta baliatu nituen. Charles Seegerrek Singing style izeneko artikuluan ere ideia asko eman zizkidan. Joanito Dorronsororen testuek edo Agustin Mendizabalenek ematen zizkidaten arrastoei jarraika, zortzi parametro zehaztu nituen eta nire eskema osatu nuen: intonazioa, azentuazioa, artikulazioa, apaindurak, erritmoa, tenpoa, dinamikak eta tinbrea.

Horiek definitzen saiatu naiz eta, transkripzioak egiterakoan, analisietan horiei erreparatuz, bakoitzarekin zer gertatzen den begiratzen.

Zein parametrotan sumatu duzu aldaketa handiena?

Azpimarragarriena?

Ia denak dira aipagarri eta ia denek jasan dituzte aldaketak, baina intonazio, azentuazio eta tinbreak aldatu dira nabarmenen.

Intonazioa mendebaldartu egin da, tenperazioan sartu gara. Lexoti eta Joxe Juakin Mitxelena ateratzen ziren pixka bat horretatik, eta bereziki doinu batzuetan. Bat Lazkao Txikiren ispiluaren doinua da (Komeni zaigun ixtoria bat); sinple azalduta, pianoaren tekletatik kanpo dauden nota edo soinuekin eta oso modu berezian kantatzen zuten.

Hori kantaera zaharra izango litzateke.

Ikerlari batzuek Iparraldean aurkitu dute horrelako kantaera, kantaera neutroa deitzen diote, erdibideko soinu horiek daudelako. Eta bereziki doinu horretan eta Laboaren Ihes betea zilegi

115

balitz (Elizan sartu ziradenian) doinuan, erdiko zerbait egiten dute zaharrenek; ezin da esan maiorra edo minorra egiten duten. Koxmek, Juanitok, Xamoak edota Alaiak, oro har nire laginetan, maiorrean edo minorrean kantatzen dute. Garaiarekin batera aldatu da.

Aztertu dudan lehen belaunaldiarentzat musika ez zen entzuten zen zerbait, egiten zena baizik. Azken belaunaldia, berriz, mendebaldean nagusi den sistema, tenperaturaren araberako musikarekin hazi da, eta nahiz eta bertsogintza normalean a capella kantatu, gure belarriek musika hori ezagutu dute, hori entzuten dute, hori gustatzen zaie eta hori erreproduzitzen da.

Azentuazioak azentuak esaldian nola kokatzen diren aztertzen du. Euskarak azentu malgua duela diote, hitz bati leku batean

116

jartzen diogu azentua, baina ondoren hitz jakin bat baldin badator beste era batera azentuatzen da. Nik hori ez dut asko aztertu hitzak alboratu ditudalako, baina azentuazioan sartzen da baita arnasa non hartzen den, pausak non egiten diren‌ eta hor bereziki ikusi dut Koxmek eta Alaiak leku batzuetan hartzen dutela arnasa, non lehen nekez hartuko zuten. Doinuak azentu batzuk ditu eta, batzuetan, horri erreparatu gabe sartzen dira hitzak; horregatik, agian, kantatzerakoan ez dute hain ongi ematen. Hitzen azentua zenbateraino moldatzen diogun doinuaren azentuari aztertu ez badut ere, interesgarria izan daiteke. Izan ere, bertso eskoletan hasi idatziz hasten gara. Aditu batzuek diote begiz errimatzen ikasten dugula eta ez horrenbeste belarriz. Eta uste dut bertsoak hobeto funtzionatzen duela doinuarekin eta, batik bat, kantaerarekin asmatzen bada. Doinua erabiltzen asmatzea azentua eta errima ere lantzea bada, eta hortan sakonduta ondorio interesgarriak atera daitezke.

Eta tinbrea, berriz, ahots kolorea da, aldatu da eta aldatzen ari da. Mikrofonoaren etorrerak asko aldatu zuen hau. Izan ere, ez da berdin kantatzen jendez beteta dagoen sagardotegi batean atzean dagoenak ere entzuteko moduan, ahots hutsez edo mikrofonoarekin. Medioak ahots kolorea baldintzatzen du. Nahiz eta ezin izan dudan gai horretan gehiegi sakondu, oso interesagarria iruditzen zait.

118

119

Zein izan da aztertzeko ezaugarri zailena?

Tenpoa izan da zailena ez dutelako denek doinu beretan egiten; horregatik da zaila abiada aztertzea. Batez bestekoak atera baditut ere, oso zaila da Iparragirreren doinuan ari dena Habaneran ari denarekin konparatzea. Gaur egungo doinuak mantsoagoak dira, tendentzia hori badagoela esan daiteke. Mantsotzea neurria luzatzearekin eta txapelketekin lotuta egon daiteke.

Kantaera maiz doinuarekin lotzen dugu. Benetan lotura estua al dute?

Bai. Maialen Lujanbiok esana da doinu batek, bere izaerarengatik, aldarte jakin batera eraman zaitzakeela eta, era berean, agian zure egoera mentala dela medio aukeratzen duzula doinu jakin bat; bi norabideetakoa izan daiteke hautaketa. Horrez gain, erabilitako doinu kopurua faktore garrantzitsua da: Lexotik erabiltzen zuen doinu kopuruaren bikoitza baino gehiago erabili ohi dituzte gaur egungo bertsolariek. Doinu kopurua izugarri hazi da.

Lekuonak zioen, Oiartzunen sei bat doinurekin kantatzen zela pasa den mendearen lehenengo erdiaren hasieran, eta orain, berriz, sei doinuk ez dute saio baterako ere ematen, jendea aspertu egiten da. Errimaren kasua bera da, beti berdinekin aspertu egiten gara, gaurko bertsolaritzak aldatzea eskatzen du. Doinu berriak sortzearena hortik datorrela uste dut, orain fokua hor baitago.

Hala ere, doinu bat asko alda daiteke kantaera aldatzearekin soilik. Horren adibide da Sastarretik hasita doinua, oso ezberdin abesten dute denek. Zaharrenek, apaindura askorekin, azkarrago abesten dute.

Apaindura parametroak badu zerikusirik doinuarekin, beraz? Zer gertatu da apaindurekin?

Bai, apaindura edo ornamentazioek, estetika kontuak izanagatik, lotura dute doinuarekin. Garai batean estetikoki ohikoa eta gustagarria zena oraingo musikan ez da entzuten, eta, beraz, ez da

120

erabiltzen. Alaiak eta Xamoak ez dituzte grupetoak egiten, gazteak nekez entzungo dira horrela; zaharren kantaerarekin lotzen da.

Vibratoa ere gutxitzen joan da, pixkanaka, eta hori mikrofonoarekin lotuta dago. Vibratoarekin entzungarritasuna irabazten duzu; mikrofonorik ez zutenean, apaindura horrekin urrunago iristen ziren.

Gustuak aldatzearekin bat, kantaeraren ahulgune eta indarguneak aldatu al dira?

Bai, erritmoaren kasuak ondo azaltzen du hori.

Lehen, hankaluzeak edo hankamotzak egin eta kasik ez ziren ohartzen, erritmoarekin jolasten zutelako. Dorronsorori irakurri nion gaur egun doinu anbiguoak albo batera uzten direla, hankaluze eta motzetan ez erortzeko, eta lehen, berriz, erritmoa edo doinua aldatuta egiten zituzten. Lehen abilidadea zena, gaur egun akatsa da.

Guztia izan al da aldaketa?

Ez. Artikulazio eta dinamikei erreparatuz, esate baterako, ez dago aldaketa handirik.

Artikulazioa ez da asko aldatu: legato kantatzen jarraitzen dute.

Dinamikak (abiadurarekin edo bolumenarekin jolastea) ere ez dira gehiegi aldatu. Azken puntua azkarrago abesten da, oro har, aurrez pentsatu delako. Joxe Juakin Mitxelenak esaten zuen azken puntua ez zuela pentsatzen, baina Antton Kazabonek gezurtatu egiten du hori; ni ez naiz eztabaidan sartu, baina azeleratzen duela ikusten da. Hori mantendu da eta mantentzen jarraituko da bertsoa horrela egiten delako, prozesua ez bada aldatzen behintzat.

Jendartea aldatu delako aldatu al da kantaera?

Bertsolaritzan jendeak jakintzat ematen duen gauza da: jendartea aldatu da, beraz, gaiak aldatu dira. Gauza bera gertatzen da mu-

121

sikarekin, jendea bezala musika ere aldatu da. Ez gaude jendartetik at, ez gara berdinak orain eta lehen, ez dugu berdin kantatzen lehen eta orain. Aldaketa ikustea da lehen pausoa, eta, hortik abiatuta, bilakaera deskribatzen has gaitezke.

Bertsolariek lantzen al dute kantaera?

Ziur ez dakidan arren —oraindik ez naizelako eurekin bildu—, baiezkoan nago; batez ere txapelketa garaian. Ez dute kantaera berdina izango txapelketatik inoiz pasatu ez den bertsolariak eta txapelketa prestatu eta bizi duenak. Txapelketan aurkezten denak prestatu egiten du, horretara ohitzen da eta, ondoren, nahi edo ez, beti edukiko du landutako horretara itzultzeko joera.

Kantaera aldatu eta lantzearekin, doinua ere aldatuko da apur bat.

Interesgarria da doinua nola lantzen den pentsatzea. Zer da, doinua ikasi eta kito?, modu berean behin eta berriz errepikatuta?

Doinu bat aldatuko da emandako errodajearen arabera; adibidez, azentu eta errimen kontua, doinuarekiko. Hau da, Lexotik Komeni zaigun ixtoria bat doinuarekin nahi zuena egin zezakeen. Ez zuen azentu arraroren batekin sartuko hitz bat, doinua ongi menperatzen zuelako. Hitza azentuarekin bat ez bazetorren, doinua aldatzen zuen hitzarekin bat joan zedin. Gaur egun, ordea, 30 doinu baldin badakizkizu eta hurrengo saiorako berria ikasi nahi baduzu, ezin duzu hain ongi barneratu. Aspertzearen muga ere badago, publikoa ere aspertu egiten da denbora luzez doinu berdinekin.

Doinua ikasi duzun moduak eta jatorriak ere eragina dute. Adibidez, Xabier Leteren 200 urtez bertsotan diskotik ikasiz gero, musikak erritmoa eta pianoa du; Lazkao Txikiri entzuten badiozu, berriz, doinua bera izanik, momentu batzuetan azkartu egingo du, gero arnasa hartu, gero moteldu‌ Bertsolari baten ahotik edo kantari batenetik ikasi ez da berdina. Bertsolariak beti bertsolari bezala kantatzen du, ez du kantari bezala kantatuko. Zein

122

iturritatik jasotzen den, modu batean edo bestean eragingo die kantaera eta doinuei.

Gaia jorratzen jarraitzeko asmorik ba al duzu?

Euskarazko lana udako ikastaroetan aurkeztu nuen, gero Mintzolan egin zen aurkezpen batean eta EHUko mintegi itxi batean ere bai.

Zikloari amaiera forma eman nahi diot, lankarga handia suposatuko lukeen errodajerik gabe. Horregatik ez naiz publikatzen saiatu, aurrerago erabakiko dut. Hala ere, lagun ikertzaile batek idatzi zidan nazioarteko konferentzia bat zegoela esanez, Fifth International Conference on Analytical Approaches to World Musix

123

(AAWM 2018) izenekoa. Hor, herri musika ikuspuntu analitikotik landuko da, lana aurkez nezakeen eta bertan azaltzeko aukera lortu. Eta hartu egin naute! Ekainean joango naiz Greziara. Lehendabizi hitzaldiak egingo dira eta, ondoren, eztabaida. Horretarako, beste forma bat emango diot, ingelesez aurkeztu beharko dut, eta zikloa ixteko balioko du. Amaiera polita.

Kanpotik beti ematen dizute bertsogintzaren inguruko beste bisio bat, beste ikuspegi bat, kanpotik oso ezberdin ikusten baita, eta hori da interesgarriena.•

124

125

ISIL-HIZKETAN

ALDAPAN GORA

126

BAINA GUSTURA! TESTUA: IÑAKI MURUA ARGAZKIAK: BERTSOLARI ALDIZKARIKO ARTXIBOA

Gustuko lekuan aldaparik ez, dio esaerak. Ez, horixe, batere ez! Gauza bat da pozik aritzea eta bestea den-dena kriskitinak joz egitea. 2005ean hasi nintzen lehendakari lanari erantzun nahian eta merchandising kontzeptuarekin egin nuen topo.

127

128

U

RTE HARTAN HASITAKO URRATSAK GARATU ETA GAUZATU DIRA ONDORENGO ALDI BATEAN, APARRALDIAN-EDO NOLABAIT DEITZEARREN. Belodromotik Barakaldorako saltoa emanda, pantaila erraldoiak eta bestelako bitartekoak txapelketa ikusgarriago eta gaurkoago bihurtu asmoz erabili genituen. Aspaldiko, betiko, xume, nekazaritza munduko omen zen ahozko komunikazio kantatua Munduari erakutsi, saldu nahi genion inongo erreparorik gabe. Ez Mundu borobilari bakarrik, geure etxean ditugun mundu karratuei ere bai, eta esango nuke borobilarekin gehiago asmatu dugula “etxeko” karratuarekin baino, edo gogotsuago hartu gaituztela hango urrunekoek hemengo urrunekoek baino. Orduan, zer esan behar dut, iritsi garela ala ez? Esaerak dio hobe dela alferrik egotea alferrik aritzea baino. Gurea sormena eta inprobisazioa da, ezin da emaitza asmatu aldez aurretik eta, askotan, ondoren ere kostata! Nik basoa erdi betea ikusteko joera daukat!

Jauzi kualitatiboa eta kuantitatiboa bizi izaten hasi ginen garai hartan, eta bizi izaten hasi ginen hark, bizi ezinean jartzeraino estutu digu arnasketa.

Bertsozale Elkarteko lantaldea lurralde guztietan hazi da, hitzarmenak ugaldu ditugu, eta nabarmen. Hezkuntzan egundoko haur eta gaztetxo multzoari iristen zaio, ia astero, bertsolaritza lantzeko eta bertsotan gozatzeko abagunea.

Zer esanik ez, horretarako, Unitate Didaktikoetan jaso den materiala egokitu, osatu, aberastu da, eta metodologia aproposarekin landuko duten irakasleen formazio beharrak asetzeko ahalegina egin dugu.

Gai horri bezala besteei ere erantzun beharra sentitu dugu edo hartan saiatu gara: Xenpelar Dokumentazio Zentroaren topaketak eta sortzaile desberdinen arteko gogoetak, hausnarraldiak; Bertso Plaza, Hitzetik Hortzera, irratiekin bertsolaritza tratatzeko eta eragiteko dauzkagun hitzarmenak… Etxeko ekipo propio batek kudeatzea hobetsi eta lortu dugu. Geu gara bertsoa eta bertsolaritza ongien ezagutzen ditugunak, eta interesik gehien dugunak behar bezala maneiatzeko… Inoren esku uzteak hozkia ematen digu… Baina nire dena kontrolpean eduki behar honi, muin-muineko eta aspaldikoagoa den ahotsak kontra egin dio, elkartekide gazte baten ahotik, zera erantsiz: “Gure baliabideak guk kudeatzea borroka askoren ondorio eta lorpena den arren, bertsolaritzan proiektu asko daude Elkarteak kudeatzen ez dituenak, Bertsolari aldizkaria bera, adibidez; edo hainbat eta hainbat bertso saio, bertsolari gazteentzako sariketa eta txapelketa… Eta osasun onaren seinale da hori”.

Berak arrazoi! Akaso, batzuetan, izaten dugu dena gure bizkarrean hartzeko joera ere, baina, nik uste, Elkartetik kanpoko proiektuek ere ezinbesteko ekarpena egiten diotela bertsolaritzari eta bertsogintzari, eta gainera, urrearen balioa daukala jardun eta ekarpen horrek, bertsozaleon ekintzaile izatearen herentziazko transmisio gisara.

Eta jarraituz, Bertso Eskolen ilara luzatzen ari zaigu eta bertsoaren lanketa zehazten; Hezkuntza Arautuan bezala, alor honetan ere, material ugari

129

eta bere taldearen ezaugarriei egokien txertatuko zaiona jarri behar diogu eskura bertsolaritza eta bertsogintza lantzen ari denari. Udalekuetan gero eta gazte gehiago dabil; hori da etorkizuneko oinarria, bertsozale berrien inurritegia edo habia, abiapuntua ziurrenik, egungo mundu (itxura batean) anitz eta kultura indartsuenen ohituretatik at edo aldi berean geuretu nahi badugu etorkizuna…

Jarrai nezake gaiak eta gaiak ateratzen beste puska batean, baina aski da, eta hauxe da galdera: non du bukaera —Andoni Egañak asmatua da esamoldea— okupatu baino lehen pre-okupatzeko gure joera honek? Zein da Bertsozale Elkartearen ekipoak bizkarrera dezakeen lan karga, lan erritmoa eta erantzukizunez aurre egiteko jardunaren neurria? Urteak daramatzagu “egin beharra dago edo nork egingo du guk egiten ez badugu?” eta antzeko arrazoibideek estomagoa txikituz eta arnasestua sortuz. Gure jarduna egingarri eta gauzagarri bihurtu behar dugu jasangarri izatera iritsi baita, ala jasanezin?! Bizitzan zoriontsu izatea badugu helburu, lanak ere zoriona ekarri beharko digu bada… jasan eta zoriontsu ezin ditut elkarrekin irribarretsu eta gozo irudikatu…

Zerrendan hizki deigarriz ageri zait “generoa” hitza. Eztabaida bat baino gehiagoren iturriko ur hari meheak sortu zuen taldea, eta denok ekin genion aldapan gorako bideari, andrezko zein gizonezko. Oso interesgarria eta aire freskoa izan zen hasiera hura, bere aldapak aldapa! Orain eztabaidak, heziketa saioak, gogo-jardunak… “genero bertso eskolak”, e.a. martxan dauzkagu, baina, nik uste, hasierako emakume eta gizon kopuru orekatuago hura galdu dela.

Nabaria da zer lan egin den eta nolako lana, gainera. Txapela janztekoa!

Eta egin den hori lehenaldi amaituan atera zait, baina egiten ari diren da aditz egokia.

Bai, ari diren horrek kezkatzen nau, bai baitirudi “generoa” gaian gizonezkoak ez duela tokirik, interesik, kezkarik, gogorik… Ezta adin edo bizi esperientzia edo estilo, diskurtso, antzekotasun, identifikazio… horrelako zerbait edo agian denak deigarri ez zaizkion emakumezkoak ere. Ahalegin galantaren premia daukagu orekaren bila, eta gizonezkoek daukagun parte hartze apurrari nola eutsi asmatzen eta gogoetatzen. Dena soka bat baita, eta, bereziki, Txapelketa datorrenean hasten dira lazoak airean, eta batzuk, lazoan erori eta nola litekeen ulertzen saiatu arren, ezinezkoa dugu. Hizkuntza desberdinetan ari gara, batzuk banaka eta besteak ekipoan ikusten ditugu, batzuekin lazoa lasa darabiltela irizten diogu, eta gurekin, itolarria sorraraziz. Orduan hasten gara ekipo egiten, ulertu nahi eta esateko premien zurrunbilo zorabiagarrian ahopeka, ahots gora, idatziz, lagunartean, hedabideetan… Sentiberatasun ikaragarriz tratatu beharreko gaia, gure Elkartean beste gehienak bezala, eta idatzi honetan bertan, argitara bota baino lehen hamaika buelta eman eta

130

gero erabakitako espresioak dituzu, gaian behar beste hausnarketa egin ez duen baten komeriak.

Errosario honen letania jarioan segiz, Mintzola datorkigu. Egundokoak eta bi egin ditugu Bertsozale Elkarteak bere ekarpenak egin ahal izateko eta beste kultur genero batzuekin elkarlana sustatzeko eran proiektua bideratzen. Kantua, ipuina, antzerkia, bertsoa‌ elkarlanean jartzea lortu dugu azken hiruzpalau urteotan. Baita ikerketa proiektuak eta tesiak Laboa Katedrarekin elkarlanean abiarazteko modua egin ere, bertso munduko gazteak ikerketan eta

131

Mintzola Fundazioa ahozkotasunean goi mailako lanketan aditua den jende anitzen erreferente eta bilgune bihurtu nahi genuke; Unibertsitateek, Aldundiek, Gobernuek‌ parte hartzeko irrika sentiarazteko bezain esanguratsu; gure ikasle, bertsolari gazte eta ikerlarien egoitza kuttunena...

134

euskaran entrenatuz… Baina ez da aski, nonbait, gure bidelagun ditugun erakunde zenbait eta Administrazioa asebetetzeko edo beste batzuen begietara interesgarri izan gaitezen. Egiten duguna egiten dugula, ikusezinak gara…

Mintzola Fundazioa ahozkotasunean goi mailako lanketan aditua den jende anitzen erreferente eta bilgune bihurtu nahi genuke; Unibertsitateek, Aldundiek, Gobernuek… parte hartzeko irrika sentiarazteko bezain esanguratsu; gure ikasle, bertsolari gazte eta ikerlarien egoitza kuttunena, denok mimatu, mamitu, zaindu, usaindu… beharra eta nahia sentiaraziko digun etorkizuneko ernamuina. Inork ba al daki zer eta nola egin behar dugun amets hau errealitate sendo bilakatzeko, denon eskutik?

Geureari tiraka ongi baino hobeto asmatzen ari gara eta proiektua, serio hazteaz gain, osasuntsu dago. Hala ere, energia dena irensten digu geureak, eta ez zaigu tantarik geratzen herrigintzan esku hartzeko; kulturgintzako beste agenteekin etorkizun estrategiak aztertzeko eta adostasunak lantzeko, herri eta etorkizun ikuspegien uztarduran ekarpenak egiteko… hori ote da arrazoia?

Beste agenteekin elkarlana pragmatiko, eraginkor, aberasgarri ikusten al dugu? Kulturaren eremu zabalean ekipoan aritzeko entrenatuta al gaude, komentzituta? Herrigintza ez dela gure espazioa sinesten al dugu, eta hori politikarien esku utzi eta kito?

Bertsozale Elkartearen proiektuan lidergoa hartu duen ekipo berriak sentsibilitate, ezagutza, eskarmentu, ikuspegi… aniztasuna bermatzen digu. Lanerako gaitasuna eta entzuteko jarrera bikaineko ekipoa dela badakit. Iritzi, izate, esperientzia aniztasun hau aberasgarri gertatuko zaigu, eta denbora behar izan dugun arren ordezkatze bidea osatzeko, ongi egindako ibilaldia dela ziur nago. Horregatik, oso lasai sentitzen naiz esku aldaketa egin dugulako eta egin dugun moduan eginda.

Amaitzeko, hamahiru urte hauetan bidelagun izan zaituztegunoi eta Elkarteko ekipo humanoari, bereziki, eskerrik asko benetan gauzak egitean eman diguzuen babes eta garantia guztiagatik. Lezio asko eta oso aberatsak eman dizkidazue, eta asko ikas nezan aukera bikainak. Zuekin batera egin dudan bidea izan da bizitzeak merezi duela sinesteko adina, eta pozez gainezka nago; bikainak zarete!•

135

ERREPORTAJEA

#B

136

#BERTXIOLARIAK TESTUA: OIHANA IGUARAN

Bertxio ez ofiziala

Hortaz, norbait aurkitzeko balio dezake, GPSak baino zehatzago kontatzen baitu jendea non, zertan eta norekin dabilen (helbide eta guzti!).

Antzeko “zaintza” maila aurreikusi zuen George Orwellek 1984 liburuko distopian; detaile batean gainditu dugu, ordea, aurreikuspena: guk eskaintzen ditugula geure datu pertsonalak, inork lapurtu gabe.

Estraofizialki masa-telepatia birtuala dela esaten da, jendea pentsatzen ari dena ikus dezakezulako uneoro. Esan bezala, jarraitzen duzun jendearena ikusiko duzu eta zurea ere jarraitzen zaituenak ikusiko du. Zein da orduan arazoa? Bada, hori bera, jendeak buruan zer duen ikus dezakezula (normalean eguneroko gauzengatik kexak: eguraldia, janaria, jendea, bizitza; edo norbere argazki bat bi orduro, edo otordu bakoitzarena). Beti izango duzu jende astuna jarraitzeari uzteko aukera, baina ez da hain erraza, esaterako, kuadrillako bati azaltzea ez duzula jasaten sarean.

Zorionez, hala ere, Twitterrek ez du guk “informa” dezagun bakarrik balio; informatuta egoteko modua ere izan daiteke, hedabide eta kazetariek ere idazten baitute bertan. Ordubetean jaso dezakezu gertakari baten argazkia, 20 hedabidek zabaldutako titularrak behatuz. Maila berean jasoko dituzu hedabide handien titularrak eta gerrilla kazetariak tokitik bertatik igotako bideo eta azalpenak.

Sakontasuna ez du eskaintzen, baina azalera bai behintzat.

Interesik gabeko jendeaz aparte, interesatzen zaizun jende horren bizitzarako leiho bat izan daiteke sarea.

Zure musikari gustukoenak gaurko titularraz zer iritzi duen jakin dezakezu, zure idazle miretsiek zer irakurri duten azkenaldian, zure erreferentziazko jendea non, zertan dabilen… eta aipatutako guztia bertsolariekin ere bai.

137

Bertxiozale elkarteak Azalera hori plaza bezala ulertuta, hasieratik dabiltza bertsozale elkarteak, Lanku, Bertsolari aldizkaria bera eta hainbat bertso eskola asteburuko saioen berri twitterren ematen. Saioen kartelak zabaltzeaz gain, bertsotan ari diren heinean kontatzeko aukera eskaintzen du sareak, zuzeneko emisio moduan, argazki eta bideoak igoz edo, besterik gabe, gustuko bertsoaldiak zabalduz.

Esana da Twitterrek neurri berean ematen digula hedabide nagusien eta kazetari baten edo lekuko baten testigantza. Bertso munduan, zorionez, horizontaltasun hori bazen aurretik ere. Bertsozaleena sareko lana izan da beti, -lari zein -zale korapilo berean jarrita. Sare sozialetan ere sumatzen da tokian tokiko norbanako eta taldeek nola astintzen duten bertsoa. Twitter beste plaza mota bat bihurtu da, eta bertso munduak asmatu du bere txorrotxioa entzunarazten.

138

kurtso pluralerako behintzat balio dezake. Hori etiketen bidez egiten da, ditxosozko traolarekin. Horri esker, esaterako, Txapelketa Nagusia gai aipatuenetakoa izan da euskarazko erabiltzaileen artean, iraun duen asteburuetan. Edonork idatz zezakeen txapelketaren edo saio jakin baten inguruko edozer (baita argazki edo bideoak ere) eta traola erabiliz, txapelketaren inguruko kontakizun korala geratu da bilduta sarean.

Kontakizun hori tranpatia izan daiteke, erabiltzaile anonimo eta zirikatzaile ugari dagoelako. Azken batean, kontu bat egiteko gogoa besterik ez duzu behar, edozein izen eta irudirekin zabal dezakezulako.

Adibide gisa Andoni EngaĂąaren izena eta irudia daraman kontu bat dabil sarean, eta Andoni EgaĂąa bera gerora enteratu zen. Mugikorra nola erabiltzen duen ikusita sinestekoa da, gainera, ez duela berak egin. Txiolarien artean, beraz, badira besteren habia erabiltzen duten kukuak.

#btn17 Gai edo gertaera baten inguruan titular, iritzi eta ikuspegi desberdinak biltzea ere lortzen du, sakontasuna deitzea gehitxo litzatekeen arren. Dis-

139

Txapelketak sarean izan duen arrakastaren seinale izan daitezke profil anonimoak ere, zirikatzaile papera egin dutenak. Hainbat izan diren arren, ezagunen egin direnak ziurrenik Patxi Bakallo eta Pantxike Nomecallo izan dira, ikuspuntu kontrajarri eta batez ere umoretsuengatik. Polemikoak izan dira, hori bai. https://twitter.com/PatxiBakallo/status/942109735221854208

Karakterr/ea Mezua neurtu beharra da Twitterren berezitasuna. 140 karaktere ziren

140

muga orain gutxi arte: zortziko handitik beherakoak soilik kabitzeko lain, ideia bat egiteko. Orain bikoiztu egin da eta zortziko handia kabi daiteke, ez ordea, habaneraren neurrikorik. Karaktere kopuru neurtua izateak hitzak ondo aukeratzea eskatzen du, sintesia. Karaktere bakoitzak izan behar du karakterra, bat ere ez sobera. Eta nor da hitz neurtuan bertsolaria baino eskarmentatuagoa?

Bertso munduko hainbat txiolarik arrakasta dexente dute Twitterren eta eurengana jo dugu tresna berri honen inguruko esperientzia ezagutzera:

141

142

143

144

145

146

147

ZORTZIKO HANDIA

#kontaezazu DOINUA:

Abadiño San Blasetan

DOINUA: ABADIÑO SAN BLASETAN 1.

Zazpi bat urteren jiran zer ikusten zuen nigan?

Herriko plazan mutiko batek gona altxa zidan.

2.

Eskolako baloreak mutil haien adoreak; jolasa zen askatzea guri sujetadoreak.

3.

Lehen parrandetan nahita etxea geneukan zai ta gizon bat sentitu nuen portaleraino jarraika.

4.

Mendi bide batean fin norbait atzetik, nirekin; bizitzan ez dut sekula hain azkar korrika egin.

8.

Belarri ertza lerdez, lohiz, esku bat ipurdian goiz…

Hainbestetan gertatu zait ez dakidala non ta noiz.

9.

Sistema da ez zara zu, zure egia dakarzu…

Askok sinisten dizugu zuk ere #kontaezazu.

•

Euskaldunok anormalak gara

5.

Kuban eguzkitan sutzen hondartza baten, hain zuzen, gugandik metro erdira masturbatzen aritu zen.

6.

Behin Etxarrin topatuak gaupasaz gerturatuak: “Titiak zureak dira edota operatuak?”

7.Zarautzeko gaztetxeko bertsokideak antzeko: “benetan ederra zaude atzetik begiratzeko”.

Danbor doinuak izan dira aurten Herri Urratsen aurrekari. Ikastoletako 3000tik gora ikasle, irakasle, langile, guraso eta beste hainbeste euskaltzale karrikara atera ginen joan den astean, euskarazko

148

murgiltze ereduaren alde.

Euskaldunok kantuan beraz, azterketak euskaraz egin ahal izatea aldarrikatzen zuten kamiseta koloretsuekin.

Baionako karriketako ibiltarien begietara ezohiko ikuskizuna izan zen hura, bitxikeria, irrifar bat lapurtu genien atzo, aldekotasuna itzuliko digute menturaz bihar-etzi. Euskal Erdikoekin mintzatzean erabili ohi dudan formula hona ekarriz, Ipar Euskal Herriko Bilbo Handia den BAB eremuan plaza hartu genuen.

Gatazkaren errelatoaren eta errelatoaren gatazkaren egunotan, Baionako Herriko Etxeko plazatik, bizi izan ez ditudan garaietara joan zitzaidan gogoa.

Erresistentzian eta eraikuntzan ardazturiko ibilbidea da Seaskarena.

Gure gurasoek ez zuten guk euskaraz ikas genezan gosegrebarik egin edo barrikadarik altxatu, hori gure aitatxi-amatxiek egin behar izan zuten. Haatik, ama, bi

astebururik behin han eta hemengo festatan taloak saltzen aritzen zela oroitzen dut. Nik euskaraz idazten ikasiz behatzak tintaz zikindu nitzan, etxeko lanetan laztutako eskuak militantzian irinez emokatzen zituen berak.

Auzolanaren kulturan trinkotu zen hezkuntza komunitate hau da, urtero ikastola berriak ireki eta ikasle kopurua etengabe emendatzea erdietsi duena.

Prestigioa irabazi du Seaskak. Bernat Etxepare Lizeo berria lekuko, nolabaiteko onarpena. Hala eta guztiz ere, hotz handia egiten du ikastoletatik kanpora. Zer erran nahi dut baieztapen honekin ? Bada, ez nukeela garen baino normalagoak izatera josta gaitezen nahi.

Frantziarengandik heldu diren erasoek balio bezate haur eta gazteei euskaraz bizitzea eguneroko borroka dela ulertarazteko.

Euskaldunok anormalak eta bazterrekoak garen Ipar Euskal Herrian, kontzientziatua ez den hiztunak nekez eginen du

euskaraz bizitzen ahalegintzeko hautua.

Seaskari esleituko zaizkion irakasle postuen tirabiran, hizkuntzaren transmisioaz ez ezik, hezkuntzaren kalitateaz ere ari gara. Lehen hezkuntzan, 40 bat ikasle leudeke ikasgela bakoitzean, ikasbidea baino galbidea dirudi honek. Gurutzatu ez nuen arren, suposatzen dut Miren Artetxe Seaskako ikasle ohia ere manifestarien artean izanen zela Baionan.

Kontzientziatuak eta inkontzientea nahastu zitzaizkidan orduan. Bertsoeskolak. Zortedunak gara, Ikastolez gain, bertso-eskolan hazi eta hezi ginenok.

Hezkuntzaren kalitateaz mintzo, enpatia, ulermena, elkarlana eta zaintza praktikatzeko lanabesak eman zizkidaten bertan.

Euskararen harira itzuliz, 15 urte genituenean bere ikerketa baterako elkarrizketatu gintuen Miren Artetxek begiak ireki zizkigun nolabait. Bertso eskolek funtzio ezberdinak betetzen dituzte Donibane-Lohizunen eta Hernanin. Irinez beteriko amaren eskuek eta bertso eskolan jaso eta emandakoak egin ninduen euskaldun gazte kontzientziatu.

Errugbia, dantza, pilota, solfeoa erdaraz izan daitezke ; bertsolaritza eta bertsolari gazteen arteko harreman sarea ez. Euskaraz bizitzea naturala den eremu bat eta ikuspegi kritikoa garatzeko parada eman zigun bertsoeskolak Gure gurasoek erabaki zuten guk ikastolan ikastea, baina, euskaraz bizitzea, behin berriz hartu beharko dugun erabakia izanen da.

•

Ezetz esatea

Adibide exajeratu bat: “Kaixo, Oihana, Pepito naiz.

Oionen ekitaldi bat egingo dugu eta bertso bat botatzera etorriko zaren galdetzeko deitzen dizut. Bai, bertso bat edo kopla bat. Beste barik, edozer”. Aurpegia gorritzen hasi, belarrietatik kea, ahoa “e” letra esateko formarekin prest eta azkenean: “…

Mmm, bale bai, joango naiz”.

Kaka zaharra. Berriro baietz.

Aizu, Iñaki joko duzu trikia auzoko jaietako kalejiran?

Pare bat orduz baino ez.

Garazi, lepoko minez nabil; fisioa zarenez gauean lanetik irteten zarenean masajetxo bat emango? Ei, Irati, marrazki bat behar dugu aurtengo txosnaren dekorazioa egiteko. Ti-ta egiten duzun horietako bat.

Ainho, badakit gaueko hamabiak direla eta bihar lana duzula, baina bikotearekin utzi dut eta desastre nago. Kafetxo bat?

Unai, karteltxo bat egingo, mesedez? Badakigu ez zaizula ezer kostatzen. Ane, ongi etorrian agurra dantzatzeko bai, ezta?

Benga ba, behingoagatik. Jo, baina nola esango diot pertsona jator honi ezetz.

Ezetz esango nioke, baina nola? Bueno, ba bai. Total.

Ezetz esaten badut traizio egingo diot. Haserretuko zaizkit. Lagun honek beti lagundu nau, nola utziko dut orain botata. Ezetz berdin konpromiso falta. Emaitza:

beti bai. Edozeri bai.

Edonoiz, edonola.

Lagun batek ezetz esateko ikastaro batera joan beharko nukeela esaten dit beti.

Gutxitan esaten dut ezetz, eta ezetz esan dudanean, gainera, min egin dit niri; ezetza jaso duenari baino gehiago, agian. Eta segi nahi dut baietz esaten. Baina ikasi nahi nuke, tarteka, bizitzak ematen ez didanean, agobiatuta nagoenean, astakeriak eskatzen dizkidatenean, labur esanda, ezin denean, ezetz esaten.

Barkamenik eskatu gabe , ezetz; txarto sentitu barik, ezetz.

Ikasiko ahal dut.

•

Zilegikeria

Zilegitasuna oso modan jarri den egunotan, jendeari zilegitasunik eza aurpegiratzen zaion honetan, zilegitasuna eskatzen dugun honetan … bertsolari bezala ematen zaigun zilegitasuna izan daiteke zalantzarako gai.

Oso jende garrantzitsuak (garrantzitsua esatean uler bedi gizon nazioarteko, gorbatadun, ile-urdindu) hartu du ahotan “zilegitasun” hitza eta oso jende normalak

(parentesiko izenondoetan ez gaudenok, gehienbat) sentitu du horren falta; orokorrean.

Zehatzago, Kanboko irudiei begira eguna pasata, hitz horren oihartzuna burutik atera ezinda iritsi ginen bi bertsolari gazte elkartasun bertso afarira. Librean zen saioa, baina zerbaiten alde antolatzen den saio batean gai batzuk inplizituak dira; batik bat, hain zuzen talde horretako kideak bertan direlako. Talde horretako senideei edo iritsi berriei kanta diezaiekezu aurrez aurre.

Hantxe genuen jendea gure aurrean isilik eta mikrofonoa eskuetan, gure hitzaren zain.

Denek ematen ziguten horretaz eta edozertaz abesteko zilegitasuna, guk gure buruari jarritako mugen baitan. Baina ze muga, Lizarra-Garaziko hitzarmenaren garaian oraindik irakurtzea eta idaztea zer zen deskubritzen ari ziren bi ume haiek, ibilbide horren balorazio bat egin beharra! Hormetan hiru hizki haiek ezagutzetik haien esanahi osoa ulertzera iritsi garen zalantzan gu, eta ibilbide horren parte eta lekuko izan direnak gure iritzia entzuteko zain …

Ez dut askotan sentitu hain fisikoki mikrofonoa beste bati pasatzeko beharra. Sarri sentitu dut, ordea, ahoa itxi eta parekoa entzuteko premia. Bertsolariak herriaren ahots izendatu zituzten noizbait, baina horretarako herriaren parte izan behar da, herriak entzun behar dira.

Plazan edozeren inguruan aritzeko eta edozein rol betetzeko zilegitasuna ematen zaigu printzipioz.

Zenbatetan abestu diegun euren egunerokoaz gu baino gehiago zekiten pertsonei, zenbatetan ahalegindu garen

euren egoerak irudikatzen …

Askotan, ziur. Eta horri esker beti ikasi dugu zerbait.

Gorka Urbizuren esaldi batek dio “pasioa da hemen exijitzea zilegi den gutxieneko hori”. Pasioa jarri behar da entzuteko eta errespetuz hartu behar da ematen zaigun zilegitasuna.

Hortik atzerakoa zilegikeria hutsa da.

•

Gorputzetik pasa gabe ezin da ikasi

Emakumeak bertsogintzan bidetxoa egiten hasi arte, apenas aipatu den “gorputza” bertsolaritzan.

Bazirudien lepotik gorakoa bakarrik zela bertsolaria.

Baina bazen kontraesan handi bat: “plazan egiten da bat bertsolari” esaten baitzen. Eta zer da plaza, jendaurrean kantari ari den gorputz bat ez bada?

“Gorputza traba gisa” aipatu genuen emakume bertsolariok hasieran, eta “gorputza bidelagun” geroago. Garen hori — norbanakoa zein kolektiboa— gure gorputzetan dagoela esan nahi

genuen, eta hortik aldenduta ez dagoela bertsotan egiterik, ez behintzat behin gorputzaren kontzientzia hartu ondoren. Areago, norbere gorputzetik igarotako esperientzia bat bezalakorik ez dago, zentzumen guztiekin osatutako bertso ezinbestean esanguratsuak publikoari kantatzeko.

saioko une jakin horretan gorputzean sentitu duen deserosotasun, ezinegon, ezin asmatu… horren inguruan. Eta hori bezalako ikasgairik ez dago hurrengoan zer ez duen egin nahi, zeren bila jo nahi duen, zerekin hautsi nahi lukeen eta bertsoa norantz bideratzea desio lukeen jabetzeko.

Bertsolarien entrenamendu eta koadernoak maiz aipatu izan ditugu, baina “plazan egiten da bat bertsolari” horren atzean dagoenari erreparatu nahi nioke gaur.

Egia borobila baita. Eta zer ikasten da plazan? Gauza asko: zertarako gai den norbera, zein gai motak motibatzen zaituen gehien, nondik tiratzen duten gainontzeko bertsolariek, publikoarengan zerk funtzionatzen duen eta zerk ez, kantagairik ez dagoela dirudienean ere zein kantagai egon daitezkeen, doinu bakoitzak zertan laguntzen duen, albokoari entzun ondoren ere badela astia bertso on bat sortzeko, jarrera baikorrak beste edozerk baino eragin handiagoa izan dezakeela…

Kalkulu asko egiten ikasten da plazan.

Feminismoan azken urteetan egin den bereizketa ez baita alferrikakoa. Ez dira gauza bera “jakitea”, “jabetzea”, “ahalduntzea” eta “boteretzea”. Plazara iritsi gabe ere “jakin” dezakegu zer kantatu nahi dugun honetaz edo hartaz, baina kantatu ondoren “jabetuko” gara gaia-norbera-publikoa hirukian bertso bidez lortu dugunaz eta lortu gabe geratu zaigunaz. Gorputzetik igarotako bizipenak lagunduko digu hurrengo antzeko bertsoaldi baterako “ahalduntzeko” estrategia teoriko-praktikoak bilatzen.

Eta azkenik, hurrengo plaza batean, antzeko egoera batean gaudenean, “boteretu” eta aurreko aldian baino bertso hobeak botako ditugu.

Baina nagusiki, bizitzan bezalaxe, gaizki egindakoetatik ikasten da oholtzan ere. Bertsoaldi baten ondoren disgustura dagoen bertsolariak, etxera bidean hausnartuko du

Berdin dio ezinegonaren sorburua zein izan den: ideologikoa, linguistikoa, tonuari dagokiona, umorearekin zerikusia duena, “nori kantatu” zehazten asmatu ez izanaren ondorio…

Koaderno bidez bakarrik ezin da ikasi, koadernoetan ez baitago gorputzik.

Eta emakumeok, gorputzaren aldarria egiteaz gain, kolektiboaren garrantziaren

150

aldarria ere ekarri dugu bertsotara. Egiari zor, gizon bertsolari gehienen artean ez dago ohiturarik “bertsoaldi honekin ezin deserosoago sentitu naiz” bezalako esaldiak konpartitzeko. Bai, ordea, emakumeon arteko saioetan. Emakume batek beste bati —izango dira salbuespenak, baina gehienon kasuaz ari naiz— lasai asko aitor diezaioke halakorik, eta bi bertsolarien, hiruren edo lauren artean saiatuko dira sabeleko korapilo hori zerk sortua izan daitekeen identifikatzen eta hurrengorako helduleku eta estrategia berriak proposatzen.

Bakarrik baino hobeto ikasten baita taldean.

•

Bizitza vs bertsoa

Bertsoa bizitzako edozein gauzarekin alderatzen ahalegindu ohi naiz. Oholtza gaineko eta egunerokotasuneko arazoak, sentsazioak, sentimenduak, beldurrak zein bizipenak.

Guztiak dira nire indargune eta ahulguneen arrazoi,

hauek gainditzeko edo nabarmentzeko tresna.

Bizitzaren eta bertsoaren antzekotasunak hainbat dira. Oholtzara igotzeko eskaileratan oreka galtzea ez da horren arraroa, azterketara bidean ere ikasitako guztia ahaztu dudala pentsatu ohi dut.

Ahotsa dardaraka dudala ere abestu dut askotan, norbait lehenengoz ezagutzen dudanean ere berdin gertatzen zait.

Hau idatzi eta edonork pentsa dezake egia dela, beste askok, ostera, gezurra dela pentsatuko du. Baina horrek ematen al dio balioa esandakoari? Bertsotan ari garenean, hau da, fikzioaren igerilekura salto egiten dugunean, hori ez da garrantzitsua. Bai ordea zer eta nola esaten dugun. Eta bizitzan egin eta esaten dugunari zerk ematen dio balioa? Zer da garrantzitsua?

Hori bakoitzak erabaki behar du (ez dago formula magikorik). Bertsotan azkenengo puntua pentsatu, errimak hartu eta kantuan hasten gara. Badakigu zein den hasiera eta amaiera, nahiz eta ez izan argi bidean hartu dugun bidea zein den, badakigu nondik nora goazen. Azkenengo puntua eta errimak helduleku dituen heriotza planeatu bat da bertsoa.

Baina, bizitzan ordea, ez dugu hasiera gogoratzen, bidea geuk egin arren

atzera eta aurrera ibili ohi gara, errotondan biraka irteera bat ez aukeratzearren, eta amaierari buruz zer esanik ez. Ezin daiteke aurretiaz jakin nola bukatuko dugun, eta are gutxiago, gogoan gorde eta unea heltzen denean kontatu.

Bertsoaren arau guztiak ezin dira bizitzako arauetara eraman. Bizitza errealitatea da, baina bakoitzak bere errealitate propioa du.

Norberak berea, izan errealitatea edo fikzioa, egia ala gezurra, dena da benetakoa norberak horrela sentitzen duen heinean.

•

Darwin vs Txomin

Bergaran, Zarautzen, Ordizian… Beste gauza guztietarako, MasterCard, baina diruz ordaintzerik ez dagoen iragarkia behar duenak, bertsolaritzan inbertitzen du. Zer jasoko du trukean?

Sinesgarritasuna. Galdetu BBK edo Kutxa defuntuei bertzela.

eta biak zuhaitz berean, demagun: eta bietako bat gizaki bihurtu eta bestea ez? Nola da posible? Orain milioika urte, jarraitzen zuen Garmendiak, tximinoak gizaki bilakatzen baziren, gaur egungo tximuei zergatik ez zaie berdin gertatzen? Eta ni, ezin sinetsirik!

Bertsoa eta zientzia elkarrengandik urrun auskalo nork jarriko zituen, auskalo noiz eta nola, zergatik eta zertarako, inork inoiz urrundu bazituen.

Horrek ez dio inori axola; urrun daudela badiote, urrun daudelako izanen da.

Puntu. Aldiz, zulo beltzen batek irentsiak izateko arriskuan diren bi galaxia hain desberdin, hain bizitza dotorerako baldintza guztiak betetzen dituztenak gainera, biak eguzki berberaren orbitan jartzeko premiak, horrek bai, horrek bi munduak biraka eta bueltaka jarri ditu, aldi berean oro, dena eta guztia.

Discovery Channel ikusten dugunok, nion nirekiko, eta National Geographic, eta Teknopolis eta Redes, Punssetiarrok, alegia, badakigu pertsonak tximutik gatozela. No jodas, Txomin!

Eta eskerrak! Neil deGrasse Tyson-ek guarda!

Kontatu zidatenean ezin nuen sinetsi! Txomin Garmendiak, Diario Vascon idazten zituen zutabe haietako batean, Charles Darwin berberaren teoria zalantzan jartzen zuen; espezieen eboluzioaren teoria, bai, Txomin Garmendiak, zalantzan.

Diario Vasco-n. Baina mesedez Txomin Garmendia, ze premia…

Bertsolari izateari utzi nahi izan nion une batez, Punsseten argazki autografiatuari begiratu nion unean, seguraski ere.

Entzuten ari nintzen eta ezin nuen sinetsi! Txomin Garmendiak, Diario Vascon… Ai ama, pentsatzen nuen, eta nire inguru ultracool ia-ia hipsterianoak, ni naizen pertsona aurrerakoi eta ezkertiarra Txomin den kreazionista inkultuarekin nahasten hasiko balira, orduan zer?

Bi tximu, galdetzen omen zuen Txominek Diariovascotik zutabe hartan, bi tximu

‘Zientifiko’ izendatua izateko, ikerketa-metodo orok, enpirikoan eta neurketan oinarritua izan behar du, arrazoiketa frogen printzipioei lotuta beti.

Behaketa sistematikoan, neurketetan, esperimentazioan eta hipotesien formulazio, analisi eta zuzenketan oinarritu behar du ikerketametodoak zerbait zientifikoki frogatutzat eman ahal izateko.

Baldintza hauek betetzen ez dituzten ikerketak eta Nazareteko Jesusek arrain eta ogiekin egindako mirari hura, zientifikotik igualtsu.

Nik, ezin nuen sinetsi.

Txomin Garmendia Diario Vasco-n… Ai ama! Jakin nuenean zein baldintza eta parametrok egiten duten ikerketa-metodoa zientifiko, ezin izan nuen denbora gehiagoz sinetsi. Hortxe utzi nion fededun izateari, zientzia zelakoan saldutako dotrinaren dirdirak itsuturik bizitzeari. Metodo zientifikoa aplikatzean badatza gakoa: nork ikusi du inoiz tximu bat pertsona bihurtzen? Nork gerora zakur egin den otsorik?

151

Lepoa motza zueneko Jirafari lepoa gorantz edo beherantz luzatzen ote zaion, nork ikusi du? Eta fenomenoa neurtu duenik, bada inon inor?

Laborategian, ikergaia eskala desberdinetan erreproduzitzerakoan emaitza berbera eskaini duen esperimenturik, bada? Ez. Ez? Orduan, eboluzioarena ipuina da? Ez, ez da ipuina, zientzia da. Baina zientzia fikzioa.

Eta ez da horrela nik hala erraten dudalako, ez, ikerketa independenteak egin dituzten zientzialariek hori ondorioztatzen dutelako baizik. Ikustea eta adi

•

Harri & Irri

entzutea gomendatzen dizut Maximo Sandín jaunak, Biologian eta Bioantropologian doktoreak, beheko estekak garamatzan bideoan azaltzen diguna.

Baina laburbilduz, aberrazio zientifikotzat jotzen du teoria, elite anglosaxoiek mundua euren gustuetara antolatu ahal izan zezaten prestatutako jukutriaren tentakulu guzietako bat. https://www.youtube.com/wat ch?v=gsGI1LWoWjA Eta Darwin adibide soila da, berdin Einstein, Newton, Koperniko, Galileo, Eratostene… Zientzia fikzioaren aitzindariak denak,Txirritak ordu erdian errefusatuko lituzkeen teoria baieztatu gabekoen asmatzaileak, sortzaileak.

Zergatik hurbildu ia-ia zeregin berberean dabiltzan

152

bi mundu? Zertarako? Batzuk nola besteak, ezerezetik bizitza sortu daitekeenaren ilusioan biziarazten dugu mundua eta.

Imajina ote genezake eliza katolikoak, ‘elkar ezagutzearen’ aitzakia baliatuz, jarraitzaile gehiago biltzeko bertsolaritza erabili nahi izatea, eta guk, bertsolaritzaren zati garen aldetik, hori onartzea eta horretan kolaboratzea? Zaila egiten zait.

Auto-estimua hankapean ibiltzeak ez dakar bidelagun onik, guttitasun konplexuak ez digute garen hura izaten

•

Oinak

uzten. Alderantziz, gure borondatearen jabe egin nahi duenarentzat biktima potentzial ezin hobeak bilakatzen gaituzte, txontxongilo-gai perfektuak.

‘Dame BEC y dime tonto’ efektuaren efektua? Jakitera.

Hemen, zientifikoki frogatu den bakarra, honakoa da: Txomin Garmendiak Charles Darwin-i, hogeitabi eta bi.

Eta Txirritak Kopernikori…

Hurrengo alerako hori.

153

ERREPORTAJEA

MITXELENA ETA ATAMITX, BI AGUR TESTUA: JON MARTIN ARGAZKIAK: XENPELAR, ZAZPIKA, AUÑAMENDI, JON MARTIN ETA MADDI SUAREZ

Atamitx Auñamendi Eusko entziklopedia argazkilaria,1989 (Garikoitz Estornes Zubizarreta).

154

ZAZPIKA (Conny Beyreuther) 20171013-DSC_4342.

Atamitx jatetxea leku historikoa da bertsolaritzarentzat. Joxe Joakin Mitxelena bertsolariak eta Luxiano Juaristi Atano X.ak zabaldu zuten, eta beren izenekin bataiatu. Garaiko bertsolarien topaleku izan zen urte luzetan.

155

156

E

z dira gutxi Oiartzungo herriak eman dituen bertsolariak. Haien arteko maitatuenetako bat, zalantzarik gabe, Mitxelena zena izan zen. Duela gutxi eraitsi dute bere erretegia izan zena: Atamitx. Eta harekin, bertsolaritzaren gune sakratuenetako bat.

Mitxelena ez zen hutsetik jaio. Juan Mari Lekuonak Jose Joakin Mitxelena bertsolaria liburuaren hitzaurrean dioenez bertso giro aparta izan zen bolada hartan Oiartzunen: “Basarri ‘batallon de trabajadores’-en lanean zegoen Oiartzunen eta tarteka herrira jaisten zen bertsotara. Bestalde, astelehenetan, azoka izaki, tabernetan bertsotan ibiltzen ziren Lexoti, Joxe Mari Iriarte Prantxexa eta beste zenbait”.

Joxe Joakin Mitxelena Agirrezabala Oiartzunen jaio zen 1924ko uztailaren 20an. Bertsolari bizia, zirikatzailea eta jario handikoa izan zen. Bertsokidea aurkari gisa hartu eta hura azpiratu arteko onik ez zuen bertsolari klasea zen oiartzuarra. 1978an, X. Bertsolari Egunean, omenaldia egin zioten Karmelo Baldan. Plazako azkeneko bertso saioa 1988ko abuztuaren 15ean egin zuten, Ernialden. Handik aste batzuetara hil zen, abenduaren 3an.

Gazte egin zuen lehen bertso saioa; “galtza-motzetan”, berak zioenez. Datari buruzko bi bertsio daude: Lekuonak dio 1939an egin zuela Oiartzungo festetan Krisostomo Pikabea bertsolaria falta zela eta. Itxuraz, Juan Jose Saiburu, Migel Ibañez eta Juan Zabaleta izan zituen bertsokide. 15 urteko mutikoa besterik izan ez arren, saio txukuna egin omen zuen oso. Bigarren bertsioa, Kosme Lizasok jasotzen du Mitxelena gogoan liburuan. Haren arabera 17 urte zituela hasi zen bertsotan. Juan Jose Saiburu eta Akilino Izagirre Zepai bertsotara etorriak zirela dio, zinegotziren batek kantatzeko gonbita luzatu ziola eta honek baiezkoa eman zuela.

Lizasok berak dio Mitxelena “arrazoietan ugaria eta zorrotza” zela: “Bertsotan beti ongiena egitea gustatzen zizaiona. Beti, ordea, ez zuen gorputzaldi bera edukitzen. Baina txarrenean ere ondo kunplituko zuen”. Lekuonak dio “oso herrikoia” zela bere estiloa: “Oso bizia, oso sistematu gabea, tradizio baten araberakoa. Mitxelenaren bertsogintzan gutxi nabari zen idatzizko estiloaren eraginik eta presentziarik. Eta, beraz, ahozko munduko bertsogintza zen berea: bizia, baina akastuna”.

Atamitx Ez zeukan langile famarik Mitxelenak, baina, egia esateko, alferra ere ez zen. Mutiko zela nahiko lan egiten zuen baserrian eta, horren ondoren, lanera joan ere bai. Egunero, Pasaiarako joan-etorria bizikletan egiten zuen Luzuriaga fabrikan jarduteko. Makutson sagardogintzan ere lan egin zuen, eta, gerora, Errenteriako Galleteran ere bai.

157

Negozioa non egingo pentsatzen aritzen zen horietakoa zen Mitxelena eta soldaduskatik ere diru dezente poltsaratuta itzuli zen, kuarteleko gaiekin negozioak eginda. Tabako gorriarekin eta whiskyarekin ere jardun zuen estraperloan, Pasaian lan egiten zuenean.

1964. urtearen bueltan, bestelako lanak utzi eta Atamitx jatetxea ireki zuen Ugaldetxo auzoan. Kosme Lizasok liburuan jasotzen duenez, haragia eta arraina parrilan ontzen lehenengoetakoak izan ziren, gerora era horretako erretegiak ugaldu baziren ere. Goizeko lauretan joaten zen Pasaiako lonjara bixigurik onenen bila, eta Bilbora txuletak erostera.

Oiartzungo bertso mugimenduaren ardatz izandako Joseba Gurutz Ezeiza Kaxkak kontatzen duenez, arrakasta gaitza izan zuen jatetxeak: “Mitxelena eta Atano punta-puntan zebiltzan garaian ireki zuten. Autobusak etorri ohi ziren Lapurditik ere. Bi parrila izaten zituzten piztuta eta etengabe janaria erretzen jarduten zuten. Atanok egiten zituen kobraketa lanak, frankotik pezetarako aldaketak beren alde eginda�.

Atamitx bertsolarien elkargune izan zen. Saiora joan aurretik bertan egiten zuten hitzordua eta saiotik bueltan ere bertan agurtzen zuten elkar.

Behin, jatetxean, Mitxelena eta Lazkao Txikik jandakoa ordaindu beharra hartu zuten gaitzat. Hona oiartzuarraren eskaera eta lazkaotarraren erantzuna: Hola hitz egiten dik hamaikak marrutik honera iritsi haiz justu-justu zutik; etorri hainbestean jarri haiz barrutik joateko pagatu behar duk larrutik.

Horrela mintzatzeko ez al daukak lotsik?

Nik ez dit ordainduko bero eta hotzik.

Indako propagandakin egon haikek pozik guregandikan ez duk kobratuko sosik.

Atamitx AunĚƒamendi Eusko entziklopedia argazkilaria,1989 (Garikoitz Estornes Zubizarreta).

158

160

Atamitxeko giroa guztiz euskalduna zen, noski; baina bazen langile bat, Jose Penela, galiziarra zena eta Mitxelenaren min handienetakoa zen hark euskaraz ez jakitea. Ez omen zuen etsi hura ere euskaraz entzuten hasi zen arte.

Arrain bakoitzari puntua hartzen ere berak erakutsi omen zion.

Jaten ematen ez ezik, jaten ere parerik gabea behar zuen Mitxelenak. Ikaragarri gozatzen zuen asko eta ondo janda eta edanda. Bazkalostean bertso ederrak kantatzen zituen trukean. Behin, Lesakako Antonio pilotaria ostatuko atetik sartu ahala puntua jarri zioten: Aspaldian jan al duk erbi gisatua?

Orain ere urdaila zaukat haizatua.

Ekartzen baldin baduk ondo gozatua bertsotan famatuko dit hire ostatua.

Leku ederra zen bertsotarako Atamitx, baina ostalaritza lanbide lotua izaki, bere bertso karreran eten nabarmena eginarazi zon Mitxelenari jatetxeak.

Hango lanak amaitutzat eman zituenean plazetara itzultzeko gogoz zebilen, baina bertsolaritza dezente aldatuta zegoen ordurako eta osasunez ere oso makal zegoen.

Bikoteak Familiatik zetorkion zaletasuna Iturriotz auzoko bertsolariari. Aitona eta osaba bertsolariak zituen. Gazterik ezkondu zen Victoria Moneo Yanguasekin. Ez zuten ondorengorik izan, ezin baitzuten mundura haurrik ekarri. Behin halaxe aitortu zion bertso batean Uztapideri: Nik hartu nuen andrea ez da emakume aldrebesa baina famili izate hori guretzat ez da erreza.

Bien artean eginda gaude zin-zinetako promesa aingerutxo bat sortzen badugu oinez joateko Lurdesa.

Bertsotarako plazak asko ugaldu ziren garaia egokitu zitzaion Mitxelenari. Ez zen Uztapide eta Basarriren mailakoa, baina denentzat adina bertso plaza baziren garai hartan.

161

Bertsokide ohikoak izan zituen Lexoti eta Kosme Lizaso. Lizaso eta Mitxelena bertsotara askotan joan ziren elkarrekin. Nafarroara oso maiz. Mitxelena eta Lexotik, berriz, bertso bikotea ez ezik apusturako idiarekin ere tratua bazuten.

Lexotirena zen Mutxatxo izeneko idia eta Mitxelenak jartzen zuen apustuetarako dirua. Xabier Amurizak dio, hala ere, Mitxelenari ez zitzaiola gustatzen Lexotirekin bertsotan jardutea. Elkar ondoegi ezagutzen zuten, antza‌ Bertsoetatik aparte ere maitasun handia zioten elkarri. Lexoti ospitalean egon zen boladan, Mitxelenak maiz egiten zion bisita. Osatu zenean, gaiaren inguruko saioak ere egin zituzten: Lexoti honek pasa omen du oso min klase luzea e(g)oteko martxaz apenas dagon oraindik ere asea Gandul guztien txapeldun dago alfer ta erdi pasea eta sendatzen ez da erraza honek daukan min klasea.

162

Neri alferra esan ta horrek ustez egin du grazia bera’re ofizial ona ez dela denok dugu ikusia.

Alferrak mina berekin dula haiz kontatutzen hasia hik ordun minez pasa beharko duk hire denbora guzia.

Beste bertsolarien aldeko lanak ere egin zituen. Kaxkak kontatzen du Mattinen omenaldia antolatzeko langungarri izan zitzaiela oso: “Hark eraman ninduen bere etxera nire asmoen berri eman niezaion, eta urtero bertsolariek Donostian egiten zuten bazkarira ere eraman ninduen, bertsolariei omenaldirako deia egiteko aukera emanez�.

Akatsak eta bertuteak Bertso luzeen zalea zen Mitxelena, baina puntu asko dituzten bertsoek oin asko izaki, potozale amorratua era bazen. Gaur eguneko errima sistema apur bat estandarizatua dago, baina garai hartan askok egiten zituzten potoak akats nabarmen kontsideratu gabe. Hona sagardoari buruzko bere bertso batzuk, errima behatzeko: Garai bateko gure sagardo eztiak herri hontan galduta dauzkagu guztiak orain ezin ibili sagardoz bustiak zahartu diradelako lehengo sagastiak.

Gaur askorek ez daki Oiartzun hau zer zen sororik ontxuena sagasti izaten zen ia ate guztitan saltzen egoten zen sagardorik ez zuen etxerikan ez zen.

163

ZAZPIKA (Conny Beyreu

Azken hitza errepikatzea zilegi da bertsotan, aurreko silabak errimatzen badu.

Mitxelenak maiz samar errimatzen zituen bi, hiru edo lau oin, hitz berarekin.

Halako bertsoek badute halako indar berezi bat, normalean esaldia modu berean osatzera eramaten baitu horrek bertsolaria. Hona San Estebani jarri zizkion bertsoetan lehena: Apostoluak ikasleakin egun batez bildu ziren Ebanjelio santua nonbait zabaldu nahian baitziren.

Berak bakarrik lan hortarako ailegatu ezin ziren, San Esteban ta beste sei gizon aukeratuk izan ziren.

Ahalik eta hoskidetasun gehien bilatu nahian egiten ote zituen potoak? Egia esan, baditu hoskidetasun aldetik mimatutako bertso asko ere. Honako hau Uztapide eta Lizasoren ondotik kantatutako bertso bat da, kanta zaharren eta bertsoen ingurukoa:

164

uther).

Lehengo ta oraingo danengatikan ni mintzatuko nintzake garai bateko bertsoak hortxen gordeta daude giltzape; baina oraindik indar daukate lehen zaharraren hitzak’e ta Oiartzun zer genuke, jaunak, bertsorik ez balitzake.

Txomin Agirrek idatzi zuenaren arabera, bertsolari ona zen Mitxelena, baina hobea izaterik izango zukeen hain berezkoa zuena landu izan balu. Saioa zenbat eta luzeagoa, orduan eta hobeto jarduten zuen horietakoa omen zen.

Txapelketetan lehian Akatsak akats, sekulako palmaresa batu zuen Mitxelenak. Gipuzkoako txapeldunorde izan zen 1959an, txapeldun 1962an eta hirugarren postuan sailkatu zen 1964an.

1960ko Euskal Herriko Txapelketa Nagusian seigarren egin zuen, bosgarren 1962an eta laugarren 1965ean. 1980an txapelketei berrekin zitzaienean itzuli egin zen Mitxelena, baina osasun arazoak medio utzi egin behar izan zuen. Txapelketetan kantatu zalea zen Mitxelena; eta, bere osasunagatik kezkatuta, ingurukoek konbentzitu behar izan zuten utz zitzan.

Bertsolari garaikideekin alderatuz, doinu luzeetan jarduteko erraztasuna zuen oiartzuarrak. 1959ko azaroaren 8an Eibarko txapelketa jokatu zen. Euskaltzaindiak antolatu zuen eta haiek hautatu zituzten bertsolariak: Uztapide, Lasarte, Zepai, Lizaso, Mitxelena eta bi Agirre (Txomin eta Joxe). Alfontso Irigoien izan zen aurkezle eta Txomin Agirrek dio Mogeli buruzko bederatzi puntuko bana botatzeko agindu ziela. Bertsolari gehienak moldeagatik kexatu eta nahi zuten neurrian kantatu zuten, baina Mitxelenak bederatziko hauxe bota zuen: Eibar aldera, jaunak, bildutzeko geunden festa bat egin behar zelako hemen.

Euskeraren zaletan askotxo baikeunden galdu xamartu baina ez da galdu arren.

Zer indar dakarren begiratu arren egin zagun aurren gero zer datorren.

Holako festak e(g)iten dira Eibarren.

Iturria: XDZ. 165

Erraztasun handia zuen doinutarako garaiko inguruan kantatzera ohituta baitzegoen. Hala ere, beste bertsolariek ezezkoa eman zuten eta horrek zer esana piztu zuen. Lekuonak aipatzen zuenez, ez zen diplomazia bere indargunea…

Ika-mikak oholtzan Oholtza gainean momentu beroen protagonista ere izan zen Mitxelena. Kaxkak kontatzen duenez, garai bateko bertsolariei “berdin zitzaien ondokoa umiliatzea; haien mentalitatea ondokoa azpiratzea zen”: “Amurizaren aurretik horrela zen bertsolaritza. Helburua ez zen saio eder bat egitea. Aurkaria menderatzeko borroka bat zen bertsolaritza, askotan”.

Behin, Arantzazuko egutegian bere argazkirik agertu ez zelako kargu hartu zion Basarriri. Juan Mari Lekuonak dio 1955eko saio hartan bezalako tentsiorik ez zuela inoiz ikusi. Garai batean, orain baino gehiago, saioa antolatzen zuenak bertsolari batengana jotzen zuen saioa antolatu nahi zuela-eta, eta bertsolariak hautatzen zuen gutxi-gehiago egun horretan kantakide zein izango zuen. Basarrik kudeatzen zituen bertso saio asko eta Mitxelenari ez zion deitzen, antza, berak nahi hainbestetan. Mitxelenak sentitzen zuen Basarrik baztertuta zeukala eta aurrez aurre esan zion sentitzen zuena.

166

15 urtean ez zuten plazan elkarrekin kantatu gertaera haren ostean. Kosme Lizasok jasoak agertzen dira polemika eragin zuten bertsook segidan, Mitxelena hasita: Oiartzuarrak San Esteban hau dugu herriko zaindari, bere birtutez danen aurrean hastera noa kantari.

Lehendabiziko arratsalde on herriko alkate jaunari eta ondoren nere bertsoak entzuten dauden denari.

Oiartzunera ni etorritzen ohitua nintzen gaztetan eta gai hontan danen aurrean hastera noa hizketan.

Aurten deirikan ez zegola ta egondua naiz kezketan eta azkenik gertatu gera San Estebango festetan.

Bertsolarien artean dago oso gauza itsusia begien bista ederra eta elkar ezin ikusia.

Basarri jaun hau izango balitz jardin bateko na(g)usia, lore onari zainak moztuta indartuko zen sasia.

Kulpikan gabe hau entzuteak ni jarritzen nau kezketan zuri gaitzikan egin gabe oraindik nere ustetan.

Kontu horiek ez al zegoen esate(r)ik hemen bestetan Okasioa jartzera al zatoz zure herriko festetan?

Okasioa zergatikan den orain esango dizut nik Arantzazuko rebista hori daukat ondo ikusirik.

Han buru asko azaltzen ziren baina ez zegon nirerik zer uste duzu Oiartzunean eztala erretratorik?

167

Beraz, Oiartzun, gauza horrekin zaude oso sentitua nike kanpora bota nahi nuke barrengo ezin kabitua Danen aurrean galdu nahi duzu Basarriren kreditua nire kulpatzat jotzen al duzu fraileek eskribitua?

Atamitx, eta txapelketak Gazteak bertsotan probatzea gustatzen zitzaion eta Joxe Mari Iriondok dio Xabier Amuriza ere neurtu nahi izan zuela. Ez zen, bere garaiko bertsolari askorentzat bezala, bat-bateko bertsolari peto-petoa eta ez zuten espero 80ko txapelketa hartan gailenduko zenik. Amurizak, ordea, sekulako erakustaldia eman zuen.

Mitxelenak Iriondori kontatu zionez, Amuriza Oiartzuna bertsotara etorri zen batean hura “probatu” behar zuela erabaki zuen Iturriotzekoak, eta, gelditu gabe, bertsotan hasi zitzaion.

Mitxelenaren esanetan: “Han gelditu huan (Amuriza) jotako idiak bezala, gora begira”. Iriondok susmatzen du Mitxelenak erritmoz ikaragarri estutuko zuela Amuriza, baina akaso halamoduz errimatuko zituela bertsoak… Amurizak berak ere gogoan du pasarte hura. Bazekien Mitxelenaren asmoen berri eta luze jardun omen ziren, entzuleak aspertzeraino ia. Saioa bukatutzat eman eta autorako bidea hartu zuen Amurizak, baina Mitxelenak atzetik segi omen zion oinez, artean ere bertsotan: Amurizak aipatu omen zion, behin horretara ezkero, entzulerik ere ez zutela eta bera azpiratuta ere nork entzunik ez zuela izango, eta autorantza segi omen zion.

Isildu zen Mitxelena eta isildu da Atamitx. Azken urteetan Ugaldetxo Kultur Taldearen gunea izan da, eta izan dira, tarteka, bertso-afariak. Hilurren da-

168

Kaxka (Jon Martin).

goenaren berpizkunde gisa-edo, azken Txapelketa Nagusian Atamitxek garai bateko bertso giroa berreskuratu du. Hura izan da bertsolari askoren entrenamendu gune. Biziberritu egin da, errimaz eta erritmoz.

Honako bertso hau Kosme Lizasok Atamitxi jarritakoa da: Hizketan ari zela Xanpun Manuel Sein honela zion behin: “Hemen jan-edan onak bazeudek behinik behin, gainera zerbitzurik garbiena eskein, zazpi-zortzi neskame denak zein baino zein�.

Garai hartan Atamitx ez zen ez edozein.•

169

TTAKUN -HERREN

EUSKALKIAK ETA BATUA MANEX MANTXOLA

TTAKUN

Euskara batuak 50 urte daramatza gure artean eta oraindik bisitari arrotz baten modura tratatzen jarraitzen dugu.

Euskalkiak ez, euskalkiak betikoak dira. Ez agian Oteizaren lehen euskaldunak bezain zaharrak, laurogei amonaldi atzera neolitikoraino, ezta ere Barojak uste bezala erromatarren garaiko leinuetatik gaurdainokoak, ezta Larramendiren Babelgo Dorrean Jainkoak eman bezala gordetako hizkuntza zerutiarretik eratorriak ere. Erdi Aroan omen dute jatorria, hain zuzen ere, Nafarroako Erresumaren zatiketaren garaian. Egun herrietan erabili arren, hirietan sortuak. Eta bati baino gehiagori min emango badio ere, bizkaiera deritzogun horrek Gasteizen luke jatorria, hortaz izen egokiagoa litzateke arabera, nire arabera.

1968an jaio zen euskara batua Arantzazun, berandu xamar Xalbadorrentzat, urtebete lehenago txistu jo baitzioten milaka hegozentrikok bertsotan zerabilen euskalkia ulertzen ez zutelako.

Horrelako arazoei irtenbidea emateko sortu zuten batua garaiko euskal eszenako garun astunenek, tartean Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegi, Gabriel Aresti, Telesforo Monzon, Koldo Mitxelena eta enparauek. Bai, badakit, denak gizonak. Hala ere, kontatzea merezi duen istorioa:

170

Oro har, garaiko euskaltzale gehienak zeuden euskara batu baten beharra zegoenaren ideiarekin ados, EAJ eta ETA barne. Aldiz, eztabaida eta iskanbila gehien eragin zuena euskal hiztegiko hizkirik isilena izan zen, h-a.

Euskal idazle gazte eta talde aurrerakoiek (ETA(h)?!), Euskal Herri osorako nahi zuten euskara estandar berria eta Iparraldean h-ak zuen pisua kontuan izanik uka ezinezko baldintza zen naziogintza ikuspegi batetik. Hala ere, aurkakoak ere bazituen h hizkiak, gutxiago izanagatik oso zaratatsuak. Koldo Mitxelena zen euskara batuaren proiektuaren txostena aurkeztu behar zuen batzordeko buru, eta h-aren auziaren inguruko giroaren jakitun, biltzarraren amaierarako utzi zuen Arantzazuko gai arantzatsuena. A zer azeria.

Gainontzeko erabaki guztiak hartu ostean, heldu zen azkenik denek itxaroten zuten unea. Gaia plazaratu orduko piztu zen gatazka, eta ez nolanahikoa.

Honela deskribatzen du aita Luis Villasante zenak H letraren iskanbila Arantzazuko Biltzarrean artikuluan, zelako dotoreziaz askatu zuten korapilo nahaspilatsu hura: “Ez dakit nik zer pasatuko zen itsaso haserre hartan ustegabeko gertari bat gertatu ez balitz. Bazen han Pierre Lafitte jauna, Iparraldeko euskal letren patriarka beneragarria (…), hitza eskatu zuen. Denak isildu ziren berari entzuteko. Eta, mamiz hauxe esan zuen: Iparraldekoek, alegia, segituko zutela H erabiltzen, zeren eta berentzat utzi ezinezkoa baitzen. Hemengoei, aldiz, berak eskatzen zien ez zezatela letra hori har, horrenbeste istilu eta eragozpen sortzen zienez geroz. Azken batean —gaineratu zuen— euskara biziko bada, hemen biziko da, zeren eta beste aldean ez baitu etorkizunik”.

Hori erregistro formalari dagokionez, baina, noski, bertsolaritza ahozko espresioa den aldetik, jasoa zein kalekoa izan daiteke. Hor bertsolari bakoitzari dagokio bidali nahi duen mezuaren eta hartzailearen arabera moldatzea erregistroa. Esaterako, ez du euskara bera erabiliko Ametsek Hendaiako bertso bazkarian eta Hondarribiko arratsaldeko jaialdian. Izan ere, bertsoaren funtsa iristean datza, komunikatzean.

Gero, badira Zuberoan bizkaieraz abesten duten bertsolariak, baina hori beste istorio bat da.

Nire kasuan, giputxilandiako euskalkifiliaren urakanaren begian bizi naizela esan nezake. Oñati, Antzuola, Goierri, Azkoiti eta Azpeitiak inguratuta, horrelako aberastasunaren erdian dagoenik eta euskalki estandarrena da Urretxu-Zumarragan hitz egiten duguna: dugu degu diogu, hori da dena.

Ez pentsa, errimatzerakoan lagungarri izan daiteke euskalkia, Txirritaren egiya, alegiya; bizkaitarren txarto, bapo; nafarren bortz ez da geratzen motz eta iparraldean fite errimatzen dakite.

Hala ere, hizkera bat ez da biziagoa izen guztien amaieran -ixe ahoskatzeagatik, bizia erabilerak ematen dio, eta euskararik bada geroz eta hiztun gehiago dituena, hori batua da. Beraz, Saioa, segi lasai eta harro zure euskara ederrean bertsotan, larrutan, bizitzen…

Iruñea berriro euskararen erdigune bihurtuko bada.•

HER R E N

Oi, Pierre, Pierre, hik bai jakin bururik gogorrenari bihotza biguntzen! Geroztik, euskara batua daukagu, h eta guzti.

Eta orain, Xalbadorri bezala txistu egiten zaionean norbaiti merezi duelako da, aitzakiarik ez daukalako, badagoelako euskaldun guztiek ulertzen duten euskara bat, eta gazteleraz formalki idazten duena ez duelako jasoa den bere herriko euskalkian idazten. E, Iñigo? Real soziedadi ta ostiak…

EUSKALKIRIK GABEKO BERTSOLARIOK SAIOA ALKAIZA

171

“OSO ONDO EGITEN DUZU EUSKARAZ, X-EKOA IZATEKO (X-AREN TOKIAN, JARRI BILBO, IRUÑEA, GASTEIZ, BAIONA, LAUDIO, TUTERA, SANTURTZI EDO ERDALDUNTZAT JOTZEN DEN BESTE EDOZEIN LEKU)”. “Eta hori batua da? Nafarrera ematen du, ahoskera polita daukazu, bada!”. “Bertsotan, e? Eta nola, bada?

Gurasoak zer dituzu bertsozaleak edo?”. “Eskolan irakasten zizueten bertsotan? Eskola publikoan? Bai, hala?”. “Eta doinuak-eta, nola ikasi dituzu, bada?”. “Niri bertsoak gehiago gustatzen zaizkit herriko hizkeran eta ez euskara batu artifizial horretan, eske ez zaizkit ulergarriak egiten, baina ongi dago zuek ere saiatzea, inguru horietan ez baita erraza!”. “Niri euskara naturala egiten zait erraxen,

bixia, espresiboa (eta ez adierazkorra), betikoa; kontua da bertsoek grazia handiagoa daukatela euskalkian kantatuta”.

Euskara hegemonikoa den toki batean, aitortu ezazu zu hegemoniaren kanpokoa zarela, inguru erdaldun batekoa, senide labeldunik gabea eta batu-hiztuna, eta, orduan, espezimen exotikoenari nola, zure hizkuntz ohiturei buruzko galdeketari ekinen dio Benetako Euskaldunak. Ziurrenik ez da kuriositatetik harago joanen den deus izanen, baina hara hor, zu, periferiako euskalduna, azaltzen, bada, bueno, saiatzen zaretela bazterrean ere zerbait egiten, eta, bai… bada, eskolan ikasi zenuela, urteak direla programak daudela, eta gurasoak, ezetz, erdaldunak direla, baina euskara “gustatzen zaiela” (autojustifikazio saiakera batean), eta, pozik daudela zu bertsotan zabiltzalako.

Pozik edo. Zeren eta, egia esan, ez

dira etortzen bertso saioetara, hein batean, ez dutelako ulertzen; hein batean, zuk esaten diezulako: “Baina zertarako etorriko zarete?”. Eta hara non, 5 minutuko elkarrizketalditxo tonto batean, euskarak arnas gehiago duen leku horretan bizi denak hankaz gora, buruz behera jarri dizun zure bizitzaren egitura, eta hara non amaitu duzun, ia-ia inertziaz edo, gehiago pentsatzen ea ongi ari ote zaren ahoskatzen s-ak eta z-k. Eta hara non inoiz baino beldur handiagoa ematen dizun zerbait esaten hasi, nahastu eta ergatiboren bat ahazteak edo, okerragoa litzatekeena, hitzen bat esatea erdaraz, nahi gabe, nahiz eta inoiz ez zaizun pasatzen; une horretan, agian bai. Inoiz baino ez-bertsolariagoa sentitu zara.

Zuk, euskara batua baino ez dakizun horrek, zenbat aldiz entzun duzu zure hizkerak ez duela graziarik? Xarmarik?

Erreferentziak faltan dituela? Ez dela osoa? Ez dela naturala? Eta egia da zaila zaizula azaltzen zuretzat naturala dela eskularruak esatea guanteei eta dilistak lentejei, eta sardexka ez zaizula hitz pedantea iruditzen, eta eskolan aditz trinkoak erabiltzen ikasi zenuela, eta ez zinela konturatu ez zirela egunerokotasunean erabiltzen ahozko hizkuntzan unibertsitatera joan zinen arte.

Erosoa zaizu hizkera hori.

Plastikozko euskara darabilzu hiriko batu-hiztuna zaren horrek. Ez du balio sentimenduak adierazteko, ez kalean hitz egiteko, ez txisterik egiteko. Eta nola balio izanen du, orduan, bertsotan egiteko? Eta, orain, demagun bertso afari batera zoazela eta jatorri bila hasten zaizkizula, ez soilik bertsokideak, publikoko jendea ere bai, eta pasatzen dela denbora eta gero eta lekuz kanporago sentitzen zarela. Jendeak animatzen zaitu, dena dela, zeren

172

“jode, badu meritua, Barañainen, Auritzen, Ozaetan, Portugaleten… euskaraz, e!”.

Eta zuk ez duzu batua-euskalkia eztabaidan sartu nahi, guztiz logikoa deritzozulako bertsotan nork nahi duen erregistroa aukeratzeari, pentsatzen duzulako hamaika faktore hartu behar direla aintzat, beste deusen aurretik komunikazio ekintza bat iruditzen zaizulako errima eta doinuak josteko saiakera hori, eta areago, zuk bertsoei esker ezagutu dituzulako euskalkiak, eta jakin badakizulako euskalkidun horientzat erosoa, naturala, xarmaduna hori dela, eta ez duzulako ezbairik egiten inork galdetzekotan.

Auzia da zuri ere gustatuko litzaizukeela, zuk ulertzen duzun bezala besteen euskalkiak sentimenduak adierazteko, bizitasuna izateko, egunerokotasunean bizitzeko, solas egiteko, maitemintzeko, bertsotan egiteko eta beste balio duela… bada, ez legokeela gaizki besteek ere ulertzea Euskal Herria jada ez dela soilik eraikiko euskararen arnasguneetatik, eta periferiek ere euskaraz egiten dutela, dakiten horretan, batuan. Batuan egiten dutela bertsotan, larrutan, lanean, kalean…

Demagun, euskara berezkotzat ez duen inguruneetakoei beren euskararen jatorria eta mailaren nolakotasuna ulertzeko ez diegula lehen graduko elkarrizketa bat egiten. Demagun, euskalkirik ez dut, ingurune erdaldunekoa naiz eta, bertsotan esanda, armairutik ateratzen zarela, eta gero ez dagoela galdera gehiagorik. Demagun.•

er t a b e n o i z i f a edo n u s a t e l a z e z u t t r a m i r r e i r a i esald o d e s a l o s n e ear en e x u x , n e o g e z atua s o a o s t r e b n a ez.

IDAZMAKINAZ

NOLA BERTSOZALETUA NAIZEN TESTUA: MIXEL AIRE

174

ari a k a l p o k : n e m re bazen he uzat l i t u g a t e , n zio e uz ihardesten a u d l a g , a e d i, or r o H . r u k a m o ed IRAKURLE, EGUN ON.

UZTAPIDE

Lurretik ehun metrora zaigu aldamio bat ageri Bitatik batek saltatu behar badira mila komeri Ta Xalbador zu eroritzeak pena ematen dit neri bitatikan bat erortzekotan nahiago det nik erori .

NOLA BERTSOZALETUA NAIZEN ERRATERA NOA. Zerbaiten zale izateko adin hartara heldu gineneko, bazen gure herri honetan bertsolari handi hura, eta hura bertsoka entzunez gero nor ez zen haren entzutearen zale izanen?

Eta ez zen gero bertsolari handi hura hemengo bakarra; artzain batzu baziren: Antxinoeko Joanes, Jamattit, eta alaiena eta bertsoka trebeena, Piarre, bazkaltzean, salda hartu eta xahakotik trago bat egin orduko tentatzen hasten zitzaizkionak batere beldurrik gabe.

XALBADOR

Kasu hunetan nehoiz munduan gertatu ote da nehor?

Beheragotik ere guziak nahiz gintazken erorkor Ez Uztapide nihaur banoa, otoi ez zaitela eror berdin zu hantxe hil eta gero, hila litaike Xalbador.

Oraino, Piarrek erraten zuen konplexurik gabe: «Pertsuka enekin ikasia dik Xalbadorrek».

Bertze zaletasun edo afizione bat ere bazen hemen: koplaka aritzea deitzen zena. Batek bertzearen solas edo esaldiari errimatuz ihardesten zion, eta guti luzatu orduko zortziko handian bertsoa osatua zegoen, xuxen edo makur. Hori, ordea, galdua edo galduxe da zorigaitzez.

Bertso gehiago badira hauetarik eta gogoan dauzkadanak haiek ere, baina geroagorako.

Ene bertsozale oroitzapenetan, hau ere nahi dut aipatu. Artaldearekin neguaren pasatzera beti norabait joaten bainintzan, gertatu naizen herri batetara aita jin izan zait bere lagun handi batekin. Hura zen Mixel Monako, Urepele Ilarragorrikoa. Sekulako kantaria zen hura eta ez dut uste bazenik hark ez zekien bertso zaharrik. Berak kantatzen zizkigun bere gustukoak zituenak, baina nik kantarazten nizkion Munduaren azken judiziokoak eta Hamalau heriotzerenak bereziki.

Gero, bertso saioak.

Alduden egiten zen urte aunitzez, Mixel Itzainak antolaturik, zenbait aldiz segurik, eta orduan ez baikenuen oraino urrun joateko molderik, eta bertze gisan ere ez genituen huts egitekoak.

Aldudeko saio batekoak ziren Uztapide ta Xalbadorren bertso hain eder haiek ere.

Bertso zaharren ikastea gustatzen zitzaidan gazte-gaztea nintzalarik eni ere eta banuen franko ikasirik. Zenbait bakar badauzkat gogoan oraino ere.

Gaia eman zien Mixel Itzainak: «Lurretik ehun metro gora zeuden aldamioen gainean zeudela eta kraskaka hasi zirela aldamioak. Batek jauzi egiten bazuen bertzea salbatuko zela menturaz».

Horra lehen bi bertsoak:

Ene oroitzapenen gainetik, axalez axal pasatuta ere, aunitz idatzi dut eta norbaitek nahi badu horiek ordena hobe batean ezarri eta hobekixeago kontatzera ere saia naiteke.

Agur, milesker eta barkatu.Irakurle, egun on.•

175

176

NAZIOARTEA

GLOSA MALLORCAN EBOLUZIOA ETA EBALUAZIOA TESTUA: MATEU MATAS, XURI (ERREDAKZIOAN ITZULIA) ARGAZKIAK: MATEU XURIREN ARTXIBOA

177

178

179

180

Biziraupen baten mamia Garatu beharreko analisia tentuz egin nahi badugu, 90eko hamarkadara jo behar dugu atzera. Jakinekoa da pasa den mendean ahozkotasunak eta herri kulturak dekadentzia etengabea bizi izan zutela, bai arrazoi demografiko zein kultural edota soziopolitikoengatik. Mallorcak landa gunea izateari utzi zion turismo gune bilakatzeko, eta glosa, bizipen-sustrai izatetik, museoetan sartutako elementu folklorizatu bihurtu zen. Hala eta guztiz ere, glosak biziraun egin zuen iruditeria kolektiboan; hala nola Sant Antoniko festaren bitartez, errepertorioko glosa bat ezagutzen zelako, idatzizko glosen argitalpenen bidez eta herrigintzan zirauten glosadore zirkustantzialak edo iraun zuten glosadors de picat (inprobisatzaileak) gutxi haiek tarteko. Tradizioa mantendu zuten hari fin horiek batetik, eta glosa betiko galtzeak sortzen zuen beldurrak bestetik, ahalbidetu zuten Canonge de Santa Cirga elkarteak, Manacorren egoitza daukanak, indarra egitea glosa eta glosadoreak berriro erdigunean jartzeko, Felip Munar eta Mateu Llodraren eskutik. Glosatsak eta emankizunak antolatu zituzten, glosa tailerrak egiten hasi ziren, oraindik jardunean zebiltzan glosadoreak lagundu zituzten‌ Baina, ai!, zeinen zaila den denborak baztertutakoa ikusgarri bihurtzea.

XXI. mendeko lehen urteetan gertatu zen Mallorcako bat-bateko glosaren

181

biziberritzea eta gorakada azaltzen dituen faktore erabakigarriena: belaunaldi erreleboa eman zen oholtzan agertu ziren glosadore berriekin.

2003an Juan Planisi, Antoni Socias, Rafael Roig eta Jaume Juan beteranoekin glosan hasi zen 20 urteko gazte bat, Felipe Munarren eskutik.

Mateu Xuri (baimendu iezadazu ene buruaz hirugarren pertsonan mintzatzea) rara avis bat zen orduan, ezohikoa. Glosa familia tradiziotik ezagututa, denbora laburrean eta arestian aipatutako glosadoreei esker, haize ufada berri bat eraman zuen Canonge de Santa Cirga elkartera.

2004. eta 2005. urteetan gauzatu ziren arnasa luzeko lehen glosa tailerrak, eta haietatik glosadore uzta jaso zen: Toni Llull, Toni Galmes, Xisco Muùoz, Catalina Forteza, Jordi Cloquell, Toni Viver, Margalida Cortes‌ Une haietan glosara ahots berriak txertatzeko zegoen hil edo biziko beharrak baldintzatu zituen eman ziren pausoak. Garrantzitsuagoa zen kantitatea kalitatea baino, bagenekielako halabeharrez batak bestera eramango gintuela. Kontuan izan behar dugu glosadore horiek, belaunaldiari dagokionez, glosadore zaharren eta Mateu Xuriren artean kokatzen direla; handik gutxira batu ziren Macia Ferrer, Antonia Pipiu eta Blai Salom; Pere Joan Munar eta Llorenç Cloquell, kolektiboaren batezbesteko adina jaisten dutenak.

Arian-arian eta modu naturalean zaharrek tokia uzten diete gazteei, belaunaldiak nahasten dira eta, ondorioz, Glosadesetako publikoa heterogeneoagoa da.

Hazteko beharreko bulkada

tzeko aukera eman zietelako, baita irlatik kanpo glosatzera joateko ere.

2008an, Glosadors de Mallorca kultur elkarteak lekukoa hartu zion Canonge de Santa Cirgari, ordu-arte glosadoreei estalpea eman zien taldeari. Antolatu zituzten hamar erakusketa internazionalak mugarri oso garrantzitsuak izan ziren, gazteei mundu guztiko inprobisazioekin blai-

182

Mende honetako lehen hamarkadak glosa eta glosadoreak oholtzan egonkortzeko balio izan du. Glosades gehienak instituzioen babesarekin antolatzen ziren (udalak, gobernua, entitateak, elkarteak‌), eta plaza eta teatroetan jokatzen ziren. Manifestazio herrikoi baten instituzionalizazioak arriskuak dakartzan arren, glosadoreak, pixkanaka, glosa fun-

tzionalitateaz hornitzen joan ziren, eta ordu arte ezezagunak izan ziren gizarteko zenbait esparrutan sartzen.

Glosadoreek irrati eta telebistetan presentzia handiena izan zuten urteak izan ziren, bat-bateko kantuaren ezagutza eta zabalkundea hauspotzen zuten programekin, desiratutako kalitatea beti lortzen ez zen arren.

Igoera etengabe horretan (bai inprobisatzaileetan, bai emanaldietan), edozein iniziatiba hazten jarraitzeko aukera gisa ulertzen zen. 2009an eta 2010ean ehun ekimen inguru egin ziren glosaren inguruan, eta gainera, geroz eta anitzagoak. Glosatu zitekeen bai herriko jaietan, bai liburu baten aurkezpenean, unibertsitatean edo hirugarren adineko jen-

dearentzako zentro batean. Glosadoreek estatusa irabazten dute egiten duten glosa bakoitzarekin.

Bigarren hamarkadan krisi orokor baten testuinguruan aurkitzen gara, non kultura bera ere ahultzen doan; eta, logikoki, jada kulturako elementu bat gehiago den glosa ere bai. Glosada instituzionalak jaitsiz doaz, irletako egoera politikoaren ondorioz areagotzen doan egitatea. 2011. urteko hauteskundeetan Jose Ramon Bauzaren gobernua sartzen da, hizkuntza katalanari modu basatian erasotzen diona; eta, ondorioz, ehun kulturalari.

Glosadoreak zenbait herritan esandakoagatik zentsuratzen dituzte; ahozko inprobisazioaren historian berria ez bada, oso gutxitan ikusitakoa.

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango.eus www.durango-euskaraz.eus

Glosa, hitza, gizarteak aintzat hartzen duen arma kritiko bilakatzen da.

Gainera, glosada pribatuak areagotzen dira, tabernetan bereziki. Horrek glosadoreak publiko berri batengana hurbiltzea eragiten du, ezberdina eta gazteagoa, eta, ondorioz, glosadore berriak sortzen dira: Maribel Servera, Joan Toni Sunyer, Sebastiån Adrover‌ Helduentzako tailerrak etengabe egiten dira irla osoko herrietan. Urtetik urtera glosa tailer gehiago egiten dira eskola eta insti-

184

tutuetan, gehienbat Sant Antoni festaren inguruan, glosadore berri askoren lehen kontaktu puntua.

Oinarri soziala geroz eta zabalagoa da; jada ez dauzkagu glosadoreak bakarrik, baizik eta glosaden jarraitzaile iraunkorrak ere bai. Berrikuntza eta eboluzio urteak ere badira. Tonada eta melodia berriak txertatzen dira, publikoarekin elkarreragiletasuna geroz eta handiagoa da, musika eta rapa bezalako diziplinekin fusioak

pena: glosadak proposatu, antolatu eta jarraitzen dituen talde handi samarra. Horregatik zabaldu nahi ditu bere ateak Glosadors de Mallorca elkarteak eta pertsona horiek guztiak batu, beren ekarpena egin dezaten: ezinegonak, zalantzak, erronkak, hausnarketak‌

hasi dira‌ Alditik aldira, glosadoreak geroz eta perfekzio tekniko handiagoaren bila dabiltza, filigrana linguistikoarena. Teknika eta edukiaren artean kulunkan dabil pendulua.

Glosa tradizionalena eta berritzaileenaren artean ematen da elkarbizitza.

2012-2014ko tartean glosada marka guztiak gainditzen dira: ikasleenak tailerretan, sare sozialetako presentziarena‌ 2013an ospatu zen 12 orduko bat-bateko glosadan (urtero Herrialde Katalanetan egiten den ekimen ibiltaria) Manacor, Mallorcako glosaren erdigunea, pil-pilean dago.

Jende askok egiten ditu glosak eta parte hartzen du Glosadesetan. Manacorreko Sant Antoniko xinbombadesetan jendetza biltzen da. Glosada bikoitzak ezartzen dira, ofiziala eta ofiziosoa. Hau da, tailerretako ikasle askok tabernetako Glosadesetara joan eta glosadoreekin abesten dute parte formalena amaitzen denean.

Ezinezkoa zirudien bidea egin dugun arren, oro ez da urre. Lan asko dago oraindik egiteko, oraindik esploratu behar diren zenbait bide. Ondorio gisa azaltzen saiatuko naiz hausnartzera bultzatu eta arduratu beharko gintuzketen zenbait problematika. Gaur egun glosak funtzionalitatea daukan arren, glosadoreekiko ikuspegi folklorizatua dago oraindik gizarteko eremu zabal batean.

Oraindik ere glosadore batek lantzea ulertzen ez den gai arantzatsuak daude, glosa bera, jende askorentzat, entretenimendu hutserako baliatu

Glosadorearen irudia inoiz baino aldarrikatzaileagoa da testuinguru politiko eta sozialaren ondorioz. Pendulua kulunkan dabil. Glosa monotematizazio politikoarekin zeharka gehiegi ebakitzeko arriskua dago.

Azken denboraldian 20 urteko glosadoreak irten dira institutuetako tailerretatik, Migel Angel Adrover edo Pau Riera kasu. Baita Miquel Servera bezalakoak ere, tailer batetik pasatu gabe glosatzen dutenak.

Pendulua kulunkan dabil. Glosaren ospeak ahots berriak sortzea ahalbidetzen du modu naturalean. Baina batez ere izugarri garrantzitsua da glosadoreen inguruko jendearen ekar-

185

beharko litzatekeelako, barrea eragiteko. Beharrezkoa da glosadoreak eta publikoa hazten joatea. Glosadoreek esperimentatzen eta eraberritzen jarraitu behar dute, entzuten dituztenekin konexioa ez galtzen saiatuz.

Fusio bakoitzean eman behar da hori, glosa poesiarekin bezala; melodia eta metrika berrien esplorazio bakoitzarekin; formatu edo performance aldaketa bakoitzean; txertatzen diren elementu berri guztiak

186

asimilagarriak izan behar dira gehiengoarentzat, zeren eta Miquel Sbert adituak dioen bezala, ardo gazteak gara zahagi zaharretan. Ardo gaztea, lehenik, “ondo sartu� behar da; baina ondoren, gradualki, kontsolidazio maila bat lortzen joan behar da, sozialki barneratutako kalitatezko produktu bilakatzeko.

Glosak irlako lurralde eta demografia dualitatea ere islatzen ditu. Mallorcako herri gehienetan gauden arren, ia ezezagunak gara Palman, biztan-

Komunikabideetan ere presentzia handitu beharrean gaude, prentsa idatzian zein irrati-telebistetan; kontuan izanda, bestalde, bat-bateko ahozko poesiaren hauskortasuna masa hedabideetan sartzen denean, eta trataera axolagabe edo instrumentalizatuak sortu ahalko lukeen folklorizazio arriskua. Ez dago glosarekin lotutako ekitaldiei modu iraunkorrean espazioa eskaintzen dion hedabiderik, salbuespen bereziak kenduta. Lanean jarraitu beharra dago glosa sare horietan presente egon dadin, bere existitzeko arrazoiaren esentzia galdu gabe.

leriaren erdia bertan bizi arren Glosaden %10 egiten ez den tokian.

Esan daiteke hori herri kulturaren adierazpide gehienekin gertatzen dela, dantzarekin egiten den Ăąabarduraren bat salbu.

Bestalde, ez da lortu glosa hezkuntza tresna gisa ikusaraztea. Eskoletan, urtetik urtera, glosa tailerrak biderkatzen doazen arren, funtsean ikasleek generoarekin azaleko kontaktu bat izateko besterik ez dute balio.

Puntu honetan, ziurrenik, hezkuntzako arduradun instituzionalen sentsibilitatea eta laguntza falta zaizkigu.

Jada badaude proposamenak norabide horretan, baina beharrezkoa da hurrengo urteetan ahaleginak biderkatu eta glosa indar gehiagorekin sartzea ikasgeletan; ez glosa objektu gisa ulertuta, baizik eta transmititu ditzakeen ezagutzengatik, bai maila linguistiko, kultural, sozial eta konpetentzialean.

Tradizionalki glosadoreei ordainsariak eman zaizkie beren jardueragatik.

Gaur egun, oraindik ere, kosta egiten da hori ulertaraztea. Glosadore bakoitzak, gutxi gorabeherako bariazioak egon daitezkeen arren, 100â‚Ź kobratzen ditu glosadako. Dena den, asko egiten dira kobratu gabe, bai

187

kausa batekiko elkartasunagatik, konpromiso pertsonalengatik edota ekimenak berak glosari eman diezaiokeenagatik.

Une honetan ez dago irizpiderik erabakitzeko nor den, eta noiztik aurrera, glosadorea (Norena da konpetentzia?

Egon behar al da?). Erabaki pertsonala da glosadore bilakatu eta zirkuituan sartzeko oinarrizko koska.

Konplikatua da, eta beti izango da, Glosadetan parte hartzea. Gehiago deitzen diete glosadore batzuei beste batzuei baino. Gainera, erantsi behar da, gaur-gaurkoz Glosada gehienak taberna, jatetxe eta elkarteetan izaten

188

direla, pribatuak direla (urtebetetzeak, ezkontzak‌) eta azken postuan instituzionalak daudela, glosadore berriek parte hartzeko aukera handiena eskaintzen dutenak.

Bestalde, azpimarratu behar da glosa diru laguntza gutxi jasotzen dituen kultura jarduera dela, arestian aipatu ditugun lehen urteak salbuetsita.

Profesionalitatearen afera ez dago itxita. Jardunean dabiltzan ia glosadore guztiek daukate beren ogibidea, eta glosa diru sarrera bat ematen dien afizioa besterik ez da. Ezin dugu gai ekonomikoa lehen planoan jarri, baina onuragarria da glosara

munikatibo magiko eta zorabiagarria den heinean.

Funtzioz umezurtza zen glosatik gentozen, eta, agian, pendulua gehiegi kitzikatu eta sobera itsutu gara batzuetan. Testuinguruak testua eta egoera baldintzatzen ditu: mezua.

Egunetik egunera gehiago gara, kantitatean eta kalitatean. Glosadore gehiago, zale gehiago, publiko gehiago, formakuntza gehiagorekin, tailer gehiagorekin eta ilusio gehiagorekin.

Honaino egin dugun bidea pentsaezina zen; aurrerantzean egin behar duguna sumatu dezakegu. Etengabe birkokatu, belaunaldi gazteenak erakarri eta datozen erronka guztiak onartu, erakusteko Glosa lengoaia izugarri baliotsua dela. Glosatu, glosatu eta glosatu! Gure praktikarekin zorrotzak eta kritikoak izan.

Ulertzen dut horiek direla etorkizuneko koordenatu nagusiak ahozko bat-bateko poesiarentzat, Mallorcan eta bazter guztietan.•

dedikatu daitezkeen glosadoreak egotea, askoz gehiago baita eman dezaketena bueltan jasotzen dutena baino.

Pendulua kulunkan dabil; eta hori positiboa da. Bakoitzak glosaren inguruko bere ikusmoldea dauka, eta lortu behar dugu denek elkarrekin bizi ahal izatea. Teknika eta edukiaren arteko oreka aurkitzen saiatu behar gara. Teknikoki geroz eta zehatzagoak gara, bertutetsuagoak, terminoa balekoa bada; baina ez genuke ahaztu behar bat-bateko glosa faktore askoren mende dagoela, ez testuarena bakarrik, ekintza ko-

189

BERTSO IBILBIDEA

UREPELETIK BIDARRAIRA, BI MENDE BERTSOTAN TESTUA: ENEKO BIDEGAIN ARGAZKIAK: BEÑAT HACH EMBAREK

190

Baigorriren besoak mendialdera eta itsasalderantz doaz, Urepeletik Bidarrairako 35 kilometrotan zehar. Bista zoragarriak dituen ibar horretako herri guztiek badute lotura bertsoarekin. Ibilbide honi esker denboran ere bidaiatuko dugu, bi mendetan gaindi ezagun egin diren bertsolarien berri jasoko baitugu. Xalbador izan zen bertsolari ospetsuena, baita Oxobi edota Otxalde ere, baina inguru haietakoak dira hain ezagunak egin ez diren beste franko ere. Nor ote zen, adibidez, Ă‘arro, orain arte izen-abizenik ezagutzen ez zitzaion bertsolaria? Leku eder franko ezagutuz, berrogei bat bertsolari dakartza ibilbide honek.

1

2

3

4

191

5

6

7

UREPELETIK BIDARRAIRA 1.UREPELE Urepeletik dator Baigorriko elizaren gibeletik eta Mixelengo zubiaren azpitik igarotzen den erreka, eta Bidarrairaino doa, gero Lapurdiko lurretan sartzeko eta, Lapurdi zeharkatu ondoan, Baionako barran itsasoratzeko. Bertsolaritzaren historiaren izen handienetako bat eman zuen Urepelek, eta bertsolari hari esker da ospetsua Euskal Herrian, gaur egun ere, Urepele herriaren izena. “Non hago, zer larretan, Urepeleko artzaina?”, Xabier Leteren kantu hainbeste kantatuaren errepikari esker ere bihurtu da ezagun herri hori, hein handi batez. Artzain haren sorlekutik hasiko da bertso-ibilbide hau, errekaren sorburutik Lapurdiko mugara.

Ibilbide horretan garbi geldituko da Xalbador ez zela eskualde horrek utzi duen bertsolari bakarra, ez eta Urepele bertsolariak eman dituen herri bakarra. Horra Xalbadorrek zer idatzi zuen bere herriaz:

5.

Beha zure mendi ta oihan ederreri, zure ur garbietan arrainak igeri; entzun xoriak kantuz goiz ala astiri, erakutsi beharrez kantatzen bertzeri.

Ez dela harritzeko, errex da ageri, pertsutako gogoa sortzen bazaut neri.

6.

Arrotzak zu ganatzen dauzkigu ekainak, bainan gu ez kutsatzen horien usainak.

Etzauzkigu erdaran lokartu ezpainak, euskara baizik ez du mintzatzen artzainak.

Garbiki beiratzeko euskaldun dohainak, pare gabeak dira zure mendi gainak.

7.

Gazte maitea, zutaz nago gogoetan, otoi, entzun nezazu guzien onetan: nonbait baldin bazaude gaurko denboretan, orroit Urepeleri zarela zorretan; euskaldun ager zaite ele ta obretan, gure sort herri maite hunen ohoretan.

1.

Nik zonbat pertsu alde ditudan ezarri, laster agertuko da aunitzen pozgarri.

Kantatu izan diot Euskal Herriari, edo gure hizkuntza dohakabeari; gaur, Urepele, zuri hasten naiz kantari, zu baitan munduratu naizenaren sari.

8.

Bai, euskaldunak izan obra eta ele, herriko aferetan ez izan logale.

Izan zaite arbola fruitu ekarle, herria beti bizi denaren seinale, gero’re izan dadin hitz hauen erraile: Gora urepeldarrak! Gora Urepele!

2.

Urepele, derautzut aitortu beharra ederrez etzarela munduan bakarra, bainan hala ere nik zu zaitut izarra.

Galdezka hasten bazaut nehoiz kanpotarra nongo semea naizen edo nongotarra, goraki erraiten dut: “Ni urepeldarra!”.

3.

Jainkoak berak daki ni ene bizitzan bertze zonbat herritan ibilia nizan.

Beharrik, gogo huntan zu baitzinabiltzan, hor gaindi perekatu izan nauten gisan, engoitik bertze nonbait kokatua nintzan, maitasuna ez banu zu ganako izan.

4.

Zure eremuetan dute ezarria, gaurko bi Naparroen arteko harria.

Etzare paperretan hanbat ekarria, bainan aitortu nahi balute egia, kondaira zaharretan zoin aipagarria, Roland hiltzen hauteman zinuen herria!

192

Anakronikoa litzateke, aldiz, baieztatzea Urepeleko artzain hura eskualde hartako bertsolarien artzaina zela, eta bertsolariak errekaren norabide berean loratu zirela. Bertsoibilbideak planta gehiago luke izokinaren igoeraren araberakoa balitz: Urepeletik Bidarraira beharrean, Bidarraitik Urepelera. Izokinik ez dabil hango erreketan, ordea. Amuarrainak, bai: txikiak eta biziak.

bateko eta bestetako ekitaldietan, Nafarroako Bertsolari Txapelketan parte hartzen zuen, 80ko eta 90eko hamarkadetan, eta txapela jantzi ere 1980an, 1985ean eta 1988an.

Fruitutik kimurako bidea hasiko da Urepeleko eliza gibeletik.

Elizaren parean ageri da bide bat, mendian gora. Handik segi hel liteke Xalbadorrenera, eta gorago jarraituz gero, Xalbadorren artzain-etxolara. Eliza hartan egin zioten azken agurra Fernando Aire Xalbadorri (Urepele, 1920-1976); eta ondo-ondoan dagoen hilerrian dago ehortzirik, “Herria eta hizkuntza” bertso-sortaren egilea. Handik ehun bat metro beherago, herriko eskolan, eman zuen azken hatsa, 1976ko azaroaren 7an, eguna iluntzean, parean, herriko plazan jarritako karpan, oraindik omenaldia egiten ari zitzaizkiola.

Bat-batean ez da sekula aritu, baina hainbat bertso sorta eta kantu utzi ditu beste urepeldar batek: Gexan Alfaro Lantziri (Urepele, 1941) da hori. Guk taldearen lehen kantuetakoa izan zen Euskalduna naiz etaren hitzak dira, beharbada, haren ezagunenak. Haurrentzako kantu anitz ere sortu zituen, ikastolen eta argitaletxeen hastapenetan.

Angelura joan zen bizitzera gaztetan, eta Baionan aritu zen lanean, liburu-saltzaile eta editore gisa. Elkar argitaletxearen sortzaileetako bat zen; bizitza profesional gehiena argitaletxe horretan iragan zuen. Seaskan ere inplikatu zen anitz; lehendakari ere izan zen, urte zailenetan. Seaskaren Xalbador kolegioaren bultzatzailea izan zen; gisa hartan, ikastolako ibilbidea 2 urtetik 18 urtera artekoa izateari atea ireki zion.

Gaur egun ezker pareta dago lehen plaza laxoa zegoen lekuan. Eta ezker paretaren parean, Xalbadorren omenezko oroitarria, Euskal Herri osoan gaindi plazaz plaza ibili, txapelketa anitzetan parte hartu, kantari frankoren kantuen iturri izan ziren bertso-paper andana utzi eta liburu eta diskoak argitaratu zituen herriko semeari esker-onez.

90eko hamarkada hastapenean preso egon zen urte batez, errefuxiatu batzuei aterpea emateagatik. Presondegitik astero igortzen zituen bertso sorta berriak, eta Ekaitza astekariak argitaratzen zizkion. Haren seme Ellande Alfaro (Angelu, 1974) ere bertsotan aritzen da. Gaztetan Baionako bertso eskolan trebatu zen, eta ibili zen zenbait plazatan.

Mattin Trekurekin hainbeste kantatu zuen bertsolariak bazuen kezkarik aski etorkizunari begira: euskararen geroa ilun zekusan, eta beldur zen haien gibeletik ez zela bertsolari gazterik hasiko. Katea ez zen eten, haatik.

Xalbadorren seme zaharrena, Mixel Aire Xalbador (Urepele, 1944) hasi zen bertsotan, belaunaldi hartako beste batzuk bezala. Urepelen bizi da, eta bizi guztian lan egin du artzain gisa. Plaza anitzetan aritu da, zikiro-bestetan, gisa

Bertsoaren loreak jarraitu du fruitua ematen Urepelen.

Errekan gorago, Nafarroa Garaiarekin muga-mugan, dago Xendarinea. Han sortua da Karine Etxeberri (Urepele, 1990). Xendarineko Ahizpak –Karine eta Aline– ari dira izen bat lortzen euskal kantagintzan. Kantuaz gain, Karine bat-bateko bertsoari ere lotu zaio, Nafarroako taldekako Bardoak txapelketan parte hartzen du, eta Iruñeko Alde Zaharreko kopla txapelketa irabazi zuen 2016an.•

193

UB 2.ALDUDE Errekan behera, lehen geldialdia Alduden. Handik berriz gibelera itzuliz soa, ibar zabal berdea, mendiz inguratua, dakusagu. Mendien zolan Urepele. Urepele bera, 1862ra arte, Aldudeko auzo bat zen. Lehenago, aldudarrek ez zuten begi onez ikusten urepeldarrek beren eliza izan zezaten, eta aldudarrengandik gordezka, urepeldarrak Bankako mendietan barna joaten ziren, Baionako apezpikuari elizaren eskaria egitera. Azkenean, 1841ean lortu zuten eliza eraikitzea.

Aldude bera ere ez da hain zaharra. 1793an bihurtu zen udalerri. Ordura arte, Baigorritik joaten ziren etxaldeetako gazteenak (premu ez zirenak) Aldudeko ibarrera, hango bazka-lekuetan artzain-etxolak eraikitzera. XVI. mendetik aitzina egituratu zen Aldudeko herria, nahiz eta, berez, Baigorriko auzo bat izan. 2.800 bat biztanle edukitzera heldu zen, XIX. mende erdialdean. Gaur egun, 300 bat biztanle dauzka.

Xalbadorrek bertso hauek eskaini zizkion: 1.

Alduderi begira lorian nago ni, hartakotz dazkot egun pertsu hauk eskaini, nola dagon izaite bizi bat iduri Sorogaini begira, bizkarrez Baztani.

4.

Naparroako ginen Alduden lenago, gure bihotza hortaz penetan baitago; izen berriz gaituzte eman apalago, bainan gure gogoa lehengoan dago.

5.

Herri hau gero ere, denen arabera, ez español, ez frantses, bizitzen zen bera; gero etsaiek, jauzi eginik gainera, zuten gain hartarikan jautsi hoin behera.

6.

Arbolak bizi deno baduke itzala, beraz balaike fruitu ekar dezakela; bainan nork du nahiko, nork duke ahala Aldude ezartzeko lehen zen bezala?

7.

Alduden, Urepelen, Kintoan, Esnausun, dakigu badugula zerbait anaitasun; guziek gogo beraz hitzeman dezagun beti zinez egonen garela euskaldun.

Xalbadorrek herri hartan kantatu zuen bertsolaritzaren antologiako sorta bat, Uztapiderekin. “Aldamioa” aipatuz, anitzi etorriko zaie gogora bi bertsolari haien arteko elkarrizketa. Ehun metro gora dagoen aldamioa haustekotan dagoela, batek jauzi eginez gero, beharbada salbatuko da.

Nork eginen du jauzi? Uztapidek horrela hasi zuen: “Ta, Xalbador, zu eroritzeak pena ematen dit neri / bitatikan bat erortzekotan nahiago det nik erori”.

2.

Bizkarrez dago bainan anaia du Baztan, berex badaude ere zonbait urte hautan, ez daude berriz ere amodio faltan, amultsuki hartzeko elgar besoetan.

Xalbador ez zen ados: “Ez, Uztapide, nihaur banoa, otoi, ez zaitela eror / berdin zu hantxet hil eta gero hila litaike Xalbador”. Eta beste bertso batean horrela jarraitu zuen: “gutarikan bat hor hiltzekotan, bertzea zendako bizi?”.

3.

Alduderi izena nork eman ote du?

Noren asmutik edo nondik zaio heldu?

Diote Alto-bide dela estakuru, Aldude erdalduna noiz izana dugu?

Bertso zirraragarri haien iturburua izan zen gaia Mixel Itzainak (Aldude, 1933) eman zuen, 1961ean. Hainbat

194

bertso sorta idatziak baditu ere, bereziki gai-jartzaile eta bertso txapelketetako epaimahaikide gisa ezagutzen da, baita ere euskaltzain urgazle eta ohorezko euskaltzain gisa. Hark antolatu zuen, halaber, Xalbadorren omenaldia, 1976ko azaroaren 7koa. Horrez gain, Xalbadorren obrari buruzko liburu bat idatzi zuen 2014an. Euskal kulturgintzako eragileetako bat da. Hogeita hamar urtez aritu zen Kanboko Herriko Etxeko idazkari lanetan, eta han harreman hurbila izan zuen Mixel Labeguerie kantari eta politikariarekin.

Haren urratsei segi, hura hil zenean, Eskualzaleen Biltzarreko buruzagitza hartu zuen 1980an. Urte berean sortu zuen Bertsularien Lagunak elkartea.

Geroztik ez da atera bertsolaririk Aldudetik; eta aitzinekoen izenak ere ez dira famatu egin. Garrantzia izan zuten, hala ere, Xalbadorren aurreko bertsolari horiek. Aldudetik Urepelera bizitzera joan zen Joanes Bidondo. Bertsozalea zen; haren anaia, Piarre, aldiz, bertsolaria (bat-batean ez zen aritzen; baina zenbait bertso idatzi zituen). Lehen Mundu Gerratik ihesi joan zen; zenbait denboraz Nafarroa Garaian bizi izan zen, geroago Ameriketan. Herrira itzuli zenean, desertore izateagatik egon zen preso zenbait denboraz.

Horiek horrela, bertsotarako zuen gustua Xalbadorri transmititu zion.

Xalbador oraino haurra zela, ostatuan gizon batzuk bertsotan entzuten zituen, miresmenez, Lorentzo Tolosa lagunarekin batean. Bertsoak kantatzeko ohitura Lorentzoren aitak,

Joxe Tolosak, ekarri omen zuen Zaldibiatik. Artzain gisa joana zen Urepelera. Lorentzok lehengusu bertsolaria ere bazuen, Eusebio Igartzabal gabiriarra.

Aldudek bertsotarako lagun bat ere eman zion urepeldarrari, bera baino 21 urte zaharragoa. Joanes Harriet Premundo (Aldude, 1899-1972) zen. 1936ko Euskal Herriko bertsolari txapelketan parte hartu zuen.

Pierro Erramuzpe (Aldude, 1927) ez zen bat-bateko bertsolari gisa ezagun egin, baina bertso sorta anitz idatzi ditu. Sei urte iragan zituen Ameriketan, artzain gisa, gazte garaian. Urte gogor haiei buruz mintzatu izan da maiz, eta haren seme Mikel Erramuzpek (Aldude, 1956) dokumentala ere egin zuen. Mikel (gaur egun Euskal Kultur Erakundeko lehendakaria) ere kantu frankoren egilea eta kantaria da.

Horiek horrela, Aldudek utzi duen bertso-jartzaile ezagunena nehork gutxik lotzen du Alduderekin. “Kantuz sortu naiz eta� kantu ezagunaren egilea, Jose Mendiaga Alduden sortu zen, 1845ean. Aita Ziburukoa zuen, ama aihertarra.

Sortu zen urtean aita Aldudeko mugazaina zelako lotzen da Mendiaga Alduderekin. Dena den, haurtzaroa Hazparnen igaro zuen, eta hemezortzi urterekin Montevideora (Uruguai) joan zen bizitzera, eta han hil zen 1937an. Argentinan eta Txilen ere bizi izan zen. Ameriketan ezagutu zituen Jose Maria Iparragirre eta Pedro Mari Otaùo. Baina baita Joanes Otxalde, bidarraitarra ere.•

195

UB 3.BANKA Aldudeko ibarreko eremu zabal eta argiak utzirik, arteka hertsiagoetan barna doa erreka, Baigorrira bidean. Urepele eta Baigorri badira ere ibar hartako herri ezagunenak, erdian badago herri bat, geldialdia merezi duena, bederatzi bertsolari bederen utzi baititu. Herri hori Banka da, Aldude bezala, 1793an bihurtu zena udalerri. Ordura arte Baigorriko auzoa zen herri hark La Fonderie (burdinola) izena ukan zuen, udalerri bihurtu zenean. Hain zuzen, kobre meategiak zeuzkan, Antzinarotik hara, eta udalerri bihurtu aitzin, burdinola bat zeukan, 1828an erre zena; haren arrastoak oraindik bistan daude, herriaren sarreran. 1874an hartu zuen Banka izena.

XIX. mende hartakoa da ezagutzen den Bankako lehen bertsolaria. Manex Apezena bertsolariaz xehetasun gutxi ezagutzen da. Bildostegia etxaldekoa zen, eta hamar urtez egon zen preso, lapurreta egiteagatik. Itxura guztien arabera, gainera, bere bertsoak saltzen ibiltzen zen.

Geroagokoa zen Peio Erramuzpe Manexene (Banka, 18801967). Ikasketak gazterik utzi zituen, eta laborari gisa bizi izan zen bere baserrian. Bat-bateko bertso sariketa zenbaitetan parte hartu izan zuen, baina, bereziki, familiako bazkarietan edo herriko besta batzuetan kantatu zuen batbatean. Hainbat bertso idatzi utzi zuen, aldiz. Eskualdunak eta Gernikako Arbola bertso sortagatik saria lortu zuen 1908an, Atharratzen.

1913an ikaragarriko uholdea gertatu zen Baztan eta Baigorri inguruetan. Ehun urte geroago ere gogora ekarri zuten, gaur egungo belaunaldiek entzuna baitzuten haren berri, guraso eta aitatxi-amatxiengandik. Uholde hari buruzko testu franko aurki liteke. Peio Erramuzpek bertso sorta batean kontatu zuen zer gertatu zen:

3 Dirdira batekin da betbetan erori Beha zagonak dauku segurtatu hori Zaku bat lehertu da urraturik jarri Hauzako mendia du urpean ezarri 4.

Arbolak zeramatzan airos zoletara Etxeak etxolekin aurdikiz lurrera Harri eta arrokek zuten zorte bera Noiz bazterrak izan du holako ikara.

5.

Landa, mahasti, pentze, zenbat xahutuak Zuharrak han hemenka daude larrutuak Urak beren bidetik dire baztertuak Zigor pisuaz gaitu zafratu Jainkoak.

6.

Herioa jendeak hurbil du ikusi Urak azkar goititzen direnean hasi Nor bera beti zoan ahalaz ihesi Irrisku denean da nunbait nahi bizi.

7.

Karitate ederra bertute noblea Zonbat den hunkigarri elgar laguntzea Nahigabez urturik denean jendea Frantses bihotzak daki zer den emaitea.

8.

Urrikari gaituzte jendek bazterretan Zer ez dute emaiten behar ordu huntan Konda beza hunkiak haurride onetan Etsiturik ez dadin geldi auhenetan.

Uholde hartarik laster munduratu zen Peio Erramuzperen seme Ximun Erramuzpe (Banka, 1914-Bidarrai, 1988).

Hura ere aritu zen bertsotan. Aitarekin ikasi zuen bat-bateko bertsoak egiten, eta idatzizko bertso zenbait ere argitaratu zituen Gure Herria aldizkarian. Uztaritzeko apez-eskolan eta Baionakoan ikasi zuen, Donibane Lohizunen ezkondu eta han bizi izan zen. Zahartzaroa Bidarrain igaro zuen.

1.

Zer turbiak zauzkun menditarik jautsi Bazterrak gain behera dauzkute erautsi Lekuka da jendea heiagoraz hasi Nunbaitik hor laguntza nahiz ardietsi.

2.

Uhaste beltz itsusi eta lazgarria Jo daizku Espainia bai eta Frantzia Gizonak nola ahantz zer den izurria Barna duke sartua horren ukaldia.

Bankako hirugarren Erramuzpe bat ere aipatu behar da, Ximun baino zaharragoa: Mixel Erramuzpe Ohako (Banka, 1899-1967). Laboraria zen, baina bereziki, Bankako auzapez

196

izateagatik gelditu da ezagun. 1935etik 1943ra bete zuen kargu hura, Bigarren Mundu Gerra bete-betean zegoela.

Garai berdintsuan sortutako beste bertsolari batzuk ere izan zituen Bankak. Ez ziren bankarrak, bankartu baziren ere. Sunbillako bi bertsolarik bizia Bankan egin zuten. Lehena, Ximun Ibarra Zubikoa (Sunbilla, 1905-Banka, 1979) eta bigarrena Felix Iriarte Berjinanto (Sunbilla, 1912Banka, 1987). Zubikoa 1936ko gerratik ihesi joan zen Bankara, eta han ezkondu zen 1955ean. Ikazkin gisa aritu zen lanean. Gerra aitzin ere ari zen bertsotan, Nafarroako txapelketan parte hartu baitzuen, 1936ko urtarrilaren 12an Elizondoko Antxitonea trinketean egin zen saioan, eta geroago Euskal Herriko txapelketan.

Elizondoko lehiaketa hartan, Nafarroako hamar bertsolarik hartu zuten parte. Felix Iriarte Berjinanto izan zen txapela jantzi zuena. Berjinanto ere sunbillarra zen, baina ordurako Bankan bizi zen. Bederatzi urte baizik ez zituela joan zen Aldudera bizitzera, baserri bateko mutil gisa lan egitera.

Han ikasi zuen bertsoak kantatzen. Gero, Bankara joan zen bizitzera, hango batekin ezkondu baitzen 1938an.

Ederki laketu zuen, zahartzaroan idatzitako bertso hauek erakustera ematen duten bezala: 1.

Horra zer gauza xoragarriak zeru azpiko izarrak Gau ilunean behatzen bada ikusten dira bakarrak Bi koloretan ageri dira urreak ta zilarrak Horiek oro eginak ditu Jainko Jaunaren indarrak.

2.

Huna Bankako herri pollita izar eder bat iduri Oihanetako xori guziak arbolen puntan kantari Mendietako erreka hetan arrain pollitak igeri Bankan zoin urus bizi giren gu hortarikan da ageri.

3.

Udaberrian sortuko dira mendi gainetan loreak Bazter guziak xoratzen ditu berduraren koloreak Bai eta ere arboletarik xorittoen amoreak Nik ere kantuz igortzen ditut herriaren ohoreak.

5.

Bihotz guziak alegeratzen primaderako fazoinak Zelaietarik mendi gainerat heldu zaizkigu artzainak Bide hegian esnez beterik ikusten dira bidoinak Uda eder bat pasatzen dute laguntzen batu sasoinak.

6.

San Migeletik San Martinerat Bankako mendi gainetan Ihiztariak gorderik daude beren harmak eskuetan Uso gaixoak hor heldu dira nekaturikan airetan Eta ainitzak lurreat doaz pentsatu ere gabetan.

7.

Bankako mendi gainetarikan urrun egiten da soa Alde batetik Adour ibaia bertzetikan Bidasoa Miraila baten pare han dago aitzinean itsasoa Begi luzekin behatzen bada Euskadi oso osoa.

8.

Berrogei eta hamar urte du Bankan bizitzen nizala Bizkar gainean jarri zait orai adin handiko itzala Hau bururatu behar dut orai hasia dutan bezala Gure Jainkoak Bankar guzier graziak ixur ditzala.

Berjinanto hamabi urtetan hasi zen bertsotan, eta plazaz plaza abiatu zen hamasei urtetan. Plaza anitzetan aritu zen kantuz, Ipar Euskal Herrian gaindi, baita zahartzaroan ere. Euskal Herriko hiru txapelketatan parte hartu zuen.

1936an bosgarren postua lortu zuen, 1950ean hirugarrena eta 1951n zazpigarrena.

1936ko txapelketa hartan, Bankako beste bi bertsolari ere aritu ziren: Martzel Larrosa eta Beltran Sahargun.

Haiek guztiak baino gazteagoa zen Marixan Minaberri Atalki (Banka, 1926-Uztaritze, 2017). Ez zen bat-bateko bertsolari gisa egin ezagun; hala ere, hainbat bertso sorta idatzi zuen, horietatik gehienak haurrentzat. Oskorri taldeak disko bat grabatu zuen Minaberriren haur-kantuekin, eta hala bihurtu zen ezagun Euskal Herri osoan.•

4.

Itsasorikan ez dugu bainan baditugu hor mendiak Elgarren kantu besarka daude ttipiak eta haundiak Heien gainean alhatzen ari behiak eta ardiak Gain hei(e)tako sorotan berriz behorrak eta zaldiak.

197

UB 4.BAIGORRI Errekaren sigi-sagei segi, Banka, Aldude eta Urepele herrien eta hango familien arbasoen herria dago: Baigorri. XI. mendetik badago herri horren arrastoa, artxiboetan. Han dago, kaxko batean, Etxauzia jauregia, Nafarroako erresumako bizkondeen jauregia izan zena, eta orain jabe pribatu bati erosteko aukera dagoena. Herritar talde bat ari da proiektu bat aitzina eramaten, jauregia erosteko, eta jauregi horren inguruan kultura eta historia oinarri dituen ekimen bat obratzeko.

Baigorrira –eta baita Dibarrarten garaira– heldu aitzin, Xantxo mandozaina ezizenez ezagun egin zen bertsolariak merezi du aipu bat. Ez da gauza anitz idatzi hartaz. Ez bide zen baigorriarra, baina Baigorri eta Banka bitarteko errekan bizi zen eta Baigorrin lan egin zuen 1835etik 1850era. Mandozaina zen lanbidez, baina, itxura guztien arabera, kontrabandoan iragaten zuen denbora anitz. Mugazainen kontra sekulakoak botatzen omen zituen.

Jauregia ederki ikusten da harrizko zubiaren ondotik. Zubia eta jauregia, biak, argazki berean ageri dira, jauregia dagoela Baigorriren zaindari. Harrizko zubia Mixelengo zubia dela argituz gero, garai bateko apaizaren irudia datorkigu: zubiko hegitik arrantzan, eta haizeak txapela eramanik, haserre:

Bankatik Baigorrirako bidean, beste bertsolari bat, XIX. mende bukaerakoa: Joanes Jauregi Tihista (Baigorri, 18631927), Tihista baserriko laboraria. Bertso lehiaketetan parte hartu zuen, eta bigarren saria lortu Atharratzen, 1910ean. Baigorriko ezkilei, erloiari eta iturriari egin zizkien bertsoak. Azken sorta horrek badu kazetaritza lanetik, azaltzen baitu Baigorrin iturri beharra agertu zela eta azkenean ura menditik herrira ekartzea erabaki zutela.

Mixelengo zubia, zubi famatua, arrantzariendako toki hautatua; haiza-hegoak han du azkarra xixtua, niri laster egin daut xapelaz tratua.

1.

Baigorrin beha gaude juanden aspaldian iturriak beharrez karriken erdian.

Jendek erraiten dute elgarren artian ura behar dugula udaren hastian, nor nahik edan dezan egarri denian.

Hameka orenetan, oraino barurik, zubi hartan arraintzan ari nintzelarik, arrain bat naukalarik amuan lothurik, haizeak ereman daut xapela burutik.

Hastiagarri haiz, egunaz bai gauaz, oro erokeria; ez dakit zer nahas…

Ez duka urrikirik egin dukan lanaz, gisa huntan emanik apeza buru-has?

Bertso sorta hori Erramun Martikorenari esker egin zen ezagun. Maiz aipatzen da kantu “herrikoi” gisa. Garai batez anitz erabiltzen zen kalifikazioa zen hori. Bistan da, kantuen hitzak eta doinuak norbaitek pentsatuak izaten dira, beti. Eta Mixelengo zubia hainbat aldiz herrikoitzat jo bada ere, badu egilea: Piarres Dibarrart (Jatsu, 1838Baiona, 1919). Ez zen baigorriarra, baina urte anitzez Baigorrin bizi izan zen. Ez zen apeza, baina apezarengandik hurbil zegoen. Hain zuzen, ofizioz zapatagina bazen ere, Baigorriko eliz-kantari gisa hartu zuten, boz ederra zuelako.

Bertsolaria ere zen: Etxahun Barkoxe eta Otxalderekin kantatu zuen. Lore Jokoetan parte hartu zuen urte anitzetan, eta sari anitz irabazi ere. Harenak dira, halaber, Sotoko oporra edo Itsua eta sastrea bertso sortak.

198

2.

Anitz urrundu gabe karrika ondotik, ur ona baginuke zulatei gainetik, udan egoiten baita garbi ta freskorik, ez da Eskual-Herrrian haren parekorik edanik ere anitz ez dakar kalterik.

3.

Iturri horrek baitu gaitzeko omena, herrirat ekartzeko egin zuten plana.

Etzen beraz gezurra zonbaiten errana.

Neurtzale jakintsun bat bazela izana estimatzeko zonbat gostako zen lana.

4.

Aski azkar ote zen behar zuten jakin, denak aseko ginen horko urarekin: neurtzaleek diote errapostu egin ur hortarik izanen dela soberakin mahastiek emaiten duteno Baigorrin.

5.

Baigorrin ez baitira itsura jokatzen, ura edan zitaken jakin nahi zuten: bi mediku aipatu galdegin zituzten.

Herriko medikua berekin han zuten izatu zirelarik uraren ikertzen.

6.

Mediku arrotzetan bat zen Pariseko bertzia Bordelesa, haren laguntzeko biak izan zirela abisu bereko, utzi zituzten hitzak hor dira lekuko, nola mintzo ziren dut orai agertzeko.

7.

Huna Paristar harek zer zuen ezarri: “Frantzian ezagutzen ditut asko herri, aberatsenetarik baitago Baigorri, gostatzen balitz ere anitz urre gorri.

Ur hau behar litaike herrirat ekarri”.

8.

Bordelesak ondotik han zuen finkatu: “Ur arina da eta kotsurikan ez du.

Oraino nehork ez du aski estimatu.

Eri dagonik frango sendaturen baitu, ur hunek on guziak berekilan ditu”.

Bertsolari gazteagoa zen Marzel Errotabehere Berho (Baigorri, 1910-1992), Berhoako baserriko laboraria. Hark ere baditu bertso sortak Baigorriri buruz, bereziki Baigorriko 22 auzoei buruz. Euskadi ene aberria eta Nortasuna sortak ere aipa litezke. Azken honetan azpimarratu zuen gurasoek sortu zutela “betikotz euskaldun”. Adinean gora joan ahala ere jarraitu zuen bertso idazten. Xalbador baino lehenagokoa izanagatik, Urepeleko bertsolari ospetsua baino hamasei urte geroago hil zen. Erramun Martikorenak lehenbiziko diskoan grabatu zituen Errotabeherek Xalbadorri esker onez idatzitako bertsoak, haren heriotzaren ondoren.

Xalbadorren heriotzak hunkiturik, ordu arte baigorriar lagunekin kantari aritzen zen Jean-Louis Hariñordoki Lakak (Baigorri, 1954) bat-bateko bertsolaritzarako jauzia egin zuen. Lakaenia sortetxetik dauka goitizena. Ekonomia arloan aritu da lanean, Baionan, Hemen elkartean, zehazki.

Nafarroako txapelketan parte hartu zuen urte anitzez, eta beste hainbat sariketatan. Haren belaunaldiaren ondotik beste bertsolari batzuk ere sortzeko kezkak bultzaturik, Baigorriko bertso eskola sortu zuen.

Fruituak eman ditu lan horrek. Bixente Hirigarai (Baigorri, 1992) eskolarteko txapelketetan eta Xilaba txapelketan aritutakoa da. Battitt Crouspeyre (Baigorri, 1989) ez zen hasi haur denboran, bere adineko beste bertsolari batzuk bezala, baizik eta 21 urtetan. Eskolartekoak ezagutu gabe, zuzenean hasi zen Xilaban parte hartzen, eta geroztik bere bidea egin du bertso munduan.•

9.

Herrikoa zen gero mintzatu azkenik: “Nik ere ez dezaket kontseila berzerik, edan dezagun denek iturri huntarik, ez baitugu guziek sotoan arnorik, ur hau izanez geroz ez dugu beharrik”.

10.

“Ene lagunek ur hau laudatu daukute, arrazoin bereziak hortako baituzte, Parisen ez Bordelen ur onik ez dute, Baigorriko parada Parisen balute, dirua frango huntan xahu lezakete”.

11.

Aitzina mintzatu zen solas ederretan: “Sinhetsi gaitzazue gure erranetan, garbiki mintzo gira zeronen onetan, diruak alfer daude herriko kesetan, iturria ere bai, hemen debaldetan”.

12.

“Zueri buruz dago, Herriko gizonak, lehia zaizten laster elgarrekin denak, obretan emaitera jaun hoien erranak iturriak balira karrikan eginak beti iraun lezake duen aipamenak”.

199

UB 5.BASTIDA ETA ARROSA

Baigorritik Arrosara bidean, gomendagarria da mendi aldera baztertzea, une batez. Eiheralde auzoa pasatu eta berehala, eskuin aldera joan eta Bastida auzora heltzen da. Auzo hartakoa da lehenago aipatutako Erramun Martikorena kantaria. Baigorriko eta ibarreko bertsolarien testuak kantatu zituen artzainak, Otsobia zuen lehen diskoa. Hain zuzen, Martikorenaren etxea da Otsobia.

Otsobia baserriak eman zion artista izena Jules Moulier Oxobiri (Bidarrai, 1888-Hiriburu, 1958). Ez zen hangoa sortzez, ez eta ere baigorriarra, baina etxalde hartan iragan zuen haurtzaroa. Apaiz egin zen, eta gazterik joan zen Baigorritik. Alegiak idatzi zituen, Gure Herria aldizkaria sortu zuen, Eskualduna astekariko arduradun izan zen eta euskaltzain izendatu zuten. Horrez gain, bertso franko ere idatzi zuen.

Otxobi zuen bigarren deitura, aldiz, Emile Larrek (Baigorri, 1926-Kanbo, 2015). Hura ere Bastida auzokoa zen.

Bastida auzotik hurbil dago Urdoze auzoa. Larre hara joaten zen eskolara. Geldialdi bat merezi duen auzoa, 1666ko kapera eta 1777ko jauregia ikusteko. Apez, euskaltzain, idazle, Herria astekariko arduradun eta bertso epaile eta sustatzaile hark bertsoak ere idatzi zituen. Horietako sorta batek Baigorri deskribatzen du auzoz auzo, inguruko herriak ere aipatuz: Baigorriko herriak hegalak urrun tu Denak ere malkarra erroitz eta bortu Bainan zer inporta du, ni han nintzan sortu eta hantxet nahi dut engoitik zahartu.

Germieta Belexik ikusirik Larla diote: “Guk Oilandoi dugu gure perla�

Arrano begiz dago denen zain Iparla Hunen gerizan dituk borda ta etxola.

Erratzu Aldudetik Benko Baigorrira Urepel-Arrossatik Ortzaiz-Bidarraira Azkarate Ahauze Lasa Irulegira Nik dautzut Euskal Nafar lur bizian zira.

Etxean nun ditutzu zure haur guziak ohantzetik ereman ainitzak biziak Itzulia egiten baitu iguzkiak bihar hel ditzatela gure goraintziak.

200

Tokian geldituak etzazket ahantzi Bihotzera doala otoitz hau ainitzi Gure mendi maiteak hiltzerat ez utzi Xume bagira ere berma eta bizi!

Herria, zutaz daukat pentsamendu ainitz Laster erranak dira, aski da zonbait hitz Jarraik arbasoeri leial eta bortitz Zer laiteke Baigorri Euskaldun ez balitz.

Bertso horiek ere Erramun Martikorenak kantatu eta grabatu zituen. Bastida eta Urdoze auzoetatik, Iparlatik Auzarako mendilerroaren oinetatik, bista ederra dago Baigorri aldera batetik, Donibane Garazi aldera bestetik.

Handik ageri diren oihan, mendi eta herriak begiz gozatu ondoan, berriz jaitsiko gara bide nagusira. Errekan behera, arteka hertsietan barna darama bideak, Arrosa aldera.

Arrosara heltzean, aldiz, bazterrak guztiz aldatzen dira.

Berriz ere eremu zabala agertzen da begien aitzinean.

Baigorri aldetik isurtzen den erreka Donibane Garazitik datorren Errobi errekarekin batzen da. Halaber, hara heltzen da trena Baionatik, eta Donibane Garazi aldera jarraitzen du bidea. Garai batez, Baigorrira ere heltzen zen trena, baina aspaldiko urteetan, Urepele eta Baigorri arteko he-

rritarrek Arrosaraino joan behar izaten zuten, trena hartu ahal izateko. Laborantza da Arrosako sektore nagusia; hala ere, industriak badu pisu handia. Nafarroa Behereko kooperatibagintzaren herri garrantzitsua ere bada.

Kulturarekin ere badu lotura handia. Bereziki, han hasi zirelako antolatzen Euskal Herria Zuzenean musika jaialdia 1996an. 2003tik landa Arrosa utzi bazuen ere, jaialdi hura beti geldituko da Arrosa izenarekin loturik, oroz gainetik Arrosako zolan kantuari esker.

Arrosako zolan, kantu zirimolan, nahiz eta telebistan ez gaituzten modan.

Euskararen garra, lokarri azkarra, gau ilun honetako gure artizarra.

Zazpiehun langile sutsu ta ekilez, oraina ta geroa ez ditezke berez.

Kontzertu onen bidez, musika eztiez, euskal izen ta izana betikotz bat bitez.

Koka ta hanburgesa, euskaldun baldresa gustua galtzea ere zein dugun errexa!

Kendu nahi digute bihotz ta bertute, izaki klonikoak egin nahi gaituzte.

Jo dezagun, bada, goraki aldaba, multinazional hoien herria ez gara.

Bretoi ta korsikar, kanak, okzitandar nor bedera izaiteko har dezagun indar.

Munduko herrien ta irrati libreen bilgune goxoa guk dugu urtero hemen.

Uhainen ildoan, asmoak geroan, elkarren ezagutza daukagu gogoan.

Munduko erronkak, herrien borrokak, bildu gara hausteko zapalkuntzen sokak.

Dantza ta irria, kantuz ilargia, gau hontan zoriontsu da Euskal Herria.

Bertso haiek Aitor Renteria Txato bertsolariak idatzi eta Aire ahizpek kantatu zituzten. Txato bilbotarra zen (Santutxu auzokoa); gazte-gaztetik joan zen Lapurdira bizitzera.

Berrian kazetari gisa lanean hasi aitzin, AEKn aritu zen lanean urte anitzez, eta Urepeleko udako barnetegian ematen zituen klaseak. Urepeleren maitalea zen, eta urepeldarrek –Mixel Xalbadorren alabek– kantatu zuten haren bertso sorta ezagunena, Arrosari eskainia.

Bertso sorta horretan aipatzen den “irrati libreen bilgunea” ere izan da, bai, Arrosa, Euskal Herriko elkarte-irratien sarea sortu zelako han, EHZ jaialdiaren harira. Zenbait urtez, han zeukan egoitza Kanaldude telebistak ere (orain Bidarrain daude), Aldudetik sortu zen telebista proiektu herritarrak.

Horiek horrela, Arrosak ez du izen handirik utzi, bertsolaritzari dagokionez. Badago, aldiz, bertsotan hasi zen norbait: Jan Battitt Irigarai Oihantzipi (Arrosa, 1936). 1971n kantatu zuen lehen aldiz, plazan, Jean-Pierre Mendiburu, Ernest Alkhat eta Joanes Arrosagarairekin. Ez zuen, aldiz, jarraitu.•

201

UB 6.ORTZAIZE Arrosatik hurbil, errekaren bestaldean, Ortzaize dago.

Irisarrira begira dago batetik, Bidarraira bestetik, eta beti lotura estua izan du Arrosarekin. 1806tik eta 1923ra bitartean, Arrosa Ortzaizeko auzo bat zen. Gero berriz bereizi ziren, eta geroztik bi udalerri dira.

Ortzaizek ez du bertsolari anitz utzi. Ezagutzen den aspaldikoena Leon Elizanburu (Ortzaize, 1816-Uztaritze, 1861) zen. Ortzaizen sortu zen, baina ez zen han bizi izan.

Mugazain lanetan aritu zen, aita bezala. Haren izena ez da hain ezaguna bertso eta kantu munduan; ezagunagoa izan zen pilotari gisa. Beste Elizanburu bat da ospetsua: Jan Battitt Elizanburu, Ikusten duzu goizean kantuaren eta beste hainbaten egilea. Leon eta Jan Battitt anaiak ziren.

Jan Battitt 12 urte gazteagoa zen. Jan Battitt sortu zenean, Saran bizi zen Elizanburu familia, Leonek 10 urte zituenetik.

Lehenago Arnegin eta Lasan ere bizi izan ziren.

Anaiak bezala, Leonek ere badu kantu ezagunik, hala nola Pantxoa eta Peiok kantatzen duten Kriolinak.

Bertsuak nahi ditut orai athera, Ixilik banindago banuke pena, Baina neke da!

Krenolinaz baizikan solasik ez da, Hauxe da besta Satanek etzezaken bertzerik pentsa.

XIX. mende bukaeran beste bertsogile bat ere izan bide zen Ortzaizen: Jean Hiriart. Baina zinez gauza guti jakin da hartaz. Haren izena agertu da, 1893ko lore jokoetan parte hartu zuelako.

202

Denboran zinez aitzina joan behar da Ortzaizen beste bertsolari bat aurkitzeko. Piarres Trounday Xaramendi (Ortzaize, 1930). Erramun Trounday aita eta Jan Piarre anaia ere aritzen omen ziren bertsotan, baina ez da haien obrari buruzko arrastorik gelditu. Xaramendi Ortzaizetik kanpo bizi izan zen, lanera joan zenean. 1953an idatzi zituen bertso hauek, Kanadatik: 1.

XoiriĂąoari jin zaionean airez joaiteko ahala.

Ait’amak utziz ber’ ohantzean, ikusten duzu doala.

Utzirik daukat gisa berean, hegaztin horrek bezala, Eskual-Herriko choko maitia, oi! Frantziaren hegala!

2.

Ene ideiak ditut konplitu Kanada-korat jitean errextasun-ta plazer osoa hemen zelako ustean pidai-airosa egin ondoan aireko xori batean orai hemen naiz zazpi islako oihan handien artean.

3.

Gure lanari girenion lotu, toki hautarat jin eta kanbio behar izan ditugu, hazkurria beztimenta, oraino ezin ahantziz nago, egun oroz pentsaketa, Eskualdun gisa maite ditudan xahakoa eta poneta.

4.

Nola-re diren errextasunak, beharra baita halako plazerra eta ongi izana, oi! sasoinari dohako Zortzi hilabetez negua dago, bertze lau dira udako Eskual-xoririk ohantzitera ez da hain segur hunako.

2.

Ene seme maitea, errak hireari besarka egin dezan ene ait-ameri Haurren, haurren haurrena maitasun biziena dezatela sendi heien odola gutan kantuz baita ari.

5.

Ez naiz bakarra, ni eskualduna hemengo bizi moduan Gibelerat so egin dutana, hunat etorri ondoan, oihan barnean lanari lotu, hau ezarririk buruan, pena gabeko plazerrik nehoiz ez daitekela munduan.

3.

Mikael ttipiari, semea, erakuts amodio hartzea euskal bizi lekuz Itsas-mendi zelaiak etxe xuri garbiak ta xoriak kantuz toki ederragorik ez dirola ikus.

6.

Kontsideratu behar dena da, ongi lanean, artzia.

Toki hauetan gisa hartarat heldu da irabazia Osasun ona beharrena da, Jainko jaunaren grazia, nehoiz ez dugu dolu izanen hemen pairatu bizia.

4.

Ene seme maitea, Ortzaizera habil Otoi kasu emanez bide hortan ibil Nik zaituztet urrundu Hartzen diat ba kondu Hortaz nagok umil Bainan bihotz guziaz han gaituk ba hurbil.

7.

Ene etxola ttipian nintzan, kantu hauien moldatzean; neure eskualdun lagun on batzu, banituen sahetsean, Eskual-Herria, aitortzen dugu, goraintzi hau igortzean nihun ez dela hobeagorik nola, zure ohantzean!

Europara itzuli zen geroago; ez, ordea, Euskal Herrira.

Etxegintza arloan egin du lan, eta Bordele aldean bizi izan da. Aitatxi bihurtu zenean, semeari eskaera zehatza egin zion, 1983an: bilobari erakuts ziezaion Ortzaize, aitatxiren sorterria.

1.

Habil, habil semea, habil Ortzaizera Mikael ttipiari bide ikastera Behar diok ikasi egun batez aitatxi han sortua zela sor lekuaz orhoituz pena baduela.

Bordelen bizi izanik ere, euskararekiko atxikimendua ez zuen galdu Xaramendik. Hango euskaltegiari eskaini zion bertso sorta bat, 1990ean (Euskal gau ikasketak Bordelen).

Xaramendi baino gaztexeagoa da Peio Minaberri (Ortzaize, 1938). Honek ere Euskal Herritik kanpo lan egin zuen, Landetan, zehazki, ile-artatzaile gisa. Azken urteetan, Hazparnen bizi da.•

203

UB 7.BIDARRAI Ortzaizetik Bidarrairako bidea, nahi izanez gero, errepidez beharrean, rafting bidez egin daiteke, errekan behera. Uda betean, zernahi talde ibiltzen dira jolas horretan. Dudarik gabe, garai bateko hango bertsolariek ikus balitzate harathonat horiek, biper eta gatzez betetako bertso sortak idatz litzakete.

Pena litzateke, dena den, erreka bazterretik ez ateratzea, behin Bidarraira helduta. Herria bera gain batean dago, patar gogorra igo ondoan. Bide nagusitik ez daiteke pentsa zein ikuspegi loriagarria dagoen herriko plazatik mendi aldera, Baztan errekan gora. Errekari segi oinez abiatuz gero, Harpeko Saindua izeneko lekura heltzen da. Gaur egun oraino joaten da jendea, hango harrian behera isurtzen den urak hezurretako gaitzak sendatzeko duen omenezko gaitasunak erakarririk. Harpeko sainduaren dohaien baitan sinesten dutenek ez bide dituzte ezagutzen Joanes Otxalderen bertso hauek: Bidarrain gora Harpeko Saindu, saindu izenik gabea, miriku jaunek ezin usmatu sendagailuen jabea.

Entzunak entzun, beti nindagon: saindurik hor bizi dea?

Jakin beharrez egin izan dut harperainoko bidea, baitakit orai zoin gaitzikor den horko barbera gordea.

Zubikoa Bankako bertsolari sunbillarrak bertso sorta batean laburbildu zuen Otxalderen bizitza eta garai hartako bizimodua.

1.

Notizia bat allegatu da ni bizi naizen tokira Otxalde zenan bizimoduaz esplikatzeko hitz bida Hirur hogoi ta zazpi urte du hilikan gizon hori da Agian gure entzuten dago izar artetik begira.

2.

Otxalde zena oraindik ez da orroitzapenik gabea Bere denboran nola izan zen hainbat gizon xelebrea bestela pobre bizi zen bainan bertsulari alegrea Berez guarda zen Euskaldun garbi ta Bidarraiko semea.

3.

Ageririkan ez dagoela bataiatu zen elizan ongi ditaken gizon batzuek berriro didate esan emaztea ta haurrak hameka munduan ditula izan Larrogoi eta hiru urtetan, sortu zen herrian hil zan.

4.

Urte alde bat iragana du Otxaldek mundu honetan batzuek guarda zerbitzuan ta bertze asko erretretan Maitagarria izan delako Euskal Herrian denetan egun eder bat pasa dezagun haren orroitzapenetan.

Gure Jainkoak bakarrik daki noizpeit gertatuen berri: Baztango urak zer aro moldez abiatu ziren kurri; noiztik Erratzu eta Bidarrai diren eskual auzo herri; nola Saindu bat harpe batean bilakatua den harri; harria bera, bi mila sorgin! noizdanik dagon iturri.

5.

Zortzi ehun bat libera zuen urte paga handiena Dudarik gabe egia daike nik hala daukat jakina Orai horrela neurtuz dirua bizi beharrak bagina egun bateko tabakoa ta aperitifaren dina.

Zeruan izar, lurrean belar, itsaso zabalean ur; harpeko saindu famatuari nik behin betikotz agur; ez dezaket ez, askok bezala, esker onik horri bihur; San Tomas nuen beilari lagun: kukuak jo zautan makur; etxerakoan minez ai-ei-ka nindabilala niz segur.

Joanes Otxalde (Bidarrai, 1814-1897) mugazaina Nafarroa Behereko bertsolari ezagunenetako bat izan zen. Haren bertso ezagunenak IruĂąeko ferietan dira (horiek ere Erramun Martikorenak kantatu zituen). Pierra Topet Etxahunekin kantatu zuen plazetan. Haren itzala ez da itzali, sortu zenetik bi mende iragan direnean ere. Hari buruzko liburua idatzi zuen Jules Moulier Oxobi bidarraitarrak, 1949an.

204

6.

Euskal Herriko anai-arrebak begira gaiten elgarri aspaldiko koplari zena nola behar dan ezarri Hobekiago ikusitzeko ixtorio horren berri buruilan seian al dan guztiak Beskoitzeraino etorri.

Oxobik azaldu du Otxaldek urte batzuk iragan zituela Beskoitzen. Harat-honat franko ibili zuen hara heldu artean.

18 urtetan joan zen Aiherrara bizitzera, han ezkondu zen eta, geroago, mugazain lanetan hasi zen, aita bezala. Larzabale, Heleta, Makea‌ Bizileku franko eduki zituen, bi-

zitzan gaindi. Mugazain lanak utzi zituen 51 urtetan, eta Beskoitzera joan zen bizitzera. Ez zuen errenta handia, eta horregatik, postari lanei ekin zien.

Bidarrain bukatzen da ibilbidea, baina aitzina segitu nahi duenak, Baionarainoko bidea dauka, Otto Piarreren bertso sorta honek argiki azaltzen duen bezala:

Otxalderen garaikidetzat jotzen da beste bidarraitar bat, Otxalde bera baino hamalau urte zaharragoa. Ñarro gisa baizik ez da ezaguna, Ñarro baserriko nagusia baitzen. Zabaldu zen ea Etxepare deitura ote zuen… 1819an idatzi zuen Bidarraitarra bertso sorta, han azaldu zituen garai hartako mutiko gazte baten kezkak. Hots, urte hartarako gaztea bazen, urte batzuk lehenago sortua zen. Ñarro baserrian sortu zena Jean Noblia zen, zehazki 1800eko apirilaren 22an sortua; Raimond Noblia zuen aita, eta Dominique Etxepare ama, Ñarro baserrikoa, hain zuzen. Horra nondik datorkeen Ñarroren deitura Etxepare zelako solasa.

1840an ezkondu zen, bera baino hamabost urte gazteagoko Marie Bortairirekin. Bi urte geroago alargundu zen, urte bateko alaba zutela. Ñarro, baserri hartako laborari izan zen, zahartzarora arte.

1.

Abraham, Izai, Jeremi eta ere Matusalen profetak ibiliak dira bazterretan ikusten; eta nik ez dut sineste beharrik zutela aitortzen Hartzamendirik ez zela Judean ez Jerusalemen.

Otxalde eta Ñarro hil eta zenbait urtera, Jan Piarre Iratxet Otto Piarre (Bidarrai, 1921-1991) bertso-idazlea agertu zen. Apezgoa hautatu zuen. Bidarrairi eskainitako hainbat bertso sorta idatzi zituen. Horietatik bat, Baigorriko Mixelengo zubiari erreferentzia eginez, Bidarraiko zubi berriari eskainia, Mixelengo zubia, hura ere.

Mixelengo zubia, zubi famatua hori dugu ardura lehen kantatua.

Joanden astean zauku jin artikulua Bidarraikoa dela orai aipatua josteta an dela han ere debrua.

3.

Buruil'ondarrean urtxoak heldu dira Frantziatik, urria hastean lertsunak, Pariseko aldetik, bainan Bidarrai ikusi orduko Baigura gainetik batzu kurrukuz bertzeak karrankaz ez dauzke ixilik.

4.

Baztango erreka maiatzak primaderan du gaztetzen, neguko elurrak galdurik baita berriz arintzen; Erratzu eta Arizkun utzirik, norat du hautatzen?

Amarrain gaztek jauzteka lorios dute erakusten.

5.

Urrian iratze-lekuek urre zaharra iduri arrabots frango ttunttunlari, hegoa xixtulari, osto ximelak haize firrintetan zonbat xingolari!

Gazten'ondoak, haitz eta pagoak oro jantzan ari.

Bertso sorta hartan deskribatu zuen Bidarrai ez zen batere Dibarrart, Oxobi edo Otxalderena: Behi-orgen ondotik jin ziren autoak batzu bertzeak baino zabalagokoak zubi hertsian ziren oinezko gaizoak noizbait hortako ziren izan ur-jokoak Manez eta Ximunen, bien artekoak.

2.

Iparlaren sabeletarik sortua ur xirripita, Latxarri badoa ur haundiz Luhoso-Kanbon barna, Uztaritze ta ororen buruan, ikusiz Baiona, zer da itsasorattean uhainer kantatzen duena?

6.

Bidarraitik joanak direnek Bidarrain egon denari: “Balaki lapinak ardura erbia nun den bizi.

Gure sor-leku ederra atxikak eder eta garbi, Kanta dezagun nungotarrak giren burua goraki”.

•

Bertso-ibilbide hau ezin buka, Bidarraiko bertsolari gazteenaz bi hitz egin gabe. Mizel Mateo (Bidarrai, 1989) haur denboran hasi zen bertsotan, eskolarteko txapelketetan parte hartu zuen. Azken urteetan franko isilik dago.

205

KOMIKIA

NORI

EGILEAK: PATXI GALLEGO ETA XABI PAYA

206

208