Bertsolari 113. aldizkaria

113

MANU BENDALA HANDIKAN HONUNTZA, BERTSOLARI ANDALUZA BI AGUR: AITOR SARASUA ETA JON LOPATEGI

TXAPELKETAK: BIZKAIA, XILABA, NAFARROA

BERTSOLARI ALDIZKARIA MANU BENDALA, HANDIKAN HONUNTZA, BERTSOLARI ANDALUZA 113 ZK. / UDABERRIA 2019

www.bertsolari.eus EDITATZAILEA : BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA Martin Ugalde Kultur Parkea / 20140 ANDOAIN TELEFONOA: 688 827 545 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus bertsoiragarkiak@bertsolari.eus ZUZENDARIAK:

Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora ERREDAKZIO BATZORDEA: Andoni Lubaki, Esti Esteibar, Harkaitz Zubiri, Antxoka Agirre, Zezilia Herador, Jon Martin eta Beñat Hach Embarek.

KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora ADMINISTRAZIO KONTUAK: Zezilia Herrador Garin WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar ARGAZKIAK: Conny Beireuther Crezburg DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Gartzia Urbina MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Bea Zabalondo Loidi INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

003 ERRIMA MODERNOA 004 BEÑAT SARASOLA 006 BI AGUR. AITOR SARASUA ETA JON LOPATEGI 044 HERRIALDEETAKO TXAPELKETAK. BIZKAIA, XILABA ETA NAFARROA 110 MANU BENDALA. “HAIZEAK BIDALI DU HANDIKAN ONUNTZA / GEROZTIK HEMEN DABIL GURE ANDALUZA…” 140 LEKUTAN ZAGON/K 142 BERTSOLARIAK ETA 1914-1918KO GERRA 158 HEMENTXE GAUDEN, HEMENTXE GAUDEK. HITANOAREN INGURUKO IKERKETA 182 (M)AMUAK ETA KOSK! 186 JOSE LUIS GORROTXATEGI 190 BEREZ BEHAR VILLABONA-KOA 206 NORI M

BADAKIGU BERANDU DELA, BAINA 2019KO LEHEN ALEA DENEZ… URTE BERRI ON! Udaberriko aldizkaria koloretsu, fresko eta edukiz beteta dator. Lehenik eta behin, beti bezain fin, Zaldieroaren umorearekin egingo duzu topo lehen orrialdean, eta Kanpotik atalean Beñat Sarasola sukalderaino sartu da.

Bi albiste tristeri egin diegu tokia ale honetan. Joan den azaroan hil zen, gaixotasun luze baten ondoren, Aitor Sarasua bertsolari aretxabaletarra, 51 urterekin; otsailean zendu zen Jon Lopategi muxikarra, Baltza , 84 urte zituela.

Aitorren inguruan idatzi dute Xanti Iparragirrek eta Ellande Alfarok, eta Jon Lopategiren bueltan Fredi Paiak.

Herrialdeetako txapelketak ditugu mintzagai. Bizkaikoaz idatzi du Joseba Etxebarria antolatzaileak, lehen aldiz taldeka jokatu den Xilaba txapelketaren inguruan Maindi Murua Berra bertsolari eta antolatzaileak, eta Nafarroako txapelketa nagusien bilakaera aztertu du Estitxu Arozenak. Horretaz gain, Nafarroako txapelketan gai-jartzaile lanetan aritu da Ainhoa Larretxea, eta zenbait gogoeta ekarri dizkigu.

Manu Bendala andaluziarra da, eta hamar urtetan euskara ikasi, euskara irakasteari ekin, eta hori gutxi ez, eta bertsoari lotu zaio. Arabako txapelketarako ere sailkatu da, eta bere historia kontatu digu lehen pertsonan.

Bejondaizula, Manu!

Anjel Mari Peñagarikano hamaika pasadizo bizi izandakoa da, eta oraingoan, Millan Telleriarekin lotutako zenbait oroitzapenen bueltan idatzi du. Patri Urkizuk I.Mundu Gerraren inguruko liburu bat idatzi zuen (1914-18 Gerraren Lekukoak), eta sarraski hartan parte hartu edo triskantza hura kantagai izan zuten zenbait bertsolariren inguruko kontuak dakartza.

Beñat Muguruzak 1986 eta 2017 bitarteko Bertsolari Txapelketa Nagusietan hika zenbateraino egin den neurtu du, eta hitanoak bertsolaritzan daukan presentzia ikertu; Eli Pagolak bertso sorta bat idatzi du gaiari buruz. Hikaz, noski.

Izar Mendiguren eta Iñaki Gurrutxagak txapelketak dituzte hizpide Ttakun Herren atalean, eta idazmakinaz sekzioan Jose Luis Gorrotxategi bertsolari historikoak idatzi du.

Amaitzeko, Amaia Agirrek bertso-ibilbide eder bat proposatu digu AmasaVillabona inguruan, eta azkeneko bi orrialdeetan NORI komikiaren estreinako beste bi piezekin egingo duzu topo.

ON EGIN DAGIZULA!

ZALDIEROAREN ERRIMA MODERNOA

3

KANPOTIK

IDAZLEAK BERTSOLARITZAREN LAUDATIO BAT EGIN NAHI DU TESTUA: BEÑAT SARASOLA (IDAZLEA)

BERTSOFOBOTZAT SALATU IZAN NAUTE INOIZ, BAINA EZ DAKIT OSO ONDO ZERGATIK. NIK ERE LAGUN BERTSOLARIAK DITUT, ETA NORMAL-NORMAL TRATATZEN DITUT, BERTSOLARIAK IZANGO EZ BALIRA BEZALA, ALEGIA. Topiko asko da bertsolarien inguruan, baina ez da egia denak buru-zapal hutsak direnik, huts egiteko beldurrik gabe esan dezaket hori, faltsua da beti kuadrilla giroan dabiltzala, euskal oasitik irten gabe; pentsa, bada ezker abertzalekoa ez denik ere.

Badakizue, jende askok destainaz begiratzen die Bertso Txapelketei, artea ezin dela puntuagarria izan, diote, lau urtetik lau urterako horrek prozesio itxura duela, edo kirol

konpetizio bat, ez artea edo kultura, baina ez dute kontuan hartzen bertsolaritza txapelketa baino askoz gehiago dela.

Marketin gehiegizkoa, publizitate hanpatua, horretaz guztiaz kexatzen dira ugari –arrazoi puntu batez, dena esan behar bada (baina nik laudatio egin behar dut…)–, baina oraindik ere taberna zokoko bertsoa existitzen dela ahaztu dute. Gauza bat titularrak dira, hedabideek hauspotzen duten morboa, nor den txapeldun, nor geratu den kanpo, baina kartzelakoak ez dezala zortziko txikia estali, kontua ez da hain sinplea.

Egun-toki onean egokitzea, horixe klabea; badira oraindik urtero-urtero merezi duten bizpahiru saio, auskalonongo auzoan, ezdakithango sagardotegiko sotoan. Jakin behar non eta

noiz, baina bada oraindik benetako bertsolaritzarik.

Bertsofobotzat jo izan naute inoiz, baina bai zera!

Estimu handitan dut bertsolariren bat edo beste.

Andoni Egaña, adibidez, fikziozko liburu eder askoak idatzia da; bertsolaria da, bai, baina halere liburu onak idatzi ditu. Maialen Lujanbio ere, ziur naiz, jarriko balitz…

Oso ondo daude bere bertsoak, baina ea noiz jartzen den liburu batekin, ez? Dudarik ez primeran egingo lukeela. Bertsolariak zarpailtzat eta sinpletzat dituzte nire adiskide ugarik, baina aizue, badago talenturik ere bertsolari zenbaiten artean.

Azken buruan, bertsolaritza ere literatura dela ezin baita ahaztu. Agian, nire gremioko asko horrekin asaldatuko zaizkit, baina

“Bertsofobotzat jo izan naute inoiz, baina bai zera! Estimu handitan dut bertsolariren bat edo beste”.

4

ahozko literaturaren tradizioa hor dago, ez dezagun bazter utzi. Espainian juglare-poesia dute, jarcha-k, bilantzikoak, zergatik egin behar diogu guk ba uko gureari, bertsolaritzari? Gero genero konplexuagoak etorri ziren, ados, gurean ere iritsi zen goi-literatura, bai, badakigu, baina tira, ez dezagun ahaztu bertsolaritza. Eman diezaiogun dagokion tokitxoa literaturan, edo protoliteraturan, bale, hala deitzea nahiago baduzue, ez gara orain eztabaida terminologiko antzuetan hasiko.

Bertsolaritzak baduela keriarik, hori ere hala da, ez gara orain laudatioaren laudatioz hura mitifikatzen hasiko. Hunkigarri izan behar hori, adibidez, nire kolega errefinatuenek “hunkigarrismo� deitu izan diotela uste dut, bertsokitsch-laritza ere bai.

Bertsolariak poto ere egingo lukeela entzuleari malko bat isuraraztearen ordainetan, horixe entzun izan diet, kontua zirrara merkea ateratzea dela, kosta ahala kosta; bale, ados, baina aizue, literaturan ere, ez pentsa, oro ez da olo-soro,

urre ez da beti hurre. Gu denok ere ez gabiltza beti goi-arnasetan, barne-muin sakonetan; ez agian gehiengoa, ez da izango joera nagusia, baina bada idazle hunkizale bat baino gehiago, bai noski, emozio-zopetan suelto ibiltzen direnak, majo sarituak izan diren horietako batzuk ere bai! Tira, gelditu egingo naiz, martxa honetan teklatua utzi eta hemen hasiko naiz-eta zazpi-seizazpi-sei.

Benetan, ez dago konprenitzerik nolatan esaten duten bertsofoboa naizela.•

ERREPORTAJEA

Bi agur AITOR SARASUA eta JON LOPATEGI 6

Denbora tarte oso laburrean bertsolaritzak bi lagun oso maitatu galdu ditu. Adiskide hauen ibilbideak eman duena taxuz jaso eta azaldu ahal izateko aldizkari bana behar genuke gutxienez, eta oraingoz bederen, lekukotza eta oroitzapen xume hau eskaintzera gatoz. Jende askok maite izan ditu Aitor Sarasua eta Jon Lopategi, eta horietako batzuei hona lerro batzuk ekartzeko eskatu dizkiegu, bertsoz eta prosan.

Doakiela aldizkari honetatik besarkadarik sentikorrena senide eta lagun guztiei.

Aitor eta Jon, gogoan zaituztegu.

7

BI AGUR

AITOR SARASUA gogoan TESTUA: XANTI IPARRAGIRRE ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA BERTSOLARI ALDIZKARIA

8

9

Aitor, 2007an (Arg: Nicolas Mollo, Berria).

10

11

12

A

ITOR, gazteena (zortzi urte zituen orduan), izaera maitagarriko artista bat zen. Bertso zaharrak kantatuz doinuak ikasi eta gero, jolasean hasten ginen: jendaurrean non kantatu behar zuten, harako bertsoak prestatu eta antzerki moduan kantatuz, Aitorren ikasteko erraztasuna, sinestezina. Nolako trebetasuna!

Berriatuako plazan, lehen bertsoaren amaieran: “…ttikiak izan arren neurri ta pixura, azaldu nahi genduke gizonen modura”.

Aitorri begira, argazki hura zoragarria zen. Bertsoa nik idatzia zen, baina Aitorren plazako jarrera bere-berea.

Lanean jarraituz, bakoitzari bere berezitasunak ikusten zaizkio.

Jon eta Iñaki Sarasua bertsoaren mamia sakontzen arinagoak ziren, baina Aitorrek, gatza eta piperraz osatuta, txispa berezia eta ezusteko ateraldiak gehitzen zituen.

Iritsi zen eguna denak utzita alde egin behar izan nuena, baina loturak jarraitu zuen. Bertsoak idazten nizkien eta zortzibederatzik erantzuten zidaten (gero nik denei erantzun behar).

Aitorrekin bertsoak gurutzatuz jarraitu nuen, bere irakasle txapel handia ahaztu gabe.

Durangoko Azokan aurkeztu zuten Fauna Ttikian ere sartu ninduten. Aitorrek idatzi eta kantatu zituen bertsoak Jonek gitarrarekin lagunduta. Gautxoritzat hartu ninduen, zuloan gordeta zegoen hontza. Geroztik, entzuten ditudan bakoitzean, ileak zutik jartzen zaizkit. Erantzuten ahalegindu nintzen, baina egoerak ez zidan laguntzen.

Geroago eskuratu nuen Aitorren bertso sorta batean zioen bertso eskolako lagun Jon Iñaki Izazelaik Iparraldean zeukala neskalaguna, eta ibilgailurik ez zeukanez, “… hura eramatera joaten naiz, as-

13

1993ko Txapelketa Nagusia.

14

pertuta nago txoriei edo izarrei begira…”. Ez Aitor, ez iezadak esan beti zerura begira hengoenik. Beste gutun batean zioen lehen txoriak zebiltzan lekuan urtxintxa (kattagorria) azaldu zitzaiola, eta orain orduak laburragoak zirela. Jarraituz, “Jon Iñakik hautsi zituen neskarekiko harremanak, baina nik urtxintxarekin jarraitzen dut gaztainak janez”.

Urteak joan eta zulotik sudurra atera nuenerako, Aitorrek bertso irakaskuntza bere esku zeukan Iparraldean, baina ez gure denboran bezala; orain dabilenak orduko eta kilometroko honenbeste jasotzen du. Pentsatzen egon nintzen nik zenbat ordu eta ibilera egin ote nituen hego eta batez ere iparraldean inoiz eskerrik ere jaso gabe.

Kitto ordurako Aitor, eritasunak mendean hartua zeukan, ordu luzeetako ebakuntzak egiten zizkioten. Harremanak jarraitu zuen beti bezala.

Kanboko Xalbador ikastegian egin nituen lanengatik eta erretiroko adina nuelako eskaintza bat egin zidaten.

Ezustean hartu ninduten, baina Aitorrek bazekien; ongi prestatutako bertsoak kantatu zizkidaten…

Geroago, Hegoaldera sartuta ere, idatzi zizkidan bertsoak, baina laster

15

1995, Usurbil (XDZ).

16

17

1992, Segura (Arg: Rufino Iraola, XDZ).

Arg: @joxearanzabal.

18

asmatu zuen elkartzeko modua. “Xanti, etorri behar duzu, betiko lagunak datoz eta: Aitor Renteria Txato, Zabaleta, Murua, Ellande, Barroso, Idoate…”, eta ez dakit nor. Beharko joan. Horrela zenbait arratsalde Aitorren etxean.

Gero, aldika gure etxera etortzen ziren ahal zutenak. Aitorren ahalak aldiko maila bat behera egiten zuen, baita nireak ere, adinaren pisurekin. Horrela ibili ginen, ni hara eta haiek niregana.

Behin erori eta lepo-hezurra hautsi nuen, eta Aitorren deiari ezezkoa eman behar izan nion, ezin nintzela joan: “Ongi pasa eta ea hurrengoan ahal dudan”. Berriz ere antolatu zuen bilkura, baina ezin nintzen kotxez ibili. “Eta zuek, etortzeko modurik?”, galdetu nion: “Ez, ez dut uste…”. Segituan ulertu nion ezertarako ez zela gai, ikusi zutenak esanda banekien. Norbait ikusteko ere ordu jakin eta une laburrez baino ezin zuen.

Halako batean bere lagun estimatuena zen Ellandek deitu zidan: “Xanti, atzo egon nintzen Aitor ikusten. Saiatzen da lehengoa izaten, baina ezin du. Esan dit: “Deitu iezaiozu Xantiri eta kanta iezaiozu bertso hau”. Azken egunak ez ziren urrun…

Aitorren eritasunaren gainetik gorde ditut bere bizipoza, umorea, lagunen egarria eta maitasun mugagabea. Zurekin eraman dituzu sentimendu isilak, adiskidetasuna eta niretzako moldatutako azken bertsoa… eta ez noa gehiago esatera.

Agur Aitor, laster arte.•

Aitor, 2014ean (Arg: Bob Edme, Berria).

20

ELLANDE ALFARO

1.

Ez dakit nola hurbildu, Aitor serio ala umore erakutsia baitaukuk beti ta erakusten onore gaitz bortitz horrek egin hauela sufrimendutako lore nik loreari begiratu nahi baina penak ezin gorde.

3.

Hara memento bortitza hara beharko goxoa so horrek Aitor, laburbiltzen dik hire izaite osoa bide luzetan lagun izan duk eta izanen bertsoa atxikak beti kantuan ariz emaiten huen ber soa.•

2.

Aipatze hutsa ez da neretzat pena goxatzeko aski hirekilako konpainia dut momentuan eskas naski hirekin bizi goxotasuna nere barnean izaki urrunagatik sendi haut Aitor nere bizipenen zati.

LEITZAKO UDALA

LEITZA, SUSTRAIAK BERTSOTAN www.leitza.eus

BI AGUR

AGURRIK EZ, JON TESTUA: FREDI PAIA RUIZ ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA BERTSOLARI ALDIZKARIA

22

23

24

25

26

A

ZALEKOA ez den gizon batek Jaurlaritza jaioberriko Sailburuari proposamena helarazi zion. Bazegoen Bizkaiko Ikastoletan euskal arte bat, bertsolaritza, irakasteko bere burua eskaintzen zuen pertsona bat: filosofia ikasketaduna, bertsolari txapelduna, bokazioduna, kulturaz jantzia, euskaltzalea, kirolzalea, gazteekin konektatzen zekiena… Bertsolaritza eta euskarazko ahozkotasunaren transmisiorako Navy Seal bat, alegia. Jon Lopategi.

Jaun Sailburuak, Lopa oso Ezker Abertzalekoa zen jakitun, hala galdetu zion mezulariari: “Ez al da kolore nabarmenekoa?”, eta besteak erantzun: “Bai, Beltza”. Erantzuna gustatu zitzaion Sailburuari, eta Bizkaian bertsolaritza zein euskararentzat pizgarri estrategikoa izan den hautua egin zuen: Jon Baltzari mundu berria sortzeko gutxieneko baliabideak eskaintzea.

Jon Lopategik bertsolariak sortzea iparrorratz bihurtu zuen (euskal kantak, dantza, musa (singularrean), eskupilota, milaka bertso entrenamendu ordu eta inposaketen aurkako jarrera despistatu bezain tinko batean oinarritutako ahozko metodoaren bidez). Zelan egongo zen bertsozalerik bertsolaririk ez bazegoen?

Bertsolarigile emankor bihurtu zen. Bertsolarion lanbide heziketa zikloa asmatu zuen. Bertsolari izatea testuinguru zabalago baten bidez ulertzen irakatsi zigun. Pentsamendu indibidual kritikoa sustatu zuen gugan; bertsolariaren oinarrizko baldintza eta kode deontologiko legez ulertuta. Taldearen garrantzia eta indarraren onurak erakutsi zizkigun; baina baita elkartzea (aho-batekotasunak norbere burua itzali eta belarriekin txalo jotzea eskatzen duenean) artaldekeria bihur litekeela eta ondoriozko ahultasun arriskua ere. Taldean jarduteko baldintza egokiak betetzen ez direnean, norbere kabuz ere lan ugari eta ona egin litekeela demostratu zigun. Arima, burua eta bihotza egunean 24 orduz eta urtean 365 egunez inplikatu zituen. Pasioak eta lanak bat egiten dutenean, oporretan bizi gara. Hori ere, Joni ikasi genion.

27

28

TXIRULARI Lopak eskumako eskuarekin bolanteari eutsi eta ezkerrekoarekin euskal txirula joz gidatzen zuen noizean behin. Halakoetan, autoko biztanleriak arreta bikoitza ipintzen zuen errepidean.

Nik ez, ni Jonen ezkerreko eskuari begira geratzen nintzen.

Horrela jakin zuen Jonek ni ere txirularia nintzena, eta txirula bat oparitu zidan.

Jonen azken urtebetetze egunean zoriontzeko deitu nion. Astebeteko aldearekin egiten genituen urteak. Marti-zozoak gara gu esan ohi zidan berak. Orduan aipatu zidan txirularik gabe zebilela, eta nik esan nion bat nuela soberan eta eramango niola. Baina bilatu arren, ez nuen aurkitu aspalditik kutxa batean gorderik nuela uste nuen txirula hura. Eta berria enkargatu nizun Jon. Pour quand? Galdetu zidan txirulagileak. Martirako esan nion nik; zozoa. Batzuetan abestia partitura baino lehenago amaitzen da. Eta zure errepertorioa irakatsi beharko diodan txirula umezurtza helduko zait laster.

30

LOPAPOSTREA Jonen gurekiko eragin kulturala gastronomikoa ere bada. Berak postrearen bere kontzeptua zuen, nigan, pertsonalki, akolito sutsua aurkitu duena. Ideia sinplea da, egitea da zailena. Menuan dauden postre gehienak plater bakarrean elkartu (arroz esnea, natila, flana, izozkia‌) eta gozatzean datza. Jende guztiari gomendatu ohi diot Lopapostrea.

BERTSOLARITZA KLANDESTINOA Liluratuta entzuten nizkion Joni bere 60ko hamarkadako ibilerak.

Gipuzkoako Goierri maite zuen, garai hartan handik zebilen sarri. Bertso saio klandestinoak, karteletan beste izen batzuk ipinita Azpillagarekin abestea, saio batetik bestera ihesean joatea‌ Txibatoak egoten ei ziren herri guztietan, eta Gora Euskadi! abestu ahala abisua ematen zieten txapelokerrei. (Garai hartan Gora Euskal Herria(k)! esateak ez zekarren isunik; karlistentzat EH espainiar lurralde kristaua zelako, baina Euzkadi ez; erlatibitatearen legearen ondorioak gurean). Baina bertsolariek ere euren begiraleak zituzten. Polizia heldu aurretik seinalea jaso eta hurrengo herrira alde egiten zuten, harrapatuak izan aurretik.

Azkenean, Idiazabalen atzeman zituzten eta isuna ezarri. Jonek ez zuen ordaindu gura izan eta kartzelara eroan zuten, Basaurira.

Espetxean jasango zituenekin beldurtu nahi zuten txapelokerrek; Hay negros y maricones esaten zioten isuna ordain zezan. Baina Lopak tinko eutsi zien bere ideiei, erosotasunaren ikuspegitik (batzuek bake santua deitzen diote) aukerarik okerrena aukeratuz.

Eredu bihurtu zitzaigun askori. Gure ideia eta erabakiei erosotasunen gainetik eusteko indarra emango digu beti.

AHOZKO SISTEMA OSO BAT Gure anaia Xabierrek Berrian adierazi zuen gisan, Jon Lopategi sistema osoa zen bere baitan. Gure etxeko ertaina zitatuz: “Ostegunetako entrenamenduetan bermatzen zuen artearen transmisioa; osti-

31

32

raletan, Bizkaiko edozein eskolatara gu kantura eramanda, bultzatzen zuen bertsoaren hedapena; eta ikasarazten zizkigun bertsoek eta kantuek dokumentazioan oinarritutako ikerketa-gosea piztu zuten nigan�.

Nik gehituko nioke, gainera, ahozko sistema zela. Idatzizko material didaktikorik erabili gabe; ahoz irakatsi zidan Jon Lopategik irakatsi zidan guztia. Bidea helburu, eta helburua bide.

Zelan uztartu zituen ahozko sistema oso bat osatzeko ezaugarriak?

Lantzen zuen arloari zegokion goi mailako jakintza teoriko eta praktikoa, pasioa, konstantzia, enpatia eta karisma. Zoritxarrez, tarteko gaitasunak gutxi sustatzen dira egungo gizartean. Lehenengoa eta azkena, ostera, sokekin lotu ohi dira; ezinbestean autonomia eta erabakimena behar baitituzte eraginkorrak izateko.

Baina Jonen mailako jokalariak zelairatu behar ditu euskal kulturak; euskal hiztun komunitate eleanitzak bere aldeko hautua, geroz eta gehiago hautu kontua baita, egin dezan.

SANO MAITATUA Jon edozein bertso saio edo euskal kulturarekin lotutako ekitalditara agertzen zenean, laster batzen zen bere albora agurtu nahi zuen jende multzoa. Gazteak, euretariko asko. Maisu gutxi egongo da jubilatu eta 16. urtegarrenera bazkaritarako bere 40 ikasle inguru elkartzeko gai dena.

34

35

36

Jonen heriotzaren osteko egunei erreparatu besterik ez dago; egunkari, irrati, telebista, sare sozialetan… izan diren maitasun mezuen ugaritasunaz jabetzeko. Unaik gogoratu digu zelan eskatzen zigun, maisu onek bezala, unea helduta bakarrik hegan egiten ikasteko. Lopategik irakatsi zigun bertsotan soilik puntu bateraino irakatsi lekiokeela jendeari. Ordutik aurrera autokonfiantza eta norbere estiloa landu behar dira, norbere kabuz. Eta nerabezaroa 30 urterekin amaitzen den jendarte honetan, gurasoen itzalaren babesa infinitura luzatu nahi den garaiotan, norbere buruarekiko konfiantzarik eza taldean ezkutatzen duen gizartean… mezu iraultzailea da Jonena. Igorrek balioan ipini zuen Argi Baltza, Bizkaiko bertsogintzaren itzalak uxatu zituena.

Iratxek Jonen lanarekiko konsagrazioa azpimarratu zigun. Egañak azken unean maitasuna adierazteak eman zion lasaitasuna. Gure anaiak Bertso-Aita deitu zion, gure etxean sentitzen dugun legetxe.

Etxahunen bertsoak ikasle guztiak ordezkatu gintuen hiletan. Ander Elortegik irudi gogoangarria utzi zigun Facebooken, Jonen herentzia artistiko eta humanoa iraunarazteko konpromiso tinkoa. Kepa Intxaustik begietan daroa bere maitasuna… bakoitzak dauzkagu gure adierazpen moduak, eta tempusak.

38

AZKEN PLANA Elkarrekin egin genuen azken plana gordeko dut betiko. Etxera joan nintzaizun bila, gurera arratsalde-iluntze pasa ekartzeko.

Bertso-plan ederra geneukan.

Orain ikusita, pentsatzen dut horrela izan behar zuela. 12 urte nituenean gure amari Berak etorri ezin badu Gernikara, ni joango naiz Algortara esanda hasi ziren gure urteetako joan-etorriak. Beraz, soilik patuak duen edertasun poetikoa ikusten diot gure azken plana zu gurera etorri ezinik eta ni zure bila joanda burutzeari. Batez ere, bidean ari zuen euriaren harira heriotzari buruz izan genuen elkarrizketa ederragatik. Hain zuzen ere horregatik; agurrik ez, Jon.• (Fredi Paia Ruiz, Jon Lopategiren ikasle eta laguna)

40

BERTSOAK: FREDI PAIA RUIZ DOINUA: UDALETXEAN BADUT (BIZKAIAN, LOPATEGIREN PATER NOSTER)

HIRU PATER NOSTER 1. “Nire hiletatara bazentozte laster errezatu Beltzari hiru Pater Noster�

Barkatu eidazu Jon ez zintezket susper eztakit errezatzen Jainkoari esker ikasiak balio baldin badit ezer (bis) kantatuko dizkizut hiru bertso eder.

3.

Eta lurrean ere zeruko erara gaztetxo bat lehenengoz badoa oholtzara bertso bakar bat edo lehen saioa bada gozatzen baldin badu gaindituz ikara oholtzaren osteko poztasun taupada (bis) irribarre horretan zu egongo zara.

2.

Zeruetan zarena aspaldi dakigu bertsolariok sarri hori dirudigu ideien itsasoko kometako firu zure kantutegia zure txiru-liru Kanpantxuko eguzki joanak testigu (bis) zure gomuta hutsak bertsoa bizi du.

43

ERREPORTAJEA

Herrialdeetako txapelketak BIZKAIA, XILABA ETA NAFARROA

44

Ez dira oso luzeak izatean bertsolari txapelketarik gabeko tarteak, beti izan ohi da ofizial edota extraofizialen bat, lurralde bati edo adin bati dagokiona, edo batek daki zeren bueltan antolatutakoa. Iazko udazkenetik hona, eta 2019an barrena, herrialdeetako txapelketak izango dira Euskal Herriaren luze zabalean. Bizkaiko Txapelketaren antolakuntza oso ondo ezagutzen du barrutik Joseba Etxebarriak, eta esperientzia horrek eskaintzen dion perspektibatik idatzi du.

Maindi Murua Berra, antolakuntzan aritzeaz gain, kantari ere aritu da, eta taldeka jokatu den lehen Xilaba Txapelketaren inguruko kronika ekarri digu. Nafarroako Txapelketaren bilakaera aztertu du Estitxu Arozenak bere esperientziatik abiatuta, eta aurtengo txapelketan gai jartzaile taldean aritu den Ainhoa Larretxeak gogoeta batzuk idatzi ditu egokitu zaion zereginaren inguruan. Arabakoa amaitu berri da, eta Gipuzkoakoa ere konturatzerako gainean izango da.

45

ANTOLATZAILE BATEN GOGOETA. Bizkaiko Bertsolari Txapelketa TESTUA: JOSEBA ETXEBARRIA ARGAZKIAK: BIZKAIKO BERTSOZALE ELKARTEA

Bizkaiko Bertsolari Txapelketako talde antolatzaileko kide naizela eta hausnarketa bat egingo ote nukeen eskatu didate lerro batzuk azaleratzeko. Urteetan aritu, eta ez aditu, izan den baten ikuspegia ematen ahaleginduko naiz.

46

M

ENDE ZAHARREAN BERTSOZALETU NINTZEN ETA MENDE BERRIAK EKARRI NINDUEN BERTSOZALE ELKARTERA. Behin barruan, zaletasunaren harrak bultzaturik, urtez urte eskualde nahiz herrialde mailako lehiaketen ibilbideari ekin diot antolakuntza lanetan, gaur hitzordua urliarekin, bihar batzarra hor, etzi saioa han‌ Baina, gogoko lekuan aldaparik ez. Eta badago ere, lantalde konprometitu batek inguraturik lan egiten denean, oztoporik zailenei ere aurre egiteko adoreak indarra hartzen du, eta behin abiada hartutakoan ez dago gelditzerik. Horrela, bada, bi urtez behingo Txapelketa amaituaz bat, hurrengoaren antolaketari ekin aurretik, egindakoaren eta bizi izandakoaren balorazioa egin beharra izaten da. Alor ezberdinetako kideek, hala nola epaile, gai-jartzaile, komunikazio talde, antolakuntza taldeko eta gainerako eragileek nork bereari dagokiona xehatzen du, hutsegiteak eta akatsak nahiz zuzen eta ondo egindakoak mahaigaineratuz, beti ere okerrak zuzentzea eta aurrerapausoak ematea helburu. Aurreak erakusten omen du atzea nola dantzatu, eta iraganak etorkizunari heltzen. Horrela ekin izan diegu Bizkaiko txapelketei urtez urte.

Azkenaldian, galdetegi bati erantzunez eta hura ardatz hartuta aztertzen ditugu gorabehera eta ertz guztiak, horrek ematen baitigu hurrengoari heltzeko aztergaia. Arestian aipaturiko alor ezberdinetako taldekideez gain bertsolariek eurek ere galdetegiari erantzuteko aukera izaten dute. Erantzun guztiak jaso eta mahai bueltan ondo eho eta iritziak kontrastatu ondoren, bidea zabalik da bi urtera etorriko den norgehiagokari begira.

Harainoko bidea, baina, kanpotik urruti samar ikusten bada ere, jardunean eman ohi dute, bai bertsolariek, bai gainerako eragileek. Izan ere, udaberriarekin batera hasten dira bestelako txapelketak ere herrialdean: Bizkaiko Taldekakoa, Eskualdeetakoak, BBK Sariketa, Eskolartekoa, Bertso Eskolen artekoak, tokian tokikoak‌ formatu ezberdineko bertso-norgehiagoka ugari, gerora etorriko den Bizkaiko Txapelketara, batetik, nahi baino plaza gutxiago egiten dituzten bertsolariak hurbilaraziko dituztenak, eta bestetik, inoiz bertan lehiatu ez diren gaztetxoak Txapelketaren ibilguan barneratuko dituztenak. Horiei guztiei bitartekoak jartzea eta bidea egiten laguntzea da guri, antolatzaileoi, dagokigun zeregina. Egiteko horrek atsegina eta plazera sortzen digu barrenean. Zirrara beroa sentitzen dugu gaztexo bat oholtza gainean ahalegin betean entzuten dugunean, transmisioaren balioaz eta beharraz jabetzen baikara, iraganetik etorkizunerako zubi-lanaren ezinbestekotasunaz. Une horietan atzera begira jartzen gara eta bertsoarekin eta bertsolaritzarekin izandako lehen oroitzapenak etortzen zaizkigu akordura.

48

Gaur egun hezkuntza arautuan egin ohi dute lehen murgilaldia bertsoaren itsasoan barneratzen diren bertsolari-gaiek, biharetziko bertsolariek. Aukera hori izan ez genuenon garaian, bestela jo gintuen bertsolaritzaren harrak. Duela mende erdiko nire kasuan, etxekoen euskaltzaletasuna izan zen bertsoaren bidera bultzatu ninduen lehen akuilukada. Kanta eta bertso zaharrak ikasiz egin nuen topo lehenengoz mundu zoragarri honekin eta harrezkero bizi izandakoa gozamen hutsa izan da, estropezu edo laprastekoren bat gorabehera, hitzez azaltzen saiatuta, neurtu ezin ahalakoa.

Oraindik ere gogoan dut bertsolari bat ikusi nuen lehen aldia eta zer nolako zirrara eragin zidan une hark. Baserriko atarian Jon Lopategi zegoela entzun nuen eta ziztuan abiatu nintzen hura ikustera. Ez zen bertsotara etorria, ganaduarentzat pentsua saltzera baizik, bertsogintzaz kanpo horixe baitzuen lanbide egunerokoan. Une ahaztezina izan zen. Gerora maiz gogoratu izan dudana eta oroitzapenen ganbaran betiko itsatsirik geratu zitzaidana. Handik aurrerakoa berez-berez etorri zen: Balendin Enbeita, Mugartegi, Azpillaga, Lopategi‌ bertso saioak batean eta bestean‌ Baina horretara heldu aurretik, bertsoari atxikitzen lagundu zidan benetako altxorra etxean bertan aurkitu nuen. Gure aita zenak garai hartan Antonio Zabalaren Auspoa bildumako liburukiak hartzen zituen eta haiexek izan ziren irakurri nituen lehen bertsoak, bertsolaritzaz benetan gozatzen irakatsi zidatenak, bertsomina sortzeraino esango nuke. Orrialde haietan aurkitu nuen altxor bikainari esker bertsozaletu nintzen, gure herrian, Larrabetzun, orduan ez zegoen-eta bertsolaririk ez bertsolaritza tradiziorik.

Gure txikitako oroitzapenak oroitzapen, gaurko gaztetxoek bestela egiten dute jauzi bertsolaritzara. Arestian esan bezala, lehen urratsa hezkuntza arautuan egiten dute gaztetxo gehienek.

BERTSOLARITZA BULTZATZEN www.berriz.eus

50

51

Hara baino lehen eta gero ere, ordea, badituzte beste bide batzuk bertsoaren eta bertsolaritzaren berri izateko eta hartaz gozatzen hasteko. Sare sozialak, komunikabideak, lagunarteko harremanak‌ Ez dago horiei ihes egiterik. Kanpoko eragina, onerako nahiz txarrerako, inoiz baino indartsuagoa den garaiotan, baliabide horiek onerako erabiltzea dagokigu guri, horien bidez gaztetxoak pertsona bezala aberastuko dituen jarduera honetara erakartzeko. Transmisioak bere bidea egin dezan bitartekoak jarri behar ditugu. Horretan dihardugu urtez urte txapelketak antolatzen aritzen garenok, txikienei ate berriak zabaltzen eta eskarmentu handiagodunei bidean laguntzen.

Horiek horrela, guretzat Txapelketa ez da bukatzen irabazleak txapela janzten duenean.

Une horrek hurrengo Txapelketari hasiera ematen baitio. Gurpilak etengabe dihardu ibilian, gure helburua ez delako txapelketa bera, bertsolaritza eta bertsolariak baizik. Helburu luze-zabal baten ingurumarian kokatu behar dugu lehia. Bi urtez behin bertsolari batzuek txapela helburu izaten badute ere, harainoko bidean beste jomuga batzuk jartzen dituzte eta horien atzetik abiatzen dira: plazak egitea, ondo pasatzea, gozatzea eta gozaraztea, norbere buruaz konforme geratzea, aurreko Txapelketako akatsak ez errepikatzea, norbere bertso eskolako gaztetxoentzat eredu izatea... Txapelketaren trenak lehiakide batzuk urrutira eramaten ditu eta beste batzuk ibilbidean zehar uzten ditu. Antolatzaileon zeregina da tren hori helmugaraino zuzen gidatzea, ezbeharrik eta istripurik izan gabe eta ustezko matxurei aurre eginez, bertsolari lehiakideak eroso senti daitezen geltokiz geltoki.

Herriz herri eta asteburuz asteburu geltokietako bakoitzean bertsozale batzuk hartzen ditugu eta beste batzuk uzten. Badira bidaiari bertsozaleak Txapelketaren trena irteera gunean bertan hartzen dutenak eta azken-azkeneraino uzten ez dutenak. Horiei guztiei zor gatzaizkie eta horientzat guztientzat lan egiten dugu.

Bateko eta besteko, denak asebetetzen saiatzen gara, bertsozale izaten jarrai dezaten, Txapelketari eusten dion euskarri sendo-

52

enetakoa ez ezik, bestelako bertso plazetan ere ahozkotasunaren tradizioaren zutaberik garrantzitsuena direlako. Zenbat aldiz entzun ote dugu Txapelketako saioetan: Eskerrik asko, zuri bertsozale, zu barik‌ Halaxe da, inoiz ez gara nekatuko bertsozale entzuleei esker ona erakusten. Bertsolariei diegun begirune eta estimu berbera erakutsi nahi diegu zaletuei ere.

Saioetan zehar bertsolaria kantuan ari denean nahiz aurreko isilaldi segundoetan, halako kontzentrazioz eta errespetuz eusteko eta bukatutakoan txalo-zarta batez eskertzeko gai direnek hori eta gehiago merezi dute.

Txapelketa joan, txapelketa etorri, bertsolariek, bertsozaleek, antolatzaileek eta gainerako eragileek gure jardunean bat egiten asmatu dugula iruditzen zait. Irudipen eta sentipen horrek mugiarazten gaitu eta indarra ematen digu bi urte barru biziko dugunaren lehen urratsak egiten hasteko. Bizkaiko geografia fisiko eta soziokulturala kontuan izanik zabaltasunez jokatzeko ahalegina egiten dugu. Eskualde guztietara iritsi nahia eta beharra dugu. Tradizioz bertsozaleenak diren guneak euskaltzaleenak

53

izaten dira. Eta lehenengo txapelketetan bertsolaritza iristea ametsa zirudien guneetan ere gaur egun bertso eskolak eta bertsolariak daude. Nerbioi ezkerraldean eta inguruetan, erdal gunea izaki, bertsolaritza indartzen ari da, hezkuntza arautuko klaseei eta bertso eskolei esker. Behinolako baserri tradizioko ahozko adierazpidea egunotan hiritartu ez ezik, erdal guneetaratu egin da Bizkaian, eta bi urtez behingo Txapelketa horren ispilu izatea gura dugu. Eginkizun latza, baina ez burutu ezina.

Maite Berriozabal Berrizbeitia gai-jartzaileak azken Txapelketako mezuan ondo adierazi zuen bezala, Bizkaiko bertsolaritzaren ekosistema askotarikoa da. Inoizkorik eta aberatsena dela esatea ez da gehiegikeria. 2018ko Txapelketa bera dugu horren lekuko: udaberriko lehen fasean sekula baino parte hartzaile gehiago izan da. Horrek berarekin ekarri du inoiz baino saio gehiago eta herri gehiagotan antolatu beharra, eta, ondo-

54

rioz, erakunde eta herri ordezkariekin harreman eta lankidetza gehiago, bertso eskoletako kide gehiagoren konpromisoa, inplikazioa eta lan egin beharra‌ Arloz arlo goraka goazela nabaritzen dugu, epaile eta gai-jartzaile taldeak berrituz eta haziz doaz. Ez kopuruan bakarrik, baita esperientzian ere, eta hori ekosistema osoaren mesedetan gertatzen da. Horregatik esan dezakegu bozgoraz, aniztasunak osatzen duen baso honetan nekez bizi daitekeela esperientzia bizigarri eta sanoagorik, inguratzen gaituztenen berotasuna hurbil sentitzen dugunean baino. Bertso mundua, era batera edo bestera, barruan daramagunok eta bizitzeko aukera izan dugunok, zorioneko gara.

Hainbeste bizipen aberasgarrik gure izaera moldatzen lagundu digute, aldamenekoa, izan bertsolaria, lankidea, bertsozalea, adiskidea‌ balioesten eta maitatzen irakatsi digutelako.

Hala ere, ez dira irudipen eta sentipenak soilik ekosistema honetan partaide izatera bultzatzen gaituztenak. Basoa bizigarri bilakatzen duen ardatzetako bat euskara bera da, pentsatzeko, amets egiteko, komunikatzeko, jolas egiteko, barrena husteko, sufritzeko, gozatzeko, norbere burua aberasteko eta izaera sendotzeko darabilgun tresna. Hortaz, hain tresna baliotsua izanik, erdaren morrontza eta mendekotasunetik askatzea dagokigu.

Euskara geu gara. Euskara badelako izan da bertsolaritza, eta hala izango da aurrerantzean ere. Euskara indartsuak bertsola-

56

57

ritza indartsua dakar. Eta gu ere indartsu egingo gaitu. Horra beste arrazoi bat ekosistema hau arnasberritzen jarraitzeko.

Bizkaiko bertsolaritzaz gogoeta egin dugunean, inoiz entzun izan dugu finalean lau mila bertsozaleren aurrean kantatzeak halako betekada bat eragiten duela barrenean, eta hori oholtza gainean baino ezin daitekeela sentitu. Oholtza prestatzen eta bestelako lanetan aritzen garenoi ere antzerako zerbait gertatzen zaigu. Pentsamendu asko eta askotarikoak etortzen zaizkigu gogora. Gaztetxotan ezagutu genuen harako bertsolari hark edo honako honek txapela janzten duenean edo perla bikainen batekin gozarazten digunean, bertsolarien urteetako lanaz eta ahaleginez oroitzen gara. Txapelketetan lehiatzeak eragiten dituen ezintasunak, nekeak, izerdi larriak, isiluneak, eginahalak eta okerrak bertsoaldi bikainekin nahasten dira gure gogoetan, eta bertsolaritzaren handitasunaz ohartzen gara.

Begirada atzera botatzen badugu, Bizkaiko Txapelketaren zurrunbiloan badira behin eta berriz gogoratu eta sekula ahaztu behar ez genituzkeen datu batzuk. 1984an kantatu zuen lehen aldiz emakume bertsolari batek Bizkaiko Txapelketan. Kristina Mardaras iurretarrak ireki zizkien Txapelketaren ateak, Mungiako pilotelakuan kantatu zuenean, hurrengo urteetan etorriko ziren emakume bertsolariei. Hamar urte geroago, 1994an, 20 urteko Iratxe Ibarra markina-xemeindarra izan zen, Bilboko Arriagan, Bizkaian final batean kantatu zuen lehen emakumea.

Harrezkero, beste datu esanguratsu bat emakume bertsolarien ahalduntzeari lotua: 2012tik hona jokatu diren lau txapelketetan finaleko partaideen kopuruan berdintasuna erabatekoa izan da, lau emakume eta lau gizon lehiatu baitira. Baina 2018ra arte itxaron behar izan dugu lehen emakume txapelduna ezagutzeko. Onintza Enbeitak ondo irabazia du ohore hori. Enbeitatarren bertsogintzaren azken adierazpena. Aurretik aititak eta osabak irabazi bezala, orain hirugarren belaunaldiko emakume bati egokitu zaio leinuaren arrastoari segida ematea bere bertsogintza Bizkaiko bertsolaritzaren gailurreraino eramanez. Emakume bertsolariek egiten duten lanaren erakusleiho dugu txapeldun berria, eta zalantzarik ez gainerako emakume bertsolari guztien isla ere badela. Nabarmentzekoa da, bestalde, azken Txapelketako gai-jartzaile taldeko hamaika kideetatik bederatzi emakumeak izatea.

Beste datu alboraezin bat da 1990eko txapelketan Igor Elortza eta Unai Iturriaga, 15 eta 16 urteko bertsolarigaiak, finalera

58

iritsi izana. Bi gaztetxo haiek plazaz plaza zebiltzan bertsolari helduz inguratuta ikustea Arriagako oholtzan bitxikeria iruditu zitzaien bertsozale eta euskaltzale gehienei, erabat ezohikoa duela 28 urte. Bertsolari handi izateko lehen urratsak eginak zituzten eta euren lanaz irabazi zuten final hartarako txartela.

Gerora, euren bertsolari maila baieztatu besterik ez zuten egin, Bizkaiko Txapelketaren gurdira igota parez pare egindako ibilbidean zazpi txapel jantzi baitzituzten bi durangarren artean.

Bizkaiko Txapelketari aitortu behar zaion beste onuretako bat da bertsolaritza lurraldeko bertso tradizio gutxiko eskualde eta herrietara eraman izana. Txapelketarik izan ez balitz, gatxa izango zen Nerbioi ezkerraldean, Enkarterrietan eta Bilbo aldean bertan ere bertsolaritzak pausoak ematea. Horri esker, zorionez, gaur egun hezkuntza arautuan Bertsozale Elkarteak eskolak ematen ditu, bertso eskolak sortu dira, eta saioak eta bestelako jarduerak antolatzen dira. Bertsolaritzarekin batera euskal hiztunak goraka doazen eskualdeok ezinbesteko dute euskarazko

59

60

61

espresiobide guztiak indartzea, belarriprestei ahobiziak batu behar gatzaizkie, eta Txapelketak badu zeregina arlo horretan.

Gaurko hausnarketak ate asko zabaldu dizkigu eta horietako batek Bizkaiko eskualde batera hurbildu nau. Han, bertsolaritza ia galduta egon ondoren, euskaltzale eta bertsozale talde batek berpizten asmatu du, etengabeko lan eta ekinari esker. Erdal giroa nagusi den hirigune batean, Uribe Kostan alegia, sekulako indarra hartu du bertsolaritzak. ALBE, Algortako Bertso Eskola, Bizkaian kiderik gehien biltzen duena izango da, bai ikasturtean zehar bertsotan trebatzen, bai txapelketetan parte hartzen.

Iruzkin hau egin beharra dudalakoan, arestian nekazari giro euskalduneko Enbeitatarrak ekarri ditudan legez orrialdeotara, orain tokitxo bat egin nahi nieke Payatarrei. Guraso erdaldunak izan eta hiru seme-alabak bertsolari izatea gaztelerak hain gogor astintzen duen ingurune batean, eurei ez ezik eskualdeko ALBEkide guztiei eskertu beharreko lorpena da. Horien ibilbidean ere Txapelketak eragina izan du, Xabi eta Fredi Bizkaiko txapel banaren jabe baitira.

Urte hauetan guztietan bizi izandako une bereziren bat gogoratu beharko banu, aipatu berri ditudan Payatarren hariari tiraka, 2006ko Txapelketa datorkit burura, Euskalduna jauregian jokatutako azken finala hain zuzen ere, Xabi Payak Exahun Lekuerekin buruz burukoa jokatu ondoren, txapeldunaren izena entzun zuen unean, oholtza gainean egindako poz-jauziak. Bere helburua lortu berri, hantxe hustu zuen barruan zeraman nerbioen zama, hantxe baretu zitzaizkion sabeleko tximeleta geldiezinak eta bukatu kirioen dantza. Txapela jantzita kantatu zuen habanera hunkigarri hura ez dugu behingoan ahaztuko:

62

Bost izen bota nahi dodaz Merezi daben neurrira; Maisu handi Amuriza eta Lopategi, biba!

Trino ta Joseba Santxo epaile onenak dira, bosgarrena ulertu barik hor egongo da begira.

TĂş no nos diste el euskera, Pero nos diste la vida, nos llevaste a la ikastola, aprendimos enseguida, ya es hora de que entiendas el canto que nos motiva, esta txapela es tuya, ay, nire amatxu querida!

Agur bertso honen hasieran bertsolaritza ibilbidean maisu eta bidegile izan zituenei hirugarren pertsonan esker ona adierazi ostean, ikus-entzuleen artean zegoen amari zuzendu zitzaion lehen pertsonan eta gazteleraz txapela eskaintzeko, ama-semeen arteko hurbiltasun eta loturaren adierazgarri. Une gogoangarria, inondik ere.

Hainbeste urtetan txapelketetan eta txapelketa batetik besterako uneetan lankide izandakoen lan eskerga eta konplizitatea ere goraipatzekoak dira. Boluntarioak, irakaskuntza arautuko eta bertso eskoletako irakasleak, eragiletza lanean erakundeekin harremanetan aritzen diren lagunak, Lankuko kideak‌ denak ere ezinbestekoak Txapelketa maila gorenean burutu dadin, Bertsozale Elkarteko altxor preziatu. Bukatzeko, aipamen bihozkor bat egin nahi nioke lantaldean kide izan genuen Ardatz Enbeita Ibarrari, 2014an zoritxarrak gure artetik eraman zigunari. Hark nonbait piztutako izarrak Bizkaiko bertsolaritza argi beza, datozen urteetan ere indarberritzen jarrai dezan, besteak beste, bi urtez behingo Txapelketaren eskutik.•

64

65

XILABAKO TALDEA. 2018ko taldekako I.Xilabaren lekukotasun bat TESTUA: MAINDI MURUA BERRA ARGAZKIAK: BERTSULARIEN LAGUNAK

2018an jokatu da Xiberoa, Lapurdi eta Baxenabarreko lehen taldekako Xilaba. Bazterrak harrotu ditu ariketa berriak, 11 talderen inguruan 44 bertsolari, gai emaile eta antolatzaile talde ederra bilduz. Urtean zehar bizi izandako esperientzia, bihotz-altxagarria izan zaidan heinean, lerro hauetan biltzen saiatu naiz, lekukotasun edo oroigarri gisa.

66

A

LTZUMARTAKO GELA MUKURU BETEA, AFALONDOA DA, GIROA BERO. Punttuka elkar aurkeztuz, umorez beterik hasi du saioa Otsoaren 7 Umeak taldeak. Bakoitza kantuan ari den heinean, heien ondoan, Julen Etxeberri gaur kantatuko ez duen taldekideak, puntuz puntu, pankarta bat agerrarazten du.

Kantatu berria izan den puntua osatzen duen ohar edo irudi bat ikus daiteke han. Kartoi bat agertzen den aldi oro, publikoak irri. Beren buruaz trufa eginez hasi, eta Eskukula taldekoei sartu diete ziria ondoren.

Ahozko bertsoa irudi eta idatziei josiz, ezusteko jokoa sortu du gazte taldeak. Kartoi gaineko zirrimarrek udalekuetako eskulanak, haietako bertso-antzerkien giroa oroitarazi didate.

2018ko taldekako Xilaba hasi den asteburu honetan bideoz iritsi zaidan agurrak ongi jakinarazten du zein izanen den aurtengoaren kolorea. Giro goxoa, umoretsua, sinpletasuna, freskotasuna, ausardia, zirika.

Xilaba honetan taldeka kantatzen dugu, ariketak elkarren artean banatuz. Maila ezberdinetako bertsolarientzat lasai aritzeko aukera zabaldu da. Lehentasuna, bertsoaren epaiketa teknikoari baino,

67

giroari eman nahi zaio. Gisa horretara, inoiz baino jende gehiago ausartu gara; berrogeitik goiti! Bertsolari talde arrunt heterogeneoa eta aberatsa osatu dugu; txapelketa edo plazetarik ezagunak zaizkigun bertsolariez gain, sorbalda gainetik hautsa kendu eta berriz argiratu gara zonbait, armairutik irten dira besteak.

Taldeak osatu ditugu, argazkitan hartu. Ezkorbrutak, Eskukula, Ostatu Batuak, Dilindan; talde izen bakoitzak badu bere istorioa, hitz jokoa. Argazkietan ere ongi ageri da txapelketari eman nahi diogun tonua.

Kontrabandoaren lekuko diren Hendaia, Azkaine, Sara eta Zugarramurdiko bertsolari banda bildu gara gurean. Maddalen Arzallus

68

eta biok Sarako trinketerat joan gara eskolarteko final egunean.

Julene Etxeberri eta Josebiñe Agirreren ezagutza egin dugu.

Aurtengo Xilaba aukera ederra izan da niretzat belaunaldi berri horren ezagutza egiteko. Gure taldekideak, Dilindan taldekoak, garaztarrak eta beste zenbait ere. Nolako energia, indarra eta kopeta! Freskagarriak dira! Funts gehiegirekin hartzen nuen agian nik bertsolaritza gazteagotan. Ohorez eta gaizki egiteko beldurrez urduri, jendearen begiradaz lotsa, serios. Kopeta zurrun, ez zen beti goxo jendaurrean kantatzea. Ezta ni entzutea ere segur aski! Pertsonalitate handiko gazteekin aritu gara kantuan Xilaban. Josebiñe taldekideak bereziki irudimenez gainezka, jarrera baikorra eta irria ezpainetan, erorka baina beti xutik, lasai, entzuleak irriz entzuteko moduko saioa eskaintzeko gaitasuna erakutsi digu.

Pausuko Xaia ostatuan, hasierako agurrean, Karidadeko Bentaren Gure negua aire goxo eta sakonean, Maddalenen gitarraz lagundurik, muga gainditzearen gaia izan genuen ahotan. Garaziko saiorako, Otsoaren 7 Umeen lehen saioko agurra ikusi eta, agur berezia prestatzeko gogoa bizitu zaigu. “Otsoak zazpi ume ta Kontrabandak hiru haur / Hemen lasai sartzen giren azken eguna da gaur!”. Shakirak Me enamoré kantuko klipean gure taldeko argazkiaren antzeko irudia duela ohartu gara, eta bertako gazteek urte batzuk lehenago sortutako Garazi style kantu satirikoaren klip droleari begi keinu eginez, Shakiraren “gerritmoan” ausartu gara beraz, reggetona ekarriz bertso saiora. “Luisenian Lui xe xe xe nian / Eta flikak rrronpuenian / Rom pue pue pue nian / Lui xe xe xe ni!”.

Hamaika talde zenbatzen dira, baina funtsean taldekako Xilaban sortu den taldea bakarra da. Niretzat, hasteko, bertsolari berriak ezagutzeko paradaz gain, bertsokide ohiengana hurbiltzeko xantza izan da. 2018ko udaberritik hasi eta hilabeteak aitzina joan heinean, mugimendu eder baten parte sentitu naiz, eta sentitzen oraindik!

Talde bakoitzak bere etxeko saioaren ardura izanki, partaideen aberastasuna saio mota eta tokietan islatu da. Gamere, Altzumarta, Sara, Heleta, lehen laurak izendatuz bakarrik ohar gaitezke xoko berriek egin dietela harrera Xilabari.

Taldekakoak, bere berezitasunean, ezohiko jendea bildu du, leku berrietara iritsi da, baita ezusteko entzulearengana ere.

69

70

71

Bertso saioetara sekula joaten ez den jendea ikusi dugu entzulerian. Halabeharrez saioa berengana hurbildu delako, edo lagun batek kantatzen duelako agian. Plazer handiena izan da enetako, ezustean saio bat entzun duen jende bat, ondoko saioetara etorri dela ikustea.

Kontuan hartuz txapelketa honen helburuak eta parte hartzaileon arteko maila ezberdintasunak, saio gorabeheratsuak entzun ahal izan dira. Batzuek preziatu dute taldeen barruan agerian zen elkartasun giroa. Urduri denak nola konta dezakeen esperientzia gehiago duenaren sostenguan. Hankaluze eta laburrez aberatsa izan den txapelketa honetan, teknikoki perfektua ez zen bertso bikain anitz kantatu da.

72

Azkaingo Xoko Onan iragan zen saioa Xilaba honen bertso berezitasunen adierazgarri izan zen nire iritziz. Azkaindar bertsozaleek lekua egin behar izan zieten Amikuzetik etorri Eskukula taldearen segitzaile sutsuei. Agurretik hasi, eta irriz eta txaloka hartu zituzten bertsoak giro ezin hobean.

Saioetan kantatutako hasierako agurrek arrakasta handia izan dute. Taldeka prestatuak eta puntuatuak izanik, originaltasun handiko balentriak ikusi ahal izan dira txapelketan zehar. Mattinsaltok, txistua eta ttunttunarekin, zazpi jauzien doinuan eman dio hasiera saioari, eta Eskukulakoek nola erantzun!

Bittor Thikoipe hasi da kantuan, agurrerako ideia guti dutela: “Nahiago dugu lekua utzi mikroa maite duteneri”. Hiru bertsolariak itzuli dira, publikoari bizkar emanez, eta jendearen sorpresa, irriak sorraraziz. Pettan Prebendek erantzi du trikota soinetik, eta Mattinsaltoko bertsolariak, bere tee-shirta ikusirik, irriz hasi dira. Pettan berriz publikoarengana itzuli delarik deskubritu du entzuleak irri horren arrazoia: paparrean, “Larrun ez hunki” elkarte ezagunaren logoa egokiturik, “Ellande ez hunki” idatzia du. Mikel Laboaren Gure bazterrak kantuaren bertsioa eginez, “Maite ditut maite gure pottokak, mendian / Larrungo tren ttikitik ikusten dituztanian”, Mattinsaltoko kide den Ellande Alfaroren paperetik kantatu du, “Larrun ez hunki”n duen inplikazioa ironiaz salatuz. Ramuntxo Christyk erantzi du gainekoa ondotik, bere paparrean “Aitzina Aitor!” Izen bereko euskal gazteriaren antolakundean egiten duen Aitor Servierri zuzendu dio bere kantua, Manu Chaoren Clandestino doinuan, umore handiz. Azkenik, Bittorrek agertu du bere teeshirta, azken sorpresa, eta berriz irri karkailak eraginez. Bertan bertsozale elkarteko logoa ageri da, azpian “Xumaien lagunak” idatzirik. Bertsolarien Lagunak elkarteko lehendakari den Xumai Murua Berraren izenean kantatu du.

Agur hori Xilaban batek baino gehiagok sentitu dugun berezitasunaren adierazgarri da; bertsolaritza kulturaren arlo ezberdinen ekarpenez jantzi da. Izan musika, antzerki eta baita grafismo edo estilismotik, baita libertimendu edo herri-antzerkien iturritik ere aberastu da.

Hona saio berean Xumaik eta Pettanek zortziko ttikian kantatu bertsoak. Xumairekin ezkontzekotan den Pettan ohartzen da Xumaik bere bikotekide ohi guzien izenak eman dituela ezkontzako gomiten zerrendan. “Baina zerrenda leitzean ni kasik erori / Nor ote da Maitena? ta Gaxuxa hori?” galdetu dio Petta-

74

nek. “Ez ditut idatziak gaitzitu zaitezen / Baina ezarri ditut izen ta abizen/ Hogeita hamazazpi dira xuxen-xuxen/ Orok ikusi dezan zeinen uros naizen!”, erantzun dio Xumaik. Pettanek zuzenean erantzun dio hogeita hamazazpiak denak gomitatuko dituztela, baina, bereak ere eginez gero, ez direla denak sartuko.

“Nerea pentsatu nuen eta ez bienak / Ikusten dut sortzen ahal dituela problemak / Soilik deitu ditzagun, utzi gintuztenak!”, ihardetsi Xumaik. “Ados Xumai goazen, ta hola abia / Ezkontza hori zinez izain da magia / Zanpez beteko dugu denek ostatia / Aldiz kanpo utziko zure familia!”, Xumaik saioa borobiltzeko hala erantzun zion Pettanten azken proposamenari: “Beraz nire familia ez da gonbidatzen / Haientzako gehiago tokirik ez baitzen / Baina etortzea ere ez zuten galdetzen / Ondoko igandez han baitugu bazkaltzen”.

Ideiaz ideia elkarri erantzunez bidea marraztuz, saio bizi eta umoretsuak entzun ahal izan dira Xilabako saioetan. Bertso horiek txalotzeaz gain, entzule eta kantukideek errepikak kartsuki kantatu dituzte. Pantxika Solorzano, Aimar Karrika, Ortzi Idoate edo Ellande Alfaro bezalako kantariak inguruan izatea gauza ederra da belarrien gozamenarentzat!

Txapelketan zehar entzungai izan den bertsoaldi mota baten

76

ezaugarri izan ziren hurrenez hurren Azkainen Aitor Servier eta Ramuntxo Christyk kantatutako bakarkakoak. Bakarkako gaiak, usu dramara jo ahal izateko idatziak izanik ere, saioarekin bat egiten ez duen giroa izanik, bertsolariek modu berezian landu dituzte. Bakarkako txapelketa batean bertsoaldi eder eta sakona egiteko joera senti daitekeen lekuan, hemen plazako saioetan bezala bertsolariek entzulea eta giroari egokitu dizkiete bertsoak, ezusteko ideiak eta, azken finean, ale ederrak eskainiz.

Etxetik 300 eurorekin atera eta ezer gabe itzuli den Aitorrek, bakarka, horrela kantatu zuen: Sagarno pixkat, garagarnoa, hasieran lasaiki, fin Txupito batzuk, patxaran batzuk, eta koktelekin ezin!

Coucou des bois-ra goaz autoan gidatzen nor den ez jakin, Autoan egin behar dugu lo, edo komunetan berdin.

Ez da egin behar besta Ramuntxo, Pettan eta Bittorrekin!�

Hastapenean pentsatu arren aski ginuela gaurko, Coucou des bois-ra iritsi eta mozkortu gira galako Behin apustu bat egin ginuen, dena ene kalterako Eta bestako trago guziak haiei ordaindu beharko, Gure aurkako azken saioa irabazi zutelako!

Ondoko bakarkako ariketan, kartoia eskuetan auto-stop egiten ari den Ramuntxok, Aitorren papera hartu zuen, bere aurreko saioko istorioa berriz hartu eta segida polita emanez, berea duen umore bereziarekin: Larunbat guziz gauza bera da, barda ezin izan bertzela Xoko Onan ginen, berotzen hasi, giroa zen hain epela Gero Ramuntxok otoa hartu, eramanen gintuela Ta orai hemen bide bazterrean, Ikusten nauzue horrela Oino eskerrak Coucou des bois-n, Kartoina eman didatela!�.

78

79

Ramuntxo fite eskapatu zen, goizeko bostak aldera Gero Ellande Xumai ta Pettan, banan-banan hor atera Baina nik pesta segitu nuen, buruari ez in galdera Ta orain triste eta hozturik, arazoa da gainera Igande goizez nor joaiten da, Xiberutik Azkainera?

Xilabaren ezaugarri garrantzitsua izan den heinean, umorea anitz aipatu dut hemen. Ez nuke erranen halere saioetan bertsolariek arinkeriara jo dutenik. Bertsoaldi seriosak, sakonak eta hunkigarriak izan dira; Aitor Sarasua gogoan, edo Dilindan taldekoek Baionako agurrean Aitor Renteria Txatoren omenez egindako bertso-pintada-agurrean adibidez. Aitor Servierrek txapelketan utzitako lana ere azpimarratu nahi nuke. Gazte-gaztetarik erakutsia zigun bertsotarako duen gaitasuna, baina udazken honetan bereziki harritu nau, heldutasun handiz eta ikuspuntu interesgarrietarik hartu dituen bakarkako lanetan bereziki; Suhuskuneko finalerdian Karidadeko Benta taldearen Demokrazia

80

kantuari eta Ahobizi txapa ekarri dion bilobari bertso ederrak kantatu zizkien. Baigorrin, finaleko saioan, hona Komunean gakotu da. Ez du atera nahi gaiari kantatu zizkion bertsoak: Eskolarako bidea hark ez du egiten errez usu laguntzen diogu bera lasaitzeko xedez irakasleengan ere sinetsi ohi dugu fedez gure alaba ttikia maite dugulako berez gaur hitz egin nahi genuen, genuen asmo onenez hamabi urte beretzat adinik zailena denez berak ez gaitu ulertzen eta guk bera ere ez.

Gure alaba delako bere klasean irrigai emaztea eta biok ere ez gaude hain lasai lagunak behar zutenak bihurtzen zaizkio etsai ezezkoa dio beti nahiz ta guk hari erran bai azkenaldian etxean dena liskar dena ezbai pentsatu dut atearen ondoan nindagola zai ez du kontatu nahi edo guk ez diogu entzun nahi.

Atean zain ia ordu bihurtzen da segundua beretako babes ote da etxeko ingurua aditu dugu eskolan maisu-maistren aburua ikasgelan zein etxean eguneroko gudua komunean utziko dut hau du toki segurua negarrez lehertu eta konpondu dezan mundua berriz lagun izan arte bera ta bere burua.

Taldekako Xilabaren bilana baikorra dela erranen nuke orokorki.

Parte hartzaileontzat aukera ederra izan da urtean zehar bertsotan aritzeko, baina baita saioak antolatu, gaiak prestatu eta epaile lanetan aritzeko ere. Beste taldeen saioak entzuterat izan gara, eta txapelketa aitzina zihoan heinean, talde giroa sortu da. Horren argazki esanguratsua izan da finaleko saioaren ondotik, Baigorriko Manexenian, afaldondoan egindako bertso sorta eta kantu saio ederra. Baita ondotik Bixentainian goizeko ordu ttikiak arte luzatutako puntukako saioa ere!

Ohartu gara jendea kantatzeko gogoz gelditu dela. Beraz, jakinik 2020an bakarkako Xilaba eta 2021ean Euskal Herrikoa helduren zaizkigula, erabaki dugu lau urtez itxoiten egon gabe 2019an berriz taldekakoa antolatzea! Kurios naiz ondoko bakarkako txapelketan taldekakoak Ipar Euskal Herrian harrotu duen mugimenduak zein eragin izanen duen ikusteko.•

81

82

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango.eus www.durango-euskaraz.eus

83

84

85

SOINUJOLEAREN AITA. Tuteratik Urdazubira, 1936tik 2019ra TESTUA: ESTITXU AROZENA ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA ALDIZKARIA

BERTSOLARI

172 kilometro daude Tutera eta Urdazubi artean. Google maparen arabera, bi ordu eta hamasei minutu behar genituzke kotxean, ordainsaria ordainduz. Asteburu berean bildu ditu bi herriok Nafarroako bertsolari txapelketak. Kilometrotan distantzia hori egin ahal izatea urte luzeetako ibilbide eta lanaren ondorio dira. Honatx nire ikuspegitik (agian autobiografikoegia) Nafarroako bertsolaritzaren bilakaeraren inguruko hausnarketa.

86

2

017AN PEPITO IANTZI, SOINUJOLE OSPETSUA, JAIO ZELA 100 URTE BETE ZIREN, ETA LESAKAKO BANDAK HARRIONDOAN, GAIARREN ETA VICTORIA EUGENIAN ESKAINITAKO IKUSKIZUNA PEPITOREN AITA PAULOK IDATZITAKO BERTSO BATZUK ABESTUZ HASI GENUEN. Hiru egun horietan zehar musikari eta entzule anitzekin aritu nintzen Pauloren bertso idatzien altxorraz. Paulori buruz dudan lehen aditzea, Lesakan lau urtez, 1979tik 1982ra, ospatu zen Paulo Iantzi saria izan zen. Beti entzun izan nuen etxean Nafarroako Txapelketarik ezean, Lesakako udalak antolatu zuela sariketa hori, Nafarroako bertsolari guztiei irekia, ez baitziren anitz.

Aitzinetik izan ziren bertze txapelketa batzuk; 1936an Elizondoko Euzko etxeak eta Euskaltzaleak (ez dakit azken hau talde antolatu bat zen edo euskaltzale talde bat zen‌) antolatu zuten kanporaketa gisako bat Donostiako finalera ordezkaria bidaltzeko. 60ko hamarkadan Vianako printzearen izenean aritu zen antolakuntza. 60ko hamarkada horretako txapelketen liburuak argitara eman ziren. Ez dut gogoan nork, baina etxeko txukunketa egiten ari zirelarik liburu horiek aurkitu eta nire esku jarri zituen bertsozale batek. Orduan irakurri nituen Xaltoren bertso gehiago. Ordura arte Xaltori buruz gehien aditu nuena Belgikako Fabiolari buruzko puntu erantzuna baitzen.

Andresek ez zekien nor zen Belgikako erregina berria eta nolabait erantzun zuen puntu hura. Liburuxka horietan Migel Arozamena lesakarraren hiru txapelen berri izan nuen. Hantxe ezagutu nuen Klemente Ezkurdia ere, Julio Soto Ezkurdia, martxoaren 23a arte guttienez, Nafarroako Txapelduna denaren senitarteko zuzena.

Elizondo – 2015eko finala.

87

2003ko txapelketa (Arg: Gari Garaialde, XDZ).

Vianako printzetik eta Bertsolarien Lagunak elkartearen arteko tartea Lesakako udalak bete zuen lehen aipatu bezala. Urterourtero ospatu zen Nafarroako Txapelketa 1983tik 2011ra.

2012an ez egitea erabaki zen eta, ordutik, bi urtetik behingo maiztasuna du Nafarroako Txapelketak. Aurten, txapelketa urtea da beraz.

Haurren agurra Nafarroako Txapelketan ohikoa izan da saioa antolatzen duen herriko bertso eskolako edo hezkuntza arautuko bertso programa jasotzen duten haurrek agurra kantatzea. 1986a zen, Lesakako frontoian hiru ikaslek abestu genuen agurra. 80ko hamarkada

88

ia osoan eta 90eko hamarkadaren erdialdera arte, hezkuntzan, txapelketa antolatzen eta elkartearen eginbehar guztien arduraduna zen Lontxo Aburuza etortzen zen ikastolara bertso tailerrak ematera, eta haren eskutik atera ginen oholtzara. Aitak iradoki zidan Migel Arozamenari buruz kantatzea. Nik ezetz, eta ikastolan neronek pentsatutako bertsoa (gogoratzen ez dudana) kantatu nuen burugogor. Agur hura kantatu nuelarik, zaila zen irudikatzen hainbertze herritako haurrak taularatzeko lanean ariko nintzenik‌ Haur garaietako oroitzapenekin jarraituz, 1987an gogoan dut Beran izan zela finala. Ernest Alkhat izan zen txapeldun, eta gogoan dut txapela jantzi ondoren txapeldunaren agurra izan ordez, bertso xorta bat kantatu zuela. Orduan izan nuen sentsazio berdintsua izan nuen Joxe Agirrek Maialeni txapela jantzi eta bertsotan hasi zenean‌ 1988an, aita hasi zen txapelketan kantatzen. Mila bider erran zioten ingurukoek txapelketan izena emateko. Berak dioenez, animatzaileak nekatu zirelarik eta inguruko presiorik ezean, orduantxe eman omen zuen izena. Anekdota moduan, Nafarroako Bertsolarien Lagunak elkartera deitu zuelarik, Estitxuren aita zela erran omen zuen. Ordurako Lontxok Tantirumairu ikastolara bidaia batzuk eginak zituen klaseak ematera eta haur bertsozaleak gehiago ezagutzen baitzituen helduak baino. Lau txapelketa egin zituen aitak ni plazaratu aitzin. Sentsazio arraroa da nerabe batek bere aita taula gainean entzutea‌ Nik uste ni izan nintzela bere epailerik zorrotzena.

90eko hamarkadako zurrunbiloa Ikastolan 8. maila bukatu eta Oronozko institutura joan ginen 1989an. Erabat eten zen ikastolan bertso-

TXERRiKiEN BANATZAiLE ETA EKOiZLEA

ENPRESEN ZENTRUA. Ama Kandida 21 307. moduloa, ANDOAIN

943 592 923 / www.ormaki.eus

1989, Baxenafarroa (Arg: Joxe Antonio Zaldubi, XDZ).

90

1988ko txapelketa (XDZ).

2004ko txapelketa (Arg: Alberto Elosegi, XDZ).

91

2005ko txapelketa (Arg: Alberto Elosegi, XDZ).

laritzarekin genuen lotura: ez genuen asteroko tailerrik, ez Lontxoren bisitarik, ez eta Mendizabal eta Telleriaren noizean behingo bertso eta txisterik. Nafarroako Txapelketan bertsolari ez hain gazteek kantatzen zuten garai hartan. Bittor Elizagoien zen gazteena orduan, 30 urte betetzear. Manolorekin batera Lesakako gaztetxo zaletu batzuekin eta Arantzako gazte talde batekin solastu ondoren, martxan jarri zuten Bortzirietako bertso eskola. 90eko hamarkadan Nafarroako Txapelketa gaztetuko zuen taldeari arnasa emanez, Arantzako Ekaitza elkartean elkartzen hasi ginen. Pixkanaka, aranztarren kopurua jaitsi egin zen eta lesakarrena mantendu. Ondorioz, Lesakako Arrano elkartean biltzen hasi ginen eta han biltzen gara gaur egun ere.

1992an bi plazaratu ginen talde hartatik, Xabier Silveira eta biok. 1993an, bertze lau. Laster, bigarren labealdia ere bero atera zen, oraindik ere hoztu ez den labealdia.

92

Berueteko ostatuan Nafarroa Behereko bertsolariak Paulo Iantzi sarira gonbidatu zituzten 1980an. Eta ordutik Nafarroako Txapelketan kantatzen zuten. 1991n Urko Atxutegik eta Jexux Arzallus lapurtarrek abestu zuten lehen aldiz txapelketan. 2000. urtean iritsi zen Lapurdiko labealdi potentea. 2002ko eta 2003ko Nafarroako txapelketetan txapelduna eta txapeldunordea Amets eta Sustrai izan ziren. Ordurako Txapelketa Nagusiko finalean kantatua bata, eta atarian gelditua bertzea. Berueteko ostatuan egin zen bilera batean hartu zen erabakia: bi aldeen mesederako, Nafarroako Txapelketan Nafarroako bertsolariak arituko ziren ordutik.

Banaketa honetan, banaketa guztietan bezala, une gogorrak bizi izan ziren, baina erabakiak alde on ugari ekarri zituen: Nafarroako bertsolarien nabarmentzea, horixe baitzen txapelketaren helburu nagusia eta azken urteetan betetzen ez zena (kontrako efektua ere izan zuen zenbaitetan eta zenbaitentzat); Iparraldean mugimendu propioa izatea, Xilabaren sortzea‌

Anaitasunatik ahizpatasunera Xabier Silveiraren nagusitasunetik, Julioren nagusitasunera pasatu gara azken 10 urteetako ibilbidean. Eta zertarako ukatu, aurten ere Julio da faborito nagusi (hau txapelketa hasi aurretik idatzitako testua da). Baina Juliok ederki daki Eneko Lazkoz egundoko bertsolaria dela eta bolada onean dabilela. Aimarrek Txapelketa Nagusiko finalerdietan kantatu zuenetik saio on asko egin dituela dakien bezala. Euren onena emateko prest daude Julen, Eneko, Xabi eta Terre ohiko finalistak. Alazne, Iker, Josu, Joanes, Saioa, Patxi eta Mikel, aitzineko txapelketan finalaren atarian gelditu zirenak euren garapena erakusteko gosez daude. Lehenik eta behin finalerdi gosez irtengo dira Irati, Iban, Joana, Sarai, Diego, Endika, Sahats eta Saats. 18 urte bete gabe ariko da Xabat! Zorionak eta animoak denei, izena emate hutsa da eskertzekoa!

Nire lehen txapelketan, 1992an, neska bakarra izan nintzen, baina 1993an baginen hiru; haietatik bi, finalean. 1999. urteko Txapelketa arte Amaia Teiletxea (1993 eta 1994an) eta hurrengo lauretan Estitxu Fernandez izan nituen bertsokide finaleko oholtzan. 2000n 2001ean eta 2002an, berriz, neska bakarra. 2003an, Miren Artetxe ere han zen, eta berriz bakarra 2004an eta 2005ean. 2006an Erikarekin batera aritu nintzen.

Ordutik, Erikak bertze hiru finaletan abestu du eta nik bitan.

93

94

1990ko txapelketa (Arg:Juantxo EgaĂąa, XDZ).

Baina emakume bakar izanik. Azken bi finaletan, aldiz, ez da emakumerik izan. Hauek finaleko datuak, orokorrean Txapelketako emakume parte hartzaileen kopurua honakoa izan da 1992tik hasita: 1, 3, 3, 3, 4, 4, 4, 4, 6, 5, 1, 3, 2, 2, 2, 2, 1, 3, 4, 4, 4, 4, 7, 5, 7. Horiek bertsolarien datuak dira. Baina Nafarroako Bertsolari Txapelketako gai-jartzaileetan emakumeak izan dira nagusi azken urteetan, eta epaileetan ere parekidetasuna da nagusi.

2019an zazpi emakumek eta 23 gizonek eman dute izena.

Anaitasunan ahizpatasun pixka bat ikusteko gogoz gaude! Zoratu daitezela estatistikak.•

96

97

Iruñea – 2017ko finala.

98

99

ERRAZA USTE BAINO ZAILAGOA DENEAN. Gai jartzaile baten gogoetak TESTUA: AINHOA LARRETXEA ARGAZKIAK: BERTSOLARI ALDIZKARIA

Ailegatu eta ailegatu bezain azkar igaro ere egin zaigu Nafarroako Bertsolari Txapelketa. Urduritasuna, presioa, poza, plazara ateratzeko gogoa‌ emozio salda bat ekarri ohi du txapelketak parte hartzen duten bertsolarientzat. Alta, emozio salda hori ez da bertsolarientzat bakarrik izaten, bertso ekosistemaren parte diren bertzelakoentzat ere emozio handiko egunak izaten dira. Saioak non diren begiratu, sarrerak erosi, asteburuak saioen arabera antolatu.. Azken hilabetean bertsozale anitzek izandako buru hausteak izan dira horiek.

Txapelketako gai jartzaile taldeko kidea bazara buru hausteak handiagoak dira oraindik.

100

F

IGURA GARRANTZITSUA IZATEN DA GAI JARTZAILEARENA. Bertsolariak kantuan ari diren aldiro ez da gai jartzailerik izaten, anitzetan librean, hau da, gairik eman gabe aritzen direlako. Bertze anitzetan saioaren zati bat bakarrik gidatzen du, saioaren pisua librean aritzeari utziz. Bertze batzuetan, aldiz, saioaren nondik norako guztia gidatzen du. Bertsolariak gidatzen ditu gaiak emanez. Saioaren tenplea neurtzen du, ariketa berezi edo jokoak proposatzen ditu. Entzulea aztertu eta saioak iraun behar duen denbora ere zehazten du —normalean—. Finean, bertsozalea zein bertsolaria saiotik gustura atera dadin saiatzen da. Figura garrantzitsua da gai jartzailea, eta batzuek uste dutena baino zailagoa da saio bat behar bezala gidatzea.

Plaza librea alde batera utziz, araututako txapelketako gai jartzaileei buruz solasteko orduan bi multzo ezberdinduko nituzke.

Alde batetik gai jartzaile taldean elkartu, gaiak prestatu eta ondotik txapelketan aurkezten ez dutenak; eta bertzetik aurreko lan guztia egin eta horretaz gain saioak aurkezteko ardura dutenak, hau da, plazara ateratzen direnak. Noski, Nafarroako gai jartzaile taldean ere bi multzo ezberdinetako jendea dago.

Plazara atera direnak aldiz aurpegi berriak eta jada entzulearentzat ezagun direnak izan dira.

101

102

Edozein txapelketa dela ere, gai jartzaileentzat lan handiko asteak izaten dira txapelketa inguratzen duten horiek. Uste baino lan zailagoa eta luzeagoa izaten baita plazara gai txukunak eginda ateratzea. Nafarroan, horretarako, astean behin elkartu gara gai jartzaile taldeko kideok. Hala ere bilkura horiez gain, etxetik lan eskerga egin behar izaten da bilera eguna iristen denean gai sorta eder bat eginda egon dadin eta bilera gehiegi luzatu ez dadin.

Ariketa bat proposatuko dizuet. Imajinatu zuen burua horrelako bilera batean. Arratsaldeko bortz eta erdiak dira. Zazpi lagun daude Nafarroako bertsozale elkarteak IruĂąeko Arrotxapea auzoan duen egoitzan bilduta. Atea itxi dute eta ekin diote batzarrari. Bilera hasteko, orain are idatzita dauden gaiak irakurri dituzte, eta egokiak izan daitezkeenak bertze multzo batean sartu dituzte. Ustez egokiak edo balekoak diren horiek aztertu dituzte, eta horietako batzuk bertze modu batez adierazi dituzte argiago ulertzeko. Gai horiekin bertsolariek ze kantatuko luketen imajinatu dute eta gaia egokia dela uste ondotik, ozen irakurri dute. Baleko gai guztiak multzo berezi batean sartu dituzte, txapelketako saioren batean erabili ahal izateko. Noski, hori ariketa ezberdin guztietako gaiekin egin dute, hau da zortziko handi eta txikiarekin, hamarreko txikiarekin, puntu erantzunekin eta kartzelako gaiarekin. Tartea dago, noski deskantsurako eta meriendatu ere egin dute.

Bilerak nolakoak diren ikusita, pentsa daiteke erreza dela txapelketarako saio baterako gaiak idaztea. Hala ere dena ez da uste bezain erraza izaten. Ustez gaia egoki idatzita dagoenean eta saio batean kokatzeko prest dagoenean sortzen baitira buruhauste handienak. Ustez balekoa den gaia anitzetan lehenagotik aditua dago, eta mila buelta eman arren ez da lortzen bertze ikuspuntu bat jorratzea. Denok uste baino zailagoa baita gai originalak sortzea.

104

105

Buruhauste handienak, ordea, gehienetan puntu erantzunekin izaten dira, zaila baita erran nahi den guztia bi lerrotan sartzea, garrantzitsuena hasieran erratea eta errima erraza izatea. Gainera, gaiak zer errana izatea komeni izaten da, bertsoak edukiz betetzeko. Beharbada bertsolari anitzentzat ariketa zailena izaten da aipatutakoa, gai jartzaile anitzentzat ere bai.

Egokiak izan daitezkeen gaiak egin ondotik ailegatzen da gai horiek saioka antolatzeko unea. Hau da, egokia den gai bakoitza saio zehatz batean kokatzea. Lan handia eskatzen duen ariketa izaten da, saio eta gai guztiak orekatzeaz gain, bertsolari bakoitzak izanen dituen gaiak ere orekatu behar direlako. Ezin

106

dira saioak bertzerik gabe bete, oreka bat mantendu behar da denean; gainera, fase bereko saio guztiak elkarren artean orekatuak izan behar dira. Saioa osatuta, oreka taula osatzen da.

Izenak erraten duen bezala, saioan zehar ariketa guztiak orekatuak diren ikusten da taulan, eta ea gai edo temaren bat errepikatzen den.

Hori dena egin ondotik erran daiteke osatuta dagoela ohiko txapelketa bateko saio bat. Gaiak sekretupean mantentzen dira inora eta inori ez zabaltzeko eta aurkezleak bakarrik jasotzen ditu; konfidentzialtasuna garrantzitsua da plazara ailegatzen direnean bertsolariek aukera berdintasuna izateko. Puntu horretan bukatzen da gai jartzailearen lana eta hasten da aurkezlearena.

Protokolo luzea du saio bat prestatzeak, eta hala ere izaten dira akatsak. Erruz saiatzen gara plazara gai berri eta originalak plazaratzeko, baina bistan da ez dugula beti lortzen. Gai bera hamabortz pertsonak irakurri eta behin eta berriro errepikatu arren saihestu ezina da batzuetan plazan dagoeneko ateratako gaiak ateratzea edo jada landuak dauden temak berriro ere ateratzea.

“Zenbat buru, hainbat aburu” dio euskarazko esapide batek eta bertsolaritzan ere horrela izaten da. Batzuentzat plazaratutako gaiak modernoegiak izanen dira, bertze batzuentzat klasikoegiak, errepikakorrak, aspergarriak, surrealistegiak… Zaila da denen gustukoa izatea. Bertsolari eta entzule gehienak gustura badira ni behintzat konforme geldituko naiz.

Iritsi bezala ia igaro ere egin zaigu txapelketa. Ziur zuetako batzuk gustura gelditu zaretela aditutako bertso saio eta gaiekin, bertze batzuk beharbada gehiago espero zenuten eta ziur izanen dela txapelketako gaiekin haserretuta dagoenik ere. Guk gai berriak sortzen jarraituko dugu, orain arte atera gabeko auziak plazaratzen eta ateratakoak era original batean birformulatzen— edo saiatzen behintzat—. Bertsozaletasunak mugitzen gaitu, bertsorako grinak, sorkuntzarakoak. Noski, egingo direla akatsak, beti egin izan dira eta ziur aski beti eginen dira. Berri Txarrak taldeak erraten duen bezala, “pasioa da hemen exijitzea zilegi den gutxieneko hori”. Pasioa behintzat ez zaigu falta.

Hurrengo txapelketan ikusiko dugu elkar.•

107

Jakes Larre (EKE).

108

109

TESTIGANTZA

“Haizeak bidali du handikan onuntza / geroztik hemen dabil gure andaluza…”

TESTUA: MANU BENDALA ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

110

111

112

E

GIA ESAN, HAMAIKA MOTIBOK BULTZATU NINDUTEN ETORTZERA: LANA, PERTSONAK, KULTURA… Bizitzera etorri baino lehen udatan etortzen nintzen autismoa duten pertsonekin udalekuak egitera. Berehala harrapatu ninduen hemengo giroak, hemengo jendeak, eta bai… hemengo hizkuntzak. Libretatxo bat izaten nuen beti aldean, lagunei etengabe galderak egiten nizkien, eta han apuntatzen nituen hitzak, esaldiak eta esanahiak. Unibertso berri bat ezagutzen duen umetxo bat bezalaxe, liluratuta lehen unetik.

Ez nuen denbora luzerik behar izan haizeak harrapatzen eta honaino ekartzen uzteko. Argi nuen aukera bat eman nahi niola Euskal Herriari, luzerako izango zen edo ez jakin gabe. Munduko nire bazterra agian hemen ezkutatzen zela esaten zidan barneak, eta ezin nuela egiaztatzeko aukera pasatzen utzi. Horregatik, maletak ilusioz bete eta bazter horren bila etorri nintzen.

Gaur egun, argi dago hau dela munduko nire tokia, barneak arrazoia zeukan. “Euskal Herri osoko bazter guztietan, etxean aurkitzen naiz, amaren besoetan”. Orain dela hamar urte espero ez nituen aldaketa asko izan dira nire bizitzan; orain dela hamar urte espero ez nuen pertsona naiz. Beraz, haizeak nahi duen adina putz egiten jarrai dezala, baina hemen manten nazala.

Sevillan sortu nintzen ni han ditut nire anaiak amona eta amatxo trianera hain alaiak, haizeak behin aldatuta nire zain ziren garaiak euskaraz eta bertsotan dira orain nire nahiak.

“Ama del alma querida” bota zuen Xabi Paiak “abuela eta abuelo” ondo esanda Jon Maiak; ahotik sendotzen dira berriak diren sustraiak.

113

114

115

Euskara da euskaldun egiten gaituena…

Iritsi bezain laster ulertu nuen ezinezkoa zela euskara Euskal Herririk gabe eta Euskal Herria euskararik gabe ulertzea, berehala ulertu nituen Xalbadorren Herria eta hizkuntza bertsoak, Mikel Laboaren kantaren bidez ezagututa “Herria da gorputza, hizkuntza bihotza / bertzetik berextean bitarik bakotxa / izaite horrendako segurra hil hotza”, hizkuntzara hurbildu beharra sentitu nuen, euskal kultura hobeto ulertzeko, herriaren parte sentitzeko. Horrela hasi nintzen euskaltegira joaten eta ikasten nuen apurra beti erabiltzen. Zenbat eta gehiago hurbildu hizkuntzara, gero eta maiteminduago nengoen. Eta luze eman gabe argi nuen euskaraz bizi nahi nuela. Horregatik, nahiz eta oso pertsona harroa ez izan, gaur egun oso harro esaten dut euskalduna naizela; euskaraz bizi naizelako, hautu pertsonala egin nuelako eta egunero hartzen jarraitzen dudalako. Berdin da non jaio, euskalduna naizela ezin da gaur egun kolokan jarri, euskarak ni definitzeko indarra daukat, zer naizen, nortasuna emateko baimena eman diot hizkuntzari, eta hori ez da gutxi.

Zenbat arrazoi duen askotan erabiltzen dugun leloak: “Euskara da euskaldun egiten gaituena”.

Hala hasi nintzen eta hala jarraitzen dut. Euskal Herrian luzaroan egongo nintzen jakin gabe ere, euskaltegian, pisukideekin eta lagunekin joan nintzen ikasten; kalean, erabiliz batez ere. 2015ean Donostian lanean ari nintzela, eszedentzia eskatu nuen barnetegi batera joateko (Maizpide), nire ikasketa prozesuari bultzada handi bat emateko eta erabat euskaraz bizitzeko aukera izateko.

116

117

Garagardoa izan zen, noski, ikasi nun lehengo hitza gero, borrokan, agertu ziren subjuntibo ta baldintza, baina klasean armak hartuta; hiztegia ta lapitza, kalean beti mingaina libre “Manu, zu euskaraz mintza�; lotsa galduta aurkitu nuen unibertso baten giltza.

Hortik Gasteizera, eta AEKn irakasle izateko aukera sortu zitzaidan. Euskararen munduan lan egitea? Zelako abentura!

Hori bai ez nuela espero honaino ekarri ninduenean hegoaldeko haizeak! Ezetz esan ezin zitzaion beste aukera bat. Beraz, nuen plaza finkoa utzi eta aurrera! Ez naiz damutu ezta segundo batean ere. Zein opari ederra, nire bizitzan, euskararen munduan lan egitea! Egunero gozatzen eta ikasten dut. Gainera, euskarak

asko eman didanez, horrela zerbait itzultzeko aukera daukat.

Horretaz gain, badaukat aukera ikasleei esateko posible dela zerotik hasi eta euskara ikastea, euskara maitatzea eta euskaraz bizitzea. Kariñoz eta pasioz eginez gero, dena da posible; baita euskara bizitzaren ardatz bihurtzea ere.

Portzierto, ahaztu egin zait komentatzea AEKn lan egiteko egindako lan-elkarrizketan bertso bat botatzen ausartu nintzela.

Ordurako bertsoak jada presentzia zuen nire bizitzan.

Eta bat-batean… bertsoa!

Gasteizera bizitzera joatea (lehen Gipuzkoan bizi nintzen) eta bertso eskolan izena ematea batera iritsi zitzaizkigun, 2015eko urtea bukatzean, hain zuzen. Baina bertsozaletu, aurretik egin nintzen.

Orain gogoan daukat ikusi eta entzun nuen lehen bertsoa. Ordura arte kontu ezezaguna zen. Euskaltegiko irakasleak Miren Amurizaren bideo bat jarri zigun klasean.

Berehala maitemindu nintzen ikusten eta entzuten ari nintzenarekin; Miren berarekin, ahotsarekin, doinuarekin, errimen jolasarekin, bertsolari figurarekin, eta esaten, egiten eta transmititzen zuenarekin. Memento hartan argi bat piztu zitzaidan buruan eta barrutik etortzen zitzaidan oihartzun bezalako bat entzun nuen, gaur egun oraindik errepikatzen den ahots bat: “Hara… nik ere hori egin nahi dut”. Euskaraz kantatu, inprobisatu, trans-

mititu, barruan eramaten denari ahotsa eman. Hain urrun ikusten nuen! (eta oraindik ere oso urrun ikusten dut Mirenek egiten duena egiteko gai izatea). Miren izan zen, kontziente izan gabe, bertsoa aurkeztu zidan pertsona, bertsolaritzaren lehenengo atea aurrean jarri zidana eta irekitzeko jakin-mina piztu zidana.

Une hartan ez nekien urte batzuen buruan ate hori hainbeste zabalduko zitzaidanik.

Hortik aurrera, tarteka joan zen agertzen bertsoaren figura.

Maizpide barnetegian hilabeteak eman nituen euskara ikasten eta euskal kulturara hurbiltzen; han saio batzuk gozatzeko aukera izan nuen. Gogoan dut German Urteaga edo Ane Labaka (beste batzuen artean) hango bertso-afarietan edo udako saioetan deskubritu nituela.

Bertsoaren funtzionamenduaren barruan (ariketak, neurria, errimen familiak) asko sakondu gabe, eta nahiz eta gauza asko ez nituen ulertu (euskara maila zela eta), gero eta erakargarriagoa iruditzen zitzaidan bertsolariek egiten zutena; “miresmena� zen buruan nuen hitza. Zein polita zen hitz malabaristak ikustea eta entzutea, zein polita zen apaingarririk gabe (ahotsa, gorputza, kantaera besterik ez) errimaz errima, erori gabe ibiltzeko eta aurrean, ondoan eta atzean zegoena hunkitzeko zuten gaitasuna.

Hori zen arreta gehien deitzen zidana, eta, zorionez, horrek jarraitzen du izaten arreta eta miresmen gehien deitzen didana.

Halaxe animatu nintzen lagun batzuekin 2013ko Bertso Txapelketa Nagusiko finalera joaten, han kantatu behar zuten bardoak apenas ezagutu gabe (Maialen Lujanbio izan ezik), finalaren mekanismoa eta egin behar zituzten ariketak ere ezagutu gabe, eta doinu asko lehenengo aldiz entzunez. Euskara ulertzeko gai nintzen, baina aitortu behar dut gauza askok ihes egiten zidatela‌ Baina berdin zion, traba guztiak desagertu ziren BECera sartu bezain laster. Izugarria izan zen dena! Banekien bertsoa kontu hunkigarria zela, baina ezin nuen imajinatu ere egin han

120

121

aurkitu nuen emozio-olatua: giroa, magia, oihartzunez betetako isiltasunak, zirrarak, bertsolari eta publiko arteko harremana... olatua ez, tsunami bat, hitzaren inguruan dantzan. Hamalau mila lagun, bakoitza bere errealitate propiotik bertsolarien kantuetatik eta ikuspuntutik munduari zabaltzen. Oholtza eta azken harmaila arte distantzia fisiko luze bat izan arren, bakoitzaren belarrietara kantatzen ziguten.

Hala piztu zitzaidan barruan gar txiki bat, eta denbora eman zuen barruan piztuta, asko erre gabe baina piztuta‌ su bihurtu arte.

“Sua‌ txispa bat aurrena, berotzen duena eta bi begiradek sortzen dutenaâ€?.

Barnetegiko abentura bukatu ondoren haizeak Gasteizera eraman

122

ninduen. Handik hilabetera AEK-ko glotodidaktika ikastaroa egiteko aukera sortu zitzaidan, eta aurrerago, lan egitekoa ere bai. Baina hasieran, batez ere bi kezka nituen buruan. Alde batetik, euskara ikasten jarraitzea (titulu batek nahi zuena esan ahal zuen, baina argi nuen asko nuela oraindik ikasteko… eta zorionez, badakit gaur egun oraindik gero eta gehiago dudala) eta, beste alde batetik, leku bat aurkitzea harremanak euskaraz egiteko.

Gasteizko Udalak urtero hamaika ikastaro eskaintzen ditu, Gizarte Etxeetan egiteko. Ikastaroen eskaintza eskutan erori zitzaidan, eta han zegoen: “Bertso lantegia”. Aukera ezin hobea giro euskalduna ezagutzeko eta euskalduntze prozesuaren abentura jarraitzeko: sormena lantzeko euskaraz, burua azkartzeko, lexikoa ikasteko… euskalduna sentitzeko.

Gogoan daukat lehen klasera joan nintzeneko oroitzapena (2015eko azaroaren astelehen batean), zalantzaz betea eta bidean behin eta berriro neuri buruari esaten: “Baina zu, flipatua! Nora demontre zoaz? Nola joango zara bertso eskola batera oraindik dakizun euskara menderatu gabe, ba?”. Bidean behin baino gehiagotan pentsatu nuen hobe nuela buelta eman eta ridikulua ez egitea. Baina konturatu nintzenerako jada klase barruan nengoen, “Bertsosaltsa” bertso eskolan. Aurrean, Felipe Zelaieta bertsolari eta maisua, 8ko txikiei eta nagusiei buruz hitz egiten, neurri, poto, hankaluze eta ez dakit zenbat hitz gehiago. Ondoan, oso jende jatorra, batzuk errimak elkartzeko gai zirenak eta beste batzuk ni bezain galduta. Binaka jarri eta “txakurra” hitza hartuta errima batzuk pentsatu, esaldiak egin silabak neurtuz, baina hori baino lehen erabaki behar nola bukatu nahi… eta bota!

Ai ama!! (orain etxean daukat erabili nuen papera: “muturra”, “agurra” eta “beldurra”). Onartu behar dut klase denboran bitan edo hirutan pasatu zitzaidala burutik hurrengo egunean ez bueltatzeko ideia (hala egin zuten egun hartan ni bezain galduta zeudenek), baina txispa jada berotuta zegoen eta han agertu

123

124

125

nintzen berriz hurrengo astean ere, eta hurrengoan, eta hurrengoan… Sekula ez zait berriz ideia hori burutik pasatu.

Bertso-maisuak behin esan zidan “bota bertso bat, mutiko” ta hasi nintzen koplarik kopla eta zortzikoz zortziko, orain badakit bertsoaren sua ez zaidala itzaliko; duela urteak esanez gero ez nuke nik sinetsiko.

Astez aste bertsoaren funtzionamendua ulertzen joan nintzen, errimak klasean eta nire kasa lantzen, etxean bertsoak entzun eta entzun, Euskal Herriko bertsolariak ezagutzen… Euskararekin gertatu zen moduan, konturatu baino lehen jada ez zegoen ihesbiderik; maiteminduta nengoen. Astero agur bat prestatuta eramaten eta pixkanaka klasean zeozer botatzera ausartzen. Urte batzuk lehenago piztu zitzaidan txispa hark txispa izateari utzi zion, dena berotzen duen su bihurtu zen berehala.

Felipek berehala jaso ninduen hegapean, eta konfiantza zein babesa eman zizkidan (gauza bera jarraitzen du egiten gaur egun), hasieran zorrotz eta serio zuzentzen zidan arren, beti nire bertso-aitatxo moduan ikusten dut. Egun, asko lasaitzen nau bere ondoan kantatzeak, babestuta sentitzen bainaiz, eta, zorionez, berarengandik oraindik badut zer ikasi (asko, gainera). Pentsatu nahi dut berak ere nigandik baduela zer jaso, bertso teoriari edo gaitasunari buruzkoa agian ez, baina bai nire gogoaz kutsatzea.

Bera hasi zen ni Kakiturri elkartera eramaten. Han Gasteizko “beteranoen” bertso eskola elkartzen da astero. Bertan Asier Otamendi, Juaristi, Rikardo, Beitto, Rico eta beste bertsolari eskarmentatu batzuk ezagutzeko aukera izan nuen. Hasieran, unibertso bat zegoen haien eta nire artean kantatzeko unean. Gaur egun oraindik badago kalitatezko edo gaitasunezko aldea, baina eskertzen

126

dut haiekin praktikatzeko eta haiengandik bertsotan ikasteko dudan aukera. Aitortu behar dut batzuetan oso ezberdinak garela pentsatu ohi dudala, baina egon dira eta beti egoten dira prest ni hobetzeko haien harri-koskorra jartzeko. Eskertzekoa da.

Haiekin Bertsotruk egitasmoan parte hartzeko aukera behin baino gehiagotan izan dut. Hala iritsi zitzaidan nire lehenengo plaza, nola ahaztu, bada?

“…eta oso gaizki ateraz gero, saiatuko naiz berriro”.

2016ko azaroaren 5ean, jendaurreko nire lehenengo saioa izan nuen, Azpeitian, Erniarritz bertso eskolarekin batera. Egun polita izan zela esanez gero, ez naiz gezurretan ari, baina sufritu egin nuela gozatu baino gehiago aitortu behar dut.

Imajinatzen dut zaila dela norberak bere burua erabat prest ikustea jendearen aurrean kantatzeko, baina gaur egun argi daukat une hartan ez nengoela prest. Aurrean, 35 lagun inguru; Imanol Lazkano eta Beñat Lizaso, besteak beste.

Bazkari luzea, oso luzea… amaigabeko bazkaria iruditu zitzaidan, eta ni gero eta urduriago jartzen. Kantatu aurretik oso urduri nengoen.

Kantatu eta etxera joan besterik ez nuen nahi.

Behingoz iritsi zen unea;

128_B113

ni, Felipe bera eta Serapio Lopezen artean; haien partetik, berriz, Eduardo Larrañaga, Haritz Etxeberria Ministro eta Iñaki Tolosa (azken hau lehen aldiz aritu zen jendaurrean).

Gogora etortzen zait Xabier Amurizak Zu ere bertsolari liburuan ematen duen aholku bat, halako egoeretan menperatuta dituzun doinuak erabiltzeko: “Auto batean ibiltzen ikasi eta gero aisa moldatuko zara besteetara. Bestela, karneta ateratzen ari denari auto berria ematea bezala litzateke”. Eta han nor eta neu, non eta hasierako agurrean menperatuta ez nuen doinu bat erabiltzen (pentsatzen nuen banuela, baina ez zela horrela azkar konturatu nintzen). Hasi bezain pronto, zast! hanka sartuta. Beraz, urduri ez, hurrengoa! Hala ere, saioak aurrera egin zuen, ofizio bat eginda, beste ariketatxo bat, oso giro ona eta oso gustura ezinezkoa iruditzen zitzaidan amets bat betetzen. Ederra plaza!

Gainera, agurreko doinuarekin nahasi egin nintzen, baina agurrean esandakoa oraindik ere gogoan dut.

Andaluziatik bertso mundura duela gutxi egin nun igo nahiz hasieran bakarrik jakin lara lara lara liro gaur nire txanda, lehenengo aldiz barruan hainbat bertigo, beraz, lagunok, izan pazientzia rimatuko dut astiro; ta oso gaizki eginez gero, saiatuko naiz berriro.

Gaur egun konfiantza handiagoa daukat neure buruarengan.

Prest ikusten dudala ez dakit esango nukeen. Baina, behintzat, gozatzeko sufritzeko baino gaitasun handiagoa dudala uste dut.

Eta dena den, ahoa ireki eta lehen bertsoa bota aurretik, beti pentsatzen dut gauza bera neure kolkorako: “Lasai, Manu, gaizki ateraz gero, hurrengoan saiatuko zara berriro”. Horixe esaten

129

Gogoan daukat lehen klasera joan nintzeneko oroitzapena (2015eko azaroaren astelehen batean), zalantzaz betea eta bidean behin eta berriro neuri buruari esaten: “Baina zu, flipatua! Nora demontre zoaz?�

130

nion neure buruari euskaraz solas egiten hasi nintzenean, zergatik ez bertsotan aritzeko orduan? Hanka sartzeko beldurrik ez, horrela ikasten da eta.

Behin nobatada ordainduta, eta lehenengo plazako eskarmentua jasota, beste plaza batzuk oparitu dizkit bizitzak eta hainbat kantari ederren ondoan kantatzeko erregaloa ekarri dit haizeak.

Bertsotruk egitasmoa dela-eta, beste bertso topaketa batzuk etorri dira, non bertsolari ederrekin errimak trukatzeko aukera izan dudan: Mikel Artola, Unai Mendizabal, Oihana Iguaran…

Ruben Sanchez bertsolariarekin hainbat giro oneko plaza: bertso-afaria, bertso-sagardotegia, bertso-ardo dastaketa… guk bai jakin! Araba Euskarazen ere kantatzeko aukera izan dut, zalantzarik gabe orain arte bertigo handien eman didan plaza, Otamendi, Juaristi eta Aroa Arrizubietarekin. Aroa berarekin EuskarAbentura espedizioko gazteentzat Gasteizen zehar bertso bisita gidatua egin nuen. Oihane Perearekin ere kantatzeko oparia izan dut, Gasteizko jaietan presoen senideei urtero egiten zaien omenaldian; hunkigarria. Kristina Mardarasekin bertso pare bat trukatzeko aukera ere izan nuen elkarte batean. Hori bai pribilegioa!

Serapio eta Feliperekin egin nuen nire lehen plaza, eta batez ere Feliperekin —eta gero eta erosoago—, behin baino gehiagotan izan dut bertsoak botatzeko aukera: bertso-bazkariak, bertsotriki poteoak, bertso-meriendak… ematen du zaintzen garela!

Nahiz eta ni bezalako kantari barazkijale batentzat askotan ez den hain erraza hainbat ohitura orekatzea.

Laburbilduz, bertsoak makina gauza eder ekarri dit, baina batez ere jende zoragarriarekin une politak partekatzeko aukera. Ba al da opari handiagorik?

Bat-bateko plazak ez ezik, zorionez, bertsoa hainbat lekutara eraman dezakegu. Ipuinen mundua oso presente izan da beti nire bizitzan. Ipuinzalea izateaz gain, batzuetan neure urratsak egin ditut ipuin-kontalari moduan; bai Sevillan, bai Euskal

132

Herrian. Beraz, zergatik ez lotu biak? Bertso-ipuin kontakizun batzuk prestatu eta egin ditut. Batzuetan, umeei begira eskolaren edo Gizarte Etxeren batean, Nola dastatu ilargia? (Michael Grejniec) edo Koloretako Basajauna (Anna Llenasen Koloretako Munstroa ipuina euskal mitologiaren ukituarekin) ipuinak, besteak beste.

Eta bestetan, umeei eta hain umeak ez direnei begira. Oso polita izan da Marizipriztinek ez du zorioneko galeperrik nahi (Nulila LĂłpez) eta Printze Txikia (Antoine de Saint-ExupĂŠry) ipuinak bertsotan prestatzea eta ikuskizun bat egitea. Hunkigarria izan da, gainera, benetako artista batek marrazkien bidez nire bertsoei bizitza ematen zien bitartean, ikuspuntu pertsonal batetik kontatzea eta kantatzea.

Bidea, partekatuz gero, hobe!

2018a bertsoz betetako urtea izan da, zoragarria! Urtea mahai gainean zegoen oso erronka polit batekin hasi zen, Arabako Bertso Kuadrilla arteko txapelketarekin. Aukera ederra giro eroso eta dibertigarrian aurrerapausoak egiten jarraitzeko eta lagunen babesarekin “txapelketa� formatuan parte hartzera ausartzeko.

Beraz, aurrera!

Oso esperientzia ona izan zen, gozatzeko modukoa. Bertso eskolakoak elkartu ginen, kantatzeko hiru prest: Felipe Zelaieta bera, Gari Sarriugarte Zaldibarko bertsolaria eta laguna (bera ere haizeak Gasteiz aldera ekarri zuen) eta beste zazpi bat lagun, taldeari eta antolatutako saioari forma eta kobertura emateko.

Prestakuntza polita, klaseetatik kanpo askotan elkartuta entrenatzeko eta, nire kasuan, haiengandik asko ikasteko.

Saio politak eta barregarriak, Arabako bertso-sarea indartuta, beste bertso-ero batzuk ezagututa‌ dena aldekoa. Halako formatuak beharrezkoak dira bertso mundura zuzenean hurbiltzeko, mundu honetan berria den jendea (nire kasuan, adibidez) modu aktibo batean parte hartzera animatzeko, eta bertsoak botatzeko ez ezik, gaiak prestatzeko eta aurkezteko ere, edo bertsoak puntuatzeko, edo lehenengo saio batera joateko ere bai.

Gure kasuan bi saiotan parte hartu genuen (Agurainen eta Gasteizen), bakarkako zein taldekako ariketak, errima onak zein txarrak, gogotsu bezain urduri‌ baina, batez ere, irribarre ugari bertsoaren inguruan. Biba partekatzen diren bideak!

Eroso sentitu nintzen egindako saioetan, nahiz eta aspektu batzuetan neure burua nahiko berde ikusi. Baina iritsi nahi nuen punturaino iritsi nintzela ohartu nintzen: gai nintzela gehiago gozatzeko sufritzeko baino. Ez da gutxi! Horrek esan nahi zuen egindakoak merezi zuela aurrerantz pausoak ematen jarraitzeko.

Argi daukat, hau gozatu eginbehar dela, gozamenaren iparra ezin dugula inoiz bistatik galdu.

134

18a… Manu Bendala!

Beraz, Kuadrilla Artekoa zela-eta, erabaki nuen hurrengo pausoa ematea; Arabako Bertsolari Txapelketako kanporaketan izena ematea. Pretentsio handirik gabe, baina ezta beldurrik ere. Bertsotan gozatzen dut, eta oholtza gainean barruko suaren tenperatura igo egiten zaidala onartu behar dut. Beraz, beti bezala, zergatik ez? Gainera, Araban oso giro eroso eta familiarra dugunez, jende berriak pausoa ematea garrantzitsua dela uste dut, eta nire kasuan, nire figura han agertzea positiboa izan daitekeela ere uste dut. Hau da, adinez heldua den norbait kanpotik etorri, euskara ikasi eta bertsotan hasi, oholtzara igo eta esatea: “Hemen nago, zergatik ez? Ezinezkoa ematen zuen amets bat betetzen…

Mimoz, gustuz, gogoz eta pasioz eginda, dena dago gure esku”.

Bi kontuk, ororen gainetik, motibatzen ninduten izena ematera: neure buruari erronka polita jartzeak eta prestakuntzak, hainbeste bertsolagunekin bidea partekatzeak eta guztiengandik ikasteak.

Eta buruan hitz argi bat sartuta: “duintasuna”, jendearen aurrean abesten dudan bakoitzean, zerbait duina egin, neure buruarekin konforme geratzeko lain.

Beraz, berriro jo eta ke jendearekin gozatzen eta ikasten; Felipe eta gure bertso eskolarekin, Juaristi eta Kakiturrikoekin, Serapiorekin, Garirekin, Iñaki Viñaspre

eta Amaia zentroko bertso eskolekin (Kuadrilla Artekoak opari ekarritako harreman berriak). Hain zuzen ere, Kuadrilla Artekoan ViĂąaspreren bertso eskolarekin suertatu zitzaigun kantatzea, eta han ni bezalako debutantea eta ni bezalako bertso-zoroa ezagutu nuen: BeĂąat Garaio. Arabako Txapelketaren bidea partekatzea erabaki genuen. Bera ere lehen aldiz ari da parte hartzen, eta elkarri laguntza eta babesa eman eta ematen diogu, aurrez aurreko entrenamenduak eginez eta whattshapean ehunka audio trukatuz, bertso-amoranteak izango bagina bezala.

Kanporaketako saioa iritsi zenerako, nire helburua ia erabat beteta nuen, prestakuntza ederra eginda eta, batez ere, gozatuta.

Aurrean, galtzekorik ez, 13 plaza jokoan (azkenengo 5 finalistek txartela jada lortuta)‌ Jakina, pasatzen saiatzeko gogoarekin, baina argi izanik nire lehenengo aldia zela eta egoera berri baten aurrean egongo nintzela. Duela ez hainbeste ezinezkoa iruditzen zitzaidan egoeraraino iritsita, garaipen pertsonal hori ezin zidan inork kendu.

Maeztun egokitu zitzaidan kantatzea, lehenengo kanporaketa, eta miresten ditudan beste kantari jator batzuekin. Adibidez, Izar Mendiguren bertsolaria beti izan da nire begikoa, eta norekin eta berarekin kantatu nuen lehenengo aldiz ofizioka txapelketa batean. Hasierako agurra, zortziko nagusia, zortziko txikia, puntu-erantzuna, bakarka, bukaerako agurra, puntuazioak‌ eginda!! Oro har, kontent, oso esperientzia polita. Urduri eta sufritzen pittin bat, baina gozamena. Hori, lortuta! Bizitzan eta nire prozesuan beste pauso txiki bat emanda. Eta uste dut, saio duina eginda, lortu nuela bigarren helburua ere betetzea: gauza polit batzuk eta hankasartze dezente batzuk (puntu-erantzuna ahazteko modukoa). Hobeto egin nezakeen... baina okerrago ere bai! Beraz, konforme neure buruarekin. Gainera, saioaren ondoren batzuek komentatu zidaten transmititu egiten dudala abesten. Hori bai piropoa!

136

Pauso txiki bat ta iristeko eginda hainbat ahalegin beraz, lagundu didazuenak zorretan nago zuekin.

Ondo ikastea ta pasatzea besterik ez dut atsegin, baina barruko bertigotik nik ez dakit nola alde egin, ondo edo gaizki jarraituko dut bertsotan ekin ta ekin; hasi nahi nuke eta bukatu gaur irribarre batekin.

Irribarre handi batekin hasi nuen saioa eta hala bukatu nuen. Eta irribarre handiago batekin bukatu nuen kanporaketako prozesua. Egia esan, saioa bukatu ondoren aukera gutxi ikusten nituen txapelketarako billetea lortzeko, baina beste saioak joan, saioak etorri, aukeraren batekin iritsi nintzen azken unera arte. Azken saioa bukatuta, gaijartzailea hasi zen sailkapen zerrenda irakurtzen… Lehengo bost plaza, hasieratik erabakita… Gero, saioen irabazleak, eta gero, puntuazioaren arabera… eta hemezortzigarren postua… Manu Bendala! Beraz, sailkatuta! Poza eta bertigoa aldi berean. Justujustu eta zerrenda ixten, baina norbaitek itxi behar zuen, ezta?

Otsailean hasiko da Arabako Bertsolari Txapelketa (testua hau txapelketa hasi aurretik idatzitakoa da) eta han egongo naiz ni, umil eta gogotsu. Berriro pretentsio handirik gabe, baina berriro konplexurik gabe, prest barruan daramadana ateratzen saiatzeko, prest gozatzeko eta barrutik abentura hau bizitzeko. Helburu bera: gozatzea, eta buruan hitz bera: “duintasuna”.

137

Familia eta guzti etorriko da Sevillatik kantatuko dudan saioa ikustera; ama, aita, anaia eta koinata. Bizitzen ari naizen abentura eta ametsa publiko artean sentitzeko, nahiz eta ezer ez harrapatu.

Ba al dago hori baino txapel handiagorik? Haiei oholtza gainetik kantatzeko izango dudan aukeraz pentsatze hutsak oilo-ipurdia jartzen dit. Bertsoak emandako beste opari erraldoi bat.

“Su horren bueltan dantzan� jarrai dezagun...

Prozesu eta abentura hauek hasi berriak dira, baina intentsitate handiz bizi ditut. Euskarak egin zuen moduan, bertsoa ere bizitzaren ardatz bihurtu da; bidelagun egin da eta kostatuko litzaidake pentsatzea zer edo nolakoa izango nintzen gaur egun orain dela urte batzuk bera agertu ezean.

Alde batetik, bizitzaren bidean laguntzen nau, bai hemen, bai Andaluzian. Sorlekura joaten naizen bakoitzean, esaterako, hilerrira joaten naiz amonari bertsoak kantatzera. Ezin dut jakin non arituko den, eta mundu honetan euskaraz tutik entzun ez zuen arren, orain zerbait iristen zaiola pentsatzea gustatzen zait. Gainera, orain hango familia eta lagunak jada ohituta daude bertsoak entzuten, gutxienez nire ahotik eta itzulpenarekin bidalita.

Beste alde batetik, Euskal Herrira eta hizkuntzara lotzen nau bertsoak. Orain dela gutxi, zergatik gustatzen zaidan hainbeste konturatu nintzen. Urteak dira euskalduna sentitzen naizela eta euskalduna naizela esaten dudala. Urteak dira euskaraz bizitzea erabaki nuela eta euskaraz bizi naizela. Baina argi dago, nahiz eta euskaraz bizi eta pentsatu, nire barruko egitura erdalduna dela. Bertsotan da mementoa non erabat euskalduna sentitzen naizen, unea non sormena erabat euskaraz sortzen zaidan, kolokan jarri gabe. Horregatik, euskararekin estu lotzen nauela diot. Nola ez dut, bada, bertsoa maiteko?

Orain, su bihurtu zen txispak handitzen eta nire arima berotzen jarrai dezala.•

138

OROITZAPENAK

LEKUTAN ZAGON/K TESTUA: ANJEL MARI PEÑAGARIKANO ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA BERTSOLARI ALDIZKARIA Ez nekien zer izenburu jarri orrialdetxo honi, eta azkenean goian duzuen horixe jarri diot, zerbait behar-eta… Aurrenekoz, Telleriaren baserrira iritsi zen bati entzun nion: “Lekutan zeok”.

1980 inguruan kokatuko gara, soldaduska pasa berritan, bertso irrikaz bizi ginen hartan. Gauzak hain denbora gutxian zenbateraino aldatu diren agertu nahi nuke, gauzak eta egoerak noski. Inondik inora ez dut esango garai haiek hobeak zirenik, ezta gutxiagorik ere, desberdinak bai.

Bertsolaritzan nire lehen urratsak Telleriarekin eman nituen. Ordurako hura gaztebeteranoa zen, ni hasiberri.

Orduan laguntzarik handienetakoa berak eman zidan. Telleria non bizi zen galdetzen zidatenean “Handik Ilargira zeharka joan leike” erantzun izan nuen behin baino gehiagotan.

Bada, egun batean, han azaldu da gizon bikain bat, txapelarekin eta baserritar peto-petoa. Hiztun aparta, gainera. Zaldibian bertsolari gazteentzat txapelketa egin behar zutela eta bere bila, Artutxa deritzan baserrira.

Patxi Iraola zen gizon hura.

Ene!! Bururatzea ere Zaldibiatik haraino joan behar zuela, beste ezertara gabe…

Aste honetan jakin dut aurtengo Gipuzkoako Txapelketarako ia 100 direla izena emandakoak. Ez dago orain hain urrutira joan beharrik bertsolariak aurkitzeko.

Telleria hasia zen herriz herri.

Orduan, ordea, ez zen telefonorik urrutiko baserrietan. Albiztur herri osoan, bakarra, eta Telleria biltzen zen auzoan, Urkizun, han ere bakarra. Telefonoa

140

zuen etxekoandreak hartzen zizkion deiak. Bere etxe aurrean maindire edo izara zuri bat zintzilikatu ohi zuen, eta etxetik hura ikustean, Telleriak bazekien deiren bat bazuela. Gaur bezalaxe! Ba al da orain 14 urtez azpitik telefono mugikorra ez duenik?

Telleria nire maisutzat neukan, eta gidaria ere bai, harik eta karneta atera arte (semaforo berdean gelditu nintzelako ez nuen aurrenekoan atera).

Lekutan zagon/k? Bai, bai…

Bada, txapelketa gainean

genuela eta prestatu beharra zegoela eta abar… Bolada batean sarri-sarri joaten nintzen berarekin prestakuntza lanak egitera.

Hantxe, baserriko gela batean. Elkarri gaiak jarri eta idatziz egiten genituen saioak. Silaba-jatea itsusi zela-eta, idatziz hobeto konturatzen ginen, nonbait, hanka sartze haietaz. Halaxe prestatu ginen, baina idazteaz aparte, burutik bertsoa kendu gabe bizi ginen. Hasi baginen hasi, soldatatxo polita jasotzen genuen. Herri batean egunpasa egin eta 5.000 pezeta patrikarako. 30 euro esango luke norbaitek… Bai zera!

Lekutan zagon/k! Bi albizturtarrok oso garestiak ginela eta hurrengo urtean beste bi eramango zituztela esan ez zuten ba…! Ze emotikono jarri azken esaldi horri? “Guk metabelarra egiten adinako jornala atera ditek horiek” esan zuenak, arrazoi.

Urte haietako batean, saio guztiak Telleriarekin egin nituen, bat izan ezik denak.

Eta nik zer agenda galduko, eta huraxe! Beste urte guztietakoak jasoak dauzkat, eta huraxe falta. Leloa ni!

Eta ez nuke esan gabe geratu nahi zeinen ondo hartzen ninduten Artutxan. Beti bazen eskupekoa, botila esne, intxaurrak edo arrautzak. “Esan amari esnea egosteko, bestela galdu egingo da-ta“, enkargua eman zidan behin Ferminak, beti borondatetsu Joxe eta biak.

Eta ez gara 80 urteko gizonak, Telleriak eta biok 61 ditugu. Gerra ondoko razionamendu garaietako kontuak ez dira.

141

Joaten ginen lekura joaten ginela, zer bertsolari klase nintzen hamaika aldiz entzun behar izan nuen. Inoiz inoiz purua piztu izan nuen. Erre, ez dakit, oso gutxitan. Eta whiskya eta patarra ezta probatu ere. “Etzeok Uztapide hemen”, “Zuek ze gizon klase zerate? Ez jan, ez edan, ez erre…”, “Neskatan egingo dezue ba?”… Eta pozik holakoak entzuten bagenituen, zeren… “Zuekin etzeok gizonik”, esaldia ere maiz-maiz entzuten genuen, txuleta bat biren artean jateko eskatutakoan.

Guk nola esan haiei hiru egun jarraian generamatzala festan eta otordu handietan, eta nahiago genituela bainak patatekin.

Denboraldi horretan, askotan kontatu izan dudan esaldia hartu nuen betirako gogoan.

Parranda handia eginda nengoen eta auskalo zein

tankeratan egongo nintzen…

Hala esan zidan aitak: “Oraintxe ere esaten aspertu nauk, eta ez diat berriz esango. Amak erropak garbituko dizkik, bazkaria jarriko dik, eta gaixotzen bahaiz sendatzen lagundu egingo dik… Baina lo, herorrek egin beharko dek!”.

Bai, bai horrelaxe dira kontuak… Parrandan ibiltzen zen gazte hura… Lekutan zagon/k! •

ERREPORTAJEA

BERTSOLARIAK ETA 1914-1918KO GERRA TESTUA: PATRI URKIZU ARGAZKIAK: 1914-18 GERRAREN LEKUKOAK (PATRI URKIZU, MAIATZ ARGITALETXEA)

142

Verdun 1916

143

Bayo itsasontzia, 1892an T. Turnbull & Son-entzat eraikia, 1913an Lezama eta Ciari saldua, eta Mowe kruzero alemanak ezarri mina batek hondoratua, Olorongo uharte ondoan Huelvatik Pallicera zihoala 2.776 tona pirita kargarekin. Arostegi kapitainak zuzendua, lehen ofizial zen Fernando Korkostegi soilik salbatu omen zen Morning Posten arabera. Bigarren ofiziala zen Jesus de Azkune.

Oroitu, Lusitania torpedoz joa, 1915eko maiatzaren 7an.

144

E

NEKO BIDEGAIN IKERLEAK SAKONKI AZTERTU DITU GERLA HAU ETA BERE ONDORIOAK IPAR EUSKAL HERRIAN, BAI GERLA HANDIA, MUGA SAKONA. Lehen gerla Mundialaren (1914-1918) hastapenak Eskualduna eta Euzkadi aldizkarietan (Utriusque Vasconiae, 2009), bai Lehen Mundu gerla Eskualduna astekarian, titulaturiko tesian (iker 30, 2013) euskaldunen frantses nazioarenganako atxikimendua nola joan zen errotzen azpimarratuz.

Maiatz argitaletxeak 2015ean argitaratu zidan 1914-1918 lekukoak liburuan aipatu gertaera latz honi buruzko testu hautatu eta irudi zenbait bildu nituen, honela sailkatuak: Kronikariak, Gutunak, Hilen omenezkoak, Eleberriak, Teatrogileak eta beste atalen artean sail bat ia ehun orrira iristen dena Poeta, koplari eta bertsolariak deitua, non jasotzen ditudan hogeita lau bertsogileren idazkiak. Bakoitzetik bat. Oparoagoa zitekeen halere sail hau, halaxe nioen, baina nonbait ezarri behar nuen muga. Batzuk ezagunak ziren, besteak ez hainbeste. Hona zerrenda. Hiru anonimo, bat P.S. sinatzen duena, eta besteok: “Aiziritz�, J. Albandoz, J. Barbier, B. Borthiry-Salla, J. Elissalde, M. Iraola, J. Laplace, M. Larroulet, L. Ligueix, J. Moulier Oxobi, Y. Soubelet, Iparraldekoak; eta E. Arrese, K. Enbeita, P.M. Etxarte, J. Garmendia, J.M. Lopetegi, J.M. Lujanbio Txirrita, J.J. Sarasola Lexo, J.R. Taberna, J.&P. Zabaleta, Bidasoaz hegoaldekoak. Emakume bat ere ageri zaigu bertsoemaile, alarguna gainera, eta bere bertsoak honela hasten dituena: Alarguntsa niz eta bihotza tristerik ene senharra beita gerla huntan hilik (bis) Aski phena eztudan hartaz gabeturik (bis) seme bat Salonikan badut kolpaturik, bestetto bat Belgikan presuner harturik.

Tamalez, ez dugu aurkitu bere izena Donapaleuko egunkarian (Le journal de Saint-Palais, 1916) ez eta bosgarren bertsoaren ondorengo jarraipenik, agindu arren hurrengo zenbakian emango diola segida.

Zerrenda horretan batzuk prosista bezala ere ezagunak ditugu, hala nola Jean Barbier, Jean Elissalde eta Jean Moulier Oxobi, apaizak hirurak, besteak gutxiago.

Adibidez, ez da batere aipatzen inongo bildumetan aski interesgarria iruditzen zaidan Julien Laplace, (Maule 1844, ?) espartingilea, industriala, antzerkigilea eta poeta, Villa Etchehounen bizi zena eta sinatzen duena 1914ko abenduaren 15ean, Europa sutan poema honela bukatzen dena: Europa bat berria izanen da gero, Angles, Frantses, Rusia ez baitirade lo, bakhotxari beria heiek phartituko, eta Alemanian ixil-araziko.

145

Journal de Sant-Palaisen, alegia, Donapaleuko kazetan publikatu zuen 20 bertso dituen poema hau 1915eko 21ean, igandez, murrizturik agertuko zena Eskualduna aldizkarian hiru urte geroago, hau da, 12 bertso bakarrik, eta gainera Rusia ordez Itales ezarri zutelarik. Noski, zentsura honek ez du beste esplikaziorik baizik eta ez zirela kazeta hartako apaiz zuzendariak 1917an Errusian sortu iraultza sobietarraren oso zale.

Batixta Borthiry-Sala (1889-1974) larraindar laboraria 1915ean kolpatua izan zelarik, Prusian preso izan ondoren Bordeleko Ospitaletan egon zen, eta badu 14-18eko gerlan presuner deitu bertso hunkigarriak soldadu haien beldurraren adierazgarri (Sü-azia, 1979).

Arratsen etzaten niz ülhün ülhünian, Otsuak begirari bethi üngürian…

Halaber Louis Ligueix (Larraine, 1903 – Gamere, 1940) larraindarra ere zuberotar tradizio aberats, indartsu eta ziritsu baten adierazle da. Kasernako biziaz eta gerlaz ondu zituen bertso sakonak, hala Arnaud Haranburu lapurtarrak nola Eusebio Maria Azkue bizkaitarrak moldatzen ohi zituzten bertso elebidunen tankerakoak. …S’il nous refont la guerra, eztükie hoberik, La France notre mère eztate galdürik; Nous vengerons nos frères lotsa gabetarik, Car la mort n’effraie guère Eüxkaldun semerik.

Zabalduenetarikoak izan ziren Jean Barbierrek, Nehor apaizak, (Donibane Garazi, 1875 – Senpere, 1931), Gure Herrian argitaratu zituen antzerkiak, Piarres nobela bi tomotan (1926, 1929) gerrari buruz, eta musika eta guzti plazaratu zituen bertsopaperak Gerla Handiko Kantuak deiturapean. Hona adibidez aipatu nobelan ematen dituen bertso askoren artean Verdunen gertatu borrokaz moldatuak: Verdunez aiphatzean, xut-xuta emaiten zaizkit ileak!

Ama gaixoa, ikus bahintza Verduneko hire haurrak!

Jean Elissalde Zerbitzarik (Azkaine, 1883 – Gerezieta, 1961) gudu lekutik idatzi zituen hango berriak hitz lauz modu bikainean Eskualduna astekarirako, jaso nituenak LVII.a gerlan (1995) liburuttoan, eta bertsotan 1920an liburuxka bat ere argitara eman zuen Baionan Kantari Berria deituraz, non besteak beste Deserturaren auhenak aipatzen dizkigun. Lehen borroketan izandako triskantza eta sarraski hartan desertorearen pertsonaia sortzea ez zen batere harrigarri, muga hain gertu izanik. Halere, anitz gelditu zen pausoa eman gabe, ez Frantziarekiko amodioa, patriotismoa handi zelako, baizik eta bere familiari gerta zekiokeenaren beldurrez.

146

KM. Kulturunea, Gregorio Mujikaren ondareko bertsopapera.

147

Laburbilduz, Lafittek zioen eran: “Zuberoko koplariak eder eta izugarriak badira, baxenabarrek ondutakoek badute gozo bat, legun bat Santa Grazikoek ez dutena, eta lapurtarrek oraino areago. Noski, naturarekin bat, honen gisakoa izan ohi baita poeta”.

Iparraldekoek sufritu baitzuten gehien Gerla Handi hura, ez da harritzekoa lekukotza gehienak bertako semeek idatzi izana, baina Euzko Deya (1940-V10) irakurtzen badugu, albiste hau aurki dezakegu euskal itsasontzien flotak pairatu zuenaz: “Les 52 navires basques perdus au moment de la guerre sous-marine (1916-1918) en ravitaillant les pays alliés”. Alegia, herrialde aliatuen elikatzen, urpekari alemanen eraginez hondoratu eta hondatu zirenen izen zerrenda dakar (Bakio, Mendibil Mendi, Arrinda Mendi, Begoña 4, Iturribide…), tartean Sota Konpainiaren zortzi itsasontzi. Eta jakina da nola Ingalaterrari egin zerbitzuengatik Ramon de la Sota Knight Commander of the British Empire tituluaz ohoratu zuen Britaina Handiak.

Dena den, hondoratzeen artean oihartzun handiena Lusitania transatlantikoaren tragediak izan zuen, aipatuenetarikoa izan baitzen komunikabideetan, eta, euskaraz, bertsoak ere sorrarazi baitzituen. Lusitania luxuzko itsasontzi ingelesa zen, New-Yorketik Liverpoolera ibiltzen zena, bi mila bidaiarirekin, eskifaia zortziehun pertsonakoa zelarik. Uretaratu zenean, bere bizkia zen Mauretaniarekin, munduko itsasontzi handiena zen. Egunean mila tona ikatz irensten zituen, abiadan 25 korapilotara iristen zen eta Zinta Urdina jasotzeko egina zegoen; hau da, Atlantikoa zeharkatzen denbora gutiena ematen zuen itsasontziari eskaintzen zitzaiona. Gerra garaia zen eta alemanek arazo handiak sortu zizkieten ingelesei eta aliatuei. Hala eta guztiz ere, Washintongo alemaniar enbaxadak abisua hedatu zuen prentsan esanez itsasontzi horretan enbarkatzen zutenek eta Britainia Handiko itsasontzietan edo hauen aliatue-

148

Julien LAPLACE (Maule, 1844-?).

Louis LIGUEIX (Larraine, 1903 – Gamere, 1940).

netan beren errespontsabilitate osoz egiten zutela, gerla objektibo gerta baitzitezkeen. Horrela bada, 1915eko maiatzaren zazpian Irlandako hegoaldeko kostan zihoalarik alemaniar submarino batek torpedoz hondoratu zuen Lusitania. Mila ehun eta laurogeita hamazortzi pertsona hil zituzten, zeinetarik 124 iparramerikarrak ziren. Zazpiehun eta laurogeita bost bidaiari hiletarik berrehun eta laurogeita hamaika emakume eta laurogeita hamalau haur. Bidaiarien artean Vanderbilt milionarioa ere bazihoan, eta ingelesa ez jakin arren Bizente Egañak, Olabeagan jayota / Abandon bataiatua / Mejikoa juan zan oso gaztia…, bertsopaperak dioen bezala, asko eta asko salbatu zituen garaiko kronika zenbaitek azpimarratu zutenez. Enbaxada alemaniarreko batek gertaera tragikoaren gainean hitz itsusiok esan zituen: “Ez gara errudun pertsona hauek bere buruaz beste egin nahi izanaz”. Jakin zen egun berean Londresen manifestaldiak izan ziren eta aleman komertzioen kontrako ekintzak.

Eskualdunak, Baionako astekariak, honako kronikatxoa zekarren gertaeraz: Lusitania untzi handi hartako bi mila eta gehiago jendetarik omen dira 703 bizirik athera dituztenak 45 ondoan hil direlako berria dugu. Itho dire 1502.

Zer jendetza! Gero-ta samurrago dire Norte-Amerikanoak, zuzenik gabe hil diozkotela hoik oro eta untzi bat ederra suntsitu dutela, anglesa izanik ere jauz-araz etzezaketena gerlako legen arabera. Pekatu beharko dutela, diren bezalakoek, alemankeria hori eginik, bertzen gainera. Ez dire izituak Amerikanoak; bertze untzi bat itsasoari lotzera zoana, 879 pasaientekin aitzina joan da, ukho egite orde; 879 pasaientetarik 12 dire bakarrik gelditu leihorrean, lanjerari lotsaz. Ageriko alemanek hats bera dutenez atxikiko, mundu guzia gontzetarik jauz arazi arte. Burutik badutenez gaude, hoinbertze etsai zahar eta berriren ez baitire beldur. [ESKUALDUNA, 1915-V-14].

149

Ed. SÜ-AZIA, Maule 1979.

Batixta BORTHIRY-SALA (Larraine, 1889-1974).

Eta hona Euzkadi aldizkarian gaztelaniaz beste albisteen artean euskal heroiaz agertu zen albistea: Un vasco heroico. Paris. Le Figaro de hoy publica un telegrama dando cuenta de que un vasco, llamado Vicente Egaña, se distinguió por su heroismo, salvando á muchas mujeres y niños de la catástrofe del Lusitania, con gran exposición de su vida. Vicente se negó á tomar sitio en los botes de salvamento, cediendo su puesto á una señora. Después recorrió el buque de punta a punta dando ánimos a las mujeres y á los niños, conduciendo á las escalas de manos para depositarlas en las canoas. Para todos tuvo frases de consuelo, haciendo fiestas a los niños con verdadera sangre fría, para infundir ánimo a sus madres. Cuando ya el buque habíase hundido, Vicente Egaña se lanzó al agua, siendo recogido poco después por una canoa. [EUZKADI, 1915-V-12] Hondoratze honek eta besteek, hala nola Britainia Handiarekiko eta Frantziarekiko zituen interes ekonomikoek, eta deszifratu ahal izana Arthur Zimmermannen telegrama Heinrich von Eckardt Mexikoko enbaxadoreari aginduz proposa ziezaion gobernu mexikarrari aliantza bat Ipar Amerikaren kontra, bultzatu zuten beste arrazoinen artean Estatu Batuek gizarte iritziak bultzaturik I. Mundu Gerran parte hartzea erabaki zezan, 1917ko apirilaren 4an.

150

Jean BARBIER Nehor, Ganitx (Donibane-Garazi, 1875 Senpere, 1931).

Jean Barbierren bertsopapera.

Foltzer, Baiona 1920.

Hegoaldeko bertsolari eta poeten artean ezagunenak Emeteri Arrese, Kepa Enbeita eta Joxe Manuel Lujanbio Txirrita ditugu. Arrese (1869-1954) tolosarrak 1914. urtean Indarra Nagusi poema honela hasten du: Danbateko latz ikaragarriz ixtilu larriz Bete dira itxas ta Lurra Gudots makurra‌ Enbeita Urretxindorra (1878-1942) muxikarrak Belgikako Alberta bakaldunari, erregeari eskaintzen dio poema Euzkadi aldizkarian (1918-X-28) eta adierazten nola:

151

La Marne 1915.

Juan Jose SARASOLA Lexo (Lezo, 1897 – Donostia, 1952).

152

KM kulturunea: A.Z.D.2.5.1.39

153

…Zepelin asko bonbak botiez, nonai kainoia-paria.

Jose Manuel LUJANBIO Txirrita (Ereñozu, 1860 – Altza, 1936).

Baneukaz miloi bat egazlari eta sei miloi gudari gaur bialduko neuskioz pozik Alberta bakaldunai…

Eta Txirrita ereñozuarrak (1860-1936) kaiserraren aurka eta Petain jeneralaren alde ageri zaigu. Verdungo frentea, zepelinak eta urpekariak aipatzen dizkigu, eta Milaka minak itxasuan da hainbeste urpeko ontzi, markaz fuerako kainoi aundiyak, beren zepelin ta guzi…

Azken honen frantsesekiko idenfikatzearen aurka, ordea, “Verdunen etzan kanpotar asko, prantsesak ginan gaziyak”, idatziko du Jose Ramon Taberna

154

...oiek amerikanuen mendian jarri digute Europa.

BERE SEME GUDUAN HILER! SARAK, 1914-1918.

errenteriarrak “Bertso berriyen errespuestak nai ditut kanta� bertsoarekin hasten dena bai eta honela bukatzen: Berak ezin ta yankiak diruz egin diyote borroka oiek amerikanuen mendian jarri digute Europa.

Juan Jose Sarasola Lexo, Irurzun baserrian jaioak eta Donostiako kalegarbitzaile izan zenak, beste bertsopaper askoren artean, Europako gerraren bertsuak moldiztegiratu zituen bederen hiru aldiz. Horietako bat Amarako Arroka kalean zegoen La EconĂłmica inprimategian, zeina hasten zaigun modu tragiko-erromantiko honetan:

155

ETSAYARI BURUZ BETHI ERNE / URRUĂ‘ARREK GERLAN / 1914-1918 / HIL HERRITARRERI Utriusque Vasconiae (Donostia 2009).

Emeretzireun urte pasata gainera amalabian, turmoi nastua formatu da ta izarrak triste gaubian; egunez goibel kolore txarra eguzkiyaren parian, malkua eta odol-putzua nork daki zenbat birian, kanpuan dagon naigabia ori kutsatuko da gurian!

Bada bizkaitar bat ere, Manilako alkate izan zena eta euskal eleberrigilea, Jose Manuel Etxeita mundakarra, zeinak Euskal-Esnalea aldizkarian (1914X-30) emango digun sei bertsoz ondutako Zorigaiztoko Gudea poema.

Ez dira ahaztekoak, noski, Joxe Mari Lopetegi errepublikanoen bertsolariak (Irun, 1875 – Arrueta, 1942) hamalauko gerra eta hogeita hamaseikoa hain ongi ezagutu zituenaren bertsoak, eta zeinen bilduma ederra prestatu zuen Joxan Elosegik (Paper Hotsak, 2004): Europaz kanpo diranak ere baditugu adiskidiak, zanpatutzera datoz Gillermon gizon biyotzik gabiak, soka zar ori autsi bear du denboraz Libertadiak.

156

Maiatz (Baiona 2015).

Maiatz (Baiona 2018). Christian Larrue eta Lucien Etxezaharretak frantsesez eta euskaraz idatzitako gutunak eta postalen bilduma.

Eta bukatzeko aurkezpentxo hau, aipa dezadan Pedro Mari Etxarte (18521934) lesakarra, mehatzetan lan egina, Etxalarrera ezkondua eta Irunen hila. Ezagutzen zaion bertsopaper bakarra (A. Zavala, Bidasoa aldeko bost bertsolari, 1970) 14ko gerrari buruzkoa dugu, non besteen artean honako bertsoak kantatzen dizkigun: Batzuek airetik eta bestiak urpetik, gogorrenak omen dira Alemaniya’tik, or dabillenak komeriyak ikusi biar zetik.

Iragarle eta ez txikia izan bazen Laplace, Txirritak bere sententziya ere ematen digu bertso batean, “inoiz umilak asarretzian arruak bajatzen dira”, eta Lexok bere bakezaletasuna espresuki adierazten “Pake santuan jarri gaitzazu, Aita amoriyosua, / legor gainian ez genduke nai odolezko itxasua!”.

Nabarmen da, beraz, garaiko bertsolariek ere, herriko seme xume gisara, ez izan arren politikari jakintsu, euren bertso eta azterketetan asmatzen zutela, eta, dudarik gabe, gertakizun tragikoez eta munduko handikiez pentsatzen zutena beren bertso kroniketan botatzen zutela zuzenki zentsoreen beldur handirik batere gabe, gehienetan.•

157

ERREPORTAJEA

HEMENTXE

GAUDE GAUDE

HEMENTXE

HITANOAREN INGURUKO IKERKETA

TESTUA: BEÑAT MUGURUZA ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA BERTSOLARI ALDIZKARIA

158

EN, EK

ZERGATIK EZ HIKA GEHIAGO BERTSOTAN? Bertsolaritzaren gaineko ikerketa-lan bat egiteko Mintzola Beka jaso nuen 2017aren hondarrean, eta hitanoaren gaiari heldu nion, GarbiĂąe Bereziartuaren zuzendaritzapean. 1986tik 2017ra bitarteko Bertsolari Txapelketa Nagusietan hika zenbateraino egin den neurtu dugu, baina ehunekoetatik haratago, sakondu nahi izan dugu zergatietan, motibazioetan, iritzietan. Zergatik egiten dute hika? Zergatik ez? Zer bilatzen dute hika egiten dutenean? Baliagarria da hitanoa bertsotarako? Zer arazo planteatzen die? Galdera horiei erantzuteko, 12 bertsolariko lagin askotarikoa elkarrizketatu dugu. Orrialde hauetan irakurri ahal izango dituzu jasotako zenbait pasarte esanguratsu.

159

H

ITANOA, ORO HAR, EZ DA IKERGAI EMANKORREGIA IZAN, NAHIZ ETA TARTEKA AGERTZEN DIREN LAN MARDUL ETA INTERESGARRI BATZUK. Hitanoak bertsolaritzan izan duen lekua ere ez da berariaz gehiegi aztertu.

Andoni Egañak ideia interesgarri batzuk bota zituen 2012ko Ahoa Bete Hots jardunaldietan; erregistroari buruzko hitzaldia eman zuen, eta testu-formatuan ere aurki litekeen dokumentuan honela jarri zion izena azken atalari: Hitanoa… aintzat hartu behar genukeen lehen erregistroa. Kalean barra-barra hika egiten duten bertsolariek ere ez omen dute bertsotan hika gehiegi egiten, eta bertso zaharrei begira jartzen gaitu, esanez adibide gutxi batzuk baino ez daudela, eta gehienetan errieta egiteko baliatzen duela bertsolariak. Berresten ote dute Egañak esandakoa azken 30 urteotako txapelketek?

BERTSOLARI TXAPELKETA NAGUSIA (1986-2017): HIKAKO ADITZ-FORMEN ZENBAKETA IXA taldeko Agirrezabal et al. (2014) izan ziren lehenak, beste zenbait ezaugarriren artean hitanoaren erabilera neurtzen. 1986tik 2013ra bitarteko Bertsolari Txapelketa Nagusiei erreparatu zieten, eta ikusi zuten 1986an eta

160

1989an erabilitako aditz-formen %10-11 izan zirela hika, baina handik aurrera nabarmen behera egin eta %3,5-6 artean oszilatu zuela.

Ikerketa honetan beste neurketa bat egin dugu, baina oraingo honetan kontuan hartu nahi izan dugu zein testuingurutako aditz-formak egon zitezkeen hika, alegia, hika erabili ahal izateko egoera potentzialak zein ziren, eta horren araberako ehunekoak atera ditugu. Horretarako, eskuz markatu dugu aditz-forma bakoitza, makina baten esku utzi beharrean. IXA taldekoek lortutako emaitzen antzeko joera erakusten dute, baina bitxia iruditu zaigu gure ehunekoak are baxuagoak izatea, hika egiteko egoera potentzialak bakarrik hartu baititugu aintzat, ondoren ehunekoa kalkulatzeko (1. irudia).

1. IRUDIA. 1986tik 2017rako Bertsolari Txapelketa Nagusietan egondako aditz-formen kopuru absolutuak eta hikakoen portzentajea, testuinguruaren arabera bereizita.

Berde argi ia-zuriak, behe-behean dagoenak, erakusten du bertsolariak hika egitea tradizionalki onargarria edo egokia izango ez zen egoeretan agertutako aditz-formen kopurua. Berde ilunagoetan ikus dezakegu bertsolariak hika egin zezan aukera eskaintzen zuen testuinguruetan aurkitutako aditz-forma kopurua; tarteko berdeak adierazten du zukako forma kopurua, eta goian doi-doi azaltzen den laukizuzen ilunenak erakusten du bertsolariek erabilitako hikako formen kopurua. Parentesi artean dagoen portzentajeak adierazten

161

du gainean duen zenbakiak ehunekotan zenbat balio duen (egoera potentzialak kontuan hartuta).

Zenbaki, ehuneko eta grafikoak emaitza kualitatiboagoekin osatu nahi izan ditugu, datu hutsekin ez geratzeko. Datozen orrialdeetan idatzitako gehienak bertsolariei egindako elkarrizketetatik ateratakoak dira, eta lau bloke nagusitan bereizita aletuko ditugu.

HASTEKO… BERTSOAK, EUSKARA BATUAN ALA EUSKALKIAN? Hitanoaren gorabeherak aztertzen ari ginela, ezinbestean egin dugu topo euskalkien erabileraren aferarekin lan honetan. Euskalkien eta batuaren erabilera eztabaida-iturri naro bilakatu da aspaldian, eta bertsoen mundua ere zipriztindu du, noski. Adibide gisa balio beza –eta beste hamaika aipa genitzake- Saioa Alkaiza iruinalabak Bertsolari aldizkarian plazaratu berri duen Euskalkirik gabe bertsolariok izeneko iritzi-artikuluak.

Bertso zaharretan nekez aurkitzen dugu hitanoa, Egañak ohartarazi bezala.

Zergatik, ordea? Horri erantzuteko, egindako elkarrizketetan jasotakoak aletzen saiatuko gara hemendik aurrera. Bat datoz Xabier Amuriza eta Eñaut Agirre,

162

bertsolaritzak lengoaia propioa duela esaterakoan. Ahozko hizkerara gerturatzen den arren, berezko kodea du bertsolaritzak, ahozko jardun artistikoa den heinean. Alegia, “ez dutela hitz egiten bertsotan kalean hitz egiten duten moduan”. Agirreren hitzetan, Txirritak %95ean “dira” erabiltzen du bertsotan, nahiz eta kalean ez zuen “dira” erabiliko. Nahiz eta alfabetatu gabe egon, nahiz eta euskara baturik oraindik ez egon, bertsoak beste erregistro bat eskatzen omen du. Senak aginduta egokitzen zuten erregistroa, Amurizaren hitzetan, “eta sen hori zen kultua”; hau da, bertsolaritza bezalako jardun batean hizkuntza jasoago batera jotzea zen senak agintzen ziena. Uztapide, Basarri, Lasarte eta abarrek ez omen zuten bertsotan egiten etxean hitz egiten zuten bezala; gipuzkeraz egiten zuten, baina gipuzkera batuan, jasoan. Amuriza eta Agirrek ez dute bat egiten batuaren erabileraren komenientziarekin. Amurizak kezka handiz bizi du egungo hizkuntza-aldaeren erabilera, euskalkia erabiltzen ari direlakoan “sukalkia” darabiltelako askok; Agirrek, ordea, sagarrekin alderatuz azaltzen du zer dakarkion bertsolaritzari norberak bere hizkeran kantatzea: Boz desberdinak, aberastasuna bilatzea, Golden sagarraren kontra egitea bezala. Zuk etxean baldin badituzu zure espezieak, zure sagar barietateak baldin badauzkazu, zergatik ez dituzu horiek plazara aterako ahalik eta brillorik handiena emanda, ezta? Bueno, ba, trapu batekin igurtzi, txukun-txukun jarri eta atera merkatura zuk zure etxean daukazun barietatea. Pixka bat moldatu egin beharko duzu, itxura pixka bat emango diozu… Bai, alde horretatik, itxiegia egitea ere… Inoiz ez da egin, zaharrenek ere moldatu egiten dute, jo, baina ez esan ez duenik beste aberastasun bat ematen merkatu osoarentzat, azoka osoarentzat, zu zure barietatearekin ateratzea eta bestea beste muturreko barietatearekin ateratzea. Denok joan behar dugu Goldenarekin? Esango didazu!

Euskalki ala sukalki, badirudi berezko lengoaia izan duela tradizionalki bertsolaritzak, eta hitanoak ez du leku pribilegiaturik izan lengoaia horren baitan.

Esaterako, Pello Errotak eta Txirritak ez omen zioten elkarri hika kantatzen.

Agirrek egingo luke, ordea, elkarri hitz egiterakoan hika aritzen zirela.

Elkarrizketetan hitanoaren gaia aterata, Unai Agirre, Iker Zubeldia eta Agin Laburu dira sarrien aipatu dituzten bertsolariak. Laburu bera elkarrizketatu genuen, eta ez omen du horri buruz gehiegi hausnartu, ezta hika aritzeko lanketa berezirik egin ere. Antza, Hernaniko bertso-eskolaren inguruan bertutetzat zuten hizketan bezala egitea bertsotan. “Mendiluzek bertsotan, motel, hizketan bezala egiten dik” modukoak

lausengu modura entzuten omen dira, Labururen hitzetan. Eta Astigarragakoa ere bere bertsoa “ahal den hizketazkoena bihurtzen saiatu” omen zen.

Neurri batean bitxia da ahozko hizketara gerturatzea desiragarritzat jotzea, hain zuzen bertsoak aparteko kode bat duela edo izan duela ikusi baitugu lehen. Eta erregistro-aldaketa hori ilustratzeko nor eta Txirrita aipatu zuen Eñaut Agirrek, hizketan baino jasoago/batuago egiten baitzuen bertsotan, eta zuka, normalean (hargin andaluzari ez, noski). Kontraesan horrek honakoa pentsarazten digu: Agin Laburuk aipatutako Hernaniko bertso-eskolaren inguruan bertutetzat duten kanona gustu berria izan ote liteke?

HIKA BATUA EDO GOENKALEKO HIKA ARTIFIZIALA. Gai gatazkatsua da batua eta euskalkiena, baina hitanoaren ardatza gehitzen badiogu, irtenbiderik gabeko labirinto bilaka daiteke. Esan dugu hika egitea euskalkiarekin lotzen dugula maiz, eta elkarrizketa askotan agerikoa izan da bien arteko lotura estua.

Eneritz Artetxe bertsolaria azkoitiarra da, eta egunero aritzen da hika herrian, bai emakumezkoekin bai gizonezkoekin. Azkoitiko aditzformak erabiltzen ditu, herriko hizkeran mintzatzen baita herrikideekin. Batuko forma gehienak ezagutzen ditu, baina ez du horiek erabiltzeko beharrik. Herriko bertso-eskolan ikasi du bertsotan, baina batuan kantatzen erakutsi diote txikitatik; hala dauzka buruan egituratuta bai metrika bai errimak, eta nekez ariko litzateke euskalkian. Hitanoa, aldiz, euskalkiarekin lotzen du. Beraz, bateraezinak lirateke, alderdi hori berariaz landu ezean, bertsoa eta hitanoa.

Ez du iritzi negatiborik erakutsi Artetxek batuko hika formekiko, baina bestelako ikuspegiak ere entzun ditugu bertsolarien ahotan, eta, batez ere, hika egiteko ohitura duten bertsolarien ahotan. Baten bati “erabat plastikozkoa iruditzen” zaio, beste batek “kontraesana” ikusten du hika batuan. Bada aipatu duenik, fikzioa euskarara bikoizteaz ari ginela, batuak “kutsu deskafeinatu bat bezala” hartzen duela, “segun eta zer esateko”. Uxue Alberdi, ordea, ez dago ados hika batua artifizialtzat jotzearekin:

164

166

167

Hori da lotzea batua artifizialtasunarekin, baina Oihana Bartraren hizkuntza kolokiala batua da, eta Xabi Payaren hitanoa zergatik da artifiziala, beranduago ikasi duelako? Berak ez dauka eskubiderik erreminta horren bitartez bere hizkuntzari beste txispa bat ateratzeko? Jakina baietz. Bestea da nolabait esatea, “gurea da naturala eta autentikoa, eta beste hori dena da ikasia, artifiziala, eta balio apalagokoa”, eta iruditzen zait kontraproduzentea dela horrela pentsatzea.

Uxue Alberdik berak hikako formak ezagutzen ditu, baita tratamendu horren erabilera pragmatikoa eta muga sintaktikoak ere. Ez du bertsotan hika egiteko ohiturarik, halere. Saiakera egiteari buruz honakoa bota zuen, aurreko ideiarekin lotuta: Nik egin nezake, ahalegin bat eginez, baina horrek igoko banau klasez euskalduntasunaren pedigrian, iruditzen zait kontuz ibili behar garela, ze denok ez daukagu sarbide bera, eta denok ez gara Hernanin jaio, eta denok ez dauzkagu guraso euskaldun petoak.

Esti Amorrortu, Jone Goirigolzarri eta Ane Ortega ikertzaileak ari dira, besteak beste, euskaldun berrien egoera problematizatzen azken urteotan (adibidez, Ortega et al., 2016). Euskara etxean jaso ez duten asko ez omen dira “euskaldun oso” inoiz sentitzen, eta frustrazioa sortzen die euskaldun berri etiketa sekula kendu ahal ez izateak, baita zilegitasuna kendu ere euskaldun zaharren aurrean. Aipatu autoreek “hiztun berri” terminoa proposatu dute, euskaldun berriaren estigma hori kendu edo arintzeko.

Miren Artetxek alderatzen du zuka egitetik hika egitera dagoen jauzia, euskaldun berri batentzat erdaraz egitetik euskaraz egitera dagoen jauziarekin.

Konparagarriak ote dira? Ikusi dugun bezala, batzuen arabera hitano batua ez da desiragarria, eta beraz euskaldun berriak edo euskalki markaturik gabeko hiztunek arazoak izango lituzkete hika jarduteko, eta hitanoaren erabilera mugatuko litzateke euskaldun zahar euskalkidunen esparrura. Gainera, hitanoa sakon aztertu duen Xabier Alberdi EHUko ikertzaileak ondorioztatu

168

zuen euskarazko tratamenduetan “nola hasi hala segi” printzipioa oso errotuta dagoela, eta aldaketa ez dela ohikoa izaten. Badirudi, horrenbestez, hika egiteko urratsa egiten duen “hika hiztun berriak” ere ez duela alfonbra gorririk aurkituko oinpean. Ikergai interesgarria litzateke trantsizio hori aztertzea, eta agian aukera emango liguke hausnartzeko bai hiztun berriaren bide malkartsuari buruz, bai euskaldun zaharrek bide horretan jokatzen duten rolari buruz.

HITANOA BERTSOTAN, SINESGARRIA BADA BAKARRIK Sinesgarritasunaren gaia maiz atera zen solasaldietan, eta zenbait alderditatik heldu zioten parte-hartzaileek. Hona lagin txiki bat baino ez dugu ekarri, baina gauza bat ez dago inon idatzita, guk dakigula, eta arbitrario xamarra izan daiteke: zein pertsonaiari ematen dio sinesgarritasuna hika egiteak, eta zeini kendu? Amets Arzallusek 2013ko txapelketa nagusian hika jarri zuen Guardia Zibil torturatzailea: Galdetzen nien “Hik ez ote duk inoiz hil guardia zibilik?

Eta hil baduk zer sentitu duk neure lankide bat hilik?

Galdera hauei erantzun arte hor egongo haiz txintxilik”.

Bizitza errealean nekez entzungo dugu guardia zibil bat euskaraz; eta hika, zer esanik ez. Fikzioan, ordea, Arzallusek segur aski pertsonaiari ñabardura

169

170

171

gehitu eta jantzi egin nahi izan zuen hitanoa erabiliz. Konfiantzazko edo lagunarteko harremana baino, goitik beherako harremana edo menperakuntzazkoa adierazi nahi izango zuen, eta guardia zibil batek torturatuari hika egitea egokitzat jo zuela pentsa genezake.

Aitor Sarriegiri ideia ona iruditzen zaio Arzallusena, sinesgarritasuna ematen omen dio guardia zibilak bere “posizioa markatzeko�. Bikoizketaren munduarekin egiten du analogia; egoera hori erdaraz gertatu balitz, eta euskarara ekarri beharko bagenu, asmatu egin beharko genuke erregistroa, eta hitanoa begi onez ikusten du tonu hori lortzeko. Zuka ez omen zuen efektu bera sortuko bertsoak.

Bertsotan apenas egiten du hika Uxue Alberdik, baina literaturan probetxu handia atera izan dio. Jenisjoplin (2017) eleberrian hika egiten dio aita erdaldunak alaba erdi maketoari (Alberdik berak erabilitako hitza, Berriak egindako elkarrizketan). Autoreak defendatzen du Bilboko langile-klaseko giroa sortzeko hika baliagarri izan daitekeela. Halako girorik ez dagoenez,

172

asmatu egin du Alberdik. Julen Gabiria idazleak kontrakoa iritzi dio, edo behintzat 2006an honakoa utzi zuen idatzita: “Literaturaren sinesgarritasuna pikutara bidaltzeko beste modu bat da euskara mota bat egiten den lekuan beste euskara bat sartzea. (…) edo Bilboko zuloan Goenkaleko hitanoa erabiltzea, esate baterako”. Bertsolari bilbotar batek bere ahotsetik hika batuan kantatuko balu, sinesgarria izango litzateke?

Aipatu dugu, dena den, Alberdik bertsotan ez duela hika egiteko joerarik.

Zergatik? Bistako zailtasun teknikoez gain, distantzia handiagoa dagoelako idazlearen eta pertsonaiaren artean, bertsolariaren eta pertsonaiaren artean baino. Bertsotan, rol bat antzezten egon badaiteke ere, entzuleek badakite Uxue Alberdi dagoela pertsonaiaren atzean, eta iruditzen zaio hika egitea ez litzatekeela sinesgarria izango. Harkaitz Canok 2010ean zeharka aipatu zuen maskara gardenaren kontzeptua, eta sona handia izan du geroztik bertsolarien artean. Alberdi horri buruz ari da, zalantzarik gabe. Horrekin nolabait lotura, Egañak aipatu zigun bertsolarien postura dela hika gehiago egitea eragozten duen faktore garrantzitsu bat: bertsolariak ez daude aurrez aurre, elkarri begira; zeharka kantatzen diote elkarri, eta beraz mikroaren bitartez publikoaren filtroa pasa ostean iristen zaio bertsoa aldamenekoari.

Fikziozko testuinguru batzuetan, erregistroa asmatu egin behar da maiz, errealitatean ez dagoelako halako komunikazio-egoerarik, eta beraz tratamenduarekin ere joka daiteke. Nire belaunaldikoek gogoan izango dute agian Dragoi Bolako pertsonaia batzuek bolo-bolo zerabiltela hika, animalia izan, munstroa izan, erdi-gizakia izan. Atxagaren Bi anai eleberrian, txoriak hika egiten dio bere buruari. Bertsolariak, era berean, objektu bati abestu behar izango dio (gogoratu Xabier Amurizak 1980an txapelari abestu zionekoa), edo bertsolaria bera izan daiteke objektu, beste objektu bati abesten. Zuka ala hika egin, antzeztu beharreko objektu-pertsonaiek baino, atzean dauden pertsonen arabera erabakiko dela pentsa genezake.

HITANOA ETA GENEROA BERTSOTAN Andoni Egañak, arestian aipatutako Ahoa Bete Hots jardunaldietan, hasieratik ondo zehazten du nori buruz ari den: “Kalean barra-barra hika egiten dugun bertsolariok”, dio. Izan ere, asko dira kalean barra-barra hika egiten duten bertsolariak, baina tronpatzeko beldur handirik gabe esan genezake gutxiengoa direla, bertsolari-sistema osoa kontuan hartuta. Gipuzkoako gizonezko bertsolarien artean gehiengoa segur aski, baina hortik kanpo salbuespentzat har litezke kasik hika aritzen direnak.

Bistan da emakumeen artean gaur egun ez dela hika “barra-barra” egiten, ez Gipuzkoan, ez herri txikietan, ez inon. Miren Artetxek Maialen Lujanbioren hitzak ekarri zituen gogora, egungo txapelduna beti sentitu omen baita “hien

arteko zua”. Horren harira, Egañak berak kontatu zigun ez duela beldurtzen errealitatean gertatzen dena oholtzara eramateak, alegia, gizonari hika eta emakumeari zuka egiteak. Beste gauza batek beldurtzen du, ordea: Egaña: Beldurtzen nau noizbait egin izan dugunak, eta da bi neskazaharren gaia jarri eta orduantxe bakarrik egitea noka. Eta bi neska gazte txosnetan daude eta zuka egingo genuke. Baina neskazahar, txutxumutxuka aritzen direnak, hori noka. Neskazaharrekin lotzen dugu, eta da paper hori hobexeago egiteko (…). Ostra, hori da kezkagarria!

Elkarrizketatzailea: Zergatik atsozaharrak?

Egaña: Hala irudikatu dizkigutelako eta ditugulako. Eta publikoan komunikazioak hobeto funtzionatzen duelako.

Emakumeak hika jartzekotan, ia-ia konnotazio negatiboa izango luke. Bi “atsozahar” ondokoengatik gaizki-esaka ari direnean funtzionatuko luke hoberen hitanoak. Horrek noka estigmatiza lezake, edo batzuen begietara dagoeneko daukan ospe txarra betikotu. Gizonen artean, aldiz, askoz egoera naturalagoetan erabiltzen da, inor karikaturizatzeko beharrik gabe.

Nokako adibide gutxi identifikatu ditugu ia 22.000 aditzeko bilduma honetan, eta adibide bakan horietako bat den Jexux Mari Irazuren 2009ko bertso bat ekarri dugu hona. Iñaki Zelaiarekin jarri zuten bertsotan, eta gaia honakoa: bertsolari banaren gurasoak zarete. Saioa hasi eta berehala, aretotik atera zarete biak. Ez da noka egitea nabarmen eskatzen duen egoera: pertsonaiak ez ziren derrigorrean emakumezkoak, ez edadetuak, ezta landa-eremukoak ere. Bigarren bertsoan, Irazu noka hasi zitzaion beste gurasoari, eta Zelaiak hikari eutsi ez arren, hirugarrenean ere noka segitu zuen Irazuk: Bai bai munduak funtzionatzen din itxuraren arabera ta begiraion ze elegantzi dagoen goitikan behera!

Nik ez dizkinat gaur aguantatzen bertsoa eta opera!

Nik ezin dinat hemen egon ta guazeman Guggenheimera!

Bestalde, emakumezko bertsolariak apenas ikusi ditugu hika txapelketa nagusietako bertso-hautaketa honetan. Egia da emakumezkoen askoz bertso gutxiago daudela orokorrean. Gainera, urteetan zenbat eta atzerago joan orduan eta gutxiago, eta kanporaketetan zenbat eta aurrerago joan orduan eta gutxiago. Milaka bertso hauetan, emakume batek erabilitako hikako aditz-

174

forma bakarra aurkitu dugu. Maialen Lujanbiok bere buruari egin zion hika 2013ko kartzelakoan, Amets Arzallusekin buruz burukoan lehiatzen ari zela: Nire buruai esaten nion “Horrela noiz arte haiz hi?”

Lujanbioren bertsoari inolako meriturik kendu gabe, badirudi nahiko formula erabilia dela “haiz hi” hori bertsolarien artean, ohiko errima baita, eta norbere buruari hitz egiteko edo beste norbaiten hitzak abesten ari den bertsolariari zuzentzeko baliatu ohi dute bertsolariek. Esaterako, Aitor Sarriegik txapelketa hartako bertako eta 2017ko finalaurreko banatan erabili zuen formula hori.

Noka gero eta gutxiago egiten dela-eta, Aitor Sarriegiren oharra, zeinak bereziki hikazaletzat baitu bere burua, autokritika puntu bat eta guzti: “Nik uste dut, zoritxarrez, emakume gehienek, egunerokotasunean ez dutela hikarik erabiltzen. Gero oso gauza kuriosoa da, hikak hori dauka polita, ez lukete noka erabili behar. Beraien artean bai. Baina noka erabili behar dugunak gu gara, beraiekiko, ez? Zeinekin ari zarenarekiko aldatzen da, ez zu zer zarenarekiko. Orduan nokaren erabilera ez da emakumeen bandera bat, denona da.

Emakumeekin kantatzen dugun denona”. Hain zuzen, Sarriegik berak aitortu zigun bazuela gogoa 2017ko Txapelketa Nagusian ariketa oso bat noka egiteko, emakumezko formari ikusgarritasuna emate hutsagatik. Azkenean ez zuen horretarako abagunerik aurkitu.

Egindako elkarrizketa batzuetan, kanon jakin batekin edo bertsolari-profil batekin lotu dute hitanoaren erabilera: Gipuzkoako landa-eremukoa, inguru

175

eta jatorri euskaldunekoa, euskalkian abesten duena, zirtolaria… eta gizonezkoa. Miren Artetxe eta Uxue Alberdik luze eta dotore esandakoak modu sintetizatuan idatzita gehiegi desitxuratuko ez direlakoan, ondoriozta dezakegu bertsotan hika egitea estuki loturik legokeela bertsotan egiteko estilo jakin batekin, zeina naturaltasunaren eta freskotasunaren aldekoa baita. “Beste garai bateko bertsolariaren ahozkotasuna emulatzera edo gorpuztera dedikatzen diren” bertsolariak lirateke, Artetxeren ustez.

Uxue Alberdik argiak eta itzalak ikusten dizkio bertsokera horri. Batetik, bertsolaritza tradiziotik aberastea, lehengo esateko moldeetatik-eta, ederra iruditzen zaio, eta horiek berreskuratzea, egin beharreko lan garrantzitsua.

“Baina”, ohartarazten du, “beti kontuz ibiliz ea pedigri banaketa bat egiten ari garen eta pedigri banaketa horretan zenbateraino exekutatzen ari diren gipuzkoarzentrismoa eta sexu-genero gaiak”.

Alberdiren arabera, hitanoak jolasa, umorea edo lotsagabekeria puntu bat iradokitzen dizkigu beste ezaugarri batzuen artean, eta hain zuzen ezaugarri horiek gizonei atxiki ohi zaizkie. Horri lotuta, Harkaitz Zubirik Bertsolaritzaren Azterketa Soziologikoaren harira urtarrilean Berriari eskainitako elkarrizketan zera zioen, emakume bertsozaleen artean umorearekiko lehentasuna txikiagoa dela, baina pentsatzen du “ez dela umorea ez zaielako gustatzen, baizik eta bertsolaritzan gertatzen den umore mota batekin ez dutelako bat egiten”.

Genero gaiei buruz ari garela, batzuek zeharka eta German Urteagak betebetean heldu zioten beste alderdi bati: hitanoa eta bitartasuna. Noka edo

176

toka ari gaitezke, baina bata ala bestea aukeratu beharrean izango gara, baita “gizon eta andre izan eta ez andre ez gizon direnekin” ere. Beste modu batera esanda, hitanoa ez da inklusiboa, ez baitu balio “inon ez egon nahia” sentitzen dutenentzat. Gure erdaretan hizkuntza inklusiboago baten alde ari dira gero eta hiztun gehiago, dela forma femeninoak lehenetsiz, dela forma neutroak asmatuz, dela alternatiba berriak proposatuz. Euskarak, baina, badu berezko forma neutroa, eta zuka da hori, Urteagaren arabera.

HITANOA, PLAZER-ITURRI Testu honen ondorio gisa, ikerketatik atera dugun ondoriorik argiena azalduko dugu. Ikusi dugu batzuek euskara batuko hitanoari mesfidantzaz begiratzen diotela, eta beste batzuek iritzi hori dutenei begiratzen diete mesfidantzaz; batzuek kanon jakin batekin lotzen dute hitanoaren erabilera, eta beste batzuk kanon horretako kide direla esan genezake; batzuentzat hika egiteak naturaltasuna eta freskotasuna transmititzen du, eta beste batzuentzat ez da inklusiboa generoari dagokionez. Baina ia denek helarazi digute oso gustuko dutela, ederra dela norbait bertsotan hika entzutea. Baliagarritasuna aitortzen diote tratamendu horri norabide askotan, eta bertsogintza aberasteko erreminta aproposa dela iruditzen zaie. Egia da, baita ere, gehienek ez dutela haien bertsogintzan hitanoa txertatzea lehentasunen artean, eta ez du ematen, epe laburrean behintzat, hitanoaren gorakada nabarmen baten lekuko izango garenik. Baina ez ote gara ari loraldi xume bat ikusten? Txapelketetako datuetatik hori ondoriozta liteke, eta zerbaitegatik esango zigun Agin Laburuk, “zergatik egiten da hain gutxi hika bertsotan” galderari eranez, “gutxi?

Bueno, gero eta gehiago, ez?”.• ELKARRIZKETATUTAKO BERTSOLARIAK: _XABIER AMURIZA _MIREN ARTETXE _EÑAUT AGIRRE _AITOR SARRIEGI _ENERITZ ARTETXE _AMAIA AGIRRE _UXUE ALBERDI _AGIN LABURU _ANDONI EGAÑA _GERMAN URTEAGA _JON SARASUA _JOXERRA GARZIA

178

ERREFERENTZIAK Agirrezabal, M., B. Arrieta, A. Astigarraga eta M. Hulden (2014). 19862013 arteko Bertsolari Txapelketa Nagusien analisi estatistikoa. Bertsozale.eus. Hemendik jasoa 2019ko urtarrilaren 16an: https://www.bertsozale.eus/eu/bertsolari-txapelketa-nagusia-2013/albisteak/1986-2013arteko-bertsolari-txapelketa-nagusien-analisi-estatistikoa Alberdi, U. (2017). Jenisjoplin. Zarautz: Susa.

Alkaiza, S. (2018, abenduak 30). Euskalkirik gabeko bertsolariok. Bertsolari.

Hemendik jasoa 2019ko urtarrilaren 16an: http://www.bertsolari.eus/iritziak/euskalkirik-gabeko-bertsolariok/?fbclid=IwAR1Steq2D6lYZUD6TUeKY9uySm1iZuR1cfbNxgisESFtA_YxhP C8G1PsKMI Egaña, A. (2012). Bertsoak eta erregistroak (hitzaldia). Ahoa Bete Hots jardunaldiak. Amasa-Villabona. Hemendik jasoa 2019ko urtarrilaren 16an: https://www.mintzola.eus/eu/files/ahozko-elkargunea/ahoa-bete-hots-artikuluak/2012-ahoa-bete-hots-5-bertsoak-eta-erregistroak-andoniegana.pdf Gabiria, J. (2006). Hizkuntza atzerritar horren bila. In Alkorta, K. eta E. Barrutia, Mendebaldetik 10 urtegarrenean (135-145 or.). Bilbo: Mendebalde Euskal Kultur Alkartea.

Ortega, A., Amorrortu, E. Goirigolzarri, J. eta Urla, J. (2016). Euskal hiztun berriak: esperientziak, jarrerak eta identitateak. Bilbo: Deustuko Unibertsitatea.

Zubiri, H. (2019, urtarrilak 8). “Emakumeen artikulazioak asko baldintzatuko du bertsolaritza” (Miren Garatek Berrian egindako elkarrizketa).

179

BERTSOAK: ELI PAGOLA DOINUA: DOZENA BAT BERTSO BERRI Nahiz denak ez izan berdin ezin den askorik egin hire ustera ekarritako aditz taularekin.

Lagun behar huke jakin jatorrerako hikak din baserritarrez janzteak duen adina eragin.

Argi ibil hadi zeren irakurle gisa hemen hire moduko sasi-jakintsu asko xamar zeuden.

Egun on, Eli, dena den galdera ezer baino lehen: hik hikaz zerbait badakin baino erabiltzen al den?

Poto egiteko tranpan, edo ta eduki faltan bertsolaria maiz egoten den halako atakan, bertso/errima arautan imajinatu nahi haut han hika formik ez ditenekiko abantaila daukan.

Kaixo Pagola, Hiri’re!

Zemuz habil, adiskide? lehendabizi hika ta zuka ez zeuden bi bide.

Biak izanik posible egin nahi dizkinat nire baina burua eta mingaina behar ditun libre.

Sartuz lau aditz arraro gero ta aberatsago izango dela nire bertsoa sinetsita hago.

“Dizkiñat’-ka ahoz aho hasi ezkero akabo hasieran bai exotikoa, gero bat gehiago.

Mantentzeko hire onra epelkeri denak sobra lasai, hi ere jarriko haiz ni bezain egoskorra.

Guztia den sailkakorra zerk nor egiten haun horra batek euskaldun eta besteak euskaldun jatorra.

Bere bitar politikak sortutako polemikak ez ditun soilik hizketarako aitzaki polit bat ta errima dinamikak izan ezean taktikak hiri zergatik ta zertarako balio din hikak?

Bazeukan zer aldatua subjetu eta tratua horrexegatik egiten diñat aldeko hautua.

Nahi bezela moldatua ta ez fosilizatua eskuragarri, geurea eta eguneratua.•

180

181

TTAKUN -HERREN

(M)AMUAK IZAR MENDIGUREN

TTAKUN

Mamuak edo amuak, zer ezkutatzen du txapelketak gehiago? Asko dira mikrofonoak isiltzen dituen sentipenak. Ohikoa da hankaluzeak saihesteko atzamarren poltsikoko kontaketa, baina bertsolarien (gaijartzaile edo epailearen) irrika zein dardara ikus-entzuleak antzematen al ditu?

Ez da broma. Imajinazio ariketa bat egin dezagun: ipini kamera ezkutua txapelketako saio batean, gertatutako guztia jasoko duena. Hedabideetan azalduko den txapeldunaren agurraren azpian sentimendu anabasa dago.

Mamuak dira niretzat ikusi ez baina sinesten diren beldurrak. Amuak, berriz, engantxatzen gaituzten piezak. Eta, bertsoaren bueltan, nork ez du ale fresko eta ederrena nahi?

Jar dezagun lehen fokua bertsozalearengan. Entzuleak txapelketan saio bizi eta borobila espero du. Haren begietara, bertso saioa gidatzea izango da aurkezlearen lan bakarra; eta epaileena teknikoki — eta ahalik eta objektiboen — artelana baloratzea.

Txaloz eskertuko ditu bertso guztiak, eta zinez lehertuko da plaza bertsolariak esandakoa gustatu bazaio. Izan ere, bertsoak beti

182

komunikatzen du, baina ez du beti transmititzen. Hor dago lehen koska.

Egun horretan kantatutakoaren arabera aipatuko du bertsolari hau edo beste, eta gaiak gustatu zaizkion edo ez. Hiru orduko emanaldia ardatz hartuta osatuko du bere iritzia. Pause. Onartu gogoetarako interferentzia: epaitzea edo baloratzea, zein izan behar da oholtzatik behera dagoenaren lana?

Ekar ditzagun urteetan alboratu diren bertsolarien zenbait egoera lehen planora. Oro har, mingainak, buruak eta bihotzak soilik hitz egingo diote publikoari; agurrean antzeman litekeen ahotsaren dardarak ez bada. Horri gorpuzkeraren, kontaeraren eta kantaeraren eragina gehitu beharko litzaioke; bertsoa ez baita zer esana bakarrik, nola eginak ere ematen du zeresanik. Bertsolariaren begirada kontzentratuan, baina, ez da sumatuko txapelketaren aurreko aste gorabeheratsua, txapelketako saioa izanagatik soinean daraman “presioa”, azken hilabeteetan egindako lana… Emozioen noria bati egingo dio aurre lehiatzen den aldiro, inprobisazioaren atrakzioan

Txapelketako saioaren aurretik jasotako babes eta animo mezuen indarrarekin egingo du bertsolariak oholtzarako bidea. Txaketarekin batera kenduko ditu kezka eta lotsak. Burua mikrofonoaren alde batera kulunkatzen duela eztul baxua kanporatuta barneratuko du hegan egiteko segurtasun dosia.

Amu sentituko du kantatzen hasi aurretik irentsitako txua. Saioa bukatzean, egindako lanaren poz edo penarekin itzuliko da etxera. Une batez bada ere, ihes egiteko gogoa sentituko du; jakin bai baitaki jendearen ahotan dagoela.

Bertsolariak ez du publikoa indibidualki ezagutzen, eta kontrara, entzuleari oso gertuko izango zaio bertsolaria.

Arabako eta Nafarroako bertsolari txapelketak martxan dauden honetan, Bizkaiko finala gogoan, txapelketaren amu eta mamuez dezente hausnartu dut. Zaleari gozagarria zaio txapelketa, eta bertsolariari pizgarri. Azken hauek mingainak zorroztuko dituzte, eta

Bertsolariak plazaratzeko balio ei du txapelketak, baita gai-jartzaile zein entzuleak erakartzeko ere. Zentzu horretan, ikusgarritasuna estimatzen dute askok. Amutik harago, baina, mamuak ere badira. Bakoitzak bere buruari jartzen dion presioa izaten da etsai handienetako bat: esperotakora ez iristea.

Aurtengoan uko egin diot finalerdietan kantatzeari. Ez dut behar beste denbora eman bertso eskolan. Inori ez litzaioke otuko maratoi batera entrenatu gabe aurkeztea, gozatuko duela jakin arren. Pisua baino zama bihurtzen denean txapelketa, merezi al du bada debalde sufritzeak? Balantzan jarri behar du norberak zer eman eta zer kentzen dion txapelketak. Eta, aizue, damurik gabe — kostata, eta burujan handiaren ondoren — penaz baina pozik hartu dut erabakia. Ez da munduaren amaiera; are, plazan kantatzen jarraitzeko asmoa izanda.

Hogeita hamar urte eta gero ohartu naiz txapelketak — jolasetik harago — duen garrantziaz. Lehia motibaziorako eta hobetzeko amua izan liteke. Baina itsasoa zabala eta mugagabea da, badira igeri jarraitzeko mila aukera. Edozelan ere, bertsoak — eremu erdaldun edo ez hain bertsozaleetan behintzat — beharrezkoa du txapelketa tokia eta gorputza izateko. Zure sentipen, betaurreko eta belarriek nola bizi izan dute erakusleiho hori, Gurru?

Zein alde on eta txar ditu bertsolaritzarentzat lehiak?

HER R E N

momentu batetik bestera goian bezain behean aritu litekeela jakinda. Ezagutu ditut sudurretik odola dariela kantatu duten bertsolariak, baita saioaren aurretik botaka egin izan dutenak ere. Ez noa ezer berririk asmatzen: buruari lar eskatzen zaionean gorputzak hitz egiten du. Zernahi gisaz, koktel potente eta ederra da inprobisatzearen adrenalinak eta batbatean sortzearen gozamenak eragiten duena. Amildegiaren ertzean irudikatzen zuen artista Bertsolari filmak. Ziurrenik, asko, orduantxe ohartuko ziren airean ger(t)atzen denaz. Latza da. Baita ederra ere.

epaileek lumak. Gai-jartzaileek asteak emango dituzte gai egokienen arrantzan, formulazio onenaren bila.

Txapelketaren zurrunbiloak irentsiko ditu asko. Bolada batez, ezingo dute aldendu txapelketaren mamua burutik. Une ezberdinetan agertuko zaie: “Gai polita hau ere”, “zein ideia ona”...

KOSK! IÑAKI GURRUTXAGA

Amua zuk jarri didazu oraingo honetan, amu guztiak bezain gozo eta zorrotz. Heldu egin beharko zaio.

• Bertsolaritza, ezer baino lehen, nik erabateko lehia gisara ikusten dut, oinarri-oinarritik. Bi bertsolariren arteko ziri-sartzea, aurrekoaren esanari buelta ematea, hori da

183

TTAKUN -HERREN

Ez dakit funtzionamendu on horren kostua zein den, hala ere. Txapelketa bat txapelketa izan dadin, parte hartzaile diren norbanako guztiek utzi dituzte euren izerdi tantak oholtzan eta inguruan. Batzuek erre ere bai, noski, izerdi-putzutan.

bertsoaren funtsa eta bihotza, nik ulertzen dudan moduan. Gero, hortik abiatuta eraiki den txapelketa formaturainoko jauzia beste kontu bat da. Txapelketa da icebergaren punta, txapelketa da ekosistema oso baten lagina, txapelketa da zerbait handia, oso handia, baina zati hala ere.

Askotan errepikatu izan dugu txapelketak beharrezko direla bertsolaritzaren proiektu orokorrari eusteko. Elkarteentzat diru-iturri dira, beste proiektuak aurrera ateratzeko behar-beharrezko.

Bertsozaleen mugimendua artikulatzen duen bisagra ere txapelketa da, bilgune, hizketagai eta leiho. Leiho, barrura sartu nahi duenarentzat, eta leiho kanpora erakutsi nahi duenarentzat ere.

Hala ere, nago gure buruari tranpa egiteko modu bat dela txapelketaren ondorio eta emaitza hauek guztiak ez irudikatzea txapelketarik gabe. Esan nahi baita, gai litzateke bertsolaritzaren mugimendua bere proiektu guztiak sustengatzeko, eta bertsozaletasuna artikulatzeko, txapelketarik gabe? Luze hitz egin genezake honetaz, baina uste dut erantzun pragmatiko baten itzala dela luzeagoa: funtzionatzen duen zerbait bada, utz dezagun bere horretan.

Txapelketak proiektu kolektibotik bizi izan ditut, ia hasieratik. Zerbait handia egiten ari gareneko konbentzimenduz. Baina horrez gain, txapelketara doanak, bertsolari zein gai-jartzaile — eta neurri batean, epaile —, beretik proposamen indibidual bat eskaintzeko nahia izan beharko luke. Hausnarketa bat egina: zer kantatu nahi dut, nola kantatu nahi dut, zein dira sortu nahi diren eztabaidak, zein azaleratu beharko genituzkeen tematikak, zer da baloratu nahi dudana, zergatik.

Nik neuk eman ditut txapelketa batzuk horren inguruko gogoetarik egin gabe: inertziaz kantari, plazako jardunaren tentakulu bezala, eta ea zer datorren. Azken herrialdekora ere halaxe joan nintzen, baina plazako jardunik gabe aurretik: herdoilak jota. Eta etorri zen etorri behar zuena. Ezin kexatu emaitzarekin, baina errentatik biziz ezin da luzaroan iraun. Sortzailea zortzaile ere bada: errespetua zor dio publikoari. Zuk finalerdiari egin diozu uko, nik Txapelketa Nagusian kantatzeari egin nion, hara hor paralelismoa azkenean. Ez da jardun falta hutsa, ez da entrenamendu kontua bakarrik: entrenamenduek ere planifikazioa behar dute, buruz

184

aritzea, helburu handietarako bideko helmugak. Nik dagoeneko ez dut txapelketara joan nahi nik neuk gozatzeko intentzio hutsez.

Txapelketa erakusleiho handi bat den neurrian, han erakusteko zerbait daukagula sinetsita joan nahiko nuke. Areago, iruditzen zait datozen urteotan berriz ere middle-age belaunaldi bat atzera berriz txapelketako oholtza gainean ikusteko abagunea izan genezakeela, azken urteotan bide bazterretik begira aritu ondoren. Sumatu dut bertsogintzak txapelketan eskaini ez dion diskurtso bat beretik sortzera itzuliko den jende bat datorrela bueltan. Ez dator despetxuz, ez dator minetik, ez dator alboratua izan denaren amorraziotik. Alderantziz, ematera dator, esatera eta eskaintzera. Nahiko nuke, behintzat. •

rga e B n a 3 n e r a ik t u martxo M IDAZMAKINAZ . a l e u t i ni r r e b e t e b aren i i urte r r u o k z a i eak d i b n e u n i s n ha

BERTSOIBILBIDEKO PASARTEAK TESTUA: JOSE LUIS GORROTXATEGI

1963KO MARTXOAREN 3AN BERGARAKO PILOTALEKUAN JENDAURREAN LEHENBIZIKO SAIOA EGIN NUEN HAMAZORTZI URTE BETE BERRI NITUELA. Mutiko argal, lotsati, isil eta ile-tente bat nintzen. Orduan hasi nuen bideak iazko urriaren 21era arte jarraitu du.

Xalbador egunean egin nuen azken saioa, Urepelen. Xalbadorri diodan miresmena eta errespetuagatik aukeratu nuen Urepele nire ibilbideari amaiera emateko. Berrogeita hamabost urte joan dira bitartean. Gogoan dut debutean abestu nuen bertsoaren amaiera: Etortzearren eskerrik asko o, Bergarako lagunak.

Eta gainera besarkada bat bihotzeko euskaldunak.

Berrogeita hamabost urte geroago, Urepelen bertso honekin egin nuen azkeneko agurra:

186

Xalbadorrekin ni txapelketan nintzela oso mutiko, nik ekainaren hamaika hura gogoan daukat betiko.

Orduan hasi nuen bidea gaur bukatzen da ta kito, urtetan ere aurrera noa ez naiz lehen bezain sasoiko.

Agur Xalbador, agur Urepel, berriz ez naiz etorriko.

Nola ez izan gogoan 1967ko ekainaren 11!

Egun hartan ezagutu nituen Xalbador eta Mattin.

Ni soldadu nengoen Cadizko San Fernandon, eta baimena eman zidaten etortzeko. Zozketak hala erabakita, goiz eta arratsalde Xalbadorrekin kantatzea egokitu zitzaidan. Eguna ondo zihoan oso, Alfonso Irigoienek Uztapiderekin buruz burukoa jokatzeko Xalbador pasatzen zela esan zuen arte.

Hura iskanbila! Ahazteko gertakari hobeak dira,

tsat o l , l a g r a ko u. d u t i a r r a j 21era arte

Hori esan nionean, begira-begira jarri, eta esan zidan: —Txo, ondino ezta irten, baina laster irtengo dau.

Hura poza nirea! Esan zidan marina mercanteko kapitaina zela, eta etxera zetorrela oporretan. Eta galdetu zidan ea nola soldadu joan eta hain azkar eman zidaten baimena. Erantzun nion bertsolaria nintzela eta txapelketara nentorrela.

—Bertsolaria? Bada, ni Lopategiren laguna naiz —erantzun zidan.

Beste anekdota bat ere badut, oso polita, urte batzuk geroagokoa. Lopategi eta Azpillagarekin nengoen Zizurkilen. Arratseko saioa egin aurretik gizon bat hurreratu zitzaigun, bera Errekaldeko semea zela esanez. Otañotarra zela, eta nahi al genuen bere sorlekua ezagutzea. Hala joan ginen, eta, baita kafeak hartu ondoren, bertso batzuk abestu ere. Han ikusi genuen Errekaldeko intxaur famatua, Pedro Marik hainbat alditan abestu ziona. Bitartean, hamar urte inguruko ume bat jolasten ari zen sukaldean. Mutiko horren aita Garmendia Villabonako harakina zen, eta honela esan zigun: —Errekalden lehen ziren bertsolariak, baina honekin jai dugu. Hau futbolaria dugu, egun guztia baloiaren atzetik igarotzen du. baina zaila da ahaztea: buruan iltzatuta geratu zitzaidan niri. Eta, beste askori ere bai, segur aski. Orduan hogeita bi urte nituen, eta han ikusi nuen bertsolariek txalo zaparradak jasotzen zituztela, baina txistuak entzuteko ere arriskua zegoela, nahiz eta txistu haiek epaimahaiari jotakoak izan. Txapelketa hura zela tarteko, gertaera bitxi bat izan nuen kanpamentutik San Fernandoko tren geltokira iritsi nintzenean. Hiru lagun zeuden bertan, bi guardia zibil eta gizonezko dotore bat, traje ilun batekin. Trena noiz irteten zen jakin nahi nuen, eta guardia zibilak utzi eta gizon dotore harengana joan nintzen.

Handik hamar urtera Gipuzkoako egunkari batean irakurri nuen: La Sociedad Deportiva Eibar ficha al portero de Hernani, José Ignacio Garmendia, de 20 años.

Garmendia es natural de Zizurkil, del caserío Errekalde, cuna de los bertsolaris José Bernardo y Pedro Mari Otaño.

Segituan etorri zitzaidan burura hamar urte lehenago baloiari ostikoka sukaldean zebilen mutiko hura. Oraindik ez dira urte asko pasarte hori berari kontatu niola, eta esan zidan:

—¿Sabe usted cuándo sale el tren Talgo en dirección a Madrid?

—Baloiarekin sukaldean ez zen ni besterik ibiltzen, seguru ni nintzela.

“Lehen potorik egin gabeko saioak gutxi izaten ziren; orain, berriz, noiz edo noiz bakarrik entzuten da bakarren bat. Garai batetik bertsolariak asko ugaritu dira, eta bertsoen kalitateak gora egin du nabarmen”.

187

Garmendia urte askoan Eibar taldeko atezain famatua izan zen.

Ezkondu eta hurrengo urtean, emaztea eta biok egun batzuk pasatzera joan ginen Izaba eta Belagua ingurura. Handik, gero, Gotainera jaitsi ginen. Han, Pette Beretter pastorala ikusi genuen.

Pierre Bordazar Etxahun Iruri egun hartan ezagutu nuen. Ondoren, Urepelera joan eta Xalbador-Enean afaldu eta lo egin genuen. Afalondoren, bertso mordo bat bota genuen, eta idatzita zituen bertso batzuk abestu zizkigun Xalbadorrek.

Odolaren mintzoa bere liburuan jasota daude gaur egun bertso horiek, eta Mendian galduak dute izena. Afrikatik hona ekarri, eta Urepele inguruan mendian abandonatutako etorkin gazte batzuen istorioa da.

Seguruenez, bertso horiek ezagunak izango dituzue, baina orduan Xalbadorrek ondo gordeta zituen. Bere emaztea Leonik eta Joxe Mari Aranaldek beste inork ez zituela entzun esan zigun. Hurrengo goizean, gu Azpeitirantz abiatu ginen, eta Xalbador bere mendiko etxolara, ardiengana joan zen.

Berrogeita hamabost urtek askorako ematen dute, eta tarte horretan tokatu zitzaidan Uztapideri bere azken saioan eman zion ondoezaren lekuko izatea. Donostiako Atano III.ean ginen kantari, eta ondoezak jo zuen Uztapide.

Bost minutu lehenago abesten ari ginen elkarrekin, Agirre eta Azpillagarekin laukotea osatuz, Odolkiak ordainetan genuen bertsotarako gaia. Ondoren, Iriondok Uztapideri deitu zion bakarka abesteko. Gaia entzun eta mikrofonorantz gerturatu zen. Bertsoaren lehenengo lerroa kantatzen hasi zen, baina ezin zuen: “Barkatu” esan eta eseri egin zen. Tronbosia edo horrelako zerbait eman ziola esan ziguten geroago.

188

Ibilbide honetan hamaika bertsolari ezagutu dut, bertsolari on asko. Aspaldi kantatu zuen Xenpelar zenak Sortuko dira berriak. Baita sortu ere, bertsolaritza maila gorenera jaso duten neska-mutilak. Denak ez dira finala jokatzera iritsiko, finalistak zortzi bakarrik izaten direlako; baina hortik atzera ere bada bertsolari kopuru handi bat, maila ona dutenak eta doazen lekuan saio bikainak eskaintzeko gai direnak. Hala ere, badira esaten dutenak “Zuek bai bazineten bertsolariak! Nik gaurkoei ez diet ulertzen ze esaten duten!”. Egia da bertsolaritza aldatu dela, baina ez ulertzeko modukoa izatea urrutiegi joatea izango da. Gaurkoek ere euskaraz kantatzen dute behintzat. Gero, gustatu edo ez, hori beste kontu bat da. Lehen potorik egin gabeko saioak gutxi izaten ziren; orain, berriz, noiz edo noiz bakarrik entzuten da bakarren bat. Garai batetik bertsolariak asko ugaritu dira, eta bertsoen kalitateak gora egin du nabarmen. Gauzak dotore esaten dituzte, eta gaurko bertsolariak entzuteak gustua ematen du.

Dagoen bertsolari kopurua eta duten maila ikusita, iruditzen zait guk, edo nik behintzat, ematekoak eman dizkiodala herri maite honi, eta erabakirik onena dela hartu berri dudana. Euskal Herri osoari eskerrak eman nahi dizkiot nik eman diodana baino gehiago eman didalako bueltan.

AGUR eta MILA ESKER. •

189

BERTSO IBILBIDEA

BEREZ BEHAR

TESTUA: AMAIA AGIRRE ARRASTOA ARGAZKIAK: BEÑAT HACH EMBAREK IRIZAR ETA JON UBEDA.

190

TEODORO MUJIKAREN ARTXIBOA

5

6

7

TXOMIN GARMENDIAREN ETXE ONDOTIK

SUBIJANA ETXEASUBIJANA ETXEA

4

AMASAKO ITURRIA

3

JUAN JOXE UGARTEMENDIA IRAOLA

2

ERREBOTE PLAZA

1

VILLABONAKO BERTSO-GUDUA

Villabona ez da bertsolarien sehaska izan, baina bai bertsolarien eta bertsozaleen elkarleku, bai lehen eta baita orain ere. Villabona ez da bertsolari ezagunenen sorleku izan, baina bai bizileku. “Ezkondu eta gero bizitzera etortzeko ona, Villabona” entzun nion, gaurko zenbait protagonista bezala, eraztuna jantzi ondoko bizialdia herri honetan egin zuen bertsozale bati. “Berez behar Villabonakoa” ahal dela, baina “geroz villabonatartuak” ere badu bere enpadronamentua; ondorioz, badu hemen zer kontatua.

191

1.GELTOKIA VILLABONA / VILLABONAKO 1801. otsaila. Lau mila entzule bildu omen ziren herriko plazan. Inauteriak ospatzen ziren garaian bertso desafio entzutetsua. Urrezko bost ontza irabazlearentzat, sari preziatua. Amezketako Ignazio Zabala eta Hernaniko Joakin Erroizena Txabolategi buruz buru bi ordu iraun zuen saioan. Hara irakurgai orduko kronika bat:

Txabolategi bertsolariaren lehenbiziko aitamena Iztuetak egiten du; 1824. urtean argitaratu zuen Gipuzkoako dantza gogoangarriak liburuan, Billabonako bertso saio baten berri ematen digu: “Datorren otsaillean izango dira ogei ta bi urte, Billabona’ko plazan jokatu zutela itz neurtu edo bertsoetan bostna ontza urre, lendanaz apustua egiñik, Zabala Amezketarrak eta Txabalategi Ernani’koak; zeñean izandu nintzan ekadoi edo jueztako Zabala’k billatua; baña egun batzuek aurretik eritasun txiki batek artu ninduelako, ez nuen serbitu, eta nere ordez eraman zuen bere erritar Fernando, baita Txabalategik ere Aizarnazabal’ko elizaia; eta Billabona’ko alkate jaunak erabakitzalle D. Jose Mendizabal Tolosa’ko apez aundi sonatu ura ipiñirik, lau milla ta geiago personaren aurketzean kantatu zuten bi orduz jokalariak, apustua egiña zuten bezala; batak besteari asmatu al zitzaten itzgairik nekezenak irikiaz, nondik eta nola alkar naspilatuko zuten alegiñik aundienak egiten zituztela.

Guziaz ere ain zuzen eta egoki eman omen zituen nork bere itz neurtuak, non apostuko bi orduak betetzean, ekadoi edo juezak, alkargana batu baño lenago, altxatu emen zan plazako jende guzia, deadarrez, esaten zutela: jokalari biak kantatu zutela guziz ongi eta utsaldiarik gabe, entzunleak naikidaturik utzi zituzten moduan, eta beragatik onkai zutela berdiñ-berdiñean gelditzea; zeñean irten omen zan era berean Aizarnazabal’ko elizaia plazaren erdira, eta kantatu omen zuen itz neurtu au: Txabalategi eta Zabala gaztea, askok deseo zuen kantuz ikustea; atsegin andietan geldi da jendea, bata adinbat egin bear degu bestea.

Ataria.

192

Pernandoren erantzuera: Ezin gentzake bada beste gauzarik eiñ, nik gogoan naukana zuk dezu itzegiñ: utzi bear ditugu biak berdiñ-berdiñ, Gipuzkoa guziak ar dezan atsegiñ.

BERTSO-GUDUA Iru ekadoi edo juez oek izanik gizon zentzu aundikoak, griña onakikoak eta berenez itzneurtulari jakintsunak, eman zuten beren debede edo falloa etzedilla izan iñor ez irabazdun eta ez galtzalle; zergatik aurkitzen zuten jokalari bien artean jakinduria berdiña.

Erabakitze ain zogiaren bitartez gelditu ziraden entzuleak atsegin aundiarekin eta naierara pozkidaturik; baita jokolariak ere beren denbora guzirako adiskide mami egiñik”.

D. Jose Mendizabal’en debedea edo falloa: Jaunak, mintzo zerate griña txarrik gabe, pozkidatu nazute txit asko alere; egia esateko ipiñiak gaude: bata bezin bestea kantari onak daude.

193

2.GV / SUBIJANA ETXEA Kotoizko oihal zurien eta estanpatuen lantegia izan zen Subijana. 1860an eraikitako enpresa. Oihalaren oxidazio eta berotze prozesu konplexu eta aurreratu baten jabe zen, baita koloreztatze eta zuritze gaitasun handiko tresneriaren erabiltzaile ere. Merkatuan arrakasta handiko enpresa, kalitatearen eta salneurriaren arteko oreka ezin hobea zuena.

100 lanpararen argitan 110 gizon-emakume lanean Oria ibaiaren aldamenean.

Gaur egun Mintzola ahozko lantegia dago Subijana etxean, eta oihalak merkaturatzetik urrun dabilen arren, bertsoaren hariak josten eta sormenaren eta historiaren matazak ehuntzen dihardute bertako langile eta boluntarioek. Bertsolaritzaren ikertegia, Ahozko elkargunea, Kulturartea, Xenpelar dokumentazio zentroa, Bertsozale elkartea, Bertsoa.eus, Hitzetik Hortzera‌ Villabonako etxe edo eraikuntzarik ederrenetakoa izaten jarraitzeaz gain, sorkuntza, ikerkuntza, transmisio eta dokumentazio lan askoren habia da. Bertsoaren inguruko zernahik du han kabida. Ateak barrura irekitzen diren bezala zabaltzen zaizkio kanpora ere, eta hango altxor oro ikusgai eta erakusgai dago. Jakintza oihalez jantzi dute han nire ezjakintasun biluzia, eta han topatu ditut bertso ibilbide honetako zenbat bertsoaldi eta bizipen.

194

195

3.GV / TEODORO MUJ ARTXIBOA Xenpelar dokumentazio zentroa adinako almazenik ez du 94 urte dituen bertsozale eta bertso jartzaile nekaezin den Teodorok, baina plazer eta ohore handia da gure herrian bera bezalako altxorrak izatea. Mintzolan egin genuen hitzordua eta etxeko lanak eginda etorri zen. Dotorea eta goxoa da Teodoro. Pazientzia eta jakintza handiko bilatzaile eta biltzaile nekaezina ezbairik gabe. Teodoro ere ez da sortzez Villabonakoa, Zizurkilgo Arrieta baserrian jaioa da, eta gaur egun Mintzolaren pare-parean bizi da. Subijana etxeak ezin dezake zaindari eta guardako aingeru hoberik izan. Hainbat liburu idatzi ditu, tartean Errekaldeko intxaurraren itzala, OtaĂąo herrikideari buruzkoa. Villabonako bertso kontu eta bertso kantuez galdegin nionean, pasarte eder hau helarazi zidan Teodorok: Zizurkilgo Errekalde baserrian, Joxe Bernardo OtaĂąo bertsolariaren gurasoek seme-alaba batzuk ekarri omen zituzten mundura. Horietako bi Juan Joxe eta Joxe Bernardo.

Dirudienez, zaharrena Juan Joxe, eta jakina denez, zaharrena izaten zen etxeko nagusi izateko. Itxura denez, ordea, aitak Joxe Bernardo zuen gogoko, bertsolari egokia zelako eta oso bere begikoa zuelako. Anaia zaharrenak, hau antzeman zuenean, Amerikara ihes egin zuen. Eta luzaroan bere arrastorik gabe egon ziren Errekalden. Ama gaixoak negar asko egiten omen zuen oroitzen zen bakoitzean, eta aita ere garai horietan joan omen zen mundutik, bere barruko penak ahaztu ezinik. Urte askoan anaiaren arrastorik

196

gabe egon omen ziren. Baina halako batez hor itzultzen da Villabonako seme bat Amerikatik, Joxe Joakin Zaldua haren izena. Gizon jator eta prestua. Honek ekarri omen zuen berri pozgarri bat Errekaldeko familia jatorrera. Asteasura etorri aurretik Asteasuko seme Kandidorekin izan omen zuen hizketaldi bat, eta hark esan omen zion Errekaldeko Juan Joxe San Luis herrian bizi zela. Albiste hori Villabonako Albaite baserriko egongelan jaso zuen, eta jakinaren gainean jarritako bertsoak dira jarraian datozenak, Joxe Bernardo OtaĂąok jarriak:

JIKAREN Billabonako kaballero bat da Jose Joakin Zaldua bere guraso estimatu bat bisitatzeko eldu da esanaz geunden “gure Juan Joxe Ameriketan galdu da” bizi dalako aleluya bat orrengandik azaldu da.

Juntatu eta egiña degu izketa bat txit formala Villabonako Albaiten salan neroni bertan nengoala Astiasuko Kandidok orri esan omen diyo ala dudarik gabe gure Juan Joxe San Luisen dagoala.

Aspaldi ontan tristerik geunden iñungo notizi gabez Ameriketan gure Joan Joxe bizi ote zan edo ez ama gaxua gau eta egun ixildu gabe negarrez seme ederrak ez diralako egin da azitzen errez.

Urte batzuek paseak dira aita guria il zala esanaz joan zan alkar maitatuz egunak pasa gintzala ark jakin balu Ameriketan semia txit ongi zala baderizkiyot aldi batian oraindik biziko zala.

197

4.GV / ERREBOTE PLAZA

Esanguratsua da Villabonako errebote plaza. Herriko plaza udaletxearen kokagune izateaz gain, errebotearen jokaleku ere bada eta, Zubietako eta Oiartzungo errebote plazekin batera, Gipuzkoako erreferente nagusietako bat da pilotari askorentzat. Gaur egun helduen talde bat eta dozenatik gora gaztetxo dabiltza Behar-Zana pilotari eskolan errebotean jokatzen. Iparra eta hegoa uztarri berean doazen kirol jarduera honek ziurtatua du bere botarria Villabonan, eta pilotalekua metrotan den adina luze iraun dezala, gutxienez, urteetan ere.

Baina nori esker dator Villabonan erreboterako zaletasuna?

Eta nondik “Berez behar Villabonakoa� esaera? Biek ote sorburu berbera? Ea zer topatzen dugun historiaren xisteran.

Xabier Lizardik, Domingo Agirrek eta R.M. Azkuek jasota eta erabilia dute esapide hori. Dudakoa da jatorria, baina baliteke Villabonak errebotean izan zen pilotaririk onena

Jon Ubeda.

198

eman izana: Pedro Yarza besamotza. Villabonako mankua edo Villabonako txangua bezala ere ezaguna. Eskuin eskua galdu ondoren, lehenik eskuz, gero palaz eta azkenik xistera hartuta aritu zen pilotan, azken honetan lortu zuelarik arrakastarik handiena. Argentinako hiriburuko frontoietako izarra lehenik, Madril, Bartzelona, Rio de Janeiro eta Parisen ere erakustaldi izugarriak eskaini zituen. Euskal Herrian eman zituen bere azken pilotakadak.

1861ean jaio zen, San Pedro egunez, eta bere jaiotzaren 150. urteurrenean, Behar-Zana elkarteak eta Udalak, frontoiko ertz batean harlauza bat ipini zuten bere oroigarri modura.

Bertso jartzaile eta bertsolari askoren sormen iturri izan zen festetako erraldoi bat ere baduen pilotaria. Txirritak hamasei bertso jarri zizkion 1886an. Hona hemen horietako pare bat:

Pedro Migel Alonsorena.

Suerte txarrak jo zualako beso bat dauka moztua bañan bestia sano duala obra da manifestua; begiyak ernai, memori ona ankaz ibildun listua Billabona’n da probintziyako pelotariyen maixua.

Billabonako beso-motza da jokalari biurriya nola sakean ala da ona ere errestalariya onen jokua aurre aldian da chit ikaragarriya plazan jokatzen beso bakarrez oso da ikusgarriya.

Jon Ubeda.

Plazan pelotan asten danian ez du ematen itxusi baliyo zuen saiatutziak etzuan gaizki ikasi beso-motxa da aziyu ortan Españiya’ko nagusi ez det gizon bat bizkorragorik sekulan iñon ikusi.

Kontrariyuai neurtzen dizkate sudurra eta kokotza ziriyak sartzen asten danian pelotari beso-motza: besa gaindikan asi ezkero egiten sake zorrotza onen zankoko alpargat’aiek ez dute sentitzen otza.

Urte batzuk geroago eta milaka kilometro beherago, Juan Inazio Urangak bost bertso eskaini zizkion Kaliformiako Eskual Herria aldizkarian. 1897ko ilbeltzaren 30eko alean Billabonako beso-motza izenburupean honako bost bertso hauek argitaratu ziren:

Errebotian ere frantzesak oso ikaraz betiak iduki ditu amaika aldiz iya barik estiak irabaztia izanagatik frantzesak beren ustiak chaskua beti eman diyote beso-motzaren jotziak.

Chuliatzen du kontrariyua maisuzko jokaerakiñ eziñ liteke jokalaririk bada jostatu onekiñ bildurra ere sartzen badaki beraren joerarekiñ asten danian joku motz edo zirika bi paretakiñ.

Onla pelotan ari danian beso-motza dantzaturik ez da gelditzen auturik gabe onen zañetan odolik beregan ez du iñorengana ezagututzen bildurrik argatik plazan ezergatikan etzaio bada ajolik.

199

5.GV / JUAN JOXE UGARTEMENDIA Juan Joxe Ugartemendia bertsolaria izendatzeko Asteasuarra, Billabonako Sorondo eta Ugartemendia amasarra deiturak agertzen dira idatzi eta aitortza zaharretan. Ugartemendia 1905ean jaio zen Asteasuko Lizola-Goiene baserrian, eta 1986an Amasa-Villabonan hil. 1931. urtean ezkondu zen Villabonara, eta Sorondo izeneko taberna erosi zuten. Ezkondu eta biharamunean zabaldu omen zuten hizketan baleki bertsotan egingo lukeen edaritegisagardotegi hura. Haren ondotik beste jabe batzuk izan ziren, duela urte gutxi arte Ongi-etorri edo Zaku bezala ezagutu den taberna hain zuzen. Villabonan ezaguna eta maitea oso.

Tabernaren erreleboa hartu zuen familiak Ugartemendia ia gehienetan bertsotan oroitzen du.

Antselmo Larrarte larrauldarrak honela idatzi zuen behin Ugartemendiari buruz: “Aspaldiko kontua da Villabonan, jaialdi handi bat izan zen jaiegun arratsalde batean sei

200

bertsolari, epaimahaia eta gaiak emanda txapelketa azkar baten moduko lehiaketa egin zen. Tamalez ez naiz oroitzen zein urtetan, baina 1947an edo izan zela uste dut. Bertsolariak bikainak ziren: Uztapide, Basarri, Paulo Txikia, Mitxelena, Zaiburu eta Juan Jose Ugartemendia.

Lehenengo hirurak sasoi beten zeuden, Mitxelena gazte bikain zetorren, Zaiburu zahartua zegoen eta eztarri zakarra zuen. Adinez hurrena Ugartemendia zen, Villabonan bizi baina sortzez asteasuarra zen. Bertsolari bezala ez zen hain ezaguna, baina bazituen bere dohainak. Hargintzan eta zurgintzan esku berezia zuen, baserriko lanabesak eta besteak egiteko ez zuen eragozpenik. Gizon jantzia zen, entzuten zekiena. Ni gaztea nintzela gure etxe inguruan lanean ezagutu nuen, langile taldeko burua zen. Gutxien uste zenean bertso pare bat botatzen zituen hark, ondo moldatutakoak izaten ziren. Behin, jaiegun batean lana egin beharra zuten, gu begira geunden eta bi bertso kantatu zituen, eta haietako baten bukaerak honela zioen:

IRAOLA Jai egunean hemen gabiltza elizatikan igesi bainan animak hau egitia oraindik ez du merezi.

Ugartemendia 1936ko txapelketan ere parte hartutakoa da. Tolosako kanporaketan Txirrita atera zen garaile. Orduko berri paperek Ugartemendia de Amasa bezala aurkezten dute. Hona hemen agurrean kantatu zuen bertsoa: Asteasutikan Ondartza eta Zarauztikan Baserri Zestonatikan Uztapide ta Errezildikan Zepai Sailburu zarra Errenteritik Oiartzundikan gazte hori Hernanitikan Paolo eta Billabonatik neroni horra hemen jaunak zortzi herritatik zortzi jaunak bertsolari.

Ugartemendiaren bertso jarrien sorta ezagunena Migel Errota hil berritan sortuak dira. Denera hamar bertso dira, baina denak ezin ekarri, eta hara lehen hiru bertsoak bere gaitasunen erakusleiho: Milla ta bederatzireun da ogei ta amaseigarrena otsaillan eguna señalatzeko gendun amaikagarrena; entierrora joan nintzaden Migel Errota orrena danak guztiyak esaten zuten: “onek utzi digun pena!”

Eta nik nola ez nun artuko hainbeste maite nubena!

201

Entiarruan egun orretan antxe nitzaden tokatu nik bakarrikan enun pentsatu asko nituan topatu lau lagunek bizkarrian da beste lau zintetatik artu iru estandarte aurrian da zer jende zan nork kontatu?

Oriyek danak etziran jungo bera ez balitz portatu.

Migel Errota il zan bezperan nik egin niyon bixita esan ziran “Juan Joxe nua danok guziyok utzita”.

Erantzun niyon: Migel al zaude orretaraño etsita?

Malko ederrik ixuri nuben biyok izketan jarrita lastima ez al da au ill bearra orain ederki bizita?

6.GV / AMASAKO ITURRIA Amasako iturria bezain emaritsua izan zen bertso jartzaile bat ezin ahaztuko dugu Villabona aipatzen dugunean. Luze hitz egin daiteke Luis Rezola Arana Tximelari buruz.

1914ko San Bartolome egunez munduratua. Bakardadeko ametsak izeneko bi liburuen egile eta protagonista da. Tolosarra izatez, baina hau ere Villabonan jarri zen bizitzen Adunako Ramona Zabalarekin ezkondu ondotik.

1936ko gerra hasi zenean, lehenik Loiola batailoian eta gero Jagi-Jagiko “Lenago il” batailoian ibili zen Tximela. 1937an erori zen preso; italiarrek atzeman zuten. Eta kartzelan zela bertsoak idazten zituen. Kartzelako historia soziala islatu zuen besteak beste: gosea, torturak, gaixotasunak, injustizia, herrimina, fusilamenduak, heriotzak… Gerra galdu zutenen memoriarako oso garrantzitsua izan da haren testigantza. Besteak beste Joseba Tapia trikitilariak disko oso bat eskaini zion haren bertso sortak kantu bihurtuz. Tximela kapitainaren izarrak jarri zion izenburu.

Ez da erraza hainbat eta hainbat bertso sortaren artean bat hautatzea.

Bakardadean askatasunarekin eta justiziarekin amets egiten zuen kapitainaren emaria orriotara osorik ekartzerik ez dugunez, hona hemen Amasako iturriari jarritako bertsoak agortezina zen bere iturriaren ordain xume gisa. 1967an enkarguz eskatutako bertsoak:

Nik bezelaxe oro opa du Billabonako erriak beste eun urtean jarrai dezala Amasako iturriak Garai batean bertan ziraden sendatutzen elbarriak o, ur maitea, zuregan goaz gaudenean egarriak.

Mendiak dauka iturburua arkaitz tartean gordea onekin igurtziko gaituzte guri joatean kordea jaio orduko ori artu genun gatz pixkatekin ordea pontetik gatoz ikasirikan kristau zintzoen legea.

Iturri asko agortu dira zuk jarraitzen dezu zintzo babeslaritzat ortxe dituzu Belabieta ta Loatzo artzen dituzten euri guziak gorderikan gaurko atzo ta gaiñezka dituzun guziak legortetarako jaso.

IRU-BIDE, HIRU KIDE Inaxio Iguaran amasar bertsolariaren jaiotetxea da Iru-Bide. 1955. urtean jaio zen Inaxio. Gaztetan zenbait sariketatan parte hartu eta plaza batzuk egin arren, urteak dira jendaurrean ari ez dela. Hala ere, aipatzekoa da 1981eko Lizardi Sarian txapeldunorde geratu zela, Juan Manuel Lertxundiren atzetik.

202

Pedro Artetxe zuten gaiak jartzen.

Kantukideak Patxi Iribar, Asensio Iturbide, Nikolas Zeberio, Juan Manuel Lertxundi, Eusebio Lasarte eta Dionisio Iraola. Bigarren saria eskuan, bertso hau kantatu zuen.

Holakorikan ez nun espero garai hau baino lehenago baina hoi erabaki dute ta onartu beharra dago ez ote nuen nik hau merezi oraindik kezkatan nago entzuleak nigan badezute orain morroi bat gehiago.

1982an ere Zarauzko oholtza gainean zen Iguaran, baina kantukideek apenas duten aurreko urteko kantukideekin zerikusirik. Ez eta gai-emaileak ere, Joxe Mari Aranalde aritu baitzen.

Aurreko urtetik Iturbide, Iraola, Zeberio eta Iguaran dira errepikatu zutenak, baina aurpegi berri eta bertsolari gazteak nabarmendu ziren: Andoni Egaña, Aitor Sarasua, Jon Sarasua eta Xabier Euzkitze. Egaña atera zen garaile eta bertso onenaren saria Euzkitzek jaso zuen.

Lizardi saria izanik, bakarkako gai modura “LIZARDI” hitza jaso zuen Iguaranek Aranalderen eskutik, eta honela erantzun zuen:

Gaurko saioa izan dadila bere omen bat bezala hain gizon umila baigenduan jatorra ta zerbitzala denok badakizute badira hainbat urte gure gizon hoi hil zala gorputzez betiko joan zan baina oraindik badu itzala.

BEÑAT

BEÑAT

Zarautz omen zan esan didazu ze ezuste arraroa ordu ezkero denbora degu dexentea igaroa zu gazte zaude, mutil lerdena, sasoikoa, oparoa ta nere aita berriz dirudi orain baino zaharragoa. (bis)

Gure aitai ere aldatu zaio itxura ta koloria nolako egurra halako ezpala ze esaldi dotoria entenditzeko ez da errexa baino hola da ordia gure etxian ezpala irten da egurra baino hobia. (bis)

Euskeraren alde lan egiten bazuan zenbat pikardi artzai ona gendun ezkero nik jarri nahi nuke ardi egon pazientziko lorez dira jantziko gure soro ta belardi eta euskera bizi dan arte ez da ahaztuko Lizardi.

ANDONI

ANDONI

Hori iruditu baldin bazaizu ez da Inazion kaltian hori ikusiz txunditurikan gelditu naiz bapatian mila ondorio atera ditut eta hau hoien artian pertsona zenbat aldatu leiken hogeita hamasei urtian. (bis)

Iguarandar hauen ondoan egin det nik hainbat bide beren lehenengo belaunaldian aita nuen adiskide ta bigarrengo belaunaldiaz aritzen naiz aske, libre hirugarrena iristen bada eutsiko diot hari’re. (bis)

Inaxio Iguaran bertsotan ez-ezik gaijartzaile lanetan ere aritu zen, eta gaur egun familian bertan ditu bertsotarako gaia umetatik dakarten bi bertsolari gazte: Beñat Iguaran semea eta Oihana Iguaran iloba. Iaz, Tolosako Leidor zineman, Atariaren aldeko saioan, 1982ko irudiak jarri nizkien Andoni Egaña eta Beñat Iguarani.

Andoni bera eta Beñaten aita (Inaxio) ageri ziren bertan kantuan. Txuribeltzeko irudiak dira, baina argi geratzen da urteen joanak ez duela barkatzen. Iguaran eta Egaña itxuraz oso aldatuta agertzen dira ordutik hona. Jendearen oso gustuko bertsoaldia izan zenez orriotara ekarri nahi izan dut.

BEÑAT

BEÑAT

Kutxilarekin ezin ote zan horko bizarra urritu gerri buelta’re alkandoraren barruan juxtu kabitu gure ama nola engañatu zun nik ezin det entenditu gure amak badu alkandoraren botoiak haina meritu. (bis)

Gure aitak ere bidea egin nahi omen zuen pausuz pausu baino gainetik omen zenbiltzan eta egin enbarazu gure aitak utzi zun ta erruduna Andoni omen zinan zu baino semia erretiratzen gehixo kosta bihar zaizu. (bis)

ANDONI

ANDONI

Ba zuen aita sumatu det nik oso gizon ta tajuan bertsotan ere fin aritu zen doinuan eta ujuan igual norbaitek nere gainbehera sumatuko zun gaurkuan baina ideiak etorri zaizkit ileak joandakuan. (bis)

Ez naiz halako gizajalea ez naiz halako piztia aitak plazari utzi zion ta ez da hain gauza tristia nere helburu ez degu Beñat zu plazaz kanpo uztia ia nolabait lor dezakedan aita berriro hastia. (bis)

203

7.GV / TXOMIN GARM ETXE ONDOTIK Etxeondo Villabonako auzo eta txoko mitikoa da. Etxeondo era berean, nola ez, txirrindularitzako arropa diseinatzaile eta ekoizle garrantzitsu eta entzutetsua da. Eta auzo horretan bizi da Txomin Garmendia. San Blas egunean 85 urte kunplitu dituen bertsolaria. Egiari zor, Txomin izan nuen bertsotako maisuetako bat; espresuki gure gurasoen garajera astero etortzen zen. Oraingoan ni izan naiz bere etxera hurbildu dena, baina oraingoan ere ni eskean. Berehala eman die nire galderei erantzuna. Burua argi du oraindik Txominek. Villabona hitzari tiraka, 1983an IĂąaki Linazasoro idazlearekin batera argitaratu zuen liburua jarri dit esku artean. 7.000 ale atera eta labur geratu omen zen inprentako tirada. Gipuzkoa bihotz-begietan deritzo liburuak.

50 urte ziren Lizardi hil zela eta haren oroitzaren itzala da-

204

rama izenburuak. Gipuzkoako herri bakoitzari hiruna bertso jarri zizkion Txominek, eta Linazasororen kontu joan ziren argazkiak eta testua.

Bertsolari modura Gipuzkoako herri denetara iritsi ote den galdetu nion, eta begietara begira halaxe aitortu zidan: “Ia denetan aritu naizela uste dut. Baliarrain eta Gatzaga direla uste dut kantatu gabeko herriak. Baliarraindik deitu izan didate, baina nik joaterik ez. Eta Gatzagatik esango nuke ez dudala deirik jaso�.

Miresgarria eta txalogarria Txominen ibilbidea. Dudarik ez da Villabonari ere jarri zizkiola liburu horretarako hiru bertso. Honatx:

ENDIAREN Billabona zan garai batean Amasa zarran mendera aspaldi asko aunditu zan da nagusitzan jarri bera.

Kale ta plaza, denda, ostatu, zer nai badago aukera.

Bost milla eta berreun biztanle gaur edozeĂąen parera.

Herrian pestak eta nola etorri zera hori jakin nahiean arkitzen al zera seitun emango dizut nere parezera jendea kontsolatzera etorriak gera.

Urteko jairik nagusienak Santio eta Santanez.

Sarri izanak gu Billabonan bertsozaleak diranez.

Egoaldi sargoi beroarekin garaia alaxe danez ordu gozoak pasata gaude zerbeza otza eranez.

Oiloak egiten al dute arrautzikan askotan ekarritzen det otarra hutsikan ez zaidazu neri esan holako hitzikan bizimodurako ez da laguntzikan.

Amasa dago bizkar batean basarri onak dauzkala mendia berriz ardi ta bildots da larre beiak dirala.

Jatetxe bikain bat ere badu eta jende serbitzala San Martinetan urteko festak negua gertuan dala.

Baliteke hemen aipatzea merezi zuen norbait edo zerbait oharkabean itzuri izana. Aditu izan ez eta aritu beharrak halako kontuak dakartza. Eskerrik asko bilketa lantxo honetan zuen hitza, denbora, pazientzia eta eskua jarri duzuen guztioi.•

Bigarren bertsoan aipatzen du Villabona herri bertsozalea dela, eta horren adibide dira bertan jokatutako txapelketa, desafio eta erronkak. Horietako batek 1952. urtera garamatza. Txomin 18 urte inguruko mutil gaztea entzule joan zen Berrobitik oinez.

Iparraldeko Xalbador, Zubikoa eta Mattin batetik eta Hegoaldeko Uztapide, Lasarte eta Lizaso bestetik. Basarri gaiak jartzen. Lehen norgehiagoka Baigorrin jokatu omen zen, eta bueltakoa Villabonan. Bietan hegoaldekoak izan omen ziren nagusi.

San Inazio arratsalde batez jokatu zen desafioa, Villabonako plazan. Txominek bi puntu erantzun buruan ditu oraindik.

Lehena Basarrik Lizasori jarria, eta bigarrena Uztapideri:

205

KOMIKIA

NORI

EGILEAK: PATXI GALLEGO ETA XABI PAYA

206

208