Bertsolari 115. aldizkaria by elkarmedia

115

BERTSOLAMINTZA 201la9za Bertsogintzaren gogoeta p BERTSO-ESPERIMENTUAK

BERTSOLARI ALDIZKARIA BERTSOLAMINTZA 2019, BERTSOGINTZAREN GOGOETA PLAZA 115 ZK. / UDAZKENA 2019

www.bertsolari.eus EDITATZAILEA : BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA Martin Ugalde Kultur Parkea / 20140 ANDOAIN TELEFONOA: 688 827 545 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus bertsoiragarkiak@bertsolari.eus ZUZENDARIAK:

Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora ERREDAKZIO BATZORDEA: Andoni Lubaki, Esti Esteibar, Harkaitz Zubiri, Antxoka Agirre, Zezilia Herador, Jon Martin eta Beñat Hach Embarek. KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora ADMINISTRAZIO KONTUAK: Zezilia Herrador Garin WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar ARGAZKIAK: Conny Beyreuther Crezburg DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Gartzia Urbina MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Bea Zabalondo Loidi INPRIMATZAILEA: Leitzaran grafikak D.L.: SS 482/91

003 004 010

ERRIMA MODERNOA

BERTSOLARIAREN PERTSONAIA PRESTATZEKO APUNTEAK. Eneko Sagardoy 012 PATXI ETA RUFINO IRAOLA. BI ANAIENTZAKO AGUR BAT (014 Euxebio Igartzabal, 026 Antton Kazabon, 032 Bianditz Iraola Azanza) 040 BERTSOLAMINTZA 2019 (046 Beñat Gaztelumendi, 058 Maite Berriozabal, 072 Sustrai Colina, 084 Oihana Bartra, 104 Xabier Aierdi Urraza) 120 ETA ZER GEHIAGO? (144 Andoni Egaña) ETA OHOLTZA (122 Oihana Iguaran) 154 Ane Labaka, Elixabet Etxandi, Oihana Bartra, Jon Martin, Oihana Iguaran eta Enare Muniategi 158 Xabier Zeberio 160 Izar Mendiguren eta Iñaki Gurrutxaga 162 ARABAN. Oihane Perea Perez de Mendiola 176 PAYADA ARGENTINARRA. Araceli Arguello 190 NORI. Patxi Gallego eta Xabi Paya

ESKU ARTEAN DAUKAZU UDAZKENEKO ALEA, AURTEN JASOKO DUZUN AZKEN ALDIZKARIA… HURRENGOA NORI KOMIKIA IZANGO BAITA! Zaldieroaren errima crazy-a duzu lehen orrialdean, eta, ondoren, Eneko Sagardoy aktorearekin egingo duzu topo. Durangarrak ariketa ederra egin du: bertsolari baten papera interpretatzen irudikatu du bere burua. Goia jo du. • Zaldibiatik (Gipuzkoa) bi berri goibel zabaldu dira Euskal Herrira, bi hilabete inguruko tartearekin joan baitzaizkigu bi anaia: aurrena Patxi Iraola, apirilean; eta segidan, ekainean, Rufino Iraola. Euxebio Igartzabal bertsolariak gertutik ezagutu zuen Patxi, eta bere inguruan idatzi digu; ariketa berdina egin dute Antton Kazabonek (Rufinoren laguna), eta Bianditz Iraolak (Rufinoren semea). • Aurten burubelarri aritu da lanean Bertsozale Elkartea bertsogintzaren inguruko azterketak eta ekarpenak egiteko plaza antolatzen: Bertsolamintza. Bosgarren aldiz egin dira jardunaldiok (1994, 2002, 2005, 2011 eta 2019), eta horietan parte hartu duten zenbait hizlarik beren gogoetak ekarri dituzte gurera. Lehenik eta behin, Beñat Gaztelumendik jardunaldien inguruko txapel orokorra eskaini digu, Mintzola Ahozko Lantegiak ematen dion ikuspegitik. Eta jarraitzeko, lagun hauek beren ekarpenak egin dizkigute: — — — —

Feminismoa eta bertsogintza, gai-jartzailearen talaiatik. Maite Berriozabal. Politikoki zuzena denaren eta transgresioaren arteko talka. Sustrai Colina Hizkuntza ideologiak bertsolaritzan. Miren Artetxe Nola sortzen da bertsogintzari buruzko iritzi publikoa? Xabier Aierdi

Bertsoekin esperimentatzen dabil bat baino gehiago. Beñat Krolem artistak Oholtza izeneko proiektua taularatu du. Bertsolariaren jardunari toki bat eskaintzen dion eraikuntza aldagaien multzoa da, mugikorra eta artikulagarria. Esperimentu bat. Oihana Iguaranek erreportaje bat idatzi du gaiaren inguruan. Bestalde, Andoni Egaña bertsolariak narratzaile lanak egiten ditu, hitzez eta bertsoz, Eta zer gehiago? musika proiektuan, Xabier Lizaso eta German Ormazabal piano-jotzaileek euren istorioak piano doinuen bidez kontatzen dituzten bitartean. Andoni berak eman digu bertan bizi izan duen esperientziaren berri. • Prosatik bertsotara egin dute jauzi Izar Mendigurenek eta Iñaki Gurrutxagak Ttakun-Herren atalean. • Idazmakinaz sekzioan Xabier Zeberio bertsolari historikoak zenbait istorio eta pasadizo kontatu dizkigu. • Argentinatik idatzi digu Aracelli Arguellok, iaz Euskal Herrian zehar kantuan ibili zen payadorak, eta bertako bat-bateko ahozko inprobisazioaren nondik norakoak azaldu dizkigu. • Amaitzeko, Oihane Perearen esku utzi dugu ale honetako bertso-ibilbidea, eta paseo majoa eman dugu berarekin Araban zehar, begi bistan ez dauden tokietan bertsoak antzemanez. Amaieran NORI komikiko beste bi orrialde dauzkazu. GOZATU UDAZKEN KOLORETAN, LANDEN LURRINAK ZEHARKATUZ, GURE ALDIZKARIA BESAPEAN DARAMAZULA.

ZALDIEROAREN ERRIMA MODERNOA

HEMEROTEKA

BERRIA ITZIAR UGARTE IRIZAR 2019/06/14

HARRIAREN MINTZOA

Etxetik heldu zitzaion Koldo Izagirreri (Pasaia, Gipuzkoa, 1953) bertsoarekiko zaletasuna; amak «gorroto» zuela dio, baina aitak ez; aita buruz zekizkien bertsoak kantatzen aritu ohi zela, Bilintxenak eta Txirritarenak, eta giro horrek harrapatu egin zuela bera nonbait. «Oso umetan hasi nintzen bertsoa maitatzen. Beraz, logikoa zen noiz edo noiz halako zerbait egitea». Zerbait hori berak ere «zer den» azaltzen ez dakiela esan zuen atzo, lana aurkeztean, baina bada umetatik gaur arte iraun dion zaletasun horren erakusle. Bertsolarien gorazarrez eraikitako 21 eskultura batu ditu liburuan, Euskal Herrian barreiatuta daudenak. Eta haiei eman die hitza, «21 bakarrizketarekin» osatuz lana: Bertsoaren Harria.

bestelako oroitarriak. Liburuan jasotako hogeita bat eskulturak, Araban salbu, Euskal Herriko beste sei probintzietan topatu daitezke: Basarri, Zarautzen (Gipuzkoa); Joan Etxamendi, Luzaiden (Nafarroa); Mattin, Ahetzen (Lapurdi); Balendin Enbeita, Bilbon; Pedro Mari Otaño, Zizurkilen (Gipuzkoa); Manuel Lasarte, Leitzan (Nafarroa)... Ez hasieratik, baina lana aurreratzen zihoan heinean, argi ikusi zuen idazleak horiei, eskulturei, eman behar ziela hitza, «beren kontuez eta besteenaz» mintzo zitezen. Bertsoaren harria «era liriko batean» azalduta, zera litzateke Izagirrerentzat: «Bertsoaren harria ihartzen ez den lorea da, lizuntzen ez den ogia, goroldiorik atxikitzen ez zaion harria da». Baina hori baino gehiago ere bada: «1960ko hamarraldian eskultoreek

harria deskubritu nahi zuten, deskubritu nahi zuten zer zen bertsoa. Orduan gure kulturaren erakusgarri bakarra, hasten ari zen arte modernoarekin batera, bertsolaritza zen. Literaturak ez zuen ezertarako balio, gerra aurreko modeloak jarraitzen ziren, oso atzeratutako literatura bat genuen. Bertsolaritza, herri hizkeraren transmisorea izateaz gain, gai berriak helarazten zituena zen, beste inola ere zabaldu ezin ziren mezuak». Garai hartako eskultoreak horretaz jabetu ziren: bertsolaria «pertsonaia publiko moduan» deskubritu zuten, eta orduan hasi ziren haiek harri gainean zizelkatzen. «Bertsoaren mitoa, Quousque tandem, 'benetako euskalduna bertsolaria da'... horrelako kontu asko izan genituen garai horretan». Bertsolariei egin zitzaien aitortza horrek eragin nabarmena izan zuen euskal kontzientziaren transmisioan, Izagirreren arabera. Kantagintza modernoan utzitako arrastoa ipini zuen adibidetzat: «Ikusi besterik ez dago Mikel Laboaren diskografia, esate baterako, edo Benito Lertxundirena». Alde lirikoaz haratago, bertsoaren harria akidura baten isla ere izan daitekeela aipatu zuen Izagirrek: «Bertsolariaren nekea, bertsozaleok ikusten ez

Egileak bederen ezagutzen dituen denak dira liburuan jasotako hogeita bat eskulturak, egon badauden arren bertsolari gehiagoren omenezko plakak eta

duguna, nekearen ondoren berriz bertsotan jardun behar izatea, gai traketsak aurrera atera behar izatea, kultu usteko askoren mespretxua irentsi behar izatea...». Gogora ekarri zuen iragan mendeko bertsolariek traba eta isunen giro batean kantatu behar izan zutela sarri. «Horrek guztiak eragin handia izan zuen gure belaunaldian». Herriz herri, behin baino gehiagotan bisitatu ditu eskulturak Izagirrek, eta argazkiak egin dizkie, liburuan jasota geratzeko gero. Irudiekin batera, eta, batez ere, hitzez osatu du kontakizuna. Orduko bertsolarien memoriak eta beste hainbat idatzi — bibliografia oparoa aitortu du lanaren azkenean—arakatu ditu horretarako, eta hutsuneak sumatu dituenetan fikzioa baliatu du narrazioa osatzeko. «Idazleok daukagun ausardia horrekin, baina ez oinarririk gabe».

Koldo Izagirre idazlea Donostiako Udal Liburutegi zaharraren sarreran, Bertsoaren harria lana aurkeztu aurretik. JON URBE / FOKU

Irudia, narrazioa eta bertsoa izan dira argitalpenaren ardatzak. Bertsoaren alorra nola jaso, Iñaki Murua bertsolariari eskatu zion iritzia Izagirrek. Muruak berak azaldu zuen atzo zein aholku eman zion: «Bertsoa kantatu eta ahoz ematekoa dela, entzuteko eta entzunda jatekoa, orduan idatzi ere, kantatuta bezala egitearen aldekoa nintzela esan nion; bestela, irakurtzean, bertsoaren sena galdu egiten delako». Izagirrerentzat, «ezinbesteko» gomendioa izan zena: «Narrazioen jarraipena egin nahi nuen bertsoekin, era literarioan kopiatuta. Baina Iñakik egindako apunteekin

konturatu nintzen ezetz; sekulako desastrea egingo nuke bertsolariek berek traba aurkituko balute bertsoaren transkripzioan». Ondare bat bilduta Eskulturatik eskulturara, bertsoaren eta

bertsolaritzaren historiako hainbat puska josi ditu Izagirrek liburuan. Idazlea izan zen Lankuren atea jo zuena, «argitaletxe homologatuetan» sarbiderik izango ez zuen lana zelakoan. Lankun ere, ordea, ez zuten hasieratik garbi ikusi proposamena, Marta Agirrezabalaga koordinatzaileak aitortu zuenez. Hausnartu ostean konturatu ziren bertsolaritzaren transmisioan bere alea jartzen duela lanak: «Euskal Herriaren ondare eder bat deskubritzen du liburuak; ondorengo belaunaldiei transmititzeko modu interesgarri eta polit bat da». Liburuan jasotako

ondare material zein immateriala ezagutarazten jarraitzeko, hitzaldiak lotzen ari direla aurreratu zuten. Lazkao Txikiren eskultura baten zatia eraman dute liburuaren azalera. Bildutako eskultura asko bustoak dira, baina gerriz gorako batzuk ere badira, eta Lazkao Txikirena da bat. «Bertsolariak eskuak gerrian agertzen dira horietan, baina Lazkao Txikik oso modu malenkoniatsuan dauka eskua jarrita. Garai bateko aldaba gogorarazten dit; aldaba jotzen zuen eskuak nola eusten zion bolari».•

HEMEROTEKA

I EUSKONEWS (738 ZENBAKIA) MAIALEN AKIZU 2019-04-23 / 2019-05-22

BERTSOLARITZA, DISKURTSO KOMUNITATEGINTZA

Bitxia suertatu izan zait Bertsolaritzak sortzen duen fenomenoa. Taldean konpartitzen dena ez zait iruditu izan ikuskizun hutsa zenik, lagun arteko arratsalde pasa edo hizkuntzaren aldeko aldarria. Horietatik ere bazegoen, noski, sentiera desberdinak zeuden taldean, baina norbanakoari baino taldeari begiratu nahian, Gizarte Psikologiaren definizio eta tresnak eta Diskurtsoaren Analisi Kritikoa (DAK) erabili ditut ikerketa honetan. Bertsolaritza

diskurtso komunitate modua aztertu dugu. Diskurtso komunitatea, hitzez eta eginez, elkarrekin, esanahi komunak sortzen dituen jende multzoa da. Esanahiak mundu komun baten egiturak dira, eta komunitateak baliabide batzuk behar ditu hauek sostengatzeko. Ikerketaren eremua mugatzeko, eta helburuei jarraiki, 2001eko eta 2017ko Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusietako Finalak aztertzea erabaki dugu. Lau urtean behingo geldialdi printzipala da Txapelketa Nagusia, eta hartzen dituen dimentsio espazial eta sozialak medio, epealdi baten berri ematen du, are gehiago gailur den finalak. Marko teorikoan, komunitatearen, diskurtsoaren eta hauek gauzatzen/gauzarazten dituzten praktikak nola lotzen diren aztertuko dugu. Bertsolaritzaren historiari hurbilpen laburra eginez, gaien analisia izan da lanaren muina. Zergatik gaiak? Gaien irizpideetan, gaurkotasuna eta ezagutza aipatzen dira, zehatzago esanda, "oholtza gainekoen zein azpikoen mundu erreferentzialarekin bat etorri behar da gaia" (Bertsozale Elkartea, 2002: 12)1 Gaiak aztertuz, bertsolaritzaren eta bertsolaritzak sortzen duen mundu erreferentzialaren erradiografia egitea posible dela iruditu zaigu, gai bakoitza diskurtsoa gauzatzeko aukera bat litzateke. Komunitateak, denboraren eta espazioaren dimentsioak ezinbestean barnebiltzen ditu, eta Bertsolaritzarena ere

aldatzen joan da. Diskurtsoak ez dira abstrakzio koherenteak, testuinguru batean kokatzen dira, eta faktore desberdinengatik, 2001eko eta 2017ko Euskal Herriko Bertsolari Txapelketen finaleko gaiak aztertu eta sailkapen analitikoa egin dugu. Galdera: bere diskurtsoaren aldaketan neurtuta, zenbat eta zertan aldatu da Bertsolaritza? Diskurtsoaren analisia, historikoki, linguistikaren alorrari atxiki izan zaio. Koherentzia eta kohesioa baino, jarduneko gaiedukietan diskurtso jardunean jarri dugu fokua guk, gaietako hitz-gakoak identifikatuz. Bost kategoria bereizi ditugu honenbestez: dilema moralak, ekonomia, familia, harreman afektiboak eta politika/Euskal Herria. Analisia xehatzeko, kategoriak azpi-ataletan sailkatu ditugu: M

Hona ateratako ondorioetako batzuk: Dilemak ekintza kurtsoen arteko gatazka existitzen denean ageri dira (Montuschi, 2002:19)2. Finean, "agenteak bi hautabideren artean aukeratzeko betebeharra du (Mendonca, 2008: 122)3. Dilema jokoen bidez, komunitatean dauden kontraesanak edo kode antagonikoak agertu daitezke, eta arazo moral orokorrak ere bai. 2001ean bederatzi gai kokatu ditugu dilema moraletan eta 2017an berriz bost. Desberdintasunetan lehena, dilema beraren kokapena zen. Bi urteen arteko lehen desberdintasuna, dilemaren gaiaren kokapena zen. 2001ean abstrakziotik

2001 eta 2017ko Txapelketa Nagusiko gaien kategorizazioa.

kantarazten zitzaion bertsolariari "zu A txiroen itxaropena zara, eta B aberatsarena". 2017an gai guztiak, gorputzetan kokatzen dira: "irakasleak zarete. Murrizketen kontrako greba egin ostean, lanera bueltatu zarete". Moralaren logikak, bi aspektu bereizten ditu: faktikoa eta normatikoa. Bertsolaritzan funtzio normatiboa ageri den arren (komunitateak ontzat eta hobetu beharrekotzat zer duen esatea, besteak beste, funtzio faktikoa agerikoagoa da; bertsolariak komunitatearen balioak transmititzen ditu, balizko egoeretan (gaietan) komunitateak zer egiten duen edo zer egin behar lukeen adieraziz. Horretarako "bazterreko" pertsonaien diskurtsoa darabilte sarri bertsolariek, komunitatea menpeko posizioan irudikatzen da nolabait. "Bestea", hau da, gu ez garena da "gaiztoa", edo guk egiten duguna egin arren, egin behar ez genukeen adierazten du "besteak". Balio orok bere kontrabalioa du, eta 2017 kontrabalio gehiago azaltzen dira. Ekonomia dilema moral gisa planteatzen da bi txapelketetan. 2001ean

ekonomia etxeko lau hormetan kabitzen zen; 2017an globalagoa da. Bietan baina, diru irabazien logika edo honekiko desira justifikatu egin behar da, lanez, merezimenduz, izerdiz bakarrik da dirua onargarria diskurtsoan.

Familiari eskutik helduta doa harreman afektiboen gaia ere. Gai gehientsuenetan planteatzen da bi posizioen nolabaiteko harremana, baina kategoria honetan, afektibotasunarekin zein sexuarekin zerikusia dutenak sartu ditugu. 2001ean, intimitatea afektibitatesexualean oinarritzen zen; 2017an sexua inplizituagoa da eta gaien hiztegian ere sumatzen da Generoa ikerketan zehar-lerro gisa aztertu badugu ere, generoindarkeria azpi-atal moduan sartu dugu. Hamaika adibide daude bertsolaritzaren komunitatea genero lanketa egiten ari dela esateko. Gaien

Familiari ere atal bat eskaini diogu. 2001ean hiru gai ziren familia zehar-lerro gisa lantzen zutenak, 2017an sei, eta ariketen generoari dagokionez, bakarkako gaietan jorratu da batik bat familia. 2017an, familia nuklearretik haragoko iruditegia azaltzen da. Bikote ahaidetasunari beste diskurtso batzuk gehitu bazaizkio ere, gurasotasuna izan da, gure ustez, aldaketa gutxien izan duena. 2001ean eta 2017an, gurasotasuna balore positiboekin lotzen da soilik, sentitze irrazional baten gisa definitzen da. Kategoria honetan, gaien formak aldatu dira, diskurtsoarenak ez hainbeste.

azterketa eginda baina, 2017 oraindik, emakumea agentziarik gabeko rolean ageri da, arazoarekin lotzen da eta genero-indarkeria auzi pertsonala bailitzan tratatzen dela iruditzen zaigu. Erasotzailearen eta biktimaren figuren diskurtsoa antzekoa da komunitatean, baina testiguarenean anbiguotasunak azaltzen dira. Bosgarren eta azken kategoria politika-Euskal Herriarena izan da. Gure ustez, 2001ean Euskal Herriaz hitz egiteko modua zen politika, eta alderantziz. 2017an baina, Euskal Herriaz hitz egiten da, eta bere barneko gaietako bat da politika. 2001ean bertsoa, eta kultura bera, politika egiteko modutzat hartuak zirela uste dugu; aldiz, 2017an, kulturak bere leku propioa du.

HEMEROTEKA

Bertsolaritzaren baitan biltzen den komunitateak, ez du bere burua "multzo" edo "taldetzat" hartzen, "herria" dela adierazten du bi finaletan. Herria, 2001ean termino politiko gisa badaiteke ere, eta nazioarekin berdinduta, 2017an dimentsio soziokulturalarekin lotuago dago. Alabaina, bertsolaritzaren kasuan kultura eta politika bereiztea zaila iruditzen zaigu. Garbi ikusten da, euskarak herrian zentraltasuna duela. Bertsolaritzaren jarduna ia ehuneko ehunean euskara hutsean egiten da, eta komunitate horrentzat euskal identitatea hizkuntzan eta borondatean oinarritzen da batik bat.

baliabide falta medio, lan hori zirrikituak gelditu zaizkio. Betetik, bi Txapelketa Nagusiren finalak bakarrik aztertuta ezin da praktika komunitate horren errealitate totala aztertu. Bestetik, bertsolari fenomeno heterogeneo eta berezia pragmatikoki aztertzea zaila da. Gaiak kategoriatan banatu arren, gaien estatusa desberdina izaten da Txapelketan, baita bertsolaria bera ere. Ez dugu zehaztu nork zer esaten duen, kantatzen zena inorena edo denena bailitzan. Egituran jarri nahi genuen fokua. Diskurtsoa ulertu dugun bezala ulertuta, esamolde

Esan bezala, lan hau analisian oinarritu da. Bertsolaritzaren fenomenoak aldaketa nabariak dituelako ustea dituenaren ustea lurrera ekarri eta kokatzen zein aztertzen saiatu gara. Denbora, jakintza eta

performatibo eraginkorra izateko, autoritatea, agintea behar baita. Esamolde performatibo eraginkorra izateko, autoritate-harremana (aginte-harremana) sortu behar da. "Aginteak" ez du aginterik mikrofonoa duelako, mikrofonoa du agintea delako. Diskurtso Analisian ez dago analisia egiteko teknika zehatzik. Honek ez du esan nahi denak balio duenik, teoriarekin kontrastatu, eztabaidatu eta loturak eginez garatu dugu ikerketa, baina egia da, ikerlariaren ezagutza-posizioak pisua izaten duela, baina diskurtsoen laburpen edo sailkatzea baino, analisia egin nahi izan dugu. Diskurtsoaren analisiak analizatzea esan nahi duelako. Gainera, diskurtsoa aztertzeak badauka beste

arrisku bat: diskurtsoa bera ikuspegi oso bezala hartzea. Fenomeno linguistiko guztiak sozialak dira, baina fenomeno sozial guztiak ez dira linguistikoak. Sintomez hitz egin dugu, ez ispiluez. Gure ustez, diskurtsoak ez dira errealitatean deskripzio hutsak, baina errealitatea bera ere ez da produkzio diskurtsiboa bakarrik. Bertsolaritzaren kasuan, badira bertatik kanpo geratzen diren dimentsio material zein inmaterialak, esperientzia-harremanetan sortzen diren botere eta identitateak kasu. Galdera bati erantzun gabe, beste mila sortu. Hori izaten du askotan, jakin-minaren bilaketak. Diskurtsoek, dena/denetik esango baligukete, aspaldi geundeke mutu. Bertsolaritzak, praktikan egin dut bere mintza, komunitatean bizitza, eta isilean hitza.•

———————————— 1. BERTSOZALE ELKARTEA (2002). Gai-jartzailearen eskuliburua. Sarean eskuragarri: http://bdb.bertsozale.eus/es/web/liburutegia/view/3392-gai- jartzailearen-eskuliburua (Azken kontsulta, 2018-02-22). 2. MONTUSCHI, Luisa (2002). Ética y razonamiento moral. Dilemas morales y comportamiento ético en las organizaciones. Sarean eskuragarri:http://www.cema.edu.or/publicaciones/download/documentos/219.pdf (Azken kontsulta: 2018-03-16). 3. MENDONCA, Daniel (2008). Sobre el concepto de dilema moral. Discusiones, (8), 117-127.

administrazioa@bertsolari.eus www.bertsolari.eus

KANPOTIK

BERTSOLARIAREN PERTSONAIA PRESTATZEKO APUNTEAK: BERTSOTAN HASI AURREKO ISILUNEAN TESTUA: ENEKO SAGARDOY

bizitza ezkutatzen dituen, bizitza batek.

DEMAGUN BERTSOLARIAREN PERTSONAIA ANTZEZTEA ESKAINI DIDATELA PELIKULA BATEAN. PAPERA PRESTATZEKO ORDUAN ZAILTASUNAK TOPATU DITUT, ZAILA BAITA DESZIFRATZEN BERTSOLARIEN BURUAN, GORPUTZEAN ETA GOGOAN ZER JAZOTZEN DEN. Zehazki, zer gertatzen den gai bat entzun eta bertsoko lehenengo berba bota arte. Horregatik, bertsolari batek gogorarazten dizkidan pertsonaiak bilatu ditut. Neureago egin guran. Egoera konkretuetan. Ea zenbat pertsonaia diren bertsolari bat. Edo zenbat

Gai-jartzailea gaia esaten: Gorputza geldi-geldi. Arnasa eutsita. Erreferentziak: etsaiarena izan daitekeen zarata entzun duen azeria; izar berezi bat ikusi eta, gero, berriz ikusi gura duenean, ezin aurkitu dabilena (bere lagunari erakutsi gura dio); aurpegiz ezaguna egin zaion pertsonaren izena eta nondik ezagutzen duen asmatu guran dabilena (edo norbaiten antza dauka?); hondartzan eguzkia hartzen egonik, itsasotik garrasi bat entzun duena, baina itsasora begiratu eta hutsik dagoela jabetzen dabilena (betaurrekoak etxean utzi ditu eta oso miopea da). Begiradanorabidea: zuzen-tinko-zorrotz. Eskuak bizkarraldean bilduta. Gelditasun osoa. Buruaren inklinazio ñimiño bat egin daiteke eskuin-ezker.

Kontraktura handi bat baretu guran bezala, baina gradu minimora jaitsita, kasik ez dadila nabaritu. Ez da aurpegiko muskulu bakar bat ere mugitzen; denak gogortu dira eta, gogorraren gogorrez, dardarati bilaka daiteke betazal bat edo aho ertza, aukeran. Gai-jartzailea gaia errepikatzen: Gorputza izotz, hasierako norabide berdinean kokatuta. Erreferentziak: lagunarteko eztabaida batean, esaten diharduenarekin guztiz desados dagoena baina isilik mantentzen dena, bere bururako bakarrizketa batekin (bere buruari arrazoia ematen dio); supermerkatuko ilara luzeegiaren erdira heltzea lortu duena, baina produktu guztiak bere tokian utzi eta ospa egitea pentsatzen dabilena (futbol partida hastera doa); hark daraman poltsa benetakoa ala imitazioa den asmatu guran ari

“Demagun bertsolariaren pertsonaia antzeztea eskaini didatela pelikula batean. Papera prestatzeko orduan zailtasunak topatu ditut, zaila baita deszifratzen bertsolarien buruan, gorputzean eta gogoan zer jazotzen den”. 10

D2 dena (galdetzeko puntuan dago). Orain bai, lehen begi kliskadak: gaia prozesatzen. Ez dago iritzi zantzurik. Ez da erakusten gaiak erraz sorrarazi dizkion jorratzeko ideiak edo lur jota utzi duen. Begiradanorabidea: hanka sartu duen 11 urteko umea, gurasoei gertatutakoa zelan kontatu pentsatzen, baina inork ezin dio igarri hori pentsatzen dabilela. Gorputza oskol huts bihurtu dela irudi lezake betazalen hiruzpalau itxi-irekiengatik ez balitz. Pentsatu ahalko genuke, hor ez dagoela inor. Bertsolariaren ibilbidea mikro aurrera: Mugimendua gerritik behera bakarrik. Sabeletik gora dagoena beste behar batean ari da. Erreferentziak: zebrabidera heltzen ari dena, baina presa barik doana, semaforoa gorri jarri dela dakielako (baina egun txarra izan du eta gosetuta doa); atsedenaldi bukaerako txirrina entzun duen langilea, zupadak bizkor, pausoak geldo emanez dabilena (beharrez aldatu gura du); irakasleak eskatutako olerkia etxean idatzi eta klasekoen aurrean irakurtzera altxatu den 13 urteko ikaslea

(olerkiak sekretu bat darama inori inoiz esan ez diona). Bertsolaria mikroaren aurrean (lehenengo tartea): Eskuak bizkarraldean oraindik. Oin bat altxa eta pisua bestean jarri. Eta alderantziz. Etengabe, balantzaka. (Ez dadila oso erritmo konstantea izan. Luza daiteke batean edo bestean, edo abiadura bizkortu). Erreferentziak: apurtu ezin zen hura apurtu duen umea gurasoen sermoia jasaten; txizalarri ikaragarriarekin txosnetako komunen ilaran izerditan txizari eusten diona; igogailu batean preso gelditu zenetik, trenik ere hartzen ez duen klaustrofobikoa tren geltoki batean, psikologak gomendatuta, trenera sartu edo ez erabakitzen, ateak ixteko alarmak jo duenean. Begirada lurrean: apurtutako pitxerra; txiza; trenbidea. Bertsolaria mikroaren aurrean (bertsotan hasi orduko azken momentua): Eskuak bizkarraldean. Oin bat altxa eta pisua bestean jarri. Aurreko

tartean bezala. Begirada altxatzen doa pixkanaka. Zorura, publikora. Begi mugimendu azkar eta irregularrak. Askotan lurrera itzuli. Irribarre zantzuren bat ager daiteke. Ilea bere tokian jartzea. Eskuekin sudurrean hazka egin. Begirada zorroztea. Erreferentziak: gau osoan tabernan begiradekin ligatzen ari dena, bat-batean gustatu zaion horrek beregana hurbiltzeko keinua egin dionean; olinpiar jokoetan urrezko domina jarri diezaioten zain dagoen atleta; ospitaleko itxarongela batean, aitari ebakuntza egin bitartean, kafe makinaren aurrean kafearen zain dagoena. Eta orain, bertsoa etorriko litzateke. Baina oraindik ez didate pelikularen gidoia bidali. â&#x20AC;˘

A1, A2, A3: gai jartzailea gaia jartzen. B1, B2, B3: gai jartzailea gaia errepikatzen. D1, D2, D3: bertsotan hasi aurreko lehenengo tartea. E1, E2, E3: bertsotan hasi aurreko azken tartea.

IRAOLATARRAK

PATXI ETA RUFINO IRAOLA BI ANAIENTZAKO AGUR BAT 12

Patxi eta Rufino Iraola anaiak 2009. urtean, 'Naizen apurra' liburua aurkeztu berritan. Apirilean hil zen Patxi Iraola. MIKEL ALBISU GOIERRITARRA

IRAOLATARRAK

PATXI IRAOLA GARMENDIA “IRAOLA” TESTUA: EUXEBIO IGARTZABAL (BERTSOLARIA ETA LAGUNA) ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA BERTSOLARI ALDIZKARIA

kale egin behar Txapelketan. Ordizian izan zen Goierriko saioa, 1966ko uztailaren 27an, eta han parte hartu zuen txapelketa batean lehen aldiz Patxik.

Hastapenak PATXI IRAOLA TOLOSAN EZAGUTU NUEN, Txapelketa Nagusiko finalean Xalbadorri txistu jo zioten urtean. 1967-06-11n izan zen txistu zaparrada mingarri hura Donostiako Anoeta pilotalekuan.

Ez nahi orduko baina soldadutza ere bukatu nuen, eta Goierrin, garai hartan, zegoen Herri Gaztedi izeneko mugimenduan bileretan parte hartzen hasi nintzen. Ordizian Jakintza Astea izeneko bat egiten hasi ziren. Oraingo Euskal Jaiak orduko haietatik datorrena izango da bere gazta txapelketa eta abar. Kontua da, ekintza gehiagoren artean, bertsolari gazteentzako txapelketa bat jarri zutela, eta lehenengo urtean ez baina hurrengoan parte hartu zuen Patxik.

Eta zer nenbilen ni Tolosan, jakin nahiko duzue, ezta? Bada, Gipuzkoako Txapelketako Finala jokatu zen egun hartan, eta, ni soldadu nengoenez, sasoi faltarik ez eta, umore ederrean, lagun batzuekin bertsotan ari ginela, Patxik sekulako sena zuen bertso giroa, zaletasuna eta bertsotan edo lardaskan aritzeko joera zuen jendeari antzemateko eta han agertu zen, zerutik erori balitz bezalaâ&#x20AC;Ś 1967ko maiatzaren laua zen lehenengo aldiz topo egin eta hizketan aritu ginen eguna.

Estimu adierazle, etxe inguruko pagoari jarritako bertsoa da hau. Oker ez banago, Patxiren errautsek pagope horretan hartu dute betirako atseden.

Ni baino hamar urte zaharragoa zen, baina Txapelketan parte hartzen aurrea hartu nion. 1964ko abuztuaren 20a zelakoan nago, lehenengo aldiz kantatu nuenean, eta Txapelketak orduan zuen egiturari jarraituz, lehenik probintzikako txapelketa jokatzen zen gero Euskal Herrikoa burutzeko. Esan behar da, ordea, eskualdeka erabakitzen zela probintziako garailea, eta gure eskualdeko saioa â&#x20AC;&#x201C;Goierrikoa- izaten zen Beasainen jokatu ohi zena. Gogoan dut, Nafarroara ehizera nindoala esanda joan nintzen etxetik, badaezpada ere etxekorik behintzat joan ez zedin, lasaiago kantatzeko asmoz. Handik laster, 1966ko maiatzaren 10ean soldadu joan behar izan nuen eta

Hainbeste zuhaitz maitagarriak daude gure oihanetan bat edo beste tratu bereziz maitatzen da gehienetan; zu, pago gazte, hemen zauzkagu ia etxeko ateetan egurats onez siestan edo berdin sega-pikaketan o! pago eder, zure azpian nik zenbat gozatzen detan Jardun horietan nenbilenean, banuen Itsasoko Alegin lagun bat, Joxemari Landa Maiora, oraindik ere elkar ikusten dugunean hitz-aspertu ederrak egiten dituguna, eta hark, apaiztegian ikasten ari zenez Joan Mari Lekuonarekin-eta, bertso mun-

Izaera

dua nahikoa ondo hausnartuta zeukan. Hari horri tiraka hasi eta lortu genuen Joan Mari Lekuonak berak bertsolaritzaz hitzaldi bat ematea Ordiziako Gautxori tabernan, eta gero leku gehiagotan ere bai, besteak beste Zaldibian. Bertsolaritza ez da bakarrik gauzatzeko adierazpidea eta bidelagun bila, lehentxeago aipatutako hitzaldi horien berri emateko aitzakiarekin, joan nintzaion Zaldibiara Patxiri, eta ez dut ahaztuko zeinen ondo eta nolako ilusioz hartu zuen proposamena eta gonbita. Laster erabaki genuen Florentino Goibururi ere egitasmoaren berri ematea, eta hark ere begi onez ikusi zuen. Hor izan zuten ernamuina geroztik Ordizian egin ziren bertso txapelketek. Baita Beasainen ere urteren batean egin zenak, Zepai Sariak (Idiazabal), Osinalde Sariak (Gabiria), Artxanberri Sariak (Zaldibia)â&#x20AC;Ś Gainera, Osinalde Sariak bere lehen ekitaldian partaide izan zuen Patxi Iraola, eta berak irabazi zuen lehenengo saria.

Jende gaztearekin nahiz adintsuagoarekin ederki konpontzen zen Patxi, gizarteko hainbat gairi buruz eztabaidatu nahiz gogoeta egiteko. Hortik, bertsolari gazteengana inguratzeko eta eroso sentiarazteko zuen artea. Bertsotan hasi berriren bat han edo hemen bazegoela barrundatzen bazuen, laster egingo zuen Patxik, otorduren bat aitzakia hartuta, mahai ingururen batean saioren bat, hura zer moduz zebilen jakiteko, lagun bat gehiago eginez. Hor zen Patxi handia, edo hobeto esan, hor ere bai! Lagun-min Julian Muruari jarritako bertso sorta duzu honako hau: Gure lagun maitea ezbeharrez hila elkarrekin izanak hartu-eman mila Estebanen semea nolako mutila zu hil zinenez gero tristuraz nabila saiatuagatikan alaitasun bila. Julian nola galdu guk zure oroitza baina ezin besterik ez bada otoitza; zu hiltzeko oraindik bazen nahiko goiza hari hori mozteko zai zegon goraiza heriotzak beregan hartu zaitu aisa.

Herio sartu zaizu jo gabe aldaba indar ikustezina suaren galda da horrela gertatzea nahiko tamala da amaitu da zuretzat munduko bolada minez lagun, emazte, seme ta alaba.

Afalondoan sarri saioa jokoan beti norbaitzuekin eginik topo han erlojuare inoiz ahaztu holakoan orduak aisa pasa taberna-txokoan nahiz biharamunean damua kolkoan.

Entzun nuen unean hil zela Julian anaiak esanikan etxe atarian esan nion egia ez zela agian baietz erantzun zidan informe garbian bihotzetik laster zen negarra begian.

Ezin galdu inor zuk egindako gaitzak beti ahalik txukunen zenitun ekintzak arrazoia eredu ta neurriko hitzak meriturikan asko badauka Ernaitzak bereak ditulako holako emaitzak.

Jokoan ez zinan ez pertsona zabarra nonahi izandu zara zu txintxo samarra ez zenduen tirako besteren hamarra jo gabe askok adina haserre-kamarra galdu edo irabazi garbi hatzamarra.

Zure ezaupideak ditugula esker inoiz ere otoitzez ez gintezke asper baina ez genezake besterikan ezer eta guretzat ere bidean da hauster zuk itxaron patxadan hor gaituzu laster.

Gauza gehiago ere nahi nituzke aitor ez zinan zenbait bezain berritsu ta kottor egiaren maitale gezurretik opor aberriaren alde leial ta mugikor ezin azaldu zaitut zinan bezain jator. Kaixo Patxi esanaz irrifar txikian ile beltxa estalgai zure bekokian inoiz kontu-kontari hizkera egokian alkarrekin topatu ohi ginan tokian inor nola zirika ondo zenekian.

Konpromisoa Olegi Baserrian jaioa zen, baina nahikoa gaztetatik CAFeko langilea. Hortik zetorkion gizarte gaietan eta langile mugimenduaz nahikoa ondo informatuta egoteko joera. Grebak, asanbladak, bilerak eta beste ez zitzaizkion arrotz. Dena legez kanpokoa zen garaian bilerak egiteko ausardia, lekuaâ&#x20AC;Ś Patxi han ibili zen. Gogoan dut CAFeko huelgaren amaierako bazkaria Zaldibiako Depositoetan (hura ere CAF lantegiarentzat ura biltzeko kanalaren depositoa), gatazkaren antolaketan aurrean ibilitako gehienak han bildu ziren. Ordezkari sindikalik ez ordea, orduan ez baitzegoen goitik beherako Sindicato Vertical zeritzona besterik, eta hark ez zuen huelga eta horrelakorik eratzen! Patxik eman zidan bazkari hartara joateko abisua, eta kantuan hasi ginenean ederki asko azaldu zuen non ibili zen eta zergatik. Haren ondoren etorri zen abisu gehiago ere, eta horien artean sindikatu berriak sortzeko batzarretarako deiak. LAB sindikatu abertzalearen sorrerako asanbladan ere biok kantatu genuen Ormaiztegiko kiroldegian. Pertsona konprometitua izateak bazituen eta baditu, ordea, epaitzeko arriskuak edo, epaitu ere egin gabe zigorrik gogorrenak bizi behar izatekoak, eta hala gertatu zitzaion, gehiagori bezala Patxiri ere. Bertso hauetan argi adierazten du zertzuk pasa behar izan zituen:

Joan den Azilleko hogeita batean hura danbor soinua etxeko atean Amak ireki zuen ea zein ote han polizi armatuak etxea betean errez domina naute guztien artean. Hartu ta ekar ninduten atari aldera han nire zai utzita zen Land-Roberrera sartu nintzen garaian bere barrenera han beste hiru lagun triste buruz behera nire kasa hau nion: â&#x20AC;&#x153;konponduak geraâ&#x20AC;?. Hala gero guk hartu genuen ertera beldurra geneukagun borrero artera Ordizia utzita Tolosa partera Lehenbiziko sarrera guztiok batera gaupasa egiteko toki politera. Gero bana gintuzten alderdi banata prestaturik zeukaten neretzako planta txerritegi antzeko zirkilu galanta han lotu ninduten da beharko aguanta handik entzuten nuen denen marru kanta.

Eskuak griletekin loturik atzean batak begi ondoan bestek okotzean nola gibelean da berdin saihetsean galderen erantzuna bazen ezetzean hola hartu ninduten tortura latzean.

Herioan indarrak ahuldu ta eskas beldurraren ikaraz hortzak ere “kas-kas” ia hasia nengon nahi ta ezin aiezkaz aska nindutenean eskuz eta hankaz zutikan jaikitzeko neu ez nintzen kapaz.

Hontan utzi zidaten eta erretira lehenagoko zirkilu edo txerriteira ta artalde berria gure barrutira hartu zituzten joka iletatik tira hura istilu hotsa ni nengon tokira!

Zaldibi, Amezketa eta Hernialde han agertu zitzaidan makina bat jende “Patxi zer egiten dek?” denek neri galde “Bainua auspez eta egurra debalde hoiek denak probatu eta hemen gaude”.

Berak zeritzon zirkilu edo txerritegi hartan ere, jakin-minik gehiena eta behin eta berriz egindako galdera, ea zergatik zebilen hainbeste gazterekin! Ea zer arrazoi zeukan gazteekin hala egon eta ibiltzeko, ea nor zen bera gazte haientzat! Delitua zen nonbait gazteekin hain ondo konpontzea behin adin batera ezkero. Eta Patxik horretan zuen adur berezia, gazteekin, helduekin edo bera baino adintsuagoekin ere ondo konpontzea. Beharrago genuke egurtu zutenek ere Patxiren dohain eta gaitasunak izan balituzte!

Bertsogintzan Herri inguruan, eta gehienez ere Goierrin, hasiko zen bertso saioak egiten, zirikatzen zutenekin eta, behin baino gehiagotan, tartean

izango zen Lazkao Txiki bera ere. Plazan sarri eta urte askoan ibilitako bertsolari eskarmentukoek aipatu ohi izan zuten, mahai inguruan (afalostean edo bazkalostean) inor gutxik zuela Patxiren etorria eta jario gozoa bertsotarako. Baina bertsotarako maila eta oparotasuna ez ezik, bere garaiko edo hel-

duagoek ohi zuten joera eta garai hartako ohiturak eraberritzeko bista eta ausardia ere bazuen. Askotan aritu ohi ziren bertsolariak herri edo auzo batera iritsi eta ez lekua ez beste ia inor ezagutu gabe kantuan gai librean. Usadioa zera zen, herriko patroia aipatu eta haren inguruan antolatu saioa, edo zein santuren eguna zen hura, bada hari buruz kantatu, edo beste ospakizunen bat… Patxik, badaezpada ere, bidean aipatu ohi zituen azken boladako gertaerak edo garaiko albisteak edo… Plazara joandakoan eta librean egitea tokatzen bazen, zeri heldua izateko lain behintzat aipatuta utzi; buruan pasata eraman, gutxienez.

Memoria A zer gozatuak hartu genituen, haren bertso zaharren bilduma entzuten. Hura pribilegioa hura! Etengabeko soka izaten zuen lehengo bertso zahar jarriak zein bat-batekoak kantatzen hasten zenean. Zein bertsolari ziren kantuan, noiz, non… eta zeinek zeini bota zion, eta hark erantzundakoa eta… Udarregi, Txirrita, Artxanberri, Uztapide, Baxarri, Zepai, Lazkao Txiki… Magnetofoiaren fideltasunez birsortzen zituen sorta osoak. Bukatzen zuenean esan ohi zuen: “Erabat hola ez bazien-e, holatsu hituan behintzat!” Eta Florentino Goiburu —inor xehetasunen eta zehaztasunen maisu izan bada goierritarrontzat, bera izan da, zalantza izpirik gabe— han hasiko zitzaion: “ Hi Patxi, halako le-

Eguneroko bizitzaren ingurukoez eta albiste esanguratsuenei buruzko informazio gaurkotua erabiltzen ahalegintzen zen bertsolaria zen Patxi.

kutan eta halakok kantatutako bertsoa gogon izangoe-pa hik? Gaie hau ta hau zutela uste diat”. Eta Patxik, zapla! Bertsoa osorik di-da batean kantatu. Ummmm egingo zuen Florentinok behin baino gehiagotan eta zirikatzaile porrokatua izaki: “Hori hola al huan ala beste era hontara?”, eta jarraian berak kantatzen zuen. Inoiz esan izan zion Patxik: “Heuk bertsoa hola jakinda kantatu besteik ez huen…”. Baina horixe bakoitzaren izaeraren ezaugarria. Eta, beste gauza bat ere pentsatu ohi izan genuen, Florentinok gogoan hartzen zuen bertsoa sorginkeria eta perfek-

zio maila handikoa ohi zen; hainbesteraino ezen, bertsoa entzun eta berak hobetu ez ote zuen zalantza egiteraino. Harrituta egon ohi ginen bien almazenak zenbat kutxa bete zitzakeen pentsatuz, bereziki Patxirenak; baina, batik bat, gozatu egiten genuen! Amaiera egokiagoa nekez emango nioke idatzi honi, Zaldibian bere hiletan irakurri zuten mezua bera jarrita baino, Miel Mari Jauregik idatzia eta Saroi Jauregik irakurri zuena. Eskerrik asko.•

Kaixo, Patxi: Oinarrie, zutarrie, zuhaitz tantaie, zutabea, habea, gailur eta estalkie. Bertsolari baino lehenau, euskaldun zentzudun, pentsalari, entzule arretatsu, jakintsu, pertsona nortasundun eta gure herri izatearen lekuko eta maitale benetakoa, memorialista ikearrie! Kontularie eta kantalarie, sasoi handiko gizona, baserritarra, obreroa, ideal komunistan sinpatizantea, independentista minberatsue. Gizaseme jatorra, lagun artekoa, legea eta gizalegea ederki bereizten zekina. Herritar guzti-guztin laun, adixkide eta errespetokoa. Dana esaten hasita, zenbait une eta egoeratan, berotu, gixitxartu eta oldartu ere itten zinena, arrazoimenan mugaino allatu arte ere bai inoiz. Guardia zibilek atxilotu eta birrindu arte torturatuta ere, gorrotoak ez zintun gaindittu. Esperientzi eta bizipen harek hausnarketa hau sorrarazi zizula kontatzen zendun maiz: â&#x20AC;&#x153;Nola litteke ordea, holakoa, hartarainokoa izan gizaki batzuen maldadea! Gaztea eta librea beti! Baita laurogei eta gehiago urte izanda ere. >>

Aitortza eta deskribapen ohikogie ez bada ere, esango genduke, gainera, anarkista-liberal izaera punttue ere bazendula zure euskaldun petoan. Urruti xamarretik eta gutxi xamar ezagutu zenduten zuek, Zaldibiko gazte eta gaztetxook! Zalantza deu ba ote dakizuen zer, zein eta zenbat galdu dezuen zuek ere. Hainbat herritarren eta herriko kontu-pasadizo, lekuizen, izen eta ezizenen errelatatzaile paregabea. Ordezkatu ezin dan artxibategi bizidun bat galdu deu , galdu do Zaldibik. Bertsolarie ere bazinen, noski. Zure umetako lehen bapateko bertso hartatik, lehengo astean bertsoz erantzun ziezun Zaldibiko lau gazteri: “Ñeo…! Enian uste bukatuko nuenik!” ziozun. Bizitza oso bat bertsolari. Zukin zuzenen, elkarrekin, estimu haundiz, umorez eta penaz hainbat hitzaspertu eta bizipen konpartittu ditteunontzat, zure-gure galera honen neurrie zenbatekoa dan jakitte hutsek bildurre eta guzti sorrarazten diu. “Naizen apurra” izendatu zendun zure bizitzako pasarte zatin bilduma-liburue. Askoz gehiau zea, Patxi! Haundie zea! Umiltasunek haundigotu zaittu, Patxi! Eskarrik asko! Besarkada haundi bat! GORA EUSKAL HERRI ASKEA ETA EUSKALDUNA! GORA PATXI IRAOLA GARMENDIA! Zaldibin, apilen 29n 24

BERTSO LARI ALDIZKARIA

IRAOLATARRAK

RUFINO IRAOLA, GIZONA TESTUA: ANTTON KAZABON ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA BERTSOLARI ALDIZKARIA

miresteraino. Eta horrelako zerbait da Rufinorekin gertatu izan zaidana.

BADIRA BERTSOLARI HANDIAK, GALANTAK GORATU ETA GORATZEN DITUGUNAK, BATZUK MIRESTERAINO.

Rufino bat-bateko bertsolari ezaguna ez izan arren, behin Zaldibiako taldean kantatu omen zuen, garai batean Euskadi Irratiak antolatu zuen Pernando Amezketarra izeneko sarian. Eta, gainera, ez omen zen batere gaizki aritu, han-hartako antolatzaileetakoa zen Joxerra Garzia lagunak birritan esan izan digunez.

Badira bertso-jartzaile apartak, ikaragarriak, grazia handikoak estimatzen eta preziatzen ditugunak. Gai-jartzaile argi askoak ere ezagutu ditugu goitik beheiti asebete gaituztenak, gaia ematearekin batera bertsolaria lasaitzen ikusi ditugunean.

Bertso kritikari lanetan aritu izan denean egunkariren batean, irratiz nahiz telebistaz, zenbat argibide zuzen eta zehatz ematen zizkigun bertso saio jakin bateko bertsoaldi edo bertso baten inguruan! Hasi euskara mailatik, gaiaren inguruko ekarpenak bestetik, neurria bateko, errima besteko, azken arrazoia, betelan ona, lastoa, kantaeraâ&#x20AC;Ś Nik behintzat asko ikasi dut Rufinoren eskolan.

Bertso kritikari zorrotz eta sakonekin ere erruz ikasi izan dugu, bertso saio on hura bikaina izan zela erakutsi digutenean biharamunean. Eta bikain hura hain ona ez dela argitu digutenean ere bai. Herri mailako nahiz txapelketa handitan epaile on askoak ere ezagutu ditugu. Irizpideak argi eta garbi dituztenak. Bertsoa entzun bezain pronto, han bertan, berehala, batbatean bertsoa balekoa, ona, eskasa edo bikaina izan dela juzgatzeko.

Epaile lanetan ere lankide izan nuen aski urte zailetan. 1993ko Txapelketa Nagusiaren bezperetan enkargu handi samarra jaso nuen Bertsolari Elkartetik: epaimahaia kudeatzeko edo bideratzeko ardura hartu genuen, batez ere irizpideen txostena eraberritzeko eta osatzeko.

Sailkapenean herri mailako bertsolari kontsideratutakoen arteko tikitakako jardun bizi eta gozagarriek ere askotan erakutsi digute, beharbada, sailkapen horretan akatsen bat egon zitekeela.

Garai zailak izan ziren, gogorrak. Baina lantalde bikaina osatu genuenez aurrera atera genuen esku artean genuen desafioa. Antton Mari Aldekoa-Otalora, Markel Arizmendi, Trino Azkoitia, Luis Baraiazarra, Jean Pierre Etxegoin, Felix Irazustabarrena, Mixel Itzaina, Joseba Santxo eta Rufino Iraola izan nituen bidelagun.

Euskal idazle handiak ere askotan jantzi ohi ditugu goraipamen merezitakoez. Filosofoak, pentsalariak, zientzialariakâ&#x20AC;Ś baita artikulugileak ere. Hala ere, horren guztiaren gainetik, gizonak eta emakumeak estimatzen eta estimatu izan ditut, goraipatu

Hamaika bilera, eztabaida eta entrenamendu luze egin ondoren, azkenean, heldu ginen behintzat irizpideen txostena finkatzera: Bat-bateko bertsoak epaitzeko irizpideak izenarekin bataiatu genuen. Bertan, orientazio orokorrak, gaiari dagozkion irizpideak, hizkerari dagozkionak, neurriari buruzkoak, errima, denbora eta erritmoa, kantaera, doinuak eta beste… zehaztuta utzi genituen, behingoz idatzita. Teoria zehaztua zegoen, erabakia, idatzia. Halere, zailena ondoren zetorren, jakina. Hura guztia praktikara eramatea. Eta ez bertso saioa entzun eta biharamunean, hurrengo asteetan, bat-batean, baizik, bertsoa amaitu orduko nota ipini behar zen. Entrenamendu eta eztabaida haietan Rufinoren figura ezinbestekoa izan zen niretzat. Haren ekarpenak beti ziren egokiak, zuzenak, zehatzak… Asko zekien Rufinok bertsoaren tripei buruz. Eta, gainera, teoria beti janzten zuen adibideren batekin. Asko ikasi nuen Rufinoren alboan. Bertso-jartzaile aparta genuela ere ez dago esan beharrik. Bestela, nola irabazi prestigio handiko hainbat eta hainbat sari? Lazkao Txiki saria, Zapirain anaiak, Orixe Bertso Paper lehiaketa, Manuel Lekuona saria… Bestalde, normala ere bada, neurri batean, Rufino bertso-jartzaile bikaina izatea. Aurrez aipatu dugun eran, bertsoak ez baitzuen sekretutik Rufinorentzat, goitik beheiti menderatzen baitzuen teknikoki bertsoaren egitura eta osaketa. Atal honetan adibide asko utzi dizkigu zaldibiarrak, perla on eta bikai-

nak. Bertso sorta ugari han eta hemen. Batzuk Ñañarriri begira izeneko liburuan aurki ditzakegu. 2003an Auspoa bilduman argitaratu zuen, 283. zenbakian. Ñañarri izena daraman sortan bertan modu paregabean deskribatzen du Txindoki mendi gailur magikoa: Erditzen duzu egunsentia, erditzen duzu goiz eguzkia, eta haurlaguna laga ohi duzu goizeko ihintzez bustia. (bis) Zein izaera eztia! Horra zure argazkia, hala ere ez da guztia; zure gainetik ikus daiteke Goierri nahiz Donostia; ederra zara eta berebat ederren behatokia. (bis) Umorerako ere bazuen joera bertso jarrietan. Hona ondoren Mustafa beren katu bihurriari jarritako sortatik lehenengo alea: Katu-zahar bat daukagu etxeko nagusi, maltzurragorik ez dut askorik ikusi. Lapurretan jan eta muturra igurtzi sagu-ehizetik gero aguro ihesi… Ohean lo eginez ez da gaizki bizi. Oso bestelakoak, esate baterako, Euskal Herriari jarritakoak. Azken urteetako gure herriko historia gatazkatsuaren aurrean, Rufinok gordingordin azaltzen digu bere mina eta ezina. Ale bat horren erakusgarri:

Ilargia zakuan azkar nahi genuke, eta edozer egin xede horren truke, gorrotoa indartuz urterikan urte; hemen usoa azkar bihurtzen da putre. Hemen usoa azkar bihurtzen da putre, bide denek horrera bultzatzen baitute. Eta horrela jarrai dezakegu luze Rufinoren bertso jarriez mintzatzen eta gozatzen. Horretan jarraitu nahi duenak jo dezake, esan bezala, Ă&#x2018;aĂąarriri begira izeneko liburura. Aurreko horiek guztiez gain, idazle ere bada Rufino Iraola. Bere idaz-

kera gozo eta aberatsari esker hainbat literatur sariren jabe ere egin zen zaldibiarra. Esaterako, Irun Hiria Literatur Saria irabazi zuen, Dena dago zatitxo baten baitan izeneko obrarekin. Tolosako Antonio Maria Labaien Saria ere bai, Hire magalean 103. gelako gutunak obrarekin Eta Rufinoren beste hainbat liburutan ere dasta eta goza daiteke haren euskara erraz, gozo, egoki eta zuzena. Asko zaintzen zituen egokitasuna eta zuzentasuna ez ezik, kohesioa eta koherentzia ere Rufinok bere idatzietan. Idazle trebea, benetan. Inor gutxik bezala menderatzen zuen hain landua zuen euskara, askotariko gaiak eta hausnarketak tartekatzen zituelarik.

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango.eus www.durango-euskaraz.eus

Azken urteetan, batez ere artikulugile zen. Lan hori behar zuela esaten zigun. Rufinok kanporatu beharra zeukan barruan korapilatuta zeuzkan kezka, ideia eta pentsamenduak. Izan ere, Olegi baserriko semea pentsalaria ere bazen, gogoeta zale porrokatua. Edozer gai, edozer gertaera, adierazpenâ&#x20AC;Ś zen gogoeta gai Rufinorentzat. Eta gogoeta horiek garden idatzi izan ohi zituen, askotan argiegi, gardenegi, beharbada. Deus ere gorde gabe eta eufemismorik gabe. Zeharkako biderik erabili gabe, zuzen-zuzenean jotzen zuen horietakoa da Rufinoren idazkera.

Horrela gustatzen zitzaion. Nahiz eta ondoren zenbait esamesa sortu haren idatziek, hori zen zaldibiarraren estiloa. Izaera, esango nuke. Gure bazkari eta bazkalondoko hitz-aspertuetan azkenaldian gutxitan hitz egiten genuen bertsolaritzaz, bertsolariez edo bertso kontuez. Rufinok beste gaiak zeuzkan aspaldian buruan bueltaka. Beste kezkak. Gizartea, erlijioa, Jainkoaâ&#x20AC;Ś eta gai horietan sakontzea gustatzen zitzaion. Horietaz hitz egin, horietaz pentsatu, horietaz gogoeta egin, horietaz idatzi. Esan bezala, beste gauza askoren artean, pentsalari ere bazelako zaldibiar bertsozalea.

orriko idatzia, gorabehera hartaz barkamena eskatuz.

Beti ari zen miatzen, beti ikasten, beti inguruari so. Jakingura handiko gizona jakin-min handikoa, edozer zela ere gaia. Gogoetari emana bizi zen gure Rufino, eta ez soilik azkenaldian, nik uste bizitza osoan izan dela horrelakoxea, gizon kritikoa inondik ere.

“…uztailaren 6an izan genuen intzidente txiki hura ahazteko eskatu nahi nikek, Antton. Esan nuenagatik baino gehiago, esateko moduarengatik eskatu nahi diat barkamena, eta sinets iezadak ez nuela, inolaz ere, deskalifikazio pertsonaletan hasteko asmorik… Sentitzen diat, egiaz sentitzen diat, eta horrexegatik eskatzen berriro barkamena…”.

Aurrez esan bezala, Rufinok hasierahasieratik ez ninduen soilik erakarri epaile jakintsua zelako, edo artikulugile gustagarria izateagatik. Ezta bertso kritikari zorrotza zelako ere. Bertso-jartzaile aparta zelako ere ez. Idazle saritua edo pentsalari sakona zelako ere ez, beharbada. Horregatik ere bai, jakina. Baina batez ere Rufino gizonak erakarri ninduen.

Eta horrela hiru orrialde bete arte. Eta ni, ordurako zeharo ahaztuta, izan omen genuen eztabaida gogor hartaz. Zer esan horrelako gizonaz? Badakit euskal gizarteak bertsolaritza munduko gizon handia galdu duela, idazle eta pentsalaria galdu duela. Baina nik, horretaz aparte eta batez ere, gizon on bat galdu dut, gizon argi eta jakintsua, lagun handi bat. Nire maisu eta eredu izan dena eta dena. Asko maite dudan laguna. Miresten nuen eta dudan gizon on, apal, gozo eta atsegina galdu dut. Bueno, egia esan, zorionez, holako laguna ez da inoiz galtzen, beti barruan daramazulako, daramadalako.

Rufinoren izaera apal eta hurbilak. Rufinoren buru argiak. Rufino gizon jakintsuak erakartzen ninduen. Jakintsua diot, batez ere gizon ona zelako, jatorra, lagun hurbila, eta, beti, zekien guztia edo apurra gurekin konpartitzeko prest zegoelako. Entzuten zuen gizona zelako, azkar enpatizatzen zuena. Gure hanka sartzeak une berean barkatzen eta ahazten zekiena zelako. Eta hanka sartzea berea bazen, berriz, barkamena berehala eskatzeko inolako arazorik izaten ez zuelako, eta ez nolanahi, gainera. Horren adibide gisa anekdotatxo hau konta dezaket.

AGUR, RUFINO LAGUN LEIAL, ON, JAKINTSU IZAN ZAITUT EREDU IZAN ZAITUT MAISU AGURRIK ESAN GABE NOLA JOAN ZARA ZU? EZ ZAITUDALA AHAZTUKO ONGI BADAKIZU: NIREGAN ZARAMATZAT, ZUREGAN NAUKAZU.•

Behin, aspaldi samar, orain dela ia 20 bat urte-edo, nonbait eztabaida fuerte samarra izan genuen, eta beti ere bere ustez, molestatu edo mindu egin omen ninduen. Handik bi egunera, hara non jasotzen dudan hiru

IRAOLATARRAK

BIZITZA BAT BERTSOPAPERETAN TESTUA: BIANDITZ IRAOLA AZANZA ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA BERTSOLARI ALDIZKARIA

Sekula ikasi dudan lehen bertsoa izan da, eta ahaztu ez badut, liluratu izan nauelako da. Ez nekizkien hitzak zituen, zuten hotsa gustatzen zitzaidan, eta zeruaren eta San Pedroren irudia ezin nuen egin, are gutxiago atearena eta giltzena. Gaur oraindik hori dena barruan dut: nola irudikatzen nuen zerua eta ondorengo bizitza. Badirudi aitak berak beti izan dituen kezkak niri ere txikitatik sartu zizkidala.

Ez da erraza eman didaten lana; bizitza bat bertso bidez azaltzea. Ez da erraza galdu berri duzun norbaiten unibertsoan murgiltzea, eta bizitza horren ibilbidea berriz egitea. Aukeratzeak baztertzea eskatzen duelako, eta aukeratzen hasita, zaila delako maite duzun norbaiten aspekturen bat kanpoan uztea. Eta sentimenduek, oroitzapenek, beste bizitza bat dute orain, eta unetik unera aldatzen dute maitatu duzun hura ikusteko modua. Eta denak besarkatu eta lotu nahi dituzu. Guzti horien artean, bertso hauek azaleratu zaizkit aita gogoratzean.

Izan ere, aitaren alderdi bat eta bakarra nabarmentzekotan, horixe izango litzateke: galderak sortzen zitzaizkion une oro, eta galdera horiei erantzuna bilatu nahirik bizi izan da beti. Askotan piztiatzat deskribatu izan du behar hori, eta pentsamentua itzaltzea kostatzen zaigunok badakigu zer den hori.

Denetan lehenengoa, nire lehenengo bertsoa izan zelako, Marrotxeko Bautista Artanori jarritako bat. Bautista gizon handia zen, borobila, jatun ona. Umore onekoa, eta bromazalea. Ezin dut bere irudi garbirik oroitu, baina beti buruan ibili izan dut aitak egin zion bertso hau:

â&#x20AC;&#x201D; NIRE KANTU LIBURUA (1977ko azaroa) Arratsetako nire kontakatilua, nik bakarrikan dakit zure baliua. Lo harrarazteko droga eta alibiua, letraz eraikitako nire kastilua.

Artano, zure konduta tatxa gabea duguta, gradu handia izango duzu zeruan sartuta, guziek aukeratuta, giltzak eskuan hartuta atezain hantxe jarriko zara San Pedro kenduta. Lau bat urte izango nituen, eta kalean topatzen genuen bakoitzean, aitak galdetzen zidan ba ote nekien zein zen: â&#x20AC;&#x153;Bertsoa badakik, ba! Kantaiokâ&#x20AC;?. Auskalo zenbat aldiz kantatu nion bertsoa Bautistari, eta beti lehen aldian entzun izan balu bezala hunkitzen zen. Gero, eskua ematen zidan, eta sena banuela esan.

Nire malkoek sarri bazaituzte busti, gaur ederrago zara malko eta guzti; joan deneko urte batzuez honuzti negarrak ez nau eta inspiratu gutti.

Nik gogoeta egin izan dut zeruaz eta munduaz (nire buruko entendimentu guzti-guztia bilduaz): Jainkoa edo delako Horrek egin duen absurduaz, odol, izerdi ta suaz, gizonaren helburuaz. (bis) Esaten dena, dena denetik aparte mila leguazâ&#x20AC;Ś Oraindik gabiltz kobazuloko hormatzarrak laztanduaz. (bis)

Bizitzak badu berez hamaika tortura; horrek bultzatzen gaitu sarritan kantura. Nahiz hitzak zuzendu guk basamortura, barrena lasai behintzat zerbaiten kontura. â&#x20AC;&#x201D; KOBAZULOTIK GARRAISI Nondik natorren ez dakidala, noraezaren ertzean; heldulekutzat amildegia aurrean eta atzean. Oinak lurrari josiak, baina arima, apika, haizean. Zatiketa bihotzean pentsamenduak jotzean. (bis) Goizik inondik ez da ageri, bizi gara arratsean, eta arrazoiak ez du etzan nahi fedearen ohantzean. (bis)

Ez zen gizon iluna, hala ere, nahiz eta une oro argi bila ibili. Traszendentzia edozer gauzak zuen berarentzat, edozein gauza xumek irakurketa unibertsalak egiteko balio zion, eta, askotan, azalekoaz harago, bizitzaren edertasunaren muinari heltzen zekien. Baserriari jarritako bertso hauek dira adibide. Alde batetik, gure aita beti izan zen base-

Oh, baserria, beti gogoan nola ez zaitut izango nik, esan bezala, hainbeste etekin atera badut zugandik! Nire izardien xurgatzailea izan zara betidanik, orain artean bizi izan banaiz ez dago bizi ezinik, eta banoa hemendik!

rritar eskasa. Ez baserrian lanik egin gabekoa zelako, baizik gustatzen ez zitzaiolako. Baserriaren ideia ez zen batere bukolikoa beretzat, baina aritzen zenari aitortzen zion bere balioa, hain juxtu aritua zelako. â&#x20AC;&#x201D; BASERRIAREN GORANTZAN Baserri batek berekin ditu makina bat amenazu: ganadu askok emaitza ahula eta beste asko antzu, laborea urri, belarra eskas eta soro denak galtzu; ortuan, berriz, barrabas-belar beldurgarria indartsu. Ez dakit zeri eman su!

Baserria gustatu ez arren, jaiotetxea ez zuen saltzeko. Anai-arreba guztiek dute sorlekua aintzako, ez baitago egun bizi diren lekutik urrun. Guretzat leku mitikoa da ia, ondotik askotan pasatu arren, sekula ez baikara bertan izan. Familia kontuetan, ateratzen direnean, bizi-bizi dago Olei-zahar, lehengusuok jaio baino dexente lehenago saldu bazuten ere.

Lanik ez zaigu sekula falta arratsalde nahiz goizean: soro, belardi, baso, garadi, ikuilu ta baratzean. Saiatu arren esne askorik ez da azaltzen pertzean, ta letxeria nola zerbitu hau bataiatu ezean beste askoren antzean?

â&#x20AC;&#x201D; JAIOTETXEARI (1976) Ehundaka urtez izan zara zu sendi askoren itzala; urteak eta eguraldiak beztu dizute azala. Maitatzen zaitut urrun dagoen semeak ama bezalaâ&#x20AC;Ś Ni naizen arte zu ere Jaunak zutik eduki zaitzala.

Sagarrondoek lehen bezala ez dute frutu ematen, adar puntetan ale zimurrak baizik ez dakit daukaten, eta xoxoak ikusten dira mokoka haiek eramaten; sagarra biltzen mozkortzen gara, ez sagardoa edaten, ez da modurik izaten!

Jabetasunez berriz ez gara itzuliko Olegira, baina sarritan jartzen natzaio beheko aldetik begira. Bion arteko kontu isilak goxoak izaten dira, eta horrelaxe uxatzen dugu elkarrenganako mira. Etxea beti izan zuen presente, gainera, dituen adiera eta zentzu guztietan. Etxea baita sendia, etxea

baita munduratzeko behar duzun zutabea, etxea deskantsua eta etxea etorkizuna. Eta etxeko gizon ere izana da gure aita. Oreka perfektutik urrun dago gurean ere, baina nik gogoratzen dudala, aita beti izan da etxeko gizon. Harritu egiten nau orain hainbeste urte dituzten bertso hauek irakurtzeak, orduan nobedade gisa islatzen badu ere, beti ezagutu dudalako horrela. Harritu egiten naute, duela hilabete jarriak izanda ere berdintsu balioko luketelako. â&#x20AC;&#x201D; ETXEKO GIZON (1981) Gaurtik aurrera badut titulu berria, batere eskatu gabe nigana etorria: etxea gobernatzen naukate jarria, gastatuko dut, bada zeinek ekarria.

Eta etxea maite bazuen, etxekoak zer esanik ez. Ez daukat nik aitaren irudi maitekor handirik. Esan nahi dut, gurekin ez duela jolas gehiegirik egin, ez gaituela ito arte besarkatuâ&#x20AC;Ś Ez da aita hotz eta urrutikoa izan, ordea, beste garai batzuetan ohitua, beste modu batera azaltzen zituen gauzak. Ordenagailu zein paperaren aurrean, ordea, barrena husten bazekien. Ez dut gogoan noiz ezagutu nituen ondoko bertso hauek, baina pentsa dezakezue nolako zirrara eragin zidaten ezagutzen ez ninduen norbaitek hitz hauek eskaini izanak. Ni urte hartako apirilean jaio nintzen, baina amaren sabelean egon, edo bere magalean, gauza ber-bera aitortu zidan. â&#x20AC;&#x201D; HAUR BATEN ZAIN (1978 martxoa) Gure amets gozoa burutu bezperan, ez dakizu zein pozik gu aurkitzen geran. o, haurtxoa, ez dakit zer izango zeran. Neska ala mutila, berdin dit aukeranâ&#x20AC;Ś Zatoz guztiok ongi gozatzeko eran.

Nire hurrengo lana enkarguak jaso, ahal dudan merkenetik, onenari paso! Xuhurra naizela-ta batzuek eraso; kanpotik hitz egiten erraza da oso.

Ama kontentu dago, aita ere alai, ospakizun handia noiz gertatuko zai. Elkar ikusi arte ezin egon lasai. Inoiz izanagatik guretzat sufrigai, berdin gabeko pozen iturri ere bai.

Andrea badijoa egun on esanda, eguneko ordenak goizetik emanda, ongi bete ezean gauean demanda, tituluen bentaja horixe izan da.

Ez gaituzu aurkituko aberats, dirudun; xentimo bat gorderik ez daukagu inun. Baina esango dizut zer herentzi dugun: izango duzu nahi hainbeste maitasun, eta haziko zaitugu osoki euskaldun. â&#x20AC;&#x201D; HAUR BATEN JABE (1978 uztaila) Bertso kantari natorkizu gaur o, gure seme laztana; zu zara gure amets eztia, zu zara gure poz dana. Zu zerbitzeko beti gerturik daude aita eta amaâ&#x20AC;Ś Hauxe da lan bat segi eta segi eta nekatzen ez dana.

Gisa horretan ikusirikan geure baratza loratzen, aita bat nola aspertuko da bere semea goratzen? Egun guztia pasatzen dugu mimo eta adoratzenâ&#x20AC;Ś Ez dut urruti ibili behar ez banaiz ere txoratzen! Jaio, Rufino bera ere behin edo beste jaio zen. Ondoko bertso sorta da horren adierazgarri. Bereziak dira bertso hauek zentzu askotan: lehenik eta behin, autoa txatarratarako geratu zen istripu batetik zirkinik gabe atera zelako. Guk ere, lehen aldiz, orduan galdu genuen aita. Izan ere, lehen aldiz etorri zitzaidan burura aita (edo ama) galtzeak zer lekarkeen. Asko asaldatu ninduen gertaera hark, eta bertso hauek irakurtzeko eman zizkidanean, azkenekoa erantsi nion, hain nengoen asaldaturik (Bai, hika egin nion aitari!).

Berandu konturatu zen, nonbait, eta â&#x20AC;&#x153;hala utziko diat, eleante zeok!â&#x20AC;? batekin konpondu zuen. Baina gertakari honetaz gain, egun bereziak izan ziren oso ondokoak. Alde batetik, kuadrillako batek pilotari afizionatu bezala azken partida jokatu zuen hurrengo egunean, eta profesional gisa debutatu, handik gutxira. Neronek ere erreportaje zabal bat argitaratu nuen egunkari batean. Lehen aldiz, izen eta guzti. 20 urte nituen, eta galtzear egon ginena ospatu genuen gabon haietan gure etxean. Eta zetorrena, gogoan baitut harrotasunez hartu zuela erreportaje hura. Ordurako, berarekin ibilera batzuk eginak nituen bertsolari txapelketetan, eta hor hasi zen erreleboa ematen. â&#x20AC;&#x201D; ABENDUAREN 24AN, BERRIRO JAIO (1998) Abenduaren hogeita laua oso data ezaguna, aurrerantzean doble motiboz zelebratuko duguna, nirearekin lotuko baita Belengo gertakizuna; sekula ere ez zait ahaztuko galdu artio zentzuna, mundu hontara bigarren aldiz etorri nintzen eguna. Kaminoetan izan ohi dugu makina bat gorabehera: zerorri irten bidetik edo bestea etorri parera; nirekin ere ia bete zen jende askoren patu bera, Peugeot zaharrak bidali nahi ni defuntuen elkartera, baina azkenean noroni ondo ta bera txatar parkera.

Horregatik da nire kasua alaitu eta pozteko, ez nengoen prest neu joan eta kotxea hemen uzteko, orain modurik ez dudan arren auto berria erosteko, bizia neure eskuetan dut dirua irabazteko, nahitaezkoa, neu ahaztu gabe, Peugeot zaharra ahazteko. Kaminoetan izaten dira hainbesteko destrozoak: bai kotxea ta bai gidaria puska txikitan jasoak, familietan samin negarrak ez dira une gozoak. Hik ere ia eman hituen kanposantura pausoak eta oraindik barrena daukak horri jartzeko bertsoak? Luze eta zabal joko luke, eta, hala ere, ez nuke esango esan nahi dudan erdirik. Bizitza oso bat dago laburbildua testu honetan, eta bihar idatziko banu, beste gauza batzuk sartuko nituzke, gaurkoak kanpoan uzteko. Pentsa dezakezue orain zenbateko pisua duen errima bakoitzak, esaldi bakoitzak, bertso bakoitzak. Esanguratsuena sartzeko, pisuko beste batzuk kanpoan utzi beharra. Horixe da heriotza, dena kolpean mozten du, eta ezerk ez du zentzurik, denak beste zentzu bat duelako bat-batean. Hau da ekarri nahi izan dudan Rufinoren lana, aita izan denaren zati txiki bat baino ez. Guretzat zaila izan da nondik moztu jakitea, ez dugulako ezer moztu nahi izan. Hementxe, beraz, Rufino eta aita, bere hitzen bidez, maitasunez aukeratuta.â&#x20AC;˘

ERREPORTAJEA

BERTSOLAMINTZA 2019 BERTSOGINTZAREN GOGOETA PLAZA

Bosgarren urtez, Bertsolamintza jardunaldiak antolatu ditu Mintzola Ahozko Lantegiak, bertsogintzari hainbat ertzetatik begiratu eta horien inguruan gogoeta egiteko. Hainbat hizlarik hartu dute parte bertan, eta horietako batzuek euren hausnarketak ekarri dituzte hona: feminismoa gai-jartzaileen begiradatik, politikoki zuzena eta transgresioa, hizkuntza ideologiak, iritzi publikoaâ&#x20AC;Ś Bada mamia. ARGAZKIAK: BERTSOZALE ELKARTEA

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ________________ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ________________

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

BERTSOLAMINTZA 2019

ABIAPUNTU BAT TESTUA: BEÃ&#x2018;AT GAZTELUMENDI

I BERTSOLARI, AUTO BATEAN, GELDITZEN EZ DEN AUTO BATEAN, BERTSO SAIO BATETIK BUELď&#x161;ş TAN. Bata ez da gustura geratu halako gairi heldu dion moduarekin, beste bide bat egon zitekeela sentitu du. Bigarrena zalantzan geratu da, ea halako bertso hartan esan nahi zuena esan ote duen edo, behintzat, publikoak hala ulertu ote duen. Irratia martxan daramate: orduroko albistegiaren momentua da. Bi bertsolariek arretaz entzun dituzte esatariaren ahotik ateratako notiziak. Eta norbera bere baitan arakatzen hasi da, ea zer dagoen albiste bakoitzaren atzean, ea zer ertz izan ditzakeen, zer galdera, zer helduleku. Bi bertsolari, isilik, gelditzen ez den auto batean, gero eta bizkorrago doan mundu batean eta bere buruaz etengabeko gogoeta egiten duen gizarte mugimendu batean.

Mugitzen ari dena, askotan, ez da bere mugimenduaz ohartzen. Distantzia bat hartu behar izaten du, geldialdi bat egin, bere mugimenduaz gogoeta egiteko. Bertsogintzan etengabea izan da ariketa hori. Bertsolari bakoitzak bere baitan distantzia hartu behar izaten du munduarekiko, momentu batzuetan, gertatzen ari denaz eta gertatzen ari denarekiko berak daukan kokapenaz gogoeta egiteko. Gogoeta hori bere buruarekin bakarka egiten du askotan, eta beste bertsolari batzuekin konpartitua ere izango da kasu batzuetan. Bertsolaritzak, berriz, gizarte mugimendu gisa, etengabeko gogoetaren bidez adosten ditu etorkizunerako estrategiak eta jarraitu beharreko bideak. Tarteka, gogoeta sakonagoen beharra ere izaten da, epe luzeko ikuspegiak lantzeko. Besteak beste, horretan aritu ginen 2018ko udazkenean Baionan eta Barrian. Mugimendua hamabi urterako ibilbidean kokatu dugu. Baina, nora joan nahi du mugimenduaren muin-muinean dagoen sormen diziplinak?

MUGIMENDUA SORKUNTZAN ETA SORKUNTZA MUGIMENDUAN Garai mugituak bizitzea egokitu zaigu; “historiko” etiketa soinean daramaten egun asko erori zaizkigu egutegiko orrietatik urte gutxian. Euskal Herria gatazka armatuaren zikloa bukatu eta ziklo berrira egokitu nahian dabil, “errelatoaren” matazan katramilatuta. Hendaia eta Irun arteko kasernak kendu eta hainbeste urtetara muga deskubritu dugu berriz ere alde batetik bestera ezkutuan igaro nahian dabiltzan migratzaileen larruan. Martxoaren 8an jendez lehertzen dira kaleak matxismoak hil egiten duela ikasi dugun garaiotan. Zahar etxeetako langileen greben Euskal Herria da hau, Euskaraldiarena, giza-kateena eta Autogobernu Lan-Taldearena; Euskal Hirigune Elkargoarena; turismo, etxebizitza eta mugikortasun ereduez eztabaidan ari den Euskal Herria; euskalgintza, kulturgintza eta gainerako -gintza gehienak ziklo aldaketan sartuta omen dauden Euskal Herria. Kultur kontsumo masiboaren Euskal Herria da hau; Netflixena, MTVrena, Game of Thrones-ena, Conquis-ena, Justin Bieberrena; baina baita Berri Txarrak, Handia, Huntza eta Twist-ena ere. Eta bien bitartean, txikituta dago Libia, itxita Gaza eta gerran Siria; ardatz askoren jo-puntuan dago Venezuela; eskuinak agintzen du Argentinan eta Brasilen; Estatu Batuetan Twitterretik agindu daitekeela erakutsi du Trumpek; Txinak esnatzen jarraitzen du; Putinek gotortuta dirau Errusian; Sahara debekatua du Marokok; atentatuak titularretatik desagertu dira Nigerian eta Apartheidaren ondoren ere desberdinkeriari buelta eman ezinda dabil Hegoafrika. Euskal Herria borborka ari da, bere burua kiskaltzen duen mundu baten eltze barruan. Mugimendu horrek sortutako pitzaduretatik sortzen da kultura; hortik kantatzen du bertsolariak. Ikaran ari den lur horren gainean hankak jarri behar ditu lehendabizi, ordea: daukan oinarri labainkor horren kontzientzia hartu. Norberea den leku bat eraiki eta zalantzan jarri behar izaten du etengabe, gero hortik sortu

ahal izateko. Dena den, norberea dena ez da norberea bakarrik izaten: kezka eta zalantza batzuk konpartituak ere izaten dira. Baita bertsolaritzan ere. Bertsolaria ia beti aritzen baita norbaitekin kantuan: norbaitekiko eta norbaitekin eraikitzen du bere diskurtsoa bertsoaldiz bertsoaldi. Etengabeko gogoeta bat eskatzen du horrek. Eta Bertsozale Elkartean horretarako guneak sortzen ahalegintzen gara. GOGOETARAKO PLAZA ETA PLAZARAKO GOGOETA Bertsogintzaren inguruan norberak bere buruarekin edo ingurukoekin egindako hausnarketak konpartitzeko plaza da Bertsolamintza. Bertsozale Elkarteak maiztasun jakin batekin antolatu izan ditu jardunaldi hauek, garaian garaiko kezketatik abiatuta bertsogintzari astinaldi bat ekarri asmoz. 1994an egin ziren lehendabizikoak, eta ordutik, 2002an, 2005ean eta 2011n antolatu izan ditugu. Esate baterako, 2011ko hartan bertsolari baten jardunean ager daitezkeen inertziez aritu ginen: kanon batek sor ditzakeen inertziez, txapelketak sor ditzakeenez, emozioetan agertzen zaizkigun inertziez edo umorean erabiltzen ditugun inertziez, besteak beste. 2018ko udaberrian ekin genion Bertsozaletasunaren Azterketa Sozio-

logikoaren emaitzak lantzeari. Azterketa horrek gako ederrak eman zizkigun bertsolaritzaren mugimenduaz gogoeta egiteko. Alde batetik, gure burua gizarte mugimendu gisa definitzeak ardatz berriak zabaldu zizkigun etorkizunerako. Bestetik, zenbakitara ekarri ahal izan genuen genero desberdinkeria, baina entzuleriaren gustuetan aldaketak gertatzen ari direla ere ohartu ginen. Bertsolaritza zabaltzeko sozializazio guneek (bertso eskolek, plazak berak, batzordeekâ&#x20AC;Ś) daukaten garrantzia gogorarazi zigun azterketak. Eta bertsolaritza zenbateraino ari den dibertsifikatzen ere datuetara ekarri ahal izan genuen: inoiz baino saio gehiago egiten dira gaur egun, eta lehen iristen ez zen gune askotara iritsi da bertsolaritza. Emaitza horiek eta azken hamabi urteotan sortutako galderak abiapuntutzat hartuta, Bertsozale Elkartearen etorkizunerako helburuak finkatzen igaro genuen 2018ko udazkena. Mugimendu bezala hamarkadotan emandako pausoen eta sortu ditugun tresnen kontzientziatik, gaur egun dauzkagun intuizioei segika, hemendik hamabi urtera non egon nahiko genukeen irudikatzen aritu ginen Baionan eta Barrian egindako tailer jendetsuetan. Eta, noski, hor ere bertsogintzak izan zuen lekurik: sorkuntza oinarri duen mugimendua da gurea, eta bertsogintzaz aritzeko plaza baten premia behin eta berriz azaldu zitzaigun udazkenean.

EZTABAIDA NOLA KOKATU Bertsogintzaren inguruko eztabaidak ohikoak izaten badira ere, eztabaiden dosia nabarmen trinkotu ohi da txapelketa garaietan. 2017ko Bertsolari Txapelketa Nagusia aberatsa izan zen hizketaldietan ere. Lehendik plazan sumatzen ziren gogoeta batzuk azaleratzeko balio izan zuen txapelketa-bueltak, eta bestelako iritzi batzuk ezagutzeko aukera ere eskaini zigun. Txapelketaren irakinaldiaren ondoren, eltzea sutatik erretiratu eta distantzia eta patxada baten premia sentitu genituen, bai bertsolariok eta baita inguruan iritzi-emaile lanetan aritu ziren askok ere. Geldi

egoten ez dakigunez, mugimenduaren inguruko gogoetan igaro genuen 2018a. Baina, 2019a iristerako, bertsogintzaren inguruko plaza martxan jarri genuen: Bertsolamintza. Nondik heldu, ordea, eztabaidari? Hasteko, eztabaida ez baita bakarra: ardatz askok egiten dute topo bertsogintzan. Hasieratik ohartu ginen gai batzuk aukeratu beharko genituela derrigor, ustez plazan gehien sumatzen genituenak. Eta, bestetik, garbi ikusi genuen jardunaldi hauek abiapuntu bat izan behar zutela; helburua bertsogintzaz lasai aritzeko gune bat sortzea zela, gerora ere eztabaida eta gogoetak konpartitzen jarraitu ahal izateko. Zazpi saio egitea erabaki genuen. Alde batetik, Bertsozaletasunaren Azterketa Soziologikoa abiapuntutzat hartuta bertsolaritzaren mugimenduaren egoeraren erradiografia bat eskatu genion Xabier Aierdiri. Bestetik, Euskal Herria ziklo aldaketan omen dagoen garai honetan, helduleku sendo gutxi dauzkagun garai hauetan, berak zeri kantatu nahiko ote liokeen galdetu genion Amets Arzallusi. Sustrai Colinari, berriz, jendaurreko sorkuntza oinarri duten diziplina guztiek aldiro beren buruari egin behar izaten dioten galderari erantzuteko proposatu genion: nola bizi duen politikoki zuzena denaren eta transgresioaren arteko tentsioa. Miren Artetxeri hizkuntza ideologien inguruko gogoeta bat eskatu genion, bertsolaritza hiztun berrietara edo hiztun berriak bertsolaritzara iristeko erronka daukagun une honetan. Gai-jartzailetza oinarri hartutako bi saio proposatu genizkien Amaia Agirreri eta Maite Berriozabali. Amaia Agirreri saioen formatuek sor ditzaketen inertziez aritzeko eskatu genion, gai-jartzaile bezala egin duen ibilbidea oinarri hartuta, baina bertsolari gisa daukan eskarmentutik ere tira eginez. Maite Berriozabali, berriz, feminismoak gai-jartzailetzarako eskaini dizkion aukerez eta hortik egin dituen gogoetez aritzeko eskatu genion. Bestetik, bertsolaritzaren balio handietako bat den belaunaldi artekotasunaz ere jardun nahi genuen, udazkeneko gogoetan

etengabe azaldu baitziren plazara iristen ari diren belaunaldi berrien kezkak. Mahai inguru formatuan saio bat egin zuten Bilbon Joanes Illarregik, Maider Arregik eta Jokin Bergarak Ane Zuazubiskar gidari zutela, eta han jasotakoaren laburpen ederra utzi ziguten Eli Pagolak eta Asier Galartzak. IruĂąean, Senperen, Gasteizen eta Bilbon egin genituen hitzaldisaioak maiatzean zehar, eta ekaineko lehendabiziko larunbatarekin hizlari guztiak elkartu genituen Amasa-Villabonan. Han entzundako lau hitzaldi jaso ditugu datozen orrialdeetan. PLAZARA Berriz ere abian jarri da autoa. Irratia piztu dute bertsolariek. Etengabe aldatzen den mundu baten berri ematen dihardu bestaldeko esatariak. Mugikorraren barruan informazioa oldean dator segundoro. Herri bakoitzak, entzule bakoitzak eta bertsolari bakoitzak edukitzen du bere aktualitate propioa. Eta mikrofonora hurbiltzen den ahots bakoitza leku bat da, mundu, herri edo entzule horri kantatzeko. Etengabe aldatuz doan leku bat. Bertsolaritzak aukera ematen du aldaketak, pitzadurak LEITZAKO UDALA eta eraikuntza-lanak konpartitzeko. Eta baita erantzun zehatzik ez daukaten garai eta espazio hauei galdera egokiak egiten saiatzeko ere.â&#x20AC;˘

LEITZA, SUSTRAIAK BERTSOTAN www.leitza.eus

BERTSOLAMINTZA 2019

GAIJARTZAILETZA ERALDAKETARAKO TRESNA ETA HELBURU TESTUA: MAITE BERRIOZABAL

ZAN ERE, MILAKA XEHETASUNEN BATURAK EGITEN DU PLAZA BAKOITZA BAKAR ETA ERREPIKAEZIN. Are gehiago, kontuan izanda bertsolarien jarduna bat-batekoa dela eta une jakin batean, leku jakin batean gertatutakoa ez dela era horretan berriz gertatuko. Kontua da, bertso saio baten bueltan gerta daitezkeen hainbat eta hainbat kontu aurreikusi egin daitezkeela, eta, nire kasuan, galdera litzateke horietatik zenbat dauden gai-jartzaileon esku. Saio baten aurrean, gai-jartzaileari dagokio gidoia prestatzea, landuko den gaitegia aukeratzea eta bertsolari bakoitzari zein gai jarriko dion erabakitzea. Ekintza huts bezala ulertu daitekeen arren, prozesu oso bat da: ideia bat aukeratu, gaiari forma eman, formulatu, gaia nori edo nortzuri jarriko zaien erabaki, plazan aurkeztuâ&#x20AC;Ś Prozesu horretako urrats bakoitzean hartutako erabaki guztiek osatuko dute saioa, eta, ondorioz, eragin egingo dute saioan. Beraz, gai-jartzailearen lanak saioan eragiteko duen gaitasunak ezinbestean narama gai-jartzailearen erantzukizuna nabarmentzera. Pentsa daiteke denontzat dela gai-jartzailearena lan garrantzitsua, baina ez dakit gu geu ere ohartzen ote garen, askotan, gure eragiteko eta eraldatzeko gaitasunaz. Izan ere, gaiak gai dira paperaren gainean, baina gai-jartzaileon esku daude bai gaien edukia bera eta baita testuinguruarekiko hartutako erabaki bakoitza ere.

ARDURA TEKNIKOAZ HARAGO Gai bakoitza osatzen duten hitzen aukeraketaren garrantzia nabarmendu gura nuke. Hasiera batean begi bistakoa badirudi ere, beti ez gara hitz bakoitzak, esamolde bakoitzak edota esaldi bakoitzak atzean duen eraikuntza sozialaz ohartzen. Hau da, hitz batek esanahi bakarra izan dezake hiztegian, baina egoeraren arabera, indar bat edo beste izan dezake; are gehiago, esanahi bat edo beste har dezake testuinguruaren arabera. Nire ustez zenbait egoera, rol, izaera, pertsonaâ&#x20AC;Ś izendatzeko aurrez hitzen

aukeraketa kontziente bat eginez gero, gai horrekin zer adierazi eta sortu gura dugun hobeto neurtu ahalko dugu. Behin gaiak sortu eta gidoia osatu dugunean, gaiak plazan aurkeztu egiten ditugu, kontatu. Eta kontatzen dugun horrek, entzulearengan eta bertsolariarengan, bat-bateko eragina izaten du: gai-jartzaileak aukeratzen duen tonua, gaiari ematen dion seriotasuna, umorea nola egiten duen, zertan jartzen duen fokoaâ&#x20AC;Ś dena sartzen da jokoan. Entzulearekin interakzioan ari gara une oro, eta gaia azaltzerakoan egindako keinu, ahots-jolas edota isiluneek gaiaren tonua eta bertsolariarekiko tonua marraztuko dute. Izan ere, gaia bere horretan dena delakoa izanda ere, kontatzen den moduak entzulearen erreakzio bat edo beste eragingo du. Eta, ezinbestean, bertsolariak berak ere modu batean edo bestean jasoko du azaldutakoa, esandako moduaren arabera. Izan ere, parean dugun bertsolariaren arabera eraikiko da guztiz gaia; hau da, entzuleek, gai-jartzaileok edota bertsolariek ez dituzte berdin hautematen bertsolari guztiak, eta beraz, gai bat,

hitz jakin batzuekin eta tonu jakin batean nori jartzen zaion erabakigarria izango da gaiaren norabidea bat edo beste izan dadin. Txapelketetarako gaiak sortzen ditugunean oreka, formulazioa edota gaitegia ez errepikatzea izaten dira kontuan izaten ditugun irizpideetako batzuk. Plazan, aldiz, gai-jartzaileak badaki zein bertsolari izango dituen saioan eta aukera du gai bakoitza nori, norekin eta nola jarriko dion erabakitzeko. Aukera askatasun horren aurrean, erabakiz erabaki josten da saioa, eta aurrez erabakitzen dugu bertsolari bakoitzak zer eta norekin kantatuko duen. DISKURTSOA SORTU ETA SORRARAZI Plazan zenbait ikuspegi, bizimodu edota diskurtso desberdin irudikatu ahal izateko erantzukizuna bertsolariarengan jarri izan dut sarri. Baina bertsolariak nahi duena modu aske eta sortzailean kanta dezan, guri ere badagokigu neurriak hartu eta bidea egitea. Izan ere, diskurtsoa ez da bertsotik abiatzen beti; askotan, gaia izaten da hazia. Horregatik, gure esku egon daiteke, besteren artean, neutrotasunari muzin egitea. Azken batean, gure buruari gai bat edo planteamendu bat neutroa dela esaten diogun aldiro ari gara normaren alde egiten; alegia, gai bakar bat ere ez da neutroa, eta bazterrean dauden errealitate jakin batzuk gaira bere horretan ekartzen ez baditugu zailagoa da horiei edo horietatik kantatzea. Askotan, gai-jartzailearen tokitik bertsolariari eskatu izan diogu edo berarengandik espero izan dugu gai jakin baten inguruan diskurtso berritzaile eta ausart bat eskaintzea. Baina, horrela-

koetan, sarri, gaiak ez du horrelako diskurtso bat sortzeko adina laguntzen. Horrekin esan nahi dudana da batzuetan garrantzitsua dela gaiaren bitartez errealitate jakin batzuk eraikitzea, imajinarioa elikatzea eta kanturako eszenatokia definitzea. Era berean, bertsolariaren jarduna abiatzen denerako, gaiak oinarria edo heldulekua eskaintzen du. Kasu askotan, testuingurua bera izango da lagungarri bertsolaria aske jardun dadin, eta nahi duen hori marrazteko baliatuko du gaia. Baina, beste askotan, testuingurua horren lagunkorra ez denean adibidez, gai-jartzaileoi dagokigu bidea marrazten laguntzea, eta berez emango ez liratekeen egoera eta diskurtsoetara heltzen laguntzea. Oro har, erraza zaigu ezagutzen dugunari buruzko gaiak jartzea edota kritikatzera ohituta gauden horri buruzko kritika iradokitzea. Baina zeinen zaila den, askotan, ikusgarritasuna eskaintzea periferian dagoen bizimodu, gorputz, pentsamolde, sexualitate edota aldarrikapenari. Eta ez hori bakarrik, zeinen garrantzitsua den plazaratu nahi den hori plazaratzeko moduan asmatzea. Dena ez delako, askotan, kontzeptu huts bat edo titular bat, gaijartzaileon lana ere bada plazaratu nahi den hori kontatzen eta ikusarazten asmatzea. FEMINISMOTIK ETA FEMINISMORANTZ Diskurtsotik harago, iruditzen zait feminismoak modu integralean zeharkatzen gaituela edo zeharkatu beharko gintuzkeela. Horregatik, diskurtsoaz arduratzen garen beste arduratu beharko genukeela ingurukoez, gutaz eta inguruan gertatzen denaz. Asko hitz egiten dugu gai-jartzaileok gaitegiari buruz, formulazioari buruz edota ariketa jakin batzuen arrakastari buruz. Eta sentsazioa dut saioaren arrakasta ere horren arabera neurtzen dugula, bestelako aldagaiei erreparatu gabe. Hori, neurri batean, ulergarria ere bada, baina badira antzeman eta kontuan izan beharreko beste hainbat aldagai ere, eta esango nuke, askotan, txaloen bila, auto eta auzo zaintza alboratu egiten ditugula.

Gaitegiaz arduratzen garenok bertsolarien artean edota testuinguru jakin batean gertatzen den boteretze edo ahultzeaz ere ohartzen ahalegindu beharko ginateke. Adibidez, bertsolari jakin bat plaza jakin batean bertsolari jakin batzuekin zer eta nola senti daitekeen aurreikusten ahalegintzea edota diskurtso berritzaile baterako hazia jartzeko unea, pertsona eta tokia aukeratzeko ahalegina egitea. Izan ere, gaia jartzerakoan gaia nori jarri bezain garrantzitsua da norekin eta non kantatzeko jarri. Gertatzen delako, ofizioetan bereziki, elkarrekin edo elkarren kontra aritzeko gai bat jarri eta bertsolarietako bati paper zailago, barregarriago, ahulagoâ&#x20AC;Ś bat jartzea. Aukeraketa horiek, ezinbestean, bi bertsolariak zeintzuk diren kontuan hartuta hartzen di-

tugu, eta ezinbestekoa iruditzen zait rolak eta pisuak banatzerakoan kontuan izatea bertsolari bakoitzak plaza horretan izan eta senti dezakeen boterea eta zilegitasuna. Bide horretatik, eta Kontrako eztarritik liburuan irakurritako zenbait bizipen irakurri ostean, uste dut berebiziko garrantzia duela bertsolari bakoitzarengan pentsatuz hartzen ditugun erabakiez hausnartzeak. Izan ere, bertsolari bakoitza nolakoa den edo bakoitzak zer dirudien baliatu izan dut sarri bertsolari jakin bati gai bat edo beste esleitzeko. Eta uste dut, batzuetan, gaiak funtzionatzeko beharrak itsututa, ez dudala nahikoa zaindu bertsolari bakoitzari jarritako gaia zeinekin kantatzeko jarri diodan, edota ofizio jakin batean zein rol ezarri diodan. Eta iruditzen zait aurrez lana egiteak eskaintzen digula aurreikusi eta neurriak hartzeko aukera; horregatik, ahal dugun neurrian, erabaki bakoitzaren kontzientzia hartu beharko genukeela uste dut. Saio batek funtzionatzea izaten da oholtzara igotzen naizen aldiro izaten dudan kezka, eta imajinatzen dut bertsolariek ere ardura bera izango dutela buruan. Kontua da, saioak funtziona dezan hartzen ditugun erabaki asko eta asko ez direla beti saioaren alde izaten. Demagun, bertso saio batean kantatuko duen bertsolari jakin baten indar-gunea bakarkako bertsoaldiak egitea delakoan ariketa hori esleitzen diodala; horretarako, bera eroso senti daitekeen gai bat jartzen diot (hori guztia nire ustez). Gero, umorea egiten abila dela uste dudan beste bati umorean abila den beste bertsokide bat jarri eta beraiek diren modukoak izanda funtzionatuko duen gai bat jartzen diet; badakidalako beste hainbat plazatan erreproduzitu duten rol horretatik kantatzen dutenean entzuleak ondo erantzuten duela (hori ere nire ustez). Bada, gerta daiteke saioa amaitu eta saioa ondo joan delakoan etxeratzea denok. Edo gerta daiteke bertsolarietako bat deseroso sentitu izana kantuan edo gairen batekin, eta arantza horrekin etxeratzea. Baliteke gaietan arriskatu ez izanagatik saioari distirarik atera ez izana, edota bertsolarietako bat, bertso saioaren arrakastaren

alde jarritako umorezko gai batean, salduta eta txiki sentitu izana. Gerta daitezkeen horietatik guztietatik asko saioaren arrakastaren kontzeptu tradizionalaren alde egiten dugulako gertatzen direla uste dut. Alegia, nik bertsolari batengatik espero dudana (eta entzuleak nahi duena uste dudana) ateratzeko ohiko inertzia eta aurreiritzietan eror naiteke, saioa ondo ez joatearen beldur naizelako. Eta, askotan, erabaki horietan ez dira kontuan izaten arrakastarako ezinbestekoak diren beste faktore batzuk: bertsolari bakoitza bere bertso-kideekiko nola sentitzen den edota bertsolari bakoitzak plaza horretan zein botere edota zilegitasun senti dezakeen. Bertso saio bat ondo ateratzea zer den definitzen zaila da, baina beharbada asmatu beharko genuke saio-egituraz eta ariketa motaz gain begiratzen, aipatutako aldeei garrantzia kentzeko inongo asmorik gabe. Jendartean, beste hainbat esparrutan gertatzen den legez, bertsolari bakoitzari ere zenbait ezaugarri eransten dizkiogu eta horien bueltan jartzen dizkiegu gaiak askotan. Esan beharrik ez dago emakumeen kasuan hori oso nabarmena dela. Eta bide horretatik badaude kontuan izan beharreko beste kontu garrantzitsu batzuk ere: bertsolarien arteko botere-harremana, alde batetik, eta entzuleak bertsolari bakoitza nola irakurtzen duen, bestetik. Ikustea baino ez dago Ez da kasualitatea bezalako saio formatuetan emakume bertsolarien arteko jarduna nola aldatzen den, nola jarduten diren bertsotan askeago eta konplizeago. Horrek balio

BERTSOLARITZA BULTZATZEN www.berriz.eus

dit niri ere, emakume gai-jartzaile bezala horrelako formatuetan sentitu dudan zaintzak eta konplizitateak nire buruarekin askeago eta gusturago sentiarazi bainau. Hori horrela izanik, pentsatu beharko genuke han-hemen izaten diren plazako bertso saioetan botere-harremanak nabarmenak direla; besteak beste, generoaren araberakoak. Horrez gain, entzuleak bertsolari bakoitza desberdin interpretatzen du eta, horretan, generoak ere eragiten du. Horregatik, hori ere buruan izan beharko genuke gaiak pentsatu, banatu eta kontatzerako orduan. Izan ere, bertsolari bakoitzak nori zer eta nola kantatuko dion ez dago gure esku, baina bai zenbait arrisku egoera ekiditea. Beraz, oso kontziente izan beharko genuke bertsolari bakoitza bestearekin nola senti daitekeen plaza jakin batean, nahiz eta ehuneko ehunean asmatzerik ez dugun izango. Pertsona beraren boterea eta posizioa testuinguruaren arabera ere alda daiteke, baina inertzia batzuk egon badaude eta pentsatzen dut horiei beti erreparatu behar diegula. Bertsolariak ondo baino hobeto dabiltzanean ere, izaki autoexijenteak izanik, beti begiztatzen dute hobetzen jarraitzeko bide berriren bat. Eta gai-jartzaileoi ere, orain artean legez, badagokigu gurean ikasi eta hobetzen segitzea. Plaza, une oro ikasten eta asmatzen jarraitzeko eremu ederra da, eta asko daukagu elkarrengandik ikasi eta partekatzeko. Horretarako, ezinbestean jarraitu beharko dugu norbere usteetatik ingurukoen berri era zuzenagoan izatera. Azken batean, nire ustez, eraldaketa ideologikorako ezinbestekoa da harremanen eta komunikazioaren eraldaketa. Uste dut erronka politak bezain handiak ditugula aurrean, eta gai-jartzaileok gure erantzukizun eta botereari heldu beharko geniekeela. Feminismoak erdigunean jarri du diskurtsoaren hausnarketa, eta, ezinbestean, bertsogintzako kideon jarrerak eta inertziak. Eraiki ahal izateko lehenengo deseraiki egin behar denez, ni ari naiz hango eta hemengo azal zaharrak kentzen, jakinda azken azal zati zaharra kentzerako azal berriaren zati bat zahartzen hasiko zaidala.â&#x20AC;˘

BERTSOLAMINTZA 2019

LABANAK ETA ETSAIAK TESTUA: SUSTRAI COLINA

LABANAREN AHOAN ASADIZOA EZ DA GAURKOA. Jo hamabost urte atzera. Uda betea. Gipuzkoako herri txiki bateko festetako saioa. Bere amaren mutil-laguna ezagutu berri duen semeak, â&#x20AC;&#x153;ez dakit zaren gizon edota zaren gayâ&#x20AC;? bota du bigarren puntuan. Barre algarak bertsoaren erdian. Handik hogei minutura, bertsolari horri mozorroa erantzi eta homosexualitateari (ez, gaia ez zen askoz zehatzagoa) kantatzeko agindu dio gai-jartzaileak. Bertsolariak kantatu beharrekoen liburua zabaldu eta hiru arrazoi ponpoxorekin lehertu du plaza. Nola lortu liteke, hain denbora-tarte laburrean aurkia eta ifrentzua abestuta, entzulearen erabateko onespena? Bertsolariak ba al zekien ofiziotan bigarren puntu hori txalotuko zitzaiola baina bakarkakoan diskurtso ofizialari heldu behar ziola? Jendartearen alarmaren sentsibilitateak bereizten ote ditu politikoki zuzena eta transgresioa?

Ahoan labana duelako famatzen den arren, labanaren ahoan bizi delako zamatzen da bertsolaria; labanaren ahoan bizi delako du xarmatzen. Hala ez balitz, berdin-berdin helduko nioke gaiari hemengo jaialdian zein hango bertso-afarian; politikoki zuzenaren orratza leku berean legoke Gasteizko batzokian zein Donaixtiko gaztetxean; Alkizan transgresiotzat daukatena transgresioa litzateke Bilbon; egun guztiak berdinak lirateke herrientzat, egun guztiak igualak niretzatâ&#x20AC;Ś Sinple, argi, garden, galdera-ikurren abolizioa aldarrikatzeraino. Alabaina, zenbateraino naiz nire mezuaren jabe? Nik baldintzatzen ditut bertsozaleen belarriak ala bertsozaleek moldatzen dute nire mingaina? Zenbat naiz daridanetik? Zenbat dagidanetik? Zenbat dakidanetik? Zer da kantatzen dudana? Zer, kantatu nahi dudana? Zer, kantatu dezakedana? Dominique Lecourt filosofo frantsesaren arabera, politikoki zuzena disuazio-erretorika da, pentsamendu bakarra instalatzen duen intimidazioa, epaia ardazten duen bide zuzena, boterearen konkistarako lanabesa. Transgresioaren definizioarekin erantzu-

ten dio Harluxet hiztegi entziklopedikoak. Transgresioa ozeanoak kontinentea hartzea da, erregresioaren kontrako fenomenoa. Transgresioa ozeanoaren maila igotzen delako edo kontinentearen lurrazala hondoratzen delako gertatzen da. Horregatik, politikoki zuzenaren eta transgresioaren arteko talka etengabe da aldatzen, garai, jendarte, leku nahiz gorputzaren arabera. Denok dakigu egia eta gezurraren arteko gerran zein den ongi ikusia. Gabonak heltzean, alta, egian (Olentzero ez da existitzen) ala gezurrean (Olentzero existitzen da) oinarritzen da politikoki zuzena? Hots, 2001ean, Belodromoan, zabor-biltzailearen paperetik kantatu behar izan zuen bertsolariari, laban zorrotzagoak ferekatuko ziokeen azala, gai bera dozena bat urte geroago jarri izan baliote, balkoiak zabor-poltsaz eta kaleak zaborrontzitxo marroiz dekoratuta zeuden sasoian. Izan ere, iritzi olatuek zentzu komuna aldatzen dute; transgresorea izatea iritzi publikoaren batailan terrenoa irabaztea da. Ez gaitezen engaina, beraz: bidea zabaltzen duena da transgresorea, baina transgresoreak zabaldutako bidetik doana norma baino ez. Bitartean, haatik, labanaren ahoan bizi da bertsolaria, zauritzeko gai bezain zaurgarri, inguruarekiko zein bere buruarekiko etengabeko negoziazioan.

DENOK BEHAR DUGU ETSAI BAT Ez garenez ideietara aldi berean iristen, denok behar dugu etsai bat autokritikarik ez egiteko. Zer gertatzen da bertsolaritzari moldeak errotik iraultzera datorren artikulazio berri bat lotzen zaionero? Ezinbestez egiten dute talka politikoki zuzenak eta transgresioak. Transgresioak norma bihurtzea du xede, politikoki zuzenak ez dio kanona izateari utzi nahi; ondorioz, botere-lehiak txinpartak pizten ditu. 90eko hamarkadaren hastapenean, beste jite, estetika eta mundu batekin zetorren belaunaldi gaztearen agerpena da horren adibide. Ez zegoen piura horiekin bertsotan egiterik, rocka eta bertsoa antipodetan zeuden, baina ez zen hori bakarrik. Ezezagunari atea irekitzea kontrola galtzea da, kontrolik gabe ez dago pribilegiorik, ez dago botererik. Pertsonak euren obsesioekin hiltzen diren arren, jendarteek krikikrakak gaindituz egiten dute aurrera, eta, zorionez, egungo kanonaren parte dira orduan bertsolaritzari erantsitako ezaugarri asko. Ez da ikasgai txarra bertsolaritza eta feminismoa artikulatzen ari diren aroa aztertzeko, sistemaren patroia berbera baita ia beti. Lehenbizi, publikoki ez-entzunarena egin eta pribatuan transgre-

sioa gutxiesten du kanonak; bigarrenik, lagin bat bereganatzen du exotikotzat saltzeko; hurrena, laginaren presak gainez egiten dionean, bekoz beko egiten dio aurre; eta, azkenik, transgresioaren diskurtsoa deskafeinatu eta bereganatzen du, praktikak aldatzetik libratuko delakoan. Orain, gizonezko bertsolari guztiek esaten dugu publikoki feministak garela, bertsozaleek ere bai; denok dakigu bakarkako hiru bertsoetan zer kantatu eta zer txalotu behar den. Hori bai, bigarren puntuko txiste matxistak leku askotan barreak eragiten ditu oraindik. Denok behar dugu etsai bat autokritikarik ez egiteko. Hala, musika talde baten zalea traizionatuta sentitzen da taldeak estiloz aldatzen duenero. Jendearen gehiengo handiak bere iritziak berresteko irakurtzen du egunkaria. Guri okurritzeko modukoa (baina okurritzen ez zaiguna) jotzen dugu miragarritzat, eta, ohartzerako, entzuleak bertsolaria etiketatzen du, tiradera

mental batean sartu, eta horren arabera epaitzen dio bertso bakoitza. Horregatik, gerta liteke bertsolariak lortu nahi duen erreakzioaren kontrakoa erdiestea. Ez zait gutxitan pasatu aitatasunari serio kantatu eta jendeak barrez erantzutea; edo, larriagoa, nire bizi-printzipioekin bat datorren txistea otu eta ideologia horren kontra doazen motiboengatik egitea jendeak irri. Frustrantea da oso errealitateari ertz batetik kantatu eta jendeak antipodetatik entzutea. Ardi beltzari ere, ordea, artalde zuriaren begiek ematen diote kolorea. Koloreak kolore, denok behar dugu etsai bat autokritikarik ez egiteko. Zer gertatzen da, bestela, giroa gaiztotzeko beldurrez, herri jakinetan gai jakinak sahiesten ditugunean? Zer gertatzen da bertsolari batek doinukera bat, gaikera bat, gaiei heltzeko manera bat proposatu eta bertsokideak aldiro zangotrabatzen duenean? Partaide guztien arteko negoziazio isil bezain subliminala gailentzen da bertsoaldiro, politikoki zuzenaren eta transgresioaren arteko talka, bertsolarien arteko nahiz bertsolarien eta entzuleriaren arteko botere-jokoa. Halaber, gai-jartzailea ere ez dago gudu-zelaiko lokatzetatik salbu. Txapelketan, bertsolaria paper bat bestea baino zailagoa delako kexatzen denean, zentzu komunarekiko defendatzen nekezagoa dela ari da esaten; gaien arteko desorekaz mintzo denean, zentzu-komunak oso abiapuntu ezberdinak eskaintzen dituela ohartarazi nahi du. Izan ere, politikoki zuzenaren eta transgresioaren arteko talka bortitzak eta askotarikoak eragiten dituzten gaien aurrean, zer egin behar du bertsolariak? Bere burua traizionatu? Gai-jartzailea salduta laga? Entzuleari min eman? Buelta erdia hartu eta kantatu gabe eseri? Azken aukera horri heltzea zer litzateke, politikoki zuzena ala transgresorea? Norbera korapilo egin arte bihurritu liteke mataza. Mataza nahasia da bertsoarena, zentzu komunaren tai gabeko negoziazioa bezain korapilatsua. Horregatik, ez zaie bertsolari guztiei gauza bera baimentzen, inor ez da inoiz hutsetik abiatzen; batzuei transgresoretzat jotzen zaiena politikoki zuzena da beste

Koloreak kolore, denok behar dugu etsai bat autokritikarik ez egiteko. Zer gertatzen da, bestela, giroa gaiztotzeko beldurrez, herri jakinetan gai jakinak sahiesten ditugunean?

zenbaiten ahotan, eta alderantziz. Hori jakinik, â&#x20AC;&#x153;hauxe da nire harrikada!â&#x20AC;? aldarrikatzen jakin behar du bertsolariak, eta, batez ere, zentzu komunaren negoziazioan, egin nahi duena gauzatu ahal izateko espazioak irekitzen eta irabazten. Alabaina, negoziazio horren baitan, posible ote da entzuleak gutxieneko ulermena garatzea edo entzulea harrera positibo baterako prestatzea bere sentimenduen eta pentsakeraren kontra egin arren? Bai, hautatu liteke polizia baten ahotik jardutea, baina kantatu ote litezke polizia horrek gutaz zinez botako lituzkeenak? Oso da fina politikoki zuzenaren eta transgresioaren arteko marra. Hala, muga horien baitan dabilen bitartean, bertsolariak modu eraginkorrean betetzen ditu bere helburu komunikatiboak, baina izan ote daiteke transgresorea politikoki zuzenaren barnean? Iritzi publikoaren borroka, oskola barrutik arrakalatuz, zentimetroka irabazten da ala kanpotik dena zapartaraziz eta enfant terrible-arena eginez? Etengabe negoziatzen ibili beharra eskizofrenikoa gerta dakioke bertsolariari. Eskerrak, egun, bertsolaritza ez, bertsolaritzak dauden, eta publiko zein saio mota batzuetan hegemonikoa dena, besteetan ez den interesgarria izatera iristen. Eskerrak, denok behar baitugu etsai bat autokritikarik ez egiteko. Norbera da norbere etsairik handiena, ordea. Gutxi gehiago, bertsolariak badaki zerk funtzionatzen duen, badaki non dagoen txaloa, zer espero duen entzuleak. Hori deskubritzean, boteretsua sentitzen da, formula magikoaren jabea, bere burua, beti kantu berbera konposatzen duen musikaria nola, politikoki zuzenaren uberan pentsatzen higatzen duen arte. Beti besteen arabera pentsatzea norbere burua ukatzea da, urkatzea. Horregatik, bere burua hil beharko du bertsolariak, berriro sortzen saiatu, pentsatzen

eta sentitzen duenaren arabera kantatu, halako batean, bere bidetxoa urratu eta jendeak aitor diezaion. Loturetatik askatzean, alta, korapiloak tinka: transgresoreena izanik ere, beregandik espero dena espero den gisan kantatzen duen bertsolaria ez al da politikoki zuzena bilakatzen? Espero nauten lekuan topatzen nautenean, nekez sentitzen naiz transgresore. Horregatik, denetik izan nahi duenerako bidean, txaloari uko egin beharko dio bertsolariak, bere transgresioak politikoki zuzen bilakatzeko borrokan bizi, eta, behin hori lorturik, berriz urratzen tematu. ETA BUELTAK AMARI Gaur egungo serieetan modan dago “gaiztoa” humanizatzea. Protagonista naziari down sindromedun alaba jaiotzen zaionean, bihotza kizkurtzen zaio ikusleari. Orduak pasatzen dira protagonistak egiten duena zergatik egiten duen esplikatzen, xehetasun txikiena enpatiarako heldulekua bailitzan. Posible den heinean asmoa bertsotara ekarriz, politikoki zuzena ala transgresorea ote litzateke bortxatzailea, diktadorea edo pederasta humanizatzea? Izan ere, ez genituzke berria eta politikoki zuzena nahasi behar, Koldo Almandoz zinegileak dioen gisan, ENPRESEN ZENTRUA. Ama Kandida 21 “putzuetan sartu eta ez 307. moduloa, ANDOAIN itotzea baita benetako 943 592 923 / www.ormaki.eus arrakasta”.•

TXERRiKiEN BANATZAiLE ETA EKOiZLEA

BERTSOLAMINTZA 2019

“Bertso munduak segitzen badu hiztun zaharren mundu izaten, hemendik 50 urtera ez dakit bideragarria izango den”. TESTUA: OIHANA BARTRA ARGAZKIAK: CONNY BEYREUTHER 84

MIREN ARTETXE SARASOLAK

Nola erabaki zenuen ikerketa lerro hau zabaltzea? Z NUEN ERABAKI. Elkarrizketak egiten ari nintzen eta konturatu nintzen elkarrizketatuen artean zeuden bi hiztun berriek kontatu zidatela bertso munduan sozializatzerakoan batzuetan oso kontziente zirela â&#x20AC;&#x201D;edo eginarazten zituztelaâ&#x20AC;&#x201D; haien hiztun berritasunaz. Nik galdera irekiak egiten nituen hizkuntza-ibilbideari eta bertso-ibilbideari buruz. Eta bi hiztun horien kasuan bi ibilbideak gurutzatzen ziren hor. Horrela ohartu nintzen gai horretan sakondu behar nuela.

Oinarri-oinarrian agertzen da hizkuntza ideologia kontzeptua. Bai. Hizkuntza ideologia beti aztertu izan da zeharka, baina 90eko hamarkadan egituratu zen ikerketa-ildo bezala eta badago autore bat, Kathryn Woolard, aitzindaria horretan, esaten duena badaudela hitz egiteko modu pila bat eta fenomeno linguistiko pila bat ezin direnak ulertu ez bada ideologia batetik. Hizkuntza ideologia hizkuntzei buruz pentsatzen den edozer bezala defini daiteke: zer den hizkuntza bat â&#x20AC;&#x201D;eta zer dialekto batâ&#x20AC;&#x201D;, hasteko. Baina, hizkuntza ideologiak azter dezake, baita ere, zein hizkera jakin lotzen den ezaugarri sozial jakin batzuekin, eta zergatik. Hizkuntzarekin gertatzen diren fenomeno sozialak ulertzeko inportantea da hizkuntza ideologia. Hizkuntza ideologia diogunean hau ere esan nahi dugu: hiztunari legitimitatea zerk ematen dion. Hiztun ideologia bat eduki edo bestea eduki gure hiztun legitimoaren irudia ere aldatu egingo da. Hizkuntza nagusietan gailentzen den ideologia anonimotasunaren ideologia da, eta hizkuntza gutxituen kasuan, autentikotasunaren ideologia. Hizkuntza nagusietan hiztun ona da azenturik nabaritzen ez

zaiona, erregistro jasoan eta formalean aritzen dena, ahalik eta hitz ponposoenak eta literaturarekin lotuenak erabiliko dituena, ahalik eta estandarren aritzen dena. Horri egotziko zaio hiztun onaren kategoria. Hizkuntza gutxituen kasuan, aldiz, hiztun ona da modu lokalenean hitz egiten duena, zenbat eta espezifikoago, zenbat eta komunitate jakin batetik hurbilago; horri ematen zaio hiztun onaren kategoria. Zergatik hizkuntza gutxituetan estandarrean ari dena ez da hartzen hiztun ontzat? Horrekin ez dut

esan nahi bataren edo bestearen alde egin behar denik, baizik eta hiztun ona kontsideratzen duguna desberdina dela hiztun ideologiaren arabera. Hizkuntza gutxituetan askotan funtzionatzen da autentikotasunaren ideologiarekin, eta kontziente izan behar dugu horrela jokatzen dugula eta agian ez dela estrategikoa aurrera begira. Hizkuntza biziberritzearen ikuspegitik proportzionalki gero eta urriagoa den hiztun mota izatea hiztun on eta legitimotzat onartzen den bakarra agian ez dela estrategikoa.

Hiztun zahar hiztun berri kategoriek definitzen dute hiztunaren balioa. Anonimotasunaren ideologian agian ez da hain errelebantea. Zuk frantsesa ikasten baduzu azentu paristarrarekin, azentua ez nabaritzeko moduan, passinga izan dezakezu nahiz eta Bordelekoa izan; baina autentikotasunaren balioaren arabera, benetako hiztuna jaiotzez izan behar da. Euskaldun berria bazara nahiz eta euskaraz zuzen eta egoki hitz egin, puntuak kentzen dizkizu. Bueno, ondarrutarrez ari bazara, jariotasuna badaukazu, hizkuntza gaitasun handia eta euskaraz bizi bazara, inork ez dizu legitimitaterik kenduko. Baina batuaz hitz egiten baduzu eta euskaraz ez baduzu etxean ikasi, beste kategoria batean zaude. Kategoria horiek berez ez dute zertan pertinente izan. Ebaluatu ahalko litzateke hiztun bat ikusita zer hizkuntza-gaitasun edo zer erabilera-maila daukan, eta horien arabera kategorizatu, baina gure ideologiaren arabera pertinenteak diren kategoriak dira. Eta batzuetan ez dira estrategikoak, bati legitimitatea ematen diolako eta besteari legitimitate eza. Beraz, hiztun zaharra ez denak legitimitatea irabazi egin behar du, nahiz eta hiztun zaharrek bezain

ongi â&#x20AC;&#x201D;edo batzuek baino hobetoâ&#x20AC;&#x201D; hitz egin, nahiz eta euskaraz bizitzeko ahalegin handiagoa egin beste hiztun batzuek baino. Eta batzuetan ez da estrategikoa horrela funtzionatzea.

Zuk hiztun berri hiztun zahar kategoriak markatu dituzu. Baina hiztun zaharren artean ere euskalkidunak eta euskalki gabekoak daude. Kategorizazio horrek ere beste ezaugarri batzuk erantsiko ditu. Bai. Hiztun bat kategorizatzeko garaian hainbat ezaugarri har daitezke kontuan. Bata da hiztun berria ala hiztun zaharra izatea. Bestea, dialektoduna ala ez dialektoduna. Ikerketek erakusten dute hiztun berriek euren burua legitimatzeko tresnatzat dituztela hizkuntza-gaitasuna, erabilera (erabilera trinkoa eta harreman sarea euskarazkoa) eta dialektoa. Dialektoa ez daukatenek zailtasun gehiago daukate euren burua hiztun legitimotzat hartzeko. Gurutzatzen da hiztun berri / hiztun zahar, dialektodun/ ez dialektodun ezaugarriekin, eta, askotan, dialektodun izateak passinga ematen dizu eta, automatikoki, hiztun zahar bezala kategorizatzen zaitu. Ondarrutar bat ondarrutarrez hizketan entzunda, a priori lehenago pentsatuko duzu hiztun zaharra dela â&#x20AC;&#x201D;zuria bada, behintzatâ&#x20AC;&#x201D;; aldiz, gasteiztar bat euskara batuan, hiztun berritzat hartuko dugu, eta ez du zertan hala izan, ez alde batera eta ez bestera. Bertsotan hiztun berriak hiztun berri bezala kategorizatuak direla diozu. Ezaugarri markatuagoa da hori bertso munduan, jendartean oro har baino? Antzeko zerbait. Eta hiztun berriei buruzko problematika ez da aipatu orain arte, ez bada orain dela gutxi Saioa Alkaizaren artikulu bat, Imanol Uriaren agur bat, Xabi Payaren agur hura, edo Jon

Maiaren abuelari bertsoa. Ez dut uste gehiago markatzen denik esplizitoki nor den hiztun berria eta nor ez, baina bai bestela. Bertso munduan a priori denok gara hiztun zaharrak. Eta ez baldin bazara, zuk ikusi zer egiten duzun horrekin. Ongi etorria zara, noski, baina, hau, berez, gure festa da. Hiztun berriei, batez ere erdal gunekoei, gertatzen zaie euren inguruan gehienak direla hiztun berriak, asko ez dira hiztunak ere. Zentzu horretan euren bizitzan ez dira seinalatuak sentitzen hiztun berri izateagatik. Aldiz, bertso munduan galdetzen dietenean: “Baina zure gurasoek ez dakite euskaraz?”. Hor konturatzen dira, “egia, hori inguru honetan arraroa da”.

Bertsolaritzan ari denari suposatzen zaio ezagutza bat eta erabilera bat. Hori kanpo legitimaziorako gako izateaz gain, zama ere izan daiteke. Zuk bertso munduan sozializatu nahi baduzu, prozesu horrek ezaugarri batzuk esleitzen dizkizu, baina baita eskatu ere. Hori karga bezala bizi daiteke edo ez. Nire elkarrizketatuetako batek kontatzen zidan behin Bertsolari Txiki Egunera joan zirela, autobus oso bat eskolatik bera animatzeko, irabazi ere egin zuela, eta arratsaldean futbolean frantsesez ari zirela irakasle batek esan ziola: “Goizean Bertsolari Txikin eta arratsaldean frantsesez?”. Kontraesan bat balego bezala. Edo beste elkarrizketatu baten kasua. Ikaskide batek esan zion: “Nik ez dut EGA gaindituko etxean ez dakitelako euskaraz”. Eta berak: “Nirean ere ez”. Besteak: “Baina zu bertso eskolan zabiltza”. Bertso eskolan ibiltzeak berak hizkuntza gaitasun bat emango balizu bezala, eta, noski, bertso eskolan aritzea bera hizkuntza lantzea da, baina bertsolariaz dugun irudia da hor mediazioan dagoena. Bertsolariaren irudi kanonikoa gaitasun altuko hiztunarena baita, lehenik eta behin, eta euskara modu trinko eta proaktiboan erabiltzen duen hiztunarena ere bai. Suposatzen da bertso eskolan dabilena euskaraz bizi dela edo bizi behar duela. Eta batzuen kasua hori da eta beste batzuena ez; batzuk aktiboago eta beste batzuk ez. Gai-

nera, bertsolariak euskararen aldeko diskurtsoak sortzen eta birsortzen dituzten agenteak dira. Txapelketa ikusi besterik ez dago, agurrak, eskolarteko gaiak. Bertsolariek badakite plazan badabiltza euskararen aldeko diskurtsoak bota beharko dituztela. Beraz, badago halako amalgama bat: bertsolaria bazara, euskara gaitasun altua daukazu, euskaraz bizi zara eta agente bat zara hizkuntzaren biziberritzearen alde. Orduan, bertsolaritzan sozializatzen ari direnei hori guztia egotziko zaie, baita eskatu ere.

Hiztun legitimoa izatea da, hortaz, eskatzen zaiona. Bertsolari legitimoa da lehenik eta behin hiztun legitimoa. Baina hiztun legitimoa zer ideologiaren arabera? Gure gizartean gehienbat autentikotasunaren ideologiaren arabera. Beraz, autentiko maximoa hiztun zaharra da, dialektoduna eta abar. Eta hortik joango zaizkizu puntuak kentzen. Orduan, bertsolari egiazkoa, nahi gabe, hiztun zaharraren ideiarekin lotzen dugu. Bertsolari legitimoarengan pentsatzean, lehenago pentsatuko dugu gizon batengan, lehenago gipuzkoar batengan arabar batengan baino, zuri batengan beltzarengan baino. Oro har, bertsolari legitimoaren ideia lotua egongo da hiztun zaharra izateari, nahiz eta inork ez dizun esplizituki hori defendatuko.

Benetako bertsolaria eta benetako hiztuna lotzen dituen ideologia aldatzeari estrategikotasuna ematen diozu zuk. Bai. Nik ez nioke lotura hori kenduko. Bertsolari legitimoa hiztun legitimoa izatearekin lotuta dago, eta uste dut neurri batean lotuta egon behar duela, publikoki hizkuntza maneiatu behar duzun jardun bat den heinean, pentsatzen dudalako ona dela hiztun legitimoa izatea. Kontua da hiztun legitimoa zerk egiten zaituen birnegoziatu beharko litzatekeela. Eta hor karga kentzea berezkotasunari eta autentikotasunari, bai hiztun zaharra izateari dagokionez eta bai dialektoduna izateari begira. Hori birnegoziatu behar da eta, gainera, gurpil zoroa da hori: gizartean gertatzen denak bertso munduari eragiten dio eta horrek definitzen du bertsolari legitimoa izatea zer den; baina, aldi berean, guk (eta uste dut baditugula estrategiak horretarako) bertsolari legitimoa zer den birdefinitzen baldin badugu, bertsolaria hiztun legitimo bezala irakurtzen denez, gizarteari hiztun legitimoa birnegoziatzen ari gatzaizkio. Horrek bertsolaritzaren bideragarritasunari on egiteaz gain, on egingo dio hizkuntzaren biziberritzearen prozesuari. Gizartean gertatzen dena aipatu duzu. Baina gizartean eta bertso munduan dagoen hiztun berrien proportzioaren arteko aldea oso handia da. Bai. Bertsozaletasunari buruzko azken ikerketa soziologikoak erakutsi du nola bertso munduan hiztun zaharren proportzioa askoz handiagoa den, gizartean baino. Bertsolarien zerrenda ikusten baduzu, hiztun berriak oso-oso gutxi dira. Plaza gehien egiten dituztenetatik, Jon Maia bakarrik izango da. Baina horrez gain, harrigarria dena da entzuleen artean ere, ikerketa soziologikoko inkestek diotenez, oso baxua dela hiztun berrien proportzioa, bertso-mundutik kanpora, gizarteko euskaldunen arteko proportzioarekin konparatuz gero. Hori ez da kasualitatea, filtroa

dago. Ez soilik bertso-munduaren baitako dinamiketan, noski, baina, filtroa badago. Gizonek gizonentzat sortutako espazioa izan den bezalaxe, hiztun zaharrek hiztun zaharrentzat sortutako praktika da bertsolaritza. Hor atzean zer dago? Emakumeei esaten ziguten bezala â&#x20AC;&#x153;etorri eta kantatu, beste edozeinek bezala, ateak zabalik daudeâ&#x20AC;?. Hiztun berriei ere esaten zaie â&#x20AC;&#x153;etorri gure munduraâ&#x20AC;?. Nire ustez, beste buelta bat eman beharko litzaioke horri kontuan hartuta gaur egun gazteen artean gehiengoa direla hiztun berriak, eta gero eta gehiago izango direla bai proportzioan bai zenbaki absolutuetan. Arkaitz Zubirik esaten duen moduan ge-

neroari dagokionez, hiztun berriekiko ere balio du: ez da bakarrik bertso mundua bidezkoago egiteko, baizik eta bideragarriago. Zeren bertso munduak segitzen badu hiztun zaharren mundu izaten, hemendik 50 urtera ez dakit bideragarria izango den.

Bertsolaritza hiztun zaharrek hiztun zaharrentzat sortutako mundua dela diozu. Hori pixkanaka aldatzen ari dela uste duzu? Euskal Herriko bertso eskoletan, proportzioan, 70eko hamarkadan baino hiztun berri gehiago dago, eta suposatzen dut jende gehiago ari dela pentsatzen egoera soziolinguistiko desberdinetan nola eta zer irakatsi. Erdalguneetako bertsolaritza ere garatzen

100

ari da urtez urte —edo hamarkadaz hamarkada—, eta kasu askotan, hiztun berriak dira bertsolaritzaren motorra gune horietan. Bestalde, beste berrikuntza bat da aldarrikapen mezu batzuk ari direla ateratzen, ez hainbeste hiztun berriengandik baizik dialekto gabeko hiztun zaharrengandik, tartean zu, Saioa Alkaiza, Jone Uria. Nik uste hori guztia kuestionatzen ari dela.

Hiztun berriak euren izaerari buruzko diskurtsoa garatzen ari dira. Zer norabidetan ari da garatzen diskurtso hori? Esan bezala, hiztun berriek baino dialekto gabeko hiztun zaharrek esango nuke. Nire ustez, ahalduntze ariketa bat egiten ari dira. “Aski da” esateko modu bat. Badaukate nahikoa gaitasun edozertan hiztun zaharrak bezain ondo maneiatzeko, eta, hala ere, tope bat daukate eta hiztun autentikoei demostratu beharra daukate. Eta esaten dute: “Nik zuri demostratu behar dizut? Zer?”. Uste dut errebindikazio bat dela. Saioa Alkaizaren kasua, adibidez: esatea ni Iruñean bizi naiz, nire errealitatea ez da zurea, ez daukat euskalkirik, nire euskarak bertsotan egiteko balio du, are gehiago, badago jende bat zeina nire euskara bere euskara den. Jende guztiak ez du nahi zure hizkeran egindako bertsolaritza entzun, batzuek nahi dute nirea

102

“prima” errimatuz. Badago aldarrikapen bat ahalduntzetik, esaten duena: “Hau bada legitimatate maximoa ez dut nahi eta, gainera, ez zait hori eskatzea zilegi iruditzen. Maximoa ez da hori, nik beste nonbait kokatuko dut”. Hor badago arrakalatze bat eta ari da zerbait sortzen, nire ustez, feminismoarekin bat egiten duena erabat. Esentziaren ukapenetik, identitateen eraikuntzari indarra ematetik eta kategoria binarioen hausturatik.

Hiztun berrien diskurtsoez gain, haien bizipenak zeintzuk diren aztertu nahi izan duzu. Zer topatu duzu? Batez ere, hiztun bezala beren legitimititatea baloratzen ari direnean, Iparraldean adibidez, lagun artean hiztun bezala legitimitate oso altua daukate, baina bertso munduan (eurentzat Hegoaldean) sozializatzen direnean jasotzen dutena da: “Zure gurasoek ez dakite euskaraz? Ba, oso ondo hitz egiten duzu”. Eta horrek puntu mingarria izan dezake. Kuestionamendu bat bezala bizi dute hori, nahiz eta adierazpenak admiratiboak izan. Zuk ipar Euskal Herriko datuak aztertu dituzu. Beste gune batzuetara estrapolagarriak izango dira, noski. Nik 15 entrebista egin ditut eta horietako 2 dira hiztun berriak. Horiei beste bi entrebista sakon egin nizkien gai horren inguruan. Suposatzen dut beste lekuetan gehiago izango direla. Baina imajinatzen dut legitimazioaren eta hizkuntza ideologiaren gaia antzekoa izango dela leku guztietan, baina, ikusteko dago. Interesgarria litzateke ikustea beste erdal gune batzuetan zer gertatzen den. Adibidez, Araban hiztun berriek zein hiztun zaharrek batuan hitz egiten dute gehienbat, euren legitimitate-arau propioekin eta ikusi beharko litzateke talka hori gertatzen ote den bertso munduan sartzerako orduan.•

103

BERTSOLAMINTZA 2019

POSTDODOISMOA.

TESTUA: XABIER AIERDI URRAZA

104

105

106

ARKAITZ ZUBIRIK DODOA EKARRI DU MIN TZAGAI BERTSOGINTZARA2. Dodoei inozokeriak ekarri zien desagertzea. Azken ordura arte ez omen ziren konturatu gizakia basatia zela, eta bereziki bere habitata inbaditu zuten zuri kolonizatzaileak. Tambalocoque zuhaitzak ematen zituen fruituetatik bizi ziren, loditu noizbait, hala bilakatu, eta, denborarekin, hegaz egiteko ahalmena galdu. Heldu zaizkigun irudien arabera, oilo handien antza zuten. Gorputz handia eta hego txikituak. Ehizatu egin zituzten eta eurekin akabatu. Eta dodoa desagertu ondoren, egun, ondorio logikoz, tambalocoquea da arriskuan omen dagoena. Suerta zitekeen bestela: Amazoniako logikarekin, zuhaitzekin amaitu ondoren, dodoak janaririk gabe geratu izana. Batetik zein bestetik hasi, gakoa ekosistemak interaktiboak izatean datza, eta, ezinbestean, bere osakin guztiak zaindu behar dira. Beraz, dodoak tambalocoquea behar du eta tambalocoqueak dodoa. Ekosistemak dialektikoak dira eta elkarreragintza horretan dute esistentziaren bermea. Izarren hautsa egun batean bilakatu zen bizigai… eta horrela etorri zen gainontzekoa. Adiskide batek esaten dit beste mundu batzuetan badagoela jendarterik, baina nolakoak garen jakinda ez dutela gurekin ekosistema intergalaktikorik sortu gura, ezta kontakturik ere, eta, horrexegatik, isilka ibiltzen direla non dauden asma ez dezagun. Ez dute euren bizibermea hipotekatu gura. Dodoak tambalocoquea behar du, baina alderantziz ere: “Tambalacoque zuhaitzetik erortzen ziren fruitu helduak janez elika-

————————— 1. Azken hiru urteotan egin izan diren ikerketak tartean daude eta denbora gutxi barru liburu batek ikerketa horiek guztiak laburbilduko ditu, Kultura ez da bat-batekoa izenburuarekin. 2. Ikerketez gain, oso interesgarria da Jakin aldizkarian, Harkaitz Zubirik argitaratu duen artikulua: “Kulturgintzari begiratzeko betaurreko berriak”, in Jakin, 231, 2019, 11-37.

107

tzen zen dodoa, baina hori jateak ez zion dodoari soilik egiten mesede, zeren zuhaitzaren haziak, zeinak hainbat geruza lodi dituzten, dodoaren digestio aparatutik igarotzen zirenean bakarrik bihurtzen ziren zuhaitz berriak sortzeko emankor. Zuhaitz horrek luzaroan bizitzeko ahalmena du, baina orain desagertzeko arriskuan dago”, idatzi du Harkaitz Zubirik. Dodoari gertatutakoa ez da egungo bertsogintzarentzako behinbehineko arriskua. Horregatik Harkaitz Zubirik postdodoismoaz egin du berba. Postdodoismoa jarrera bat omen da eta “ekosistemaren aurrean bere burua eraldatzeko gai den zera hori adierazi nahi du”. Eta, Zubirik, desio gisa, postdodoismoa “luzaroan bizi dadila” espero du: eraldatuz bertsogintzak garai berrietara egokitzeko gaitasun berbera edukitzea. Tambalocoque paregabea da euskal eta euskaradun jendartea, eta dodoak elikatzeko fruitu ugari barreiatu ditu, gero dodoek digestio aparatutik igaro ondoren emankor bueltatu dituztenak, dodoak azkarrak direlako, autoantolatu direlako, eta tambalocoqueen babes, gerizpe eta fruituak biderkatu dituztelako. Behin gertatu eta arrakastatsua izan dena da berriro errepikatu beharrekoa, baina ez da beti erraza izaten, baldintzak aldatuz joaten direlako. Esaten zuen Marxek gizarteak historia egiten zuela, baina ez berak aukeratutako baldintzetan. Eraikuntza sozialen atzealdean eta azpian aurreko zimentuak daude, batzuk sendoak, beste batzuk ez hainbeste. Edonon edozer edonoiz egin daitekeen ustearen gizartean bizi gara, baina hobe da konbentzimendu horretatik alboratuta zuhurtzia eta ausardia ongi nahasiz etorkizuna eraikitzea. Bertsogintzaren gizarte-mugimenduari erronka berriak datozkio, baina oraingoan gailurretik abiatuta eta mendiko gaitza agertzeko arriskuarekin. Egungo oinarri eta parametroek bertsogintza dema horretatik onik aterako denaren hipotesia laguntzen dute, baina duela gutxira arte tambalocoquea eta dodoaren arteko sokatira irabazi badu, orain jokoan dodoen artean edo mugimenduaren

108

barnean jokatu beharreko partida dago. Soziologikoki berba eginda, eta artikulu honen tesia aurreratuta, dagoeneko nondik nora doan asmatzea zaila ez bada ere, komunitate (gemeinschaft) batek zenbat asoziazio (gesellschaft) ahalbidetzen duen jakitea da. Ez da erraza izaten Komunitatetik Elkargora iragatea TonnĂŻes soziologoak berba bikote honekin duela mende bat aurreratu zuen moduan. Mugimenduak, komunitate izaten jarraitzekotan, gune zentral sakratu bat zehaztu behar du, horren barruan izaera indibidual edo taldeetako logikak sartzen joateko. Sokatira horretan berrikuntza, eraldaketa, errebolta, bilakaera, prozesua, ezustea, matxinada, iraultza nahasten dira, baina osagai horien guztien joera zentrifugo potentzialak kontrolpean egon behar du. Sakratutasuna erraza da gu eta besteen artean bereizteko erabiltzen denean. Zailagoak dira, ordea, etxe barruko eztabaida teologikoak eta, egungo barne prozesuan, Eva Paradisura bueltatzen da Jainkoari ez duela alde egingo esanez, bere etxe eta txokotik ez duela inork ateratzen, ezta botako ere. Prometeok bezala sua hartu gura du, arrazoiz eta justiziaz. Bitartean, Adan despistatuta eta ikaratuta dabil. Bertsolamintzako jardunaldietan iritzi publikoa jarri zidaten mintzagai. Definizio sinpleenetik abiatu nintzen. Iritzi publikoa da zerbait/nor-

110

Mugimenduak komunitate izaten jarraitzekotan gune zentral sakratu bat zehaztu behar du, horren barruan izaera indibidual edo taldeetako logikak sartzen joateko.

111

baitek objektu batez dakiena, gehienetan modu irreflexiboan edo sen arruntez, begi bistakotzat emanda, hori baita gauzez jakiteko modurik natural eta naturalizatuena. Egungo bertsogintzaz aritzea da isilka baina indartsu garatzen joan den jendarte batez berba egitea. Askotan uste izan dut espainiar demokratizazio politikoak ekarri zuen instituzionalizazio politikotik aparte sentitu dela euskal kultura, ezker abertzaleak politikoki okupatzen zuen eremu sozial eta geografiko ia berbera konpartituz. Eta bi ondorio eratorri dira lekutze edo kokapen horretatik: bata, joera antiinstituzionala; bigarrena, bere garapenaren eta balioarekiko ezjakintasuna eta baita, neurri batean, zeharka bada ere, konfiantza falta ere. Instituzio zehatz batzuen aurkako jarrera instituzio guztiekiko mesfidantza bilakatu da, eta, logika gisa, zalantza etengabe eta kexaren kultura bat ere ekarri du jarrera horrek. Baina, Txapelketako Finaleko datuetara bagoaz, bi daturi erreparatuta sintetizatzen dira gure herri euskaldunaren bilakaeraren ia berrogei urte: publikoaren %54 emakumea, eta litzentziatuak, %70. Zein ekimenek eta munduko zein tokitan du publiko hori? Operak? Agian, ezta ere! Bi datu horiek uztarketa aberats emankor baten ikur dira. Euskal jendarteak, iraganeko parametroak alboratuta, jauzi atzeraezina emana du, kultura modernoa praktikatzen du, zelaierdia menderatzen du eta gauzak zer diren definitzeko ahalmena du; hau da, gidaritza performatiboa eragin lezake eta eragiten du. Egiten duen praktikari tradizioa dei dakioke mezu garaikidea igortzen duen bitartean. Norbere buruari bakardadean tranpak egin gabe, horren jakitun egon behar du azpigizarte euskaldunak, garaiko kultur estiloa sinbolikoki inposatzeko aukeran dago eta. Egoera aristokratiko horri, ahalmena eta boterea deitzen zaio. Azter ditzagun bertsogintza zer denari buruzko grafiko honetako datuak.

112

Herri kultura eta gure tradizioa erantzunek garaitu egiten dute, ezinbestean, erroek beti presente egon behar dutelako, iragana eta oraina continuum bateko urratsak direlako, eta hala irudikatu behar delako autosinesgarritasuna irabazi asmoz. Alde jostagarri batzuk ere presente daude (ondo pasatu, adiskideekin joateko parada, euskal kulturarekiko laguntza). Arte mota bat eta ikuskizuna ere indartsu agertzen dira. Beraz, bere burua autoulertzeko eremuetan polifonikoa da bertsogintza. Erantzunen artean, oso interesgarria da bertsolaritza zer ez denari buruzko iritziei erreparatzea. Ez da Kontu zaharkitua inolaz ere; onartezina da uste hori eta puntuaziorik txikiena jasotzen du. Seguruenik horrela ikusiko da bertsogintza eta euskal kultura kanpoko munduetatik, eta euskara ez dakitenen aldetik eta, baita, ezagututa ere, erreparo zenbait â&#x20AC;&#x201D;ideologikoak, euskara ondo ez ezagutzetik datozenakâ&#x20AC;&#x201D; diotenengandik. Bestalde, eta kontrapisu modura eta jardunaren mugak argi gera daitezen, inkesta erantzun dutenei onartezina zaie bertsolaritza

113

pop kulturarekin kidetzea. Arte bat bai, kultura arina ez! izan liteke erantzun horren atzean dagoen pentsatzeko logika. Bourdieuk zioen moduan, esangura horien guztien nahasketek teoria-efektua dakarte, berbekin errealitateak moldatzeko ahalmena, errealitateak zer diren inposatzeko gaitasuna; oinarrian eta intrinsekoki eragiten den biolentzia sinbolikoa ezkutatuta. Horrela, sen arrunta inposatzen da eta seinalatu iritzi publikoak barneratu behar duen esangura multzoa, ausnartu gabe hartu behar duen noranzkoaz jabetu dadin. Ibilbide horretan ez dira nolanahikoak izan Karismaren presentzia, Moisesek bezala basamortuko bidea egiten mana ekarri dutenak (Amuriza, Egaña, Maialen eta beste hainbat pareko), berrikuntza orokorra eta gaurkotzea ahalbidetu dutenak, bertsotan ikasi egin litekeela deskubritu zutenak, kanon berriak ekarri dituztenak, artikulazioan eta erakundetzean asmatu dutenak, halabeharrezko zatitze inplizitoari esplizituki erantzuten edo fragmentazio sortzailea eragiten ari direnak, dibertsifikazioa3 sustatu dutenak eta horren guztiaren ondorengo autoezagutza emankorra. Sozialak bi izaera ditu, Weberrek esan zigun moduan, karisma eta bere errutinizazioa. Beste berba batzuekin gauza berbera esateko, Alberonik mugimendua eta instituzioa erabili ditu. Mugimendu zikliko hori saihestea ez dirudi erraza. Karisma agertzen denean edo ager dadin baldintzak emanak daudenean, ez baitago karisma berezkorik dagokion gizartean dagokion gunean —entitate, pertsona— eta unean karismaren existentzia errekonozitzen ez badu, eta karisma errutina bilakatu behar denekoan, gizarte bat ezin

————————— 3. “…datuek erakusten dute bertsozale sutsu kopuru esanguratsu bat dagoela, baina jarraitzaile gehienak ez direla bertsozale sutsuak, neurrian maite dutela bertsolaritza, beste zenbait kultur adierazpide bezainbeste. Albiste onak dira bertsolaritzarentzat: zale kopurua handia da, dibertsifikatuta dago, eta beste kultura adierazpideekin harremanetan daude”.

114

115

baita beti santutasunean bizi, momentu profanoak ere behar ditu. Jainkoak ere zazpigarrenean deskantsatu egin zuen… eta. Azken berrogei urteetako ibilbidea arrakastatsua izan da, euskaldungo guztira ez dago zertan heldu, eta egungo izaera polifonikoa eta fragmentatua garatzen jarraitu behar du, publikoak oso ezberdinak direlako eta disenso konbergenteak behar direlako. Horrelakoa da egungo gizarte post-a4 eta hortan jokatu behar du. Autoezagutzaren ikasgaietako bat da jakitea egunero mundua berriz hasten den kultura garaikide batean bizi garela. Hortik datoz erronka berriak. Trantsizio global baten barruko trantsizio propioa egin ondoren, garai berri batera egokituta, bizi baldintzak ziurtatua, nola kudeatu behar da orain herentzia? Beraz, dodoa indartuta dagoenean, mugimendua sendoa denean eta kultura indibidualean ezinbestean sartuta gaudenean, barrura begiratu beharreko garaia heldu zaigu: etxea berrantolatu behar da. Euskal gizarteak paradoxa bat bizi izan du: politikoki komunitarioa sentitu da, baina eremu kulturalean —hala produktuetan nola mundu ikuskera eta balioenetakoan— modernitatea praktikatzen du eta hor tentsio ekidinezina dago. Kontraesan berbera, baina era arradikalagoan, datorkio orain bertsogintzaren munduari. Aniztasuna, fragmentazioa eta hausturaren artean marra magiko bezain eraginkor bat margotu behar du. Soziologikoki oreka- eta sistema-aldaketaren artean bereizi izan da. Lampedusaren Gatopardoa baino harago (“dena aldatu, gauzek berean jarrai dezaten”) eta haustura baino honago (kontraesan sistemikoa sorrarazi).

————————— 4. “…datuek erakusten dute bertsozale sutsu kopuru esanguratsu bat dagoela, baina jarraitzaile gehienak ez direla bertsozale sutsuak, neurrian maite dutela bertsolaritza, beste zenbait kultur adierazpide bezainbeste. Albiste onak dira bertsolaritzarentzat: zale kopurua handia da, dibertsifikatuta dago, eta beste kultura adierazpideekin harremanetan daude”.

116

Debatea nukleora heltzen da. Gizarte guztiak sexua eta ondasunen inguruan hartzen dituzten erabakien inguruan antolatu eta iherarkizatzen dira. Bertsogintzaren kasuan generoaren inguruko eztabaidak emankorra bezain bateratzailea izan behar du, eta hemen dator neurritasun ausartaren proposamena: zehazten ez dakidana, ez edukietan ezta erritmoetan ere, baina behin hasita eta gunera helduta geldiezina dena. Abangoardia guztiek autonomizatzeko joera izaten dute, eta distantzia nahikoa mantentzea ez da erraza izaten, ordena berri bat planteatzen denean ez dagoelako win-win egoera posiblerik. Norbaitek galtzen du beste batek irabazitakoa, eta hala behar du izan. Peter Berger soziologo handiak esan moduan, mundu moderno guztia, aspalditik, Ohoretik Duintasunerako dileman/trantsizioan sartua dago. Ohorea mundu instituzional eta rol oso iherarkikoz osatuta dago, eta Duintasuna egunerokotasuna mundu destradizionalizatu batean garatzen duten pertsonaz. Tradizioek eta instituzioek derigorrez ahuldu behar dute pertsonak gailendu eta aurrera egiteko, eta ur nahasi horiek surflari trebeak eskatzen dituzte. Noraezeko garaietan bizitzea heroien lana da, eta horiei askotan egokitu zaie justizia era berriak proposatu eta ezartzea. Hori da genero berdintasunaren errealitateak eskatzen duena, eraldakuntza geldi- eta atzera-ezina.

Atsekabe garaietan San Inaziok aldaketarik ez zela egin behar zioen, baina, bestalde, Leninek esango lukeen moduan, Zer egin? galderari ekin behar zaio. Bidea zehaztuta dago, gaia ere bai, prozesu honen epe luzeko itzulezintasuna ere bai; beraz, aurrerantzean txirrindularitzan oso ohikoa den goma praktikan asmatzea legoke, bidean eta ibilbidean abangoardiaren eta masaren arteko distantzia prudentziala mantenduz5. Gizarte batek barne polarizazio sakona jasan dezake, baita posizio oldartuak ere, baina munduko bazter ugaritako egungo gatazketan borroka ideologiko bortitza ari da plazaratzen6, desagertzen ari den baina erresistitzen den mundu baten eta ezinbestean aurrera doan beste baten artean. Erdibidean geratzea da irtenbiderik eskasena. Gizarte batek luzarora bere onerako eta justuago izango den barne-haustura hori erakunde batek posible du? Hori da nire zalantza bakarra, hasieran planteatu den moduan, zenbat Gesellschaft kabitzen da Gemeinschaft izaten jarraitu gura duen gizarte mugimendu batean? Eztabaida honetan interpelazioa kolektiboa bada ere, indibidualetik ere asko du. Maila pertsonalean egiturak, identitateak, dueluak eta mina aurkitzen diren bidegurutzeetan aurkituko dira bertsogintzaren eragile ugari, eta batez ere bertsolariak, eta luzaro hortxe kokatuta aurkituko dute euren burua, eta, oro har, mugimendu (erakunde) guztia ere. Postdodoismoaren aukera berriro ailegatu da, beste urrats erabakior bat mahairatu da, erabakiorrena, agian, eta atzera egiterik ez daukana. Berriro, jarrera eta trebetasuna behar dira. Ezinbestean, fase berri honetan gidaritza emakumeen esku egongo da,

————————— 5. Miren Artetxek ondo erantzun zidan moduan, noren abiadura jarraitu behar da ikasgai honetan, atzeratuta dabiltzanena ala aurretik doazenena. Bigarrenena, noski, nahiz eta erretrobisore egokia beharko duten. 6. Esaterako, Bolsonaro edo Trumpen atzean dauden gizarte sektoreak, korronte erlijiosoek eta abarrek gizarteen zatiketa eta era askotako galtzaileak daudela erakusten dute.

118

hala behar du izan, eta izango da, zer irabazi gehiago dutelako besteak beste, baina irabazi orokorra da. Barneko iritzi publikoa dago orain eztabaidan, eta garai berriak mundu ikuskerak, ikusteko moduak, identitateak eta egiturak aldatuko ditu. Wright Millsek zioen moduan, egitura bakoitzak dagozkion pertsonak eta identitateak sortzen ditu, baina oraingoan alderantziz doa jokoa: identitate berriek indarrean dauden egiturak irauli eta eguneratzea eskatzen dute. Amaitzeko, eraldaketa arradikaleko garai hauetan sortuko diren minak elkarri leporatzen egon beharrean, ahal den eta hobekien tratatu eta sendatu beharko dira. Neurritasun ausarta eta Ausardia neurritsuaren artean ez dakit ezberdintasunik dagoen. Zortea eta bigarren trantsizio hau ere arrakastatsua izan dadila! Tambalacoquea prest dago, apur bat ikaratua ere bai, baina, aurreko garaian bezalaxe, bidea egiteko prest eta prestatua, dagoeneko aldaketa honen sakoneko joerak emanak daude eta. Ongi etorri garai interesgarri bezain gatazkatsuetara! Postdodosimoa luzaro bizi dadila!â&#x20AC;˘

119

ERREPORTAJEA BERTSO-ESPERIMENTUAK

BERTSO– ESPERIMENTUAK “ETA ZER GEHIAGO?” “ETA OHOLTZA” 120

BERTSOA URA BEZALAKOA DA, ikusten duen hura

egiten baitu bere testuingurura egokituz… kasu honetan, antzerkira. Abagune zabala eskaintzen du bertsoak jolaserako, eta bi esperimentutan murgildu diren bi lagunen ahotsa dakargu orrialde hauetara. • Oholtzak toki bat eskaintzen dio bertsolariari. Eraikuntza aldagaien multzoa da, mugikorra eta artikulagarria, eskultural inprobisatzen dituen emankizuna. Beñat Krolemek, bere gorputza zein bertsolarien gorputzak erabiliz, eskulturak sortuko ditu ilunpetan, horretarako, besteak beste, LED argiztapeneko makil batzuez baliatuz. • Xabier Lizaso eta German Ormazabal piano-jotzaileek eta Andoni Egaña bertsolariak bat egin dute bizitzaren bidegurutzeetan hartzen diren bideei buruz musikaren, hitzaren eta bertsoen bidez gogoeta egiteko. Egañak narratzaile lanak egiten ditu, prosan batzuetan eta bertsotan bestetan. Esperientzia berri honek eman dionaz idatzi du. 121

BERTSO-ESPERIMENTUAK

OHOLTZA, OHOLTZARI ERTZAK ZABALTZEN TESTUA: OIHANA IGUARAN ARGAZKIAK: CONNY BEYREUTHER ETA BEÃ&#x2018;AT KROLEM

122

123

BEÑAT KROLEM

124

ERTSOA, OINARRI OINARRIAN, HITZ ABESTUA DA NEURRIGABEA NEURTUAN, ETA ERRIMATUA NORMALEAN. Esentzia xumea du bertsoak, esentzia bete hitz, esentzia hutsa. Eta horrek aske egiten du. Aske, burujabe izateko eta aske, gainerako adierazpide artistikoekin jolasteko. Bertsoa ahozko literatura da, baina oholtzan ikusi dugu musikatuta, edo dantzatua, edo antzezleek gidatua, zinemara eramana, marrazkien abiapuntutik eraikia… Orain, Beñat Krolem-en proposamenak arte plastikoekin esperimentatzera darama, haragizko eskultura bihurtzen ditu bertsolariak. Bilbotarrak argi du “bertsolaritzaren ustezko xumetasunak” ez duela gehigarririk behar, baina “bertsogintza beste parametrobaldintza artistikoetara murgildu” litekeela sinetsita ekin dio, Bertsozale Elkarteko gogoetan kulturgintzan leudekeen aukerak aztertzea erabaki den honetan. “Elkarrizketa artistiko bat” proposatzen du Krolem-ek, “bertsolariaren teknikaren prozedura trabatu, bide berriak zabaldu eta bertsolariaren gorpuzkera ikertu” nahi ditu, ez baita performance soil bat, ikerketa artistikoa baizik: “prozesuan zehar sortu dira gogoetak eta ezusteko erantzunak”. Hala ere, sortzaileak ez luke bere lana batuketa baten gisan ikusterik nahi, “arte bakoitzaren ezaugarriak ezagutuz bide desber-

125

126

“Elkarrizketa artistiko bat” proposatzen du Krolem-ek, “bertsolariaren teknikaren prozedura trabatu, bide berriak zabaldu eta bertsolariaren gorpuzkera ikertu” nahi ditu, ez baita performance soil bat, ikerketa artistikoa baizik: “prozesuan zehar sortu dira gogoetak eta ezusteko erantzunak”.

127

dinak lantzea” dela esango luke, batasun bat. Esperimentazio bakoitzak lur eremu berri bat ireki dio bertsogintzari, entzule mota desberdinengana gerturatzeko aukera eskaini dio; eta Oholtza ez da salbuespena: arte plastikoetan interesa duen eta euskaraz ez dakien jendeak lehen aldiz aditu du bertso saio bat ikuskizunari esker eta horri balio handia ematen dio artistak: “euskara eremu linguistiko desberdin askori hurbildu diogula uste dut”. BERTSOLARITZA, ARTE PLASTIKOEN BEGIRADATIK Nola iristen da arte ederretan (Cum Laude!) lizentziatu den artista gazte bilbotarra bertsolariengan erreparatzera? Ikerketa artistikorako lerro moduan inprobisazioa hautatzeak zerikusia du, noski, baina bertsolaritzari eskainitako begirada berezia esanguratsua da, “performance interesgarri” moduan ulertuta “ber-

128

tsolariak bisualtasuna hitzetatik lantzen duela” ulertzen baitu. Estetikoki estatiko eta estatikoki (anti)estetiko den jardun batean, “pentsamendu-mugimendua” antzematen du Krolem-ek, beste adierazpen batzuekin alderatuta hain “esplosiboa” izan gabe, bere ustez bertsolaria ez baita espresioz zurruna, “hor daude keinuak, gorputz mugimendu sutilak eta bertso saio tipologia desberdinak; bertsolariaren mugimendu esplosiboa barruan sortzen da eta hitzaren bitartez ikusarazten duela esango nuke”. Esateko moduan du mugimendua bertsolariak, ahotsean doakio. Izan ere, bertsolaria oholtzatik kanpo ere bertsolari da sortzailearen ikuspuntutik, “bertsorik gabe edo publikorik gabe ere bai”. Ez da kasualitatez, interes gehien pizten dion ezaugarria bertsoa abestu aurreko unea: “bertsolaritik eta bertsogintzatik gehien interesatzen zaidana, sortzen dituzten isilune eta isiltasunak dira”. Bere ustez, bertsolaria bertsolari da saioetara bidean, kotxeko bidaia bakartietan, bere buruari kantuan edo isilean. Komunikazio aurreko une horrek sorgintzen du Krolem: “maite ditut maite bertsolari inkomunikatuak, inkomunikazioaren edo mezu ezaren barnean ‘lokazten’ diren bertsolariak”.

BERTSOLARIAREN GORPUTZA Bai, bertsolariak badu gorputz bat, ahotsari eragiten diona, ahotsa baino lehen oholtzaratzen duena. Guk, gure hitzei eta ahotsei protagonismoa ematen diegu, oholtza ere fokua hitzetan gera dadin antolatzen dugu, espazioa horrentzat doitzen dugu; gorputzik daramagunik ere ahaztuta. Baina badaramagu eta bagara gorputz bat ere. Eta Beñat Krolem-ek, lehengai gisa balia dezagun animatuko gaitu, bat-batekotasun bisuala eta ahozkoa uztartuz: “bertso baten sormen-prozesuaren eta gorputzaren jarreraren arteko azterketa da Oholtza”. Ze materialezkoak dira, ordea, bertsolarion gorputzak? Gai jartzaileren batek esango luke agian, gure jarduteko moduek marmolaren malgutasuna dutela; edo burdin goriz begiratzen ditugula batzuetan, edo granitoaren leuntasuna dugula hitzetan, edo kristala bezala, gardenak garela baina kraskatzen entzun gaituztela gai batzuen aurrean. Krolem-ek esker onez hitz egiten du prest agertu diren bertsolarien inguruan, eta bat baino gehiago ezagutu ditu orain arteko ibilbidean (Saioa Alkaiza, Maider Arregi, ni neu eta hasieratik orain arte bidelagun, Jon Martin eta Jone Uria): “bertsolari ugarirekin lan egitea bertsokera eta izakera desberdinekin lan egitea da, horrek ikerketari aberastasuna eskaini dio”. Gure ahalegin xumean, beraz, eskultura inprobisatu malgu eta moldagarri bihurtzen gara, momentuari erantzuteko. Zer beste egiten du ba bertsolariak plazan betidanik, uneari eta guneari erantzutea ez bada? Orain, gorputza ere jartzea eskatzen digu Oholtza proiektuak. EROSOTASUNA EZ DA AUKERA BAT Bertsolariok hitzetatik pentsatzen badakigu, girotik inprobisatzen dugu ezinbestean, iruditik abiatuta inprobisatzen ikasten ari gara… baina zer mugitzen da gorputzetik inprobisatzean? Zer, gaia postura bat, irudi bat denean? Norberak gorpuztua zailagoa da gainera, ez baitu bertsolariak berak irudia ikusterik izango,

130

publikoak bai. Bertsolariari eskultorea ikusi dueneko irudia geratuko zaio, edo bestela sentitzen duena. Jarri dion posizioan arnasa normaltasunez har dezakeen, ondo ikusten duen edo argi batek itsutzen ote duen, edo oihal bat duen aurpegian… motibagarria izan daiteke, interesgarria da, baina ez da erosoa. Bat-bateko jardunean ari den edonor nekez izango da eroso ibili zale, baina bada ezpada abisua bota du Beñat Krolem-ek: “betikotasunari trabak jartzea interesatzen zait”. Eta batek senti lezake budu egiten ari zaizkiola (ikus argazkiak); baina “ikerketa artistiko honek ahozko bat-bateko munduari prozezu berri batzuk eskaini nahi dizkio” dio artistak, eta azpimarratzen du “bertso-performance

131

132

133

osoan” bertsolaria erabakiak hartzeko aske dela “ez dago zuzendaririk”. Probatu duelako daki Krolem-ek, bertsolaria “edozein egoera espazialera” molda daitekeela (ez dakigu bertsolariak bat datozen, kontua da, gustura joaten garela aukera dugunetan). Ikusleak ere ez ditu bertan goxo uzten, Oholtza proiektuak; parte hartzera bultzatzen du publikoa, sortzen eta aldatzen doazen eskulturei esanahi bila, edo bat-bateko eskulturako pieza moduan: “publikoarekin egituratzen ditut askotan piezak, non publikoa eskulturaren parte bihur daitekeen”. Azken batean, Oholtzak bertsolariaren eta publikoaren arteko harremana hausnartzen du, fisikoki jartzen du praktikan harreman hori. Eskuak zikintzeko prest joan behar du nola bertsolariak, hala entzuleak; norberak oretu beharko ditu Krolem-ek proposatutako formak. Finean, bi eskultore

134

ariko dira aldi berean inprobisatzen, elkarren inprobisazioarekin lanean eta publikoak emango dio esanahia gertatzen ari denari. Proposamena interesgarriegia da erosoa izateko. Ezerosotasunak mugitzera behartzen du gorputza, eta mugimenduak gorputz batetik komunitatera eraman daitezke, gorputzak burua birkokatu dezake. Artistak apustu handia egin du, “gizakiaren eskulturaren esperientzia primigenioak” ekarri nahi baititu unera. Erosotasuna eten arren, esperimentazioa orokorrean harrera ona ari da izaten, nahiz sortzaileak argi duen: “herri modura lan asko dago egiteko pedagogia artistikoari dagokionez”. METAMORFOSI ETENGABEAN Proiektuak hainbat aldaketa jasan ditu 2015. urtean abiatu zenetik, bizirik dagoen seinale. Aldatzen jarraitzeko bokazioa du gainera, “prozesu artistiko” moduan ulertzen baitu sortzialeak: “aldaketak izan ditu eta izango ditu”. Momentuz, garapena nabarmena da, artistaren proposamenetatik hasita: pieza mugikor eta artikulagarri batzuekin abiatu zenak forma, testura eta ele-

136

â&#x20AC;&#x153;Bertsolaritik eta bertsogintzatik gehien interesatzen zaidana, sortzen dituzten isilune eta isiltasunak diraâ&#x20AC;?.

137

mentu asko gehitu dizkio performance-ari geroztik. Koloretako oihalak baliatzen ditu espazioa aldatzeko sarri, kortina bihurtuz, bertsolaria estaliz, publikoa bereiziz, alfonbra moduan kokatuz… eta sistema elektronikoa duten led-argiztapen pieza batzuk ere sortu ditu, aginte baten bitartez argien kolorea, intentsitatea nahiz argi-erritmoa kontrolatuz. Hasieran, esaterako, “praktika performatiko” zehatzekin hasi zen, “Oñatin Maider Arregi bertsolaria errotonda baten kokatu nuen bera bakarrik bertsotan; grabaketa kotxe batetik egin nuen (grabaketa zirkularra), bertsolariari bueltaka eta kotxearen motor burrunbaz bertsoa zarataz estaliz”. Bertsoaren baldintzak eta atmosferak aldatzea bilatzen du horrekin sortzaile plastikoak, mugak aurkitu eta arrakalak zabaltzea. Horren adibide, eskuartean duen ‘Gora potoa’ proiektua: “administrazio-paperen formatuak oinarritzat harturik eskaera-orri bat plazaratzen dut, bertsolaria poto egitera gonbidatuz”. Performance irekia litzateke azken hau, bertsolariak erabakiko baitu gonbita onartu edo ez (eta erabaki ez duenari aitzakia on bat eskaini dio, esan gabe doa). Oholtzaren baitan egiten diren saio ohikoetan, Beñat Krolem egiturak eta egoerak sortzen hasten da, bi bertsolarien gorputzak

138

espazioan modu zehatz batean kokatuz, eta horrela â&#x20AC;&#x153;bertsolariaren eskulturizazioa izango da hitzen oinarria eta bertsoaren elikagaiaâ&#x20AC;?. Artistak bere gorputza erabiltzen du bertsolarien kokapena adierazteko, edonork bertsolaria adierazteko erabiliko lukeen eskuak atzean gurutzatutako zutikako posturan. Bi gune markatu baditu, bertsolariek hautatu beharko dute nor-non kokatuko den, bakoitzak pentsatuko du zer ikusi duen Krolem-en eraikuntza prozesuan, eta kidearen bertsoekin bide bateratua bilatzen duen bitartean publikoak bere interpretazioa irauli, osatu edo berrirakurri ahalko du.

139

140

BEÑAT KROLEM

Eskultura askorekin gertatzen den moduan, behin sortuta, denborari utzi behar zaio obra osatu, osotu eta usatu dezan. Oholtzaren kasuan, ordea, ez da argazki bat eta oroimenean iltzatutako bertsoren bat baino geratuko; aldiro baita desberdina, aldiro sortzen baita itzaltzeko. Horixe da ahozkotasuna eta horixe da eskultura iragankorra. AURRERA BEGIRA BeĂąat Krolem ez da oholtzaren mugara gerturatu eta hutsari begira geratzen diren horietakoa, hurrengo pieza izango du buruan hutsa ikustean, hurrengo pausua prestatzen ariko da. Argi dauka Oholtza ez zela bertsolariekin soilik jarduteko sortu, â&#x20AC;&#x153;hainbat lekutan bat-batean ari diren ahozko artista ugarirekin lan egitekoâ&#x20AC;? baizik. Europa bat-batean jardunaldietan esaterako, Kubako re-

Oholtzaren baitan egiten diren saio ohikoetan, BeĂąat Krolem egiturak eta egoerak sortzen hasten da, bi bertsolarien gorputzak espazioan modu zehatz batean kokatuz, eta horrela â&#x20AC;&#x153;bertsolariaren eskulturizazioa izango da hitzen oinarria eta bertsoaren elikagaiaâ&#x20AC;?.

142

pentistekin, Països Catalans-eko glosadors-ekin ikusi genuen Kursaalean. Bertso mundura begira ere, baditu proposamen gehiago, ordea: “bertso eskoletako ariketa dinamiketan Oholtza proiektuan planteatu ditudan ariketa performatikoak planteatu ditzakegu, bertso-hezkuntza eta arte-hezkuntzatik baliagarriak izan daitezkeela uste dut eta”. Pentsatzeko modu berri bat eskaintzen du Beñat Krolem artistaren Oholtza proiektuak. Bere hitzetan, “bertsolariei bertsotan beste modu batean egiteko baldintza berriak eskaintzen dizkie”; eta nire esperientziatik, abiapuntua aldatzen digu, eta ondorioz, bide berriak zabaltzen. Gero eta leku gehiagotara iristen ari den bertsogintza espazioarekin jolastera gonbidatzen du; eta hitza beti egon da jolaserako prest (are zain), gurean.•

143

BERTSO-ESPERIMENTUAK

ETA ZER GEHIAGO? TESTUA: ANDONI EGAÃ&#x2018;A ARGAZKIAK: J.M. BIELSA

144

145

146

EHEN BILERATIK ERABAKI GENUEN EGIA KONTA TZEA BEZALAKORIK EZ DELA. Egiak beti funtzionatzen duela. Bi piano-jotzaileek orain arte bizitzan egindako urratsen inguruko buruhausteak kontatzea erabaki genuen. Hamazazpina urte zituztela, bakoitzari bere ikastetxean, selektibitatea hurbiltzen ari zela eta tutoreak bulegora egin zien dei. Zer ikasteko asmoa zuten galdetu zien. Biek gauza bera erantzun zuten: pianoa! Orduan orain baino mentalitate itxiagoak izatea ez da harritzekoa eta bai Xabierri eta bai Germani, bakoitzari bere ikastetxean, tutoreak gauza bera erantzun zien: “Pianoa? Eta zer gehiago?”. Piano ikasketak ez ziren nonbait aski. Beste zerbait ikastea komeni zen, zerbait “serioa”, piano ikasketek baino lan-irteera ziurragoak eskainiko zituena. Gainera, etxera joan eta guraso aurrerakoi samarrak egokituz gero, bazen esaldi bat oso ohikoa: “Pianoa? Besterik ez? Heuk ikusiko duk!”. “Heuk ikusiko duk!” hori ezezko borobila baino galgarriagoa zen gaztetxoarentzat. Ezezko borobilak errebeldiarako tartea uzten du sikiera. “Heuk ikusiko duk!”ek erantzukizun osoa norbere bizkar uzten du… “Eta zer gehiago?” aurrera baino atzera eragiten zuen esaldia. “Heuk ikusiko duk!” erantzukizuna sentiarazteko esamoldea. Eta errematatzeko, “badaezpada ez al huke hobe…?” iradokizuna. “Badaezpada” da pobreen hiztegian kontsulta-sarrera gehien dituen hitza. “Badaezpada” ez da ametsen hiltzaile goiztiar bat baino. Esaldiak esaldi, eta entzunak entzun, Xabier Lizasok pianoa eta pianoa bakarrik ikastea erabaki zuen. German Ormazabalek “berak ikusi” zuen eta “badaezpada” beste “zerbait gehiago” ikastea hobetsi. Egia hori kontatzetik hasi behar genuela pentsatu genuen. Eta egia horretatik abiatuta, bi pianoren laguntzaz, bizitzaz behar genuela hitz egin, bizitzako bidegurutzeez. Bi piano-jotzaileen historia partikularra da abiapuntu, baina iruditzen zitzaigun bizitzan bidegurutze askotan hartu behar izan dituztela

147

erabakiak entzuleek ere. Eta bakoitza bere bizitzako bidegurutzeez pentsatzen jartzea da osatu dugun errelatoaren helburua. Bi piano, bi lagun, bi bide desberdin… Kontrastea, figura poetikoetan oinarrizkoena. Zuria eta beltza. Pianoaren teklak. Xabier Lizaso bere erabakiaren ondorioz Sevillara joan zen pianoa ikastera. Londresera ere bai. Eta batik bat, Varsoviara. Han eman zituen hiru urte laurogeiko hamarraldiko Polonia zail hartan. Hotza, bakardadea, herrimina… Une batzuetan, hartutako erabakiari buruzko zalantzak; harrotasuna, besteetan, nahi zuen huraxe egiten ari zelako. German Ormazabalek Zuzenbide karrera egin zuen. Beste bide bat aukeratu zuelako pianoa jotzen segi zuen, baina ez piano-jotzaile profesional izateko asmoz. Herriminik ez zuen sentitzen hemen bertan bizi zen eta. Neurri batean, asebetetzen zuen bere musikaz kanpoko lanak ere. Baina herriminik ez bazuen ere bestelako min batzuk bazituen. Oroimina, etsimina eta, batik bat, jakin-mina. “Eta zer, pianoa eta pianoa bakarrik ikasten tematu izan banintz?”. “Eta zer, enpresen kudeaketari eskaini izan dizkiodan orduak eta orduak pianoari eskaini izan banizkio?”. Abiapuntua bizitzak ipintzen dizkigun bidegurutze horiek ditu ikuskizunak. Hortik aurrerakoa, ez dut dena kontatuko, bestela gu entzutera inor gutxi etorriko da eta. Aitorpen batzuk egin beharra daukat ordea. Ni, oholtza berean eta aldi berean bi piano-jotzaile sekula entzun gabea nintzen ikuskizun hau prestatzen hasi ginen arte. Ederra dela esan beharra daukat. Rasmaninoff, Ravel, Chopin, Milhaud, Piazzola, Brahms… dira emanaldirako hautatu dituzten musikagileetariko batzuk. Propio bi pianotarako egindako lanak dira jotzen dituzten gehienak. Zinematik ezagun egin zaizkigun lan batzuk ere sartu dituzte programan: Shindlerren zerrenda, Cinema Paradiso… Harritu eta miretsi egiten nau piano-jotzaileek entseatzeko duten grinak. Orduak ematen dituzte, euren hizkera moduan esanda, “estudiatzen”. Eta egunero. Egunen batean jo gabe egonez gero

148

hurrengoan segituan antzematen omen dute eskuetako herdoila eta besoetako mina. Eta ni han, haiekin batera. Bertsolariok entseguak ez ditugu oso geureak. â&#x20AC;&#x153;Entseatu koldarrek egiten duteâ&#x20AC;? esaldia da nik behin bota ondoren gure artean gehien errepikatzen duguna. Nik ere lan egiten dudala, baina beste era batera, esaten didate piano-jotzaileek. Kide izateaz gain lagunak ditut, dudarik gabe. Bi piano-jotzaile eta bertsolari bat derrigor dira geldo samarrak oholtzan. Gure lanari bestelako distira eta mugimendua erantsi asmoz Agurtzane Intxaurragari eskatu genion laguntza. Berak eman dizkigu ideiak eta berak erakutsi digu ideia horiek nola burutu. Arlo arrotza zen gu hirurontzat, baina dagoeneko hiru-lau

149

Ni, oholtza berean eta aldi berean bi piano-jotzaile sekula entzun gabea nintzen ikuskizun hau prestatzen hasi ginen arte. Ederra dela esan beharra daukat. Rasmaninoff, Ravel, Chopin, Milhaud, Piazzola, Brahmsâ&#x20AC;Ś

150

151

emanaldi egin ditugu Bergaran, Hondarribian, Donostian, Orionâ&#x20AC;Ś eta gero eta erosoago sentitzen hasi garela esango nuke. Bertsolariak zer egiten duen horrelako toki batean? Hitzezko errelatoa eramateaz gain, hiru-lau tarte baditut hitzezko esana indartzeko bertso-jarriak kantatzen ditudana. Eta bada beste tarte bat â&#x20AC;&#x201D;egia kontatzea erabaki genuen hemen ere eta askotan elkartu izan gara eta inprobisatu Tolosako ihauterietan Txinparta

152

Soziedadeko pianoaren jiran— non tokian tokikoari bertsotan aritzen naizen Germanen laguntzaz. Inprobisazioan inperfekzioa eder ere bada eta inprobisatzen ari naizen unea izaten dut emanaldi osoko lasaiena. Inprobisatzen ari zarela gaizki samar egiten nahiko ongi dago; exekutatzen ari zarela ongi samar egitea nahiko gaizki. Publikoa, jakina, ez da ohiko bertso saioetako bera izaten. Harritu ninduen beste kontu bat da musika klasikoko entzuleek nola espero izaten duten bakoitzarentzat esku-programa bat non xehetuta azalduko den zer eta norena den emanaldian joko den oro. Gure publikoak, berriz, bertsotakoak, sorpresa nahi izaten du, ezustea… Errelatoaren bukaera aldera kontatzen dugu bizitzako bidegurutzeetan bide bat hartuak beste bat uztea eskatzen duela, eta hortik sortzen direla gure zalantza, buruhauste eta barne-zurrunbiloak. Galera ere bai baita bizitza. Baina ezer ez da behin betirakoa. Bidegaltzeak, atzera-aurrerak, bidegurutzeraino itzuli eta utzitakoa hartzea… dena da onargarri. Hamazazpi urterekin pianoa eta pianoa bakarrik ikastea erabaki zuen Xabier Lizaso hura pedadogia kontuetan buru-belarri sartua dabil azkenaldian. Azkenaldian German Ormazabalek enpresa bateko kudeatzaile lana utzi eta arteari eskaini dio ordurik gehien. Eta nik… bertsoak uzteko tentaziorik ez dut sentitu baina pianoa jotzen hastekoa bai. Nork daki. Akaso, hemendik urte batzuetara…•

153

ZORTZIKO HANDIA

Glovoan

DOINUA: NIK ZONBAT

PERTSU ALDE

1. Azkena orain ikusi dut semaforoan motxila handi batekin nola ondo doan. Nahiz eta gero ez den aterako doan nahi dena aukeratzen da katalogoan eta banatzaile bat hartuta gogoan guri denetik heldu ohi zaigu globoan. 2. Diamante izeneko ordu jorietan berdin egun euritsu nahiz sargorietan izerdia isuriz gurpil lodietan duintasunik ez da izango dietan. Azkar sumatzen dira tranpa horietan prekarietate puskak kaxa horietan.

3. Botikak, janaria, loreak, jertsea… eskatuz esperoan lasai esertzea, minutu gutxi barru bertan agertzea ez al da dena eskura dela ulertzea? Kapritxoen ideia hobe ez zertzea errezegia baita globoak lehertzea.

gaur egungo egoerari egokitzen ez direla pentsatuz, botatako bertsoak kolokan jarriz, “ah eta honen ordez agian hau kantatu izan banu hobe..”. Asko dira hitzak, ideiak edo itxurak aldatzen dituztenak , kontrako eztarritik kontrako pertsonara, publikoa konbentzitzea bihurtu delako gure buruen konbentzitzea.

•

Kontrako eztarritik

Noiz kantatzen dugu kontrako eztarritik? Erantzunak galdera bezain zabalak izan daitezke, gaizki sentiarazten gaituzten faktoreak anitzak direlako, pertsonalak zein publikoak. Baina Uxue Alberdik bere azken idatzian argi utzi duen bezala, emakume askok tripa korapilduta bota izan behar dute bertsoa, emakume eta bertsolari izateak duen zama bizkar gainean eramanda. Zenbat alditan ez dugu kontrako eztarritik kantatu iparraldekook, bertsokide edo publikoak uler gaitzan gure euskara moldatuz, kontrako eztarria bera izateko beldurrez. Zenbat alditan ez gara etxera bueltatu gaiak

154

Bai, denoi gertatu zaigu noizbait kontrako eztarritik kantatzea, hitzak neurtu behar izatea entzuna sentitzeko, esan nahi dena eta esaten ari denaren arteko zulo sakonean amilduz. Alta, ariketa denontzat berdina bada, zergatik beti berdinak dabiltza kontrako eztarritik kantatzen? Batzuei besteei baino gehiago tokatu ote zitzaien zulo horren gaineko orekari izatea? Eta “noiz” galderari erantzun baino gehiago, ez ote diogu “zer” galderari erantzun behar, zerk galarazten digun oreka, garena eta izan nahi dugunaren ari fina dar-dar betan astinduz? Agian zerbait aldatu dugu, XX. mendeko lezioak ez dira airean botatako huskeriak izan. Baina gaur egun ere, lekuz kanpo direnen sentimenduak bizirik badirau, ez da historia errepikatzen delako. Historia errepikatu baino gehiago, ez ote ditugu guk ber akatsak errepikatzen? Ez ote diogu guk bertso munduari falta zaion zaintza

giroari bidea zailtzen, gure arteko etengabeko konparaketa, begirada eta konpetizioak sortuz? Bere txikitasunetik ere, hain babestua dirudien gure bertso mundutxoak beste bat hunkitzen duelako, handiagoa, zabalagoa eta inposatzaileagoa den mundua: gizartea. Gurea nahi dugun mundu hori gizartearen akatsez kutsatu delako gara kontrako eztarritik kantatzen ari, gureak uste ditugun akatsak gizartearenak direla konturatu gabe. Horregatik beti berdinak dira lekuz kanpo sentituko direnak, gure sistema sozialean gutxiesten direnak direlako zulo gaineko orekari berdinak, emakume zein “normak” kanpoko kontsideratzen dituen guziak. Kontrako eztarritik kantatzen dugun aldiro kontrako eztarritik kantarazten gaituztelako bada, gure arteko zaintza giroa sortzeko garaia iritsi da, garenari lekua utziz eta gure arteko elkartasuna saretuz. Ez ditzagun akatsak errepikatu, katea mozteko garaia iritsi da. •

Ez da Onintza

Kontua ez da Onintza. Izan zitekeen Onintza, izan zitekeen beste bat. Ez naiz Onintzaz ariko, beraz; izan ere, jazarpena ez diote

Onintzari egin. Edo, hobeto esanda, berari egitearen arrazoia bera dena edo esan duena baino, berak ordezkatzen duena dela esango nuke. Nori egin diote ba? Proiekzio publiko handia duen emakume bati; egunero egunkarian idazten duen emakume bati; iritzi ausart eta batzuentzat ezerosoak ematen dituen emakume bati; emakume ez normatibo bati; Mariano Rajoyren aurrean bere moĂąo eta guzti plantatu zen emakumeari; emakume txapeldun eta agintemakiladun bati; batzuen pribilejioak kolokan jartzen dituen bati. Boikota arrakasta eta entzutea duen emakume arriskutsu bati egin diote, azken batean. Hitz batean esanda, feminista bati. Horrekin ez dut ezer esan, badakit, baina dena esan dut. P.D. Onintzaz ez nintzela ariko esan dut, baina gezurra zen. Gauzatxo batekin amaitu nahi dut. Onintza pixka bat jarraitu duenak badaki non topa dezakeen: pentsionisten manifestazio baten amaieran bertsotan, Ongi Etorri Errefuxiatuak-en prentsaurrekoan hizketan, epaiketa politiko batean epaituko dituztenei babesa emanez grabatutako bideoan, gaztetxe batek antolatutako ekintza batean mozorro eta guzti, ekitaldi feminista bati umorea jartzen, jardunaldi internazionalistetan kantari.. Hori da Onintza.

Umezurztegian

â&#x20AC;˘

Plusmarka

â&#x20AC;˘

harrotu ditu sailkapen faseak. Aspaldi mahai gainean dauden galderak haizatu ditu lehen hilabeteak, akatsen eta asmatzearen arteko orekarik lortu ote daitekeen, zer den zigortzeko moduko akatsa eta zer pasa litekeen, zer den asmatzea eta nola baloratzen denâ&#x20AC;Ś ez da ezer berririk, baina berria ez izateak ez dio eztabaidari garrantzirik

Gipuzkoako Bertsolari Txapelketa abian da, eta udaberrian haizeak polena nola, kalitate irizpideak

155

kentzen; aitzitik, erantzun edo lanketa premia adierazten du. Balorazio irizpideek (ez nahas epai irizpideekin) sortzaileon ahaleginean eragina dute, estilo batzuei zilegitasuna emanez eta beste batzuei zalantzan jarriz; eta kanpotik argi ikusten den arren, norbera zurrunbilo barrutik begira dagoenean oso zaila da hautuari eustea. Balorazio irizpideetatik jaio ziren epai irizpideak? Edo epai irizpideek eragiten dute zerbait baloratzea? Gertatzen baita

ZORTZIKO HANDIA

(eta ziurrenik gertatuko), entzuleen artean bertsolari bat gustatu eta ondoren puntuazioan ez islatzea. Gustua, noski, subjektiboa da, denok dakigu. Baina kalitatea eta epaia ere ez al da subjektiboa ba? Honekin ez dut zalantzan jartzen epaileen lana, inondik inora. Txapelketako lan zailenetakoa iruditzen zait, eta ez dut nire burua horretarako gai ikusten. Estimatzen dut beraz, euren lana eta ondo egiteko hartzen duten prestakuntza guztia. Nire zalantzak oinarrira doaz, epaile horiek eta entzuleok, bertsozaleok barneratzen dituzten eta ditugun kalitate irizpide horietara. Kubako repentismoa lantzen ari naizen honetan, bertsolaritzari sortu zaizkion antzeko kezka eta zalantzak aurkitu ditut; kezka sormen lana epaitzeak hautu artistikoei jartzen dizkien mugengatik, eta zalantzak, irizpide horiek subjektiboak izanik, ez direlako guztientzat berdinak. Eta kezka honen

inguruan, erantzunik ezean, euren artean sumatutako bi galdera utziko ditut airean, norbaitek erantzun ditzan: — 30 segunduan inprobisatutako dezima minutuan inprobisatutakoaren doble ona al da? (galdera hau azkar edo mantso kantatzeari ere zabaltzen diote, horretan ere estilo aldaketak egon baitira, batzuen poz eta besteen penarako). — Zergatik hartzen dira kontuan akatsak, eta ez kiroletan bezala plusmarkak? Alegia, egun txar batean nulo egin badut edo altura txikia saltatu, ni ez naiz hori, nire onena eman dudan egunengatik neurtu behar naute. Azken ideiaren kasuan, uste dut bertsolarion artean ohikoagoa dela plusmarkak gogoratzea, saio baten balorazioa beti da halakok ideia jenial hau bota zuen eta beste honek hau hola josi zuen. Hil ondoren argitaratutako antologiek ez diote artistari bidean hobetzen lagunduko. Nulo eta marka txarrei begira egin behar da lan, baina plusmarkari begira sortu behar da. Marka da gero! •

Zaila da irabaztea

Ze erreza den galtzea. “Badakit hobeto egiten” esan eta listo, edo “besteak askoz ere hobeak dira” eta punto. Baina horretan babestea ere errazegia da. Honekin ez dut esan nahi galtzea txarra denik, baina, arazoa da galtzearekin batera hartzen ditugun jarrerek geure burua babesteko bide errazegitik garamatzatela. Irabaztea ariketa konplexuagoa da askotan, kanporaketa irabazi arren negarrez amaitzea eta norbere burua matxakatzea aukera bat da. Edo finaleko bertso guztien artean batekin konforme gelditu ez eta behin eta berriro errepikatzea “irabazi egin dut, baina, bakarkakoa…”. Eta zer? Irabazteak ez du esan nahi den dena ondo egin denik, bizitzako saiorik onena izan denik, ez antzeko ezer. Batzuetan, lan handia egin ostean gehienetan, tokatu egiten da irabaztea

espero ez arren, eta errazagoa izan arren galtzea, irabazi egiten da. Baina, esan bezala irabaztea zaila da, eta are zailagoa irabazten ikastea. Bertso onak, metafora politak, errima aberats eta berbaera jantzia tarteko, bertsokide jatorrak alboan eta izarrak lerrokatuta ere edozer topatzen dugu geure meritu propoia gutxiesteko, irabazitakoa ez aitortu ez onartzeko. Ingurukoek sinesten dute baina zuk zeuk ez. Denbora nahiko pasa da eta oraindik hodei batean, kaletik jendeak zoriontzen zaituenerako babesteko arma berria prest daukazu “denok egin genuen oso ondo” edo “oraindik ez dut sinesten”. Elizan jendeak aho batez esaten du “Bai, sinesten dut” eta erdiek ere ez dute federik, sinesten dugun horren inguruko gezurra esatea oso erreza da. Beraz, sinesten duzu baina zeure buruari irabazi duzula aitortzeko zilegitasun faltarekin sentitzen zara? Dena pikutara! Jantzi txapela eta jarri ispiluaren aurrean, sinetsi ala ez egia da eta! Ironikoa da inoiz ezer irabazi ez duenak irabaztea zein irabazten jakitea zaila dela esatea, edo honen inguruan horren seguru hitz egitea, baina, sarri lagunen garaipenak geure sentitzen ditugu, guk geuk egin izan bagenu baino askoz ere harroago sentitzen gara. Harro eta zoriontsu. •

156

157

rr e b a t e n u h e urog r bederatzi i a IDAZMAKINAZ H . n a i r r base a g a s a s t I nt i n i doko s a h o k a tzer e t e b e t r u i o. Hoge

XABIER ZEBERIO MILA BEDERATZIEHUN ETA BERROGEITA BEDERATZIAN JAIOA NAIZ ITSASONDOKO ITSASAGA BASERRIAN. HIRUROGEITA HAMAR URTE EGINDA NAGO. Hogei urte betetzerako hasi nintzen kantari, eta oraindik segitzen dut, jada berrogeita hamar urte pasatu diren arren. Nire bertso ibilbidea nola hasi zen, bada, Itsasondon bazen Idoia behar lukeen baina bertakoek “Iyoya” ahoskatzen zutelako hala deitzen zaion baserri bat. Igandero bertako tio Josek trikitia jotzen zuen, eta juntatzen ginen Goierri eta Urki bailarako neska-mutilak. Arratsaldea dantzan pasatu eta gero neska laguntzea tokatzen zen. Jarraian, afaltzen genuen eta dekalitro bat ardo eta gero bertsotan, goizaldera arte. Geroago, neskak neskame joan ziren eta han bukatu zen Iyoyako festa. Beranduago hasi ginen Balearrainera joaten, eta han ere berdin. Jose Mari zen hango soinujolea, eta bertsotan ere ederki moldatzen zen. Behin batean, Kataluniako batzuek galdetu zioten: —¿Usted como toca el acordeón, a oído o a solfeo?

158

Jose Mariren erantzuna: —¿Yo? ¡Pulso, a pulso! Gero, han ere afaldu eta goizaldera arte bertsotan. Telleria bertsolaria ere hantxe ezagutu nuen. Etxera etortzeko, bertako nagusiak furgoneta bat bazuen ardoa ekartzeko, eta han etortzen ginen garrafoi artean; garrafoiak hutsik eta gu ardoz beteta. Baliarraingoa bukatu zenean hasi ginen Tolosara joaten. Beotibarren izugarrizko bailea egoten zen eta afaltzera joaten ginen. Legorretan ere bi taberna zeuden, Jainkonea eta Guadalupe. Bakoitzean bazeuden hiruna neska gure edadekoak, eta Pello Kirten ere han egoten zen beti bertsotarako pronto. Eta honek bazuen ezaugarri bitxi bat: Pello Kirtenek bertsoak erdaraz igual jartzen zituen. Bahamontes txirrindulariari jarri zizkion hamar bertso, eta gero joan zen Toledora bertso paper haiek saltzera. Hauxe da aurreneko bertsoa: Federico Bahamontes hijo de Toledo la Vuelta de Francia bien ha recorrido al mejor extranjero atrás ha dejado y la vuelta Francia fácil ha ganado

te r u r a m a h a geit ik d n i a r o a t e , tzen kantari

Ordiziko azoka berezian, 70eko hamarkada. Ezkerretik eskubira goiko ilaran: Joxe Mari Etxaluze, Fermin Muñoa, Florentino Goiburu, Xabier Zeberio eta Felipe Barandiaran. Beheko ilaran, ezkerretik eskubira: Patxi Iraola, Nikolas Zendoia, Bittor Ibarbia eta Euxebio Igartzabal.

Gero, Guadalupe tabernara hasi ziren etortzen Jainkoneko jabea bera, Goiburu, Patxi Iraola, Pello Kirten eta abar. Neskak ere han egoten ziren. Behin, gu mutil gazteak izanda gaia neskari kantatu eta neskari kantatu, eta, halako batean, hor esaten digu Jainkoneko jabeak:

Nire lehenengo plazaratzea Itsasondon izan zen. Hamazazpi bertsolari izan ginen, behin ere plazan kantatu gabeak. Niri bigarren saria eman zidaten, Juan Loiola Mendarokoak irabazi zuen. Ondoren etorri ziren Osinalde saria Gabirian eta Zepai saria Idiazabalen.

—Horixe duk bizio zelebrea: sartzeko purrustaka, sartutakoan parrastaka eta atera arrastaka!

Añorgan ere Orixe saria irabazi nuen, eta bertan bitxikeria bat daukat. Goizeko saioaren bukaeran, hamazazpi bertsolari kartzelara eraman zituzten, eta handik banaka-banaka atera eta bertso bat kantatu behar izan genion sudurrari. Saria mila pezeta eta Orixeren liburu bat zen, eta huraxe gustura jaso nuen. Gainera, Matxinbentan gaupasa eginda joan nintzen.•

Horren ondoren etorri ziren Goierriko bertsolarien bilerak. Zaldibian biltzen ginen eta han prestatzen genituen guk egindako saio zelebre haiek. Ondoren etorri zien sariketak edo txapelketak.

TTAKUN -HERREN

IZAR MENDIGUREN

TTAKUN

DOINUA: ITSASO HORI DAGO ZATARRA San Fermin, Bilbo, Laudioko jaiak; Mendi biziak Kosta lasaiak, Maleta bete kontu dakartza denontzat uda garaiak (ber) Bizipenak, ikasgaiak... Trabesiak edo kayak Izar usoen sabaiak... Nahiz hegazkinek gerturatu ohi hautatutako paisaiak Askoz gehiago ez ote dira Behartutako bidaiak? Tailandia zein Fuerteventura Zenbat geltoki, zer abentura! Opor sasoian ere pentsatu: Zergatik hau eta hura? (Ber) Urrunera, ingurura... Ahaztu nahian ardura, Selfien arrantzan guda Nahiz baloratzen dugun guztia Eder, turisten modura... Kanpora beste begiratzen al Dakigu gure barrura? Kalarik kala goaz ortozik, Baina itzuleran ez dago sosik, Postala osatzen dute argazki Ta hainbat une berezik (ber) Ez da behar beti flashik Argi izatea baizik, Ahaztu egin zaigu kasik Nahiz astebete itzela igaro Ezin da izan bizipozik Norbera eta ingurukoak Baloratzen jakin ezik!

160

Saharar haurrak familiekin, Ukraniarrak ere gurekin, Mundu berean jaioagatik Zenbat punta, zenbat erpin (ber) Datoz nahiz ondo ez jakin Non dauden eta norekin... Falu, Fatima, Valentin... Bidea egin eta zabaldu Behar dugu elkarrekin Lehenago edo beranduago Denok baikara etorkin! Hegazkin, auto edo patera Bidaiatzeko hainbeste era Bizitza ipuin bat da ezin dena Aurreikusi amaiera (ber) Beraz gozatu topera Beti baikoaz aurrera Baina posible ote da? Txartelen ehizan joaten gara Ohartu gabe gainera Mila geltoki ta abenturadun Bidaia dela norbera! Gorde aurretik berriz sombrilla, Sasien ordez heldu makila! Gure txikian handiak gara Egin dezakegu pila (ber) Pauso, jauzi, itsas mila Mundu berri baten bila Isilaraziz fusila Elkartasunez eta balorez Bete dezagun botila Munduari buelta emango dion Olatu bihur dadila! â&#x20AC;˘

HERREN LAGUN BIDAIARIARI JARRIAK IĂ&#x2018;AKI GURRUTXAGA

DOINUA: AI GURE AITZINAKO Tokatu izan zaigu ondoan askori bidaiari hori esango liokena zerbait Elkanori guztia du bizipen, guztia istori, emozio, jakintza, kontu ta teori: zoritxar hau ez diot desio inori.

Altu hitz egiten du aditu dezaten (ta gutxi esaten...) goitasun moraletik, kriantza edaten. Bere esperientzia bizi genezakeen ... ba ni Saloun izan naiz berriz ere aurten, ta inori ez diot pelmada ematen.

Zabaltzen duenean lagunak ahoa ez da arraroa hizketan motz uztea auzoko loroa. Pijipismoak hau du urrezko aroa guztiz gastatu arren udako paroa ez doa oporretara: bizitzera doa. Kontatuko dizkizu detaile guztiak hitzak ta hizkiak denentzat ditu notak bere abestiak bi orduko azalpen gozo ta eztiak... baina ez du ulertzen Willy Fog ostiak ez zaizkigula inporta bere argazkiak.

Urtero bidaia bat badu pentsatuta mapa altxatuta internazionalista senari helduta mundu osoa pasa nahi du puntaz punta bitartean jaiero rabak ta bermuta... hara burges txiki bat motxila hartuta. Txiapas izan zuen lehenbiziko meta modan zegoen ta geroztik mila postal kaxoian gordeta "Han zeinen gaizki dauden..." ohiko berriketa baina badaezpada berriz ere buelta kontzientzia arintzen maletak beteta. Herri urrunetara bidaiatzen hasi ta dena fantasi... zertan bere lainotik bajatu arazi? Gu europarrak gara, aberatsen hazi, eta gauden lekuan hobe dugu, kasi, gure kontraesanekin bizitzen ikasi. â&#x20AC;˘

161

BERTSO IBILBIDEA

TESTUA: OIHANE PEREA PEREZ DE MENDIOLA ARGAZKIAK: BEÃ&#x2018;AT HACH EMBAREK IRIZAR

162

163

LEGUTIO

OZETA

ANTOĂ&#x2018;ANA

ATAURI

ELORTZA

OLLERIAS

Barneko hots sendo bati entzunez bezala, azaletik barrura eta orainalditik iraganerako Ibilbidea prestatu nahi izan dut. Araban bertso mugimenduan, euskararen historian, eta nire bizitzan kolorea jarri duten oihal zatiak josi eta berrirakurri nahi izan ditut. Nire egin ditut emakume askoren puntadak. Testua Txatalez egindako alfonbra magiko bihurtu dela iruditu zait, gogorik baduzue, denboran eta espazioan gurekin batera bidaiatzeko.

1.GELTOKIAARA / OLLERIAS INPROBISATUTAKO HITZAK BUZTINEZKO ONTZITAN Gogoratzen naiz lehengo amonen zapi gaineko gobaraz gogoratzen naiz lehengo amonaz gaurko amaz ta alabaz. Joxei ta zuei mila zorion miresmenaren zirraraz ta amaituko dut txapel zati bat zuek guztiontzat lagaz. Gure bidea ez da errexa bete legez, juizioz, trabazâ&#x20AC;Ś Euskal Herriko lau ertzetara itzuliko gara gabaz eta hemen bildu dan indarraz grinaz eta poz taupadaz herri hau sortzen segi dezagun euskaratik ta euskaraz. Maialen Lujanbio. 2009ko Txapelketa Nagusiko finala BECen TXAPELDUNAREN AGURRA

Transmisioaren katea erabat eten gabe berreuskalduntzen ari den inguruan hasiko dugu bertso ibilbide berezi hau, Ollerias herrian, Buztingintza museoan. 1711tik 1958an urtegiko obrak amaitu arte Ortiz de Zaratetarrek zuten buztingintza labea berreskuratu eta lantegi eta museo bilakatu zituen ilusio handiz Blankak. Euskaraz mintzo ziren diktadura aurretik inguru hauetan, diktadura garaiko belaunaldian gertatu zen etena, isilaraziak izan baitziren, eta belaunaldi oso batek galdu zuen salbuespen txikiren bat gorabehera. Oraindik ere estatu kolpearen aurretik jaiotako aitona-amona bakan batzuk bizi dira eta euskaraz mintzo. Azkenak dira zoritxarrez. Ahotsak proiektuak bildu du horien testigantza. Sarean daude eskuragarri www.ahotsak.eus webgunean. Pilar Urkiola Badiola 1942an jaio zen Zigoitia inguruan. Elosun eman genuen urte batzuetan gazteen Legutioko bertso eskola eta gogoan dut zenbat zaindu izan gaituen beti. Bertso eskolara etorri zitzaigun behin laguntza eske, bilobaren ikastolan aitona-amonek zerbait egin behar zutela haurrekin jaialdi batean eta berak bertsoa bota nahi zuelaâ&#x20AC;Ś Konplexuekin baina erraztasun handiz osatu zuen eta gugana etorri zen egindako testutxoa zuzendu nahirik. Bertso eskolan amama arabar euskaldun bat egun bakarrez bada ere ikasle izateak eta bertso kantari entzuteak sortu zidan zirrara ezin dut hitzez deskribatu. Gogoan dut Blanka Gomez de Segurak egin izan dizkigula finaleko oroigarriak urte askoan. Eta ez nolanahiko oroigarriak. Pegar eta pitxar ederrak maitasun handiz txapelketarako propio margotuak. Bertsolaritzarekin lotura estua izan du Blankak buztinaren bidez. Eta kariĂąo handiz egindako pegarrak bere eskutik jaso genituen 2008an Printzipal Antzokian. Garai bateko emakumeak iturrira, labaderora edo urtegira joaten ziren buru gainean zapia eta zapi gainean pegarra bezalako ontziak harturik zenbaitetan, arropa garbitzeko saskia bestetan. Bide luzeak egin behar izaten zituzten askotan tokira heldu arte, eta beldurra ere ezagutuko zuten. Horiek izango ziren nekazari mundu horretan etxetik kanpoko egiteko nagusiak. Pentsatzen dut gune ederrak izango zirela plaza horiek jendea ezagutzeko, lagunekin gauzak konpartitzeko eta kanturako, orduak emango baitzituzten kantari ur hotzarekin arropa garbitzen, ekin eta ekin aritzen ziren bitartean. Pilar Urkiolak urtegira arropa garbitzera nola joaten ziren kontatzen du:

Ataria.

164

ABA ZERAMIKA ETA BERTSOA ELKARREN ESKUTIK Eraldaketa SortzaineON afera. Izar Mendigurenek kantatua Blanka Gomez de Segura buztingintzan ari zen bitartean. 2018ko abendua. Doinua: AbadiĂąoko Karmentxu Ez gara soilik soineko, baina pitxarren antzeko buelta asko eman behar dira nahi den emaitza lortzeko. Bizitza da keramika hauskorra bezain polita forma soilik ematen da norbere eskuak bustita. Egin dugu historia aldarriz bete ongia arrakalekin beteta ez al dago memoria. Borrokak eta lorpenak zein ahots dauka sormenak sarritan isildu dira emakumeen izenak. Zer topatu dut euskeran ontzi bat, anforen eran alfonbra magiko gabe urrun iristeko hegan. Gabezi denak gabezi elkarlanaren sintesi bakoitzak bere ukituak egiten gaitu berezi. Sinistu eraldaketan gozatu erakusketan mundua gure begitan ez, dago gure eskuetan.

165

2.GA / LEGUTIO LEGUTIOTIK LANDARA, URTEGITIK URTEGIRA Legution izan dira azkenaldian Arabako eskolarteko bertsolari txapelketetako finalak, eta baita urtero finalerdi eta saio jendetsuak ere. Urtegiaren ertzean, herri berezia eta nortasun handikoa izan da beti. Buruari atzera eraginez, azken 25ean Arabako eskolarteko bertsolari txapelketan emakumeen presentzia esanguratsua izan dela uste dut. Txapeldunak edo azpi-txapeldunak emakumezkoak izan dira ia urtero, eta nahi baino gehiago bidean galdu arren, askok jarraitu dute gaur arte. Gogoan dut Euskal Herriko eskolartekoan Arabako ordezkari bakarra nintzela 1994an, ez zegoela nire adineko lehiakiderik. 1999an, berriz, eskolartekoa berreskuratu genuenean, urte hartako parte hartzaile guztiak emakumeak izan ziren. Irati Anda izan zen aitzindarietako bat. Andere Arriolabengoa ere garai hartan igo zen oholtzara lehen aldiz. Geroztik, urtero ospatu da, eta bertso eskoletan buru-belarri ari ziren neskak plazaratzeko gunea izan da. Iratiren pausoak jarraituz, gaur egun plazaz plaza dabiltzan emakume gazteak izan dira txapeldun, Izar Mendiguren, Paula Amilburu eta Aroa Arrizubieta urrutira joan gabe. Arabako bertso eskolen boon txiki bat probokatu genuen 1998 urte inguruan, eta orduantxe sortu ziren bertso eskola gehienak, baita Legutioko bertso eskola ere. Gogoan dut Legutiora bertso eskola ematera joan nintzenean liluratu egin ninduela oraindik bizirik zegoen iragan euskalduna topatzeak. Beti adi eta laguntzeko prest zegoen liburuzain euskalduna dut gogoan. Maria Jesus Lopez de Bergara 1940an Legution jaiotako emakume jatorra. Bere bilobak bertso eskolan izan nituen hasierako garai haietan. Euskaltzale eta bertsozalea. Dagoeneko jubilatuta dagoen arren, Legution antolatzen diren bertso saio guztietan ikusten dut publiko artean. Poz handia ematen dit. Bera ere bilobei Maritxu nora zoaz kantatzen irudikatzen dut etxeko sukaldean, liburutegian isilik egotea komeni da eta.

166

Autore izenik gabeko erromantze eta kantu tradizional ugari emakume ahotsez heldu dira gure garaietara. Belaunez belaun etxeko goxotasunean kantatu dizkigute lehengo amonek, eta pegarra edo pitxarra buruan jarrita, iturrira doazen emakumeak askotan dira protagonista. Araban gure egunetara iritsi den bakanetakoa da Maritxu nora zoaz. Bertso eskoletako lehen egunak salbatu dizkigun doinua. Bereziki atsegina zait Maritxuren iniziatiba eta naturaltasuna. Euskal kantu eta erromantze askotan agertzen da Maritxu, eta nahiko emakume askea dela iruditzen zait. Legutiotik Gasteiza bidean berehala ezkerrera Larrabea golf zelaira eta Condesa fabrikara doan bide estua hartuko dugu. Han omen zegoen, lehen Hego Euskal Herriko trenak Bergaratik Gasteiza egiten zuen bidean, Legutioko geltokia. Aurreraxeago, Landan, nabarmen ikusiko dugu geltokia tabernaren ingurumarian. Eta hortxe bertan dago trena utzita Arabako lautadara eramango gaituen Landako urtegia, bost izardun hotela. 2016ko Oholtzapetik egitasmoaren finala etorri zait gogora. Legution kantatzeko suertea izan genuen Izar Mendiguren eta biok. Begien aurrean ikusten dudan antzeko egoeran jarri gintuen Aintzane Irazusta Gebarako gai-jartzaile andereak.

MARITXU NORA ZOAZ Herrikoia 1. — Maritxu, nora zoaz, eder galant hori? — Iturrira Bartolo nahi badezu etorri. — Iturrian zer dago? — Ardotxo txuria. — Biok edango degu nahi degun guztia.

BOST IZARDUN HOTELA Binaka gaia emanda: Izar eta Oihane bikotea dira, Oihanek asteburua pasatzera izar askoko hotel batera eramango duela agindu dio Izarri. Asteburuan autoa hartu eta urtegira eraman du Oihanek. Kotxetik kanpina atera eta hantxe jarri du.

2. — Maritxu zuregana biltzen naizenean, poza sentitutzen det nere barrenean. — Bartolo, nik ere det atsegin hartutzen, ur bila noanean banazu laguntzen.

Mendiguren Banekien zela erromantiko ta sinismenez laikoa asteburu pasa baten ere ez dela izango gaiztoa izar ugariko hotelera hori duzu gustukoa zure ondoan Izar batekin ez al zenuen nahikoa?

Mendiguren Nahi duzun dena egingo dugu jan, arrantza edo dantza Nahiz eta hona etortzeko naizen zazpi ta erdietan altxa Esan duzunez egin behar dut gaur Legution arrantza Zuk ipini zazu mamia ta nik gehituko diot saltsa.

3. — Maritxu, lagunduko dizut gaur mendira, ur fresko eder bila hango iturrira. — Iturri eder hortan dagon ur garbiak, Bartolo, alaituko dizkizu begiak.

Perea Urtegi ondoan hementxe gaude lainotuta dago dena ta esperantzak sortua dizu ene laztana dilema nik onartzen dut bakarrarena egindako teorema: lau izar soilik ikusten ziren eta zu zara bosgarrena.

Perea Kuadrillakoak egongo dira Zu ta nere inbiditan Horrelakorik ez da suertatzen bizitza hontan sarritan Pantano hortan sartuko gara gu biok larru bixitan eta postrea emango dizut Ilargiaren argitan.

4. — Maritxu, pentsatutzen badezu ezkontzea, lehendabiziko nitaz oroitu zaitea. — Zure mende jartzen naiz denbora guziko. — Bartolorekin gaizki ez zera biziko.

Mendiguren Kanpin dendarekin behintzat ez da atera garestiegi lehendik ere etxean ditugu guk-ta nahikoa miseri begiratu ze zeru ederra hala iruditu zait neri eguzkiak urtu arte egongo naiz zure uretan igeri.

Mendiguren Dudarik gabe pasako dugu guk gaur iluntze itzela Seguru nago oso argia egunsentia bezela Zeren badakit zure ondoan dena ondo dagoela Txaluparik ez dut ekarri baina bai sua ta bela.

Perea Baina ze arraio esaten duzu pelotera halakoa Bost izarreko hotel honetan izango dugu nahikoa Ekarri ditut bost birra eta pakete bat, tabakoa, ta kanabera... zure esku dago afari erromantikoa.

Perea Sua ta bela ekarri duzu ez gara jende pobrea Alaiak gara eta ez gara izatez jende errea Egingo dugu kristoren festa egingo dugu barrea Egunkaritan aterako da gure gaurko akelarrea.

167

3.GA / OZETA LANDATIK OZETARA, DALE BETAGARRI! Bertsotan gure ibilbidearen hasiera beharbada iturrira ur bila zihoazen emakumeen antzeko zerbait izango zela pentsatu dut. Bide horretan, Araban nahiko Maritxu estilokoak izan garela uste dut, zorionez. Ausartak eta lotsagabeak. Landatik Ozetara doan bidea bezain bihurriak. Gogoan dut institutu garaian gelakide batek, Naiara Eizagirre gasteiztarrak egindako bertsoa, oraindik ere bertso parranda patateroetan kantatzen dena 25 urte pasatu eta gero. Bukaera eman zion Juan Mari Juaristi irakasleak bertsoa osa zezan: “Probatu nahi al duzu eskoba kirtena”. Esaera zahar horren jatorri eta zentzuaz ezer gutxi genekien, eta bost axola zitzaigun. Zentzu errebelde eta pikaroago bat eman nahi izan zion Naiarak. Hemen jasota geratzea nahi nuke transmisioan noizbait hausturarik gertatuko balitz ondorengoek berreskura dezaten.

Herrira begira jartzen zen lehen bertso erakusleihoan inprobisatzea. Bertso eskolako epeletik atera eta bakarrik mikrofono aurrera ateratzea 80ko hamarkadan. Iazko otsailean utzi gintuen Amaiak eta, zoritxarrez, ezingo diogu gehiago galdetu esperientzia horri buruz. Bai, ordea, bidea zabaltzeagatik bihotzez eskerrak eman. Gaur, hala ere, ez da tokatzen Gasteiza joatea, bestelako bidezidorrak deskubrituko ditugu. Bidegurutzean Ozetarako bidea hartuko dugu. Garaionera. Bertan ulertu nuen sorGIN hitzaren benetako zentzua. Sortzen eta egiten duena dela sorgina. Bertsolaria sorgina dela. Natura, baratzea, sormena, euskara eta emakumeak bat egiten dute Ozetako proiektuan. Han egin izan ditugu hainbat akelarre, eta espero aurrerantzean ere egin ahal izatea. Araban eta Euskal Herrian kantu inprobisatuez dagoen testigantza bakarretako bat Ozetako emakume batena izatea ere ez da kasualitatea izango. Harrigarriena da nola ez dion inori arreta deitu, ez baita tontakeria bat. Agian Santxak ez zuen izan Larreako Juan Perez de Lazarragak ehun urte geroago bezala nongoa zen argi eta garbi idatzita uzterik. Oraindik ere pairatzen dugu arabar sortzaileok zorioneko galdera hori. Bai baina, zure gurasoak nongoak dira?

Naiara Eizagirre, 1994 Doinua: Voy a contar un caso / Mexiko Kuba eta Badakigu zarela porno handiena kontsoladoreekin ibiltzen zarena Guk baserrian dugu metodo onena probatu nahi al duzu eskoba kirtena. 90eko hamarkadan geunden, apurtu egin nahi genuen, eskemak hautsi, nahiko punkiak ginen, eta garbitzeko edo bertso eskolan kantatzeko erabiltzen den tresna nagusiari erabilera berria bilatu zion Naiarak, bertso eskolan hasi zen neska talde potentearen gozamenerako. Guk Bilboko Vulpes haien bertsioa izan nahi genuen bertsotan. Gasteizko bertso eskola 82an sortu zenean, giroa borborka zegoen garai hartan. Amaia Otxoa eta Karmele Madinabeitiak egin zituzten bertan lehen urratsak gizon artean. Herrialdeko txapelketa bat antolatu behar zutela erabaki zuen lagun talde hark, eta 1984an egin zuten, ahal izan zuten moduan. Txapelketa batean kantatzen zuen lehen emakumea izan zen Amaia. Ez zen egoera erraza izango Euskal

168

Ricardo Becerro de Bengoaren arabera, Santxa Otxoa de Ozaeta edo Ozetako Santxa Mendixurreko gazteluko anderea zen, Maturanan jaiotakoa. Ozetatik zetorren izen bereko familiako oinordekoa. Bere senarra Martin Bañez Artazubiaga Ibarretako burdinolan erail zuten, 1464an, Aramaioko oinaztarrek. Santxa alargunak bere gizonaren gorpuaren aurrean kantatutako ereserkia da, ahoz aho eta belaunaldiz belaunaldi igaro eta Garibaik jasotakoa. 2010ean Barrundiako euskararen egunerako bertso sorta baterako berreskuratu zuen bertsozale talde batek, “Dale betagarri!” Arabar nekazari giroko esamoldearekin batera. Ozetatik Dulantzira eta handik Uribarri jauregira bidea hartuko dugu orain berriz ere Hego Euskal Herriko trenaren bideari helduz Arabako erraietara sartzeko.

Juan Perez de Lazarraga, 1567 NI BANAX ARABAKOA Zu bazerade serbietan jakiten naxan nungoa baldin badiozu adietan herri hartako berbaetan ni banax Arabakoa. DALE BETAGARRI! Doinua: Mendian gora haritza 1. Berdea edo horia eguneroko ogia euskalduna zen Barrundiako katu ta txoria bihurtu da minoria galdu dugu memoria kantuz gogora ekar dezagun gure historia.

3. Nahiz ta gauden nahiko larri halere ez gaude elbarri sua etzaigu itzali eta auspoa ekarri euskaldun zahar eta barri suari begira jarri gure amamak zion bezala “DALE BETAGARRI”!* *DALE BETAGARRI: beheko suari bizia emateko arabako herri askotan gazteleraz erabiltzen den esamoldea.

Oinetako lurrau jabilt ikara lau haragiok bere an berehala Martin Bañes Ibarretan hil dala. Artuko dot esku batean gezia bestean zuzi iraxegia, erreko dot Aramaio guztia! Santxa Otxoa de Ozaeta, 1464.* 2. Santxa sutsua bateko gure sorginak besteko gure hizkuntza zen gorrotatu eta maitatzeko, hildakoak oroitzeko, mendekua eskatzeko… Orain bakarrik ikasten dugu perfila lortzeko!

169

4.GA / ELORTZA LAMIN HORITIK LAMINGORRIRA Uribarri Jauregitik gora abiatuko gara Landan utzi genuen Hego Euskal Herriko tren txikiaren bila. “Lamin Horia” ingurua pasatu beharko dugu. Jende askok “La Minoria” esan eta harrobiagatik dela uste du. Nik ere bai, orain gutxi arte. Baina tokiaren izena harrobiaren aurrekoa dela dirudi eta harea horizko mendi tartean pasatzen den errekan ilea orrazten zuen Lamina ahaztua ekartzen du gogora. Erreka zinez eder eta dotore pasatzen da harkaitz artetik. Tren zaharraren bidea hartuko dugu berriz harrobia pasata Zekuianora heldu baino lehen eskumara, eta duela gutxi eraberritu eta margo ederrez jantzi duten tunela zeharkatuko dugu. Leku hauetan iragan euskaldunaren testigantza gutxi heldu da gure garaietara. Horietako bat, eta zinez

Jon Ubeda.

170

esanguratsua, 1610ean Alonso de Salazar inkisidore zelarik Logroñon izan zen epaiketa batek utzi digu. Arabako Lautadako eta Mendialdeko emakume dezente epaitu zituzten epaiketa hartan eta badirudi askok ez zekitela gazteleraz. Interpretea behar izan zuten. Horietako bat, Madalena Elortza Atauriko 50 urteko emakumea, gure arbasoa dela esaten du amak, euskaldun elebakarra. Mendialdeko Elortzatarron familia arbola Arabako Mendialdean hedatzen baita azken ehunka urtean, osteratxo honetan egingo dugun bide beretik. Arabako Mendialdeko Lamingorriek Arabako kuadrillarteko bertso txapelketan aurkeztutako bertso sorta kolektibo bat etorri zait burura. Eta sorgin izatea ohore handi bat dela.

Pedro Migel Alonsorena.

NIK SORGIN BAT IZAN NAHI DUT Egilea: Lamingorriak Doinua: Revelion medieval Tijuana in blue Nik sorgin bat izan nahi dut libre dabilen sorgina nik sorgin bat izan nahi dut ni ez naiz zuen morroia. Ukabila eskuan iraultza buruan irrintzia ahoan eta herria sorgindu. Eskuan makila gaude neska mila goza zazu pila eta lurra esnatu. Aske izateko loturak hausteko ez egon menpeko ta barrena loratu. Neguko tristura orain bukatu da sar zaitez barrura eta lurra esnatu. Kanta eta dantza beti aurrerantza baztertuaz lotsa eta herria sorgindu. Izan lamingorri denok gara herri neska eutsi horri eta barrena loratu. Nik sorgin bat izan nahi dut libre dabilen sorgina nik sorgin bat izan nahi dut ni ez naiz zuen morroia.

171

5.GA / ATAURI MAEZTUTIK ATAURIRA, BERPIZTUTAKO SORGINEN GISA XVII. mendean nagusiki euskaraz mintzo zen Arabako Mendialdea. Ondoren hasiko zen apurka-apurka galbidea inkisizio garai latz horietatik aurrera. Sabandon jaiotako Joan Bautista de Gamiz (Sabando, 1696 - Bolonia, 1773) olerkari elebiduna dugu euskarazko lekukotza idatzi bakanetakoa. Dabilenchoac da bere euskarako obratik atalik esanguratsuena, eta gaur egungo arabar askoren konplexuak adierazten ditu maisuki euskaraz idazten duenean. Badirudi emakume iruindar baten erruz hasi zela serio euskaraz maitasun olerkiak idazten, gaztelera albo batera utziz. Bertso paper sariketa bat ere antolatu zuen Arabako Bertsozale Elkarteak bere izenean 1991n. Mendialdeko euskaltzale askok euskara ikasi eta erabiltzeko ahalegina datorkit gogora.Txalotzeko moduko ahalegina, 1980. urtean Eusko Jaurlaritzaren zenbaketaren arabera 20 euskaldun bakarrik zeudela kontuan hartzen badugu. Gaur egun %40 dira euskaldun eta ia euskaldunak. Gure amamak ez zekien euskaraz. Zoritxarrez ez nuen ezagutu. Osasunez ez omen zen oso indartsua eta soroan lanerako ez zuela balio ikusita gurasoek beste bide bat bilatzen lagundu zioten. Ez zen ohikoa izango garai hartan. Trenikoari esker gasteizko Arte eta Lanbide eskolan jostungintza ikastaroa egin eta jostundegia zabaldu zuen Maeztun. Hara joan zen seme-alabekin bizitzera. Emakume asko batzen ziren berarekin ikastera, eta inguruko bizilagun

172

askoren oihalak izaten zituen josteko zain. Kontu kantari ibiltzeko leku egokia izango zen jostuntegia. Maritxu joskilea kopla zahar herrikoiak etorri zaizkit burura. Egia esanda trenak amamari mugimendu eta askatasun handia emango zion. Gerraosteko garai gogorretan estraperloa egiteko ere baliatu omen zuten askok, gure aitona ez zen atzean geratu langintza horietan. Estraperloan zebiltzan asko emakumeak zirela kontatzen du izebak. Trukeak askatasun handiz egiten omen zituzten trenarekin herriz herri gauzak eramanez â&#x20AC;&#x153;racionamientoâ&#x20AC;? garai latzetan. Trenbidean aurrera egin eta mendialdeko paraje zoragarria aurkituko dugu nonahi, Izkiko parke naturalak ematen digun ikuskizuna gozatzeko moduan. Bizikletaz zein oinez trenak utzitako bidetik joango gara. Maeztuko tren geltokia udaletxe bihurturik ikusiko dugu eta kontrapuntuan, Atauriko hondatutako geltokia, abandonatutako asfaltu fabrikaren aldamenean. Ataurik gauza asko ditu bereziak. Haitzetako kobazuloak Erdi Arora arte erabili omen ziren, eta oraindik ere eskasia garaietan haizetako paretetan eraikitako etxebizitza xumeak zutik eta martxan daude. Zuhaitz artetik egingo dugu bidaia AntoĂąanara heldu arte. Mendialdeko bertso eskolak egindako bertso sorta bat ekarri dut ibilbide honi hitza eta doinua modu egokian jartzeko, berpiztutako sorginak baitira gaur egungo mendialdeko euskaldunak.

MENDIALDEAN EUSKARAZ Egileak: Mendialdeko bertso eskola eta euskaltegiko ikasleak (Mendialdeko bertso zortea diskoa, 2017). Doinua: Eguzkiak urtzen du goia Orbiso aldetik Azazetara doa eguzki izpia baso galantak zoragarriak sekulako ameztia! Mendialdeko herri txikiek Izki daukate hizkia errekak dira mendiko zaina biltzen dute ur guztia.

Juan Bautista de Gamiz, 1760 Erderaz eztuzu nahi ene bihotza euskeraz kopla egiten eztut nik lotsa. Ikusko deugu ahal badaigu egin zerbait nola behar degu. Gaizki badoaz ere, horra euskeraz ifin naiz hau egiten neure bildurraz. Egizu farre, gaizki mintzatzen badut lotsarik bage

Azeria zain noiz oiloa jan aspaldiko abestia zapelatz, putre ta zozo beltzak zeruko margo bustia. Basurdea da basoko errege eta erlea aztia gure herriak ezagutzeko dastatu gure eztia. Nola aldatzen den ingurunea sarri dirudi gezurra urtean zehar kolore ugariz mozorratzen zaigu lurra. Hosto berriak, gari burua orbela eta elurra udaberriak ekartzen digu bizi pozaren gailurra.

â&#x20AC;˘ AI MARITXU JOSKILEA (Kopla herrikoia) Ederregia zara zu soloan beharrerako hoba da kabaileruagaz kalean paseorako. Ai Maritxu joskilea etxe honetako alabea egun batean josten ditu prakak eta alkondarea. Begire nago begire hor goiko bide barrire ia noiz etorriko dan nere nobia herrire. Hauxe da akaberea akaberaren tristea agur aita eta ama eta agur arrebea.

Udako ekiak indartzen gaitu erabiltzeko aitzurra udazkenean etorriz gero dastatu gure boilurra. Euskara ikasten hasiak gara gu denok euskaltegian genbiltzalako euskara gosez premiz eta inbidian. Arrainak korrontearen kontra bezala gabiltz agian bizi garenak bailara hontan urruti eta mendian. Aurrerantza bagoaz baina pisu asko da gurdian aaspaldi galdu genuelako euskara gure kabian. Berpiztutako sorginen gisan beheko suaren argian bagatoz hemen gaude kantuan berriz hasteko zorian.

173

6.GA / ANTOÑANA GELTOKIRIK GABEKO BIDEEN BILA Ezin aipatu gabe utzi Txirritak Norteko ferrokarrilari 1867an jarritako bertsoak. Handik 22 urtera, 1889an inauguratu omen zen Hego Euskal Herriko trena. Vasco-Navarro edo ‘Trenico’ izenez ezaguna. Bergaratik hasi eta Lizarra arteko bidean 143 kilometro egiten zituen guztira. Antoñana herrian dago horren interpretazio zentroa. Gure amonaren jaioterria. 1967an atera zen azken trena, ni jaio baino 10 urte lehenago. Amak dio txikitan askotan joaten zirela Antoñanako tren geltokira jolastera, eta pentsatzen dut trena kultura iturri handi bat izango zela. Jendea ezagutzeko, elkartrukerako eta askatasunez mugitzeko leku eta bide egokia. Tren geltoki asko ikusi ditugu ibilbidean berritu eta etxe bizitza edo eraikin publiko bilakatuak. Nahiko zintzoki berreraiki dituztenak egia esan behar bada. Erraz irudika dezakegu nolakoa zen trena Irantzu Lekuek aurten Zekuianoko tunelean herritarren laguntzaz marraztu dituen mural ederretan.

174

Oraindik ere emakumeek etxetik kanpo edo soldatapean lan egitea arraroa zen garaian, emakumeen presentzia garrantzitsua izan omen zen Treniko honetan. Barrerak zaintzeaz, tiketak saltzeaz eta, zenbaitetan, estazio buru karguaz arduratu izan omen ziren inguruko emakumeak. Maritxu imajinatzen dut trenez Kanpezuko jaietara bidaiatzen. Auskalo bidean Bartolo aurkituko zuen edo ez, baina ziur trenak askatasuna eta aukerak emango zizkiola nahi zuena egiteko. Mendialdeko bertso zortea diskoa auzolan gozagarria izan zen. Bertako bertso eskolak hainbat elkarterekin elkarlanean egindako lan kolektibo ederra. Emakume, haur, gazte eta helduen ahotsa indartsu entzuten da diskoan. Amezti guraso elkarteko ama talde batek egindako bertso sorta aukeratu dut ibilbide guzti honen amaiera puntu eder izan daitekeena. Tartean, Elortzatarron sorgin leinuko hiru lehengusina ere badira, bizitzako bideak intentzio osoz Gasteiztik Antoñanako tren geltokira bueltan eramanak. Bide berdea da orain trenikoarena, itxaropenaren bidea.

NORTEKO TRENBIDEARI Jose Manuel Lujanbio, Txirrita , 1931

frantses euskaldun buru-zuri bat, Bentaberriko Moñoña.

Mila zortzirehun hirurogei ta zazpigarrengo urtean, lehenengo trena ikusi nuen Espainiako partean, bide pixka bat bistan pasata inoiz sartua lurpean; perra berriak erantsi dizte handikan orain artean.

Karbonerarik ez dute behar, fogonerorik hain gutxi; hor behar dana: begiak ernai eta llabiari eutsi; abiatzean iriki eta ailegatutzean itxi, gau eta egun gelditu gabe dabil txistu ta irrintzi.

Modu horretan jarri zuenak Norteko ferrokarrila, jakinduria haundia zuen, entendimentu abila; gizonik ezin hasi liteke zaldi hobearen bila: goizean irten Irundik eta iluntzerako Madrila.

Gizon abila zan eletrika sortu zuen maisu hori, pixka-pixka bat harrek graduak bajatu zizkan suari; orain indarra leku askotan kendutzen zaio urari, garai batean merke zan baino gaur balio du ugari.

Danak alkarri lagun zaiogun ilundu gabe kopetik, indar haundian dihoala're gelditutzen da kolpetik; inor ezertaz behartzen bada Donostiara Madrildik, izugarrizko adelantua jarria dago Nortetik.

Hola esanaz ur irakinak egiten zuen negarra: “Prezisua al da beti kalderan kiskaltzen egon beharra? Ez daukat beste alimenturik: sua, kea ta txingarra; ongi miatzen baldin banazu hotzean badet indarra”.

Linea horrek badauka zenbait tunel, zubi ta errio, bi biderekin ipini dute sekulan baino berrio, eletrikako indarra eta hoinbeste guardarraio; gau eta egun gelditu gabe beti zerbaiten karraio.

Berari be'ira jarri zitzaion zabaldurikan besuak, arrazoi hori ontzat hartu du eletrikako maisuak: “Badakit zure gau ta egunak dirala lastimosuak, hori egia esan badezu itzaliko dira suak”.

Trenera lasai balihoake eginagatik zahartzera, igo-bideak ederrak dauzka, kotxean aixa sartze'a; hamar legoa bide pasata ordubeteko etxera, lehengo segunda bezin ederra dago oraingo tertzera.

Nere munduko jakinduria izan da oso azala, Jangoikoari eskatzen diot arren argitu nazala; garai batean ez genekien eletrikarik bazala, orain ur hotzak dabilki trena lehen irakinak bezela.

Eseri-alki ederrak eta beste gauza bat on-ona: ezertarako behartzen bada kotxe bakoitzak komona; lehengoan hantxen ikusi nuen larogei urteko amona,

175

TRENIKOA Egileak: Amezti euskara elkartea, Mendialdeko bertso zortea diskoa, 2017 Doinua: Aitorren hizkuntz zaharra Ia 80 urtez Trenikoa eskura Maeztutik Urbisura a ze abentura garai batean zenbat traba eta muga bera zen gure herrien arteko lotura. Zoritxarrez joan zen burdin bide zena euskara ere galdu zen herrietan barrena orain berreskuratzen nolako kemena guk martxan jarria dugu euskararen trena. Elkarlanean denok ari gara hemen heldu gazte ta haurrak erraza ez den arren saiatzen ari gara haziak ereiten geltokirik gabeko bideak egiten.

NAZIOARTEA

PAYADA ARGENTINARRA LA PAYADA ARGENTINA

“DEL ASIA TRAJE UN DIAMANTE PARA COLGARLO EN EL CUELLO DEL SER QUE VISTO MÁS BELLO EN MI VIDA CLAUDICANTE. . ME BRINDO EL DESLUMBRANTE SU MÁS BRILLANTE COLOR Y EL IRIS ME DIO EL MEJOR RAMILLETE DE SUS ASES Y EL SOL ME DIJO: —¿QUÉ HACES? —SE LOS DOY AL PAYADOR.” Rubén Darío

TESTUA: ARACELI ARGUELLO ARGAZKIAK: BERTSOLARI ALDIZKARIA ETA ARACELLI ARGÜELLO

176

177

178

RGENTINAKO ETA RIO DE LA PLATAKO AHOZKO BAT-BATEKO POESIAK 1492AN DAUKA JATORRIA, AMERIKARA KULTURA EUROPARRA IRITSI ZENEAN, IBERIAR PENINTSULATIK. Sinkretismo kulturalak eta gaztelania hartzeak kultura literarioa eta poetikoa ekarri zuten. Metro oktosilabikoa eta errima kontsonanteko dezima espinela dira bertso forma erabilienak eta hobekien eraikiak gaur egun, payadoreen gitarren melodiarekin entzun ohi direnak: milonga. Dezima espinela, ustez Vicente Espinelek sortua, errima kontsonanteko hamar bertso oktosilaboz egituratzen da —A B B A A C C D D C —, espainiera rioplatarra errespetatuz eta honako fonemak baliokidetzat joz: c/z soinua srekin, eta ll hotsa y-rekin. Bestalde, payadore batzuek manten ditzakete andaluzismoetatik deribatutako arkaismo batzuk: ao soinua ado-rengatik, esaterako, edo azken kontsonantea ezabatzea (s, bereziki). Gitarra klasiko baten soketan arpegiatutako milongaren melodiak candombe afrikarrean du oinarri musikala, Argentina eta Uruguaiko kostaldeetara esklaboekin iritsia. Gabino Ezeizaren talentuari esker lortu zuen sona, lehen payadore argentinarra eta afrikar esklaboen ondorengoa berau. Payadoreen milonga Rio de la Plata osoan zabaldu zen, eta aurretik inprobisaziorako erabiltzen ziren melodiak ordezkatu zituen; “estiloa” eta “zifra”, esaterako (flamenko espainiarra imitatzen saiatzen zen melodia trauskila). Payadore argentinarrak ez ditu soilik milonga eta dezima erabiltzen bere bertsoak haizatzeko orduan. Badira beste metrika batzuk: errima kontsonanteko seikotxo hernandiarra (ABBCCB), binakako seikotxo kontsonantea

A POESÍA ORAL IMPROVISADA EN ARGENTINA Y LA REGIÓN DEL RÍO DE LA PLATA, TAL COMO SE PRACTICA ACTUALMENTE, ANCLA SUS INICIOS CON LA LLEGADA DE LA CULTURA EUROPEA DE LA PENÍNSULA IBÉRICA A AMÉRICA POR EL AÑO 1492. El sincretismo cultural y la adopción de la lengua castellana trajeron consigo la cultura literaria y poética. El metro octosilábico y la décima espinela de rima consonante ha predominado y perdura en nuestros tiempos como la versificación más utilizada y mejor construida por los payadores al son de la melodía de su guitarra: la milonga. La décima espinela, atribuida a Vicente Espinel, se constituye en diez versos octosilábicos de rima consonante —A B B A A C C D D C —, respetando casi siempre al español rioplatense haciendo equivalentes a los fonemas de c/z con la s y de la ll con la y. Por otra parte, algunos payadores pueden mantener arcaísmos derivados de andalucismos como ao por ado, o la elisión de las consonantes finales especialmente la s. La melodía de la milonga arpegiada en el cordaje de una guitarra clásica tiene de base musical el candombe africano llegado a las costas de Argentina y Uruguay con la comercialización de esclavos, que fue introducida y tomó vigor gracias al talento de Gabino Ezeiza, primer payador argentino afrodescendiente de esclavos.

Gitarra klasiko baten soketan arpegiatutako milongaren melodiak candombe afrikarrean du oinarri musikala, Argentina eta Uruguaiko kostaldeetara esklaboekin iritsia. 180

(AABCCB), zortziko txiki exasilabo eta asonanteak bals melodian (ABCD EFGD), habanera ukitua daukaten alejandrinoak… Argentinan belaunaldiz belaunaldi transmititu da payadoreen artea, ahoz aho, modu autodidakta batean eta izaera kostunbrista batekin, bai landa eremuan eta bai hiriguneetan, eta balio eta tradizio kulturalak zaintzea du ezaugarri. Payadoreak hainbat rol bete izan ditu historikoki: kronista, kazetaria, herri zapalduaren babeslea, musikaria eta bizitzaren kantorea bere perspektiba guztiekin. Poeta sozialaren dohain eta bertuteekin ideologia propioz kargatu da, bere kausa nazionalarekin engaiatu, eta klase herrikoien problematika ordezkatzen duen herritar duinena da. Payadaren aitzindarietako batek idatzitako dezima bikain hau baliatuko dut: “Payador: es tu misión cuando en versos te pronuncias ser eco de las denuncias del robo y la explotación del crimen, la corrupción, que arrebatan nuestra paz. Si tu mensaje es falaz y con tus mentiras hieres: sería bueno consideres el no payar nunca más”. Marta Suint

La milonga payadora se dispersó por todo el Río de la Plata y reemplazó las melodías con las que se improvisaba en épocas anteriores como el estilo y la cifra (melodía rústica que trataba de imitar el rasgueo del flamenco español). El payador argentino no solo utiliza la milonga y la décima al momento de liberar sus versos al viento, existen simultáneamente otros metros, a saber, la sextilla hernandiana de rima consonante ABBCCB, la sextilla pareada consonante AABCCB, octavillas exasílabas asonantes en melodía de vals ABCD EFGD, alejandrinos con aire de habanera, etc. En Argentina, el arte payadoril se ha trasmitido de generación en generación con carácter oral, autodidacta y costumbrista que nace tanto en ámbito urbano como rural, el cual se caracteriza por preservar los valores y las tradiciones culturales. El payador ha cumplido históricamente el rol de cronista, periodista, defensor del pueblo oprimido, músico y cantor de la vida en todas sus perspectivas debido a

181

Inprobisatzailea sozialki engaiatzen da, eta bere bat-bateko bertsoetan islatzen da payadore bizitzan zehar sostengatuko duen ideologia. Neronek ere izan dut zintzotasun bultzada bat adi-adi zeuden ikusleen aurrean, honakoa baieztatuz: “Mire lo que estoy sintiendo le voy a pedir a Dios de que me deje sin voz si un día canto mintiendo”. Araceli Arguello Payadorearen inprobisazioa salaketa eta borroka kantu bilakatu da bataila eta iraultza garaian, erregeordetza independentziaren defentsan egindako borroka zibiletan. Bartolome Hidalgo eta Simon Mendez bezalako autoreek inbasio ingelesen aurka (1806-1807) idatzi zituzten lauko txikiak (ABBA) historiara pasatu dira. Payada ahozko ekintza dialektikoa da, gutxienez bi payadoreren artekoa, eta askotariko gaiak jorratzen dituzte: eurek aukeratuak testuinguruaren arabera edota publikoak proposatuak. Inprobisazioa ere indibiduala da, baina Platako payadaren ezaugarria da payadorearen inteligentzia eta abilezia demostratzea, kultura orokorraz jantzita egoteaz arduratzen baita. Originaltasuna asko baloratzen da, baita metaforetarako trebetasuna, eta, bertso bakoitzean, sormena eta bat-batekotasuna.

sus aptitudes y cualidades de poeta social cargado de una ideología propia, comprometido con la causa nacional, siendo el ciudadano más digno de representar la problemática de la clase popular. Hago uso de esta excelentísima décima que escribiera una de las precursoras de la payada. “Payador: es tu misión cuando en versos te pronuncias ser eco de las denuncias Del robo y la explotación del crimen, la corrupción, que arrebatan nuestra paz. Si tu mensaje es falaz y con tus mentiras hieres: sería bueno consideres el no payar nunca más.” Marta Suint El improvisador se compromete socialmente y en sus versos improvisados se refleja la ideología que sostendrá a lo largo de su vida como payador. Yo misma he tenido ese impulso de sinceridad frente al público espectador, afirmando: “Mire lo que estoy sintiendo le voy a pedir a Dios de que me deje sin voz si un día canto mintiendo.” Araceli Arguello

Poeta sozialaren dohain eta bertuteekin ideologia propioz kargatu da, bere kausa nazionalarekin engaiatu, eta klase herrikoien problematika ordezkatzen duen herritar duinena da. 182

Badago aurreko lerroetan azaldutakoa ilustratzen duen pasadizo bat. Don Carlos de Molinaren emankizun batean (San Pedro, Buenos Aires, 60ko hamarkada) tertuliakide batzuk zarata egiten hasi ziren hura izorratzeko asmoz. Molinak dezima batekin erantzun zien: “Los que piensan con los pies aplauden con los zapatos”. Carlos Molina Mi minorraren konpasean musikatutako payada, zubi eta lehengai izan da payadorearentzat, penak eta pozak adierazteko garaian. Eta gitarra borroka tresna gisa baliatu du bere iritzi berekoa ez den payadore batekin eztabaidatzeko. Kasu horietan talka dialektiko bat ematen da, “kontrapuntuko payada” izena duena. Payadoreak eskema mental bat eraikitzen du bere bertsoa gorpuztu eta naturalizatzeko, inprobisatzen duen unean egiten duen prozesu kognitiboa poesiaren edukian zentratu behar baitu. Prozesu fisiologikoak, hala nola instrumentu bat jotzea edota errima, metrika eta tonalitatea aukeratzea bere-berezko duen erraztasunez egiten ditu. Payadoreen gehiengoak pentsatzen du payadorea jaio egiten dela, eta, determinismo biologiko horretatik abiatuta, gero hezi eta fintzen dela. Baieztapen hau sostengatzen da edonork ikasi dezakeelako inprobisatzen, baina

El canto improvisado del arte payadoril se ha convertido en denuncia y arenga en épocas de batalla y revolución en las luchas civiles en defensa de la independencia virreinal. Autores como Bartolomé Hidalgo y Simón Méndez fueron los cultores de las cuartetas – ABBA- que han quedado plasmadas históricamente en contra de las invasiones inglesas de 1806-1807. La payada es un acto verbal dialéctico entre dos o más payadores (improvisadores), donde se abordan temáticas diversas a elección de los mismos según amerite el contexto de presentación o tema propuesto por el público; la improvisación también es individual pero la impronta de la payada rioplatense consiste y se caracteriza en demostrar la destreza e inteligencia del vuelo poético del payador, que se preocupa por estar embebido de una cultura general. Se valora en gran medida la originalidad, el ingenio metafórico como el sustento creador y espontáneo de cada verso. Me ha sido referida una anécdota que ilustra y reafirma lo expuesto en anteriores líneas: durante una actuación De don Carlos Molina -en San Pedro, Bs As, en la década de los 60-un grupo de contertulios hacia ruido con los pies con propósito de fastidiarlo. Molina como respuesta remató una décima, así: “Los que piensan con los pies aplauden con los zapatos” Carlos Molina La payada rioplatense musicalizada al compás de la milonga en mi menor, ha sido puente y recurso del payador para expresar penas y glorias, como también ha sido su guitarra esgrima en la batalla verbal frente a otro paya-

183

horrek ez du bermatzen publikoaren aurrean hitz erraztasuna izan eta horrekin gozatzea. Kontrapuntu edo inprobisazio baten aurrean azkar erantzutea oso garrantzitsua eta ia hil edo bizikoa da payadorearentzat, ez baitauka zalantzetarako astirik (edo publikoak ez dio ematen, are gutxiago bertsoak punta-puntakoak ez badira). Hector Aldo Crubelier payadorearen dezima bat ekarriko dut hona, Alvaro Casquerorekin ari zela honek galdetu baitzion: “Zertan datza inprobisazioaren artea?”. Crubelierrek erantzun zuen: “Es la rapidez mental, también es la captación y la firme retención que integra lo elemental. Es la fuerza espiritual que al genio creador anima en la inspiración que prima cuando en repentino enhebro concibe un verso el cerebro con buena métrica y rima”. A.A.C.

dor que diciente y discrepa en ideas y concepciones. En este caso, en que se produce un enfrentamiento dialogal, se denomina: “Payada de contrapunto” El payador concibe sus versos en un esquema mental de versificación que debe corporeizar y naturalizar, ya que el proceso cognitivo que realiza al momento de improvisar debe enfocarse en el contenido de la poesía. Los procesos fisiológicos (ejecutar un instrumento) como el haber escogido tipo de rima, métrica y tonalidad musical, son procesos que realiza de forma innata. La mayoría de los payadores rioplatenses consideran que payador se nace, lo cual partiendo de este determinismo biológico luego se instruye y perfecciona. Se sustenta esta afirmación por la razón de que cualquier persona que se proponga estudiar y practicar la improvisación puede lograrlo, pero no con ello se asegura que posea la facilidad de “palabra” frente al público y logre disfrutar de la puesta en escena. La rapidez de respuesta frente a un contrapunto o una improvisación es muy importante y casi vital para un payador porque no hay tiempo para dubitaciones (o al menos el público no lo concede, menos si los versos no son brillantes y prodigiosos) es por ello que citaré una décima hecha por el payador Héctor Aldo Crubelier en una payada con Álvaro Casquero en que este le pregunta “¿en qué consiste el arte de improvisar?”, Crubelier responde: “Es la rapidez mental, también es la captación y la firme retención que integra lo elemental. Es la fuerza espiritual que al genio creador ánima en la inspiración que prima cuando en repentino enhebro concibe un verso el cerebro con buena métrica y rima” A.A.C. La repentización esta engarzada al ingenio del poeta. A la hora de pensar una décima, una de las versificaciones más complejas, los últimos versos son los primeros que se han pensado para el final, es decir: la tesis o remate esta

Payadoreak eskema mental bat eraikitzen du bere bertsoa gorpuztu eta naturalizatzeko, inprobisatzen duen unean egiten duen prozesu kognitiboa poesiaren edukian zentratu behar baitu. 184

Bat-batekotasuna poetaren zorroztasunarekin lotua dago. Dezima bat pentsatzerako orduan (bertsoak egiteko modu konplexuenetakoa), azken bertsoak dira pentsatu diren lehenak: tesi edo errematea azkeneko bi bertsoetan kondentsatua egoten da, eta aurretik doazen bertsoek sarrera edo garapena ematen diote ideia zentralari. Inprobisazioa dohain eta entelegu kontu bat da, eta beraz, ez du genero bereizketarik egiten. Argentinan eta Rio de la Platako arroan egon da eta badago payadore kopuru garrantzitsu bat, gehienbat gizonezkoz osatua; baina azken urteetan emakumearen rolak gorakada eta une gorena bizi ditu bira historiko bat emanez. Ahozkotasuna ikertzen duten adituen lanek historian sakontzea ahalbidetzen digute, eta inguru hauetan izan ziren lehen payadorak irudikatzen hastea, nahiz eta ez dagoen emakumeen praktika ziurtatzen duen dokumentazio froga sinesgarririk 1972. urtea arte. 1915 inguruan kokatu dezakegu Aida Reina, eta bera bezala asko aurkeztu ziren zenbait ikuskizunetan payadora gisa, nahiz eta ez dakigun hala ziren edo aurretik konposatutako kantuak abesteagatik izendatzen zituzten horrela. 1972an Marta Suint agertu zen, eta hori hartzen da Rio de la Platako emakume payadorearen historiaren hasieratzat. 1991ko irailaren 29an, Ramos Oteron (Buenos Aires) izan zen, guk dakigula, lehen payada bi emakumeren artean: Marta Suint eta Liliana Salvat. Egun badaude

condensado en los últimos dos versos, los versos que le anteceden cumplen la función de introducción y desarrollo que le da pie a la idea central. La improvisación es una cuestión de intelecto y aptitudes, por consiguiente el arte repentista no hace distinción de género. En Argentina y la cuenca del Río de la Plata tuvo y tiene una cantidad importante de payadores cultores del arte en su mayoría varones por lo que el canto payadoril ha sido puramente viril, pero los últimos años el rol de la mujer ha tenido su auge y apogeo dando un giro histórico. Las arduas investigaciones hechas por los estudiosos del canto oral, nos dejan ahondar en la historia y dar cuenta de las primeras payadoras que se supone tuvo estas regiones, aunque no haya documentación fidedigna para acreditar la práctica femenina del canto controversial hasta 1972. Dentro de la época de 1915 podemos ubicar a Aida Reina, aunque como ella son varias las mujeres que se presentaron en espectáculos como payadoras, lo que se ignora, es si realmente eran o se las titulaban así por ser intérpretes de canciones compuestas con anterioridad y cantadas en espectáculos circenses. En 1972, con la aparición de Marta Suint, en el escenario payadoril rioplatense, se considera que comenzó la historia de la mujer payadora en el Río de la Plata. El 29 de septiembre de 1991, en Ramos Otero –Bs Astuvo lugar la primera payada que haya constancia fehaciente, entre dos mujeres payadoras rioplatenses. La sostuvieron: Marta Suint y Liliana Salvat. Actualmente hay payadoras profesionales en el territorio argentino, no obstante tres de las más reconocidas son mayores de 40 años. Las mujeres improvisadoras han tenido que abrir camino frente a la estigmatización y prejuicios histórico— culturales demostrando el sobrado talento que poseen, el mismo que en-

185

payadora profesionalak Argentinan, baina aitortza handiena dutenetatik hiruk 40 urte baino gehiago dauzkate. Emakume inprobisatzaileek bidea zabaldu behar izan dute estigmatizazioaren eta aurreiritzi historiko eta kulturalen aurrean, soberan daukaten talentua erakutsiz, eta horrek berak ezinezko bihurtzen du albo batera uztea ikuspegi eta ukitu femeninoaren ekarpen aberatsa. Gautxajeak, urte luzetako itxaronaldiaren ondoren, gustura eta poztasunez hartu du rol femeninoa gautxoaren eta payadaren gorazarrea egiten aritzea. Gaztediak bere bidaia hasi du bat-batekotasunaren bidean, baina agerikoa da gehienak gizonezkoak direla. Orain arte, hogei urte inguruko emakume bakarra naiz bere bertsoak haizetan idazten, baina badaukat itxaro-

candila y deslumbra de manera que es imposible enajenar e ignorar el rico aporte del matiz y la perspectiva femenina. El gauchaje y arte primero, luego de muchos años de espera, ha recibido con mucho agrado y alegría que el rol femenino se haya propuesto revalorizar, defender y enaltecer al gaucho y el arte payadoril. La juventud emprende su viaje en el camino del repentismo, pero es notorio el hecho que la mayoría, son varones. Hasta el momento soy la única mujer veinteañera que transita su camino escribiendo versos en las páginas del viento pero, mantengo la esperanza que pronto surgirán nuevas voces que se integren al oficio de la improvisación.

Emakume inprobisatzaileek bidea zabaldu behar izan dute estigmatizazioaren eta aurreiritzi historiko eta kulturalen aurrean, soberan daukaten talentua erakutsiz… 186

pena eta sortuko dira bat-batekotasunera batuko diren ahots berriak. Uste dut payadorearen artea nirekin jaio zela 1995eko otsailaren 20 hartan, Pozo del Molle nekazari herri txikian, Cordobako hego-ekialdean. Familia kostunbrista eta tradizionalista batean hezi ninduten, eta zaldizko ospetsuen biloba, alaba eta arreba naiz. Horregatik hasi nintzen txiki-txikitatik payadaren artea ereiten. Zaldiekin, jineteadekin eta payadoreekin lotutako ezagupenak barneratu ditut, eta horiek dira nire oinarria gautxoaren tradizioa babesten duen publiko baten aurrean abestu behar dudanean. Bost urterekin Martin Fierroren bertsoak errezitatzen nituen, eta Saul Huenchul payadore patagoniarrarenak. Denbora pasatu ahala, nire gitarraren mi minorrarekin kateatu nintzen, nire ahotsa milongetan afinatuz. 18 urterekin, sekulako ohorea izan nuen, Marta Suint argentinarrak eta Jose Silvio Cubelo uruguaitarrak eman baitzidaten payadore bataioa. Artearen bideek toki askotarikoak ezagutzera eraman naute, Euskal Herria barne. Egun, Villa Mariako unibertsitatean nabil Hizkuntza eta Literatura ikasten. Aldi berean, nire bat-bateko poesia eta emakume kantua errespetuz eta konpromisoz daramat edozein tokitara. Ume nintzela jendea harritu egiten zen egunerokotasuneko gauzak poetizatzeko neukan gaitasunarengatik; jakin, nire heziketa eta ikaste prozesuan ez nuela maisumaistrarik izan eta autodidakta naizela. Horregatik, liluratuta gogoratzen dut nola xehatu nuen dezima eta nirea zen bat osatu bertso soil batzuekin.

187

El arte del payador considero que ha nacido conmigo aquel 20 de febrero de 1995 en el pequeño pueblo agrario de Pozo del Molle, ubicado al sudeste de la Provincia Córdoba. Crecí y fui educada en una familia costumbrista y tradicionalista, nieta, hija y hermana de grandes jinetes. Es por ello que desde temprana edad mi alma ha cultivado el arte del payador. Desde pequeña he adquirido los conocimientos costumbristas de caballos, jineteadas y payadores que han sido mi basamento al momento de improvisar frente a un público espectador defensor de la tradición gaucha. Con tal solo cinco años de edad ya recitaba versos de Martín Fierro y del payador patagónico Saúl Huenchul. Con el pasar del tiempo me engarcé al mi menor de mi guitarra y me hermané a ella afinando mi voz en las milongas. A los 18 años recibo el honor del bautizo como payadora por Marta Suint y el Uruguayo José Silvio Curbelo. Los caminos del arte me han llevado a conocer diferentes geografías de la Argentina, Uruguay, España y Francia. Actualmente su estudiante avanzada de la Licenciatura en Lengua y Literatura en la Universidad de Villa María. Desde entonces mi poesía repentina es estandarte que llevo con el debido

Munduari zerbait esan eta zerbait uzteak eraman naute aldapa gailendu eta adiskide payadoreen errespetua izatera. Nire aurrekariak izan diren emakumeak mugimendu feministaren aitzindariak izan dira payadari dagokionean, bertsogintzan entelegua eta talentua gailurrera eramanez genero berdintasunari gorazarre egin diotenak, hala nola Marta Suint, Liliana Salvat eta Susana Repeto. Emakume bezala kimera askori egin behar izan diet aurre, giro tradizionalista eta payadorean historikoki gizonak izan direlako protagonista. Garaiak aldatu dira, edo hobeto esanda, aldarazi ditugu borrokaren indarrarekin eta parte hartzearekin. Nire kantuaren lehengaia neure bihotzaren eta arimaren sakontasunetik jaiotzen da, artearen langile batek bizitzaren bidean jasotzen dituen esperientzietatik, baina bereziki, nire sorlekutik ernaltzen da: nire herria, nire familia eta nire ohiturak. “Quiero pedirle al creador en resurrección resuelta que no permita mi vuelta si no existe el payador”. Araceli Arguello

respeto y compromiso. Los sueños de payadora alimentan el anhelo de llevar mi humilde canto de mujer a cada rincón del mundo. En mi niñez observaron asombrados la capacidad de poetizar la vida cotidiana; a saber que mi instrucción y aprendizaje en cuestiones de payadas careció de maestros y fui autodidacta. Es por ello que aún recuerdo la fascinación con que desglosé la décima y pude estratégicamente concebir una como propia con rudimentarios versos. La necesidad de dejarle y decirle algo al mundo es lo que me ha llevado a repechar la cuesta y ganarme el lugar y respeto con que mis compañeros payadores me reciben. Las mujeres que me anteceden en el arte, han sido precursoras del movimiento feminista en lo que es la payada, llevando el intelecto y talento de versificación a la cúspide de lo posible por enaltecer la igualdad de género, como lo ha hecho Marta Suint, Liliana Salvat y Susana Repeto. Como mujer me he enfrentado a diferentes quimeras, ya que el ambiente tradicionalista y payadoril ha sido históricamente protagonizado por hombres. Los tiempos han cambiado, o mejor expresado, los hemos hecho cambiar a fuerza de lucha y participación.

•

La materia prima de mi canto nace desde la profundidad de mi corazón y alma, de las propias experiencias de vida que un trabajador del arte recoge en el camino, pero por sobre todo germina desde mi lugar de origen; mi pueblo, mi familia y mis costumbres. “Quiero pedirle al creador en resurrección resuelta que no permita mi vuelta si no existe el payador”. Araceli Arguello •

188

189

KOMIKIA

NORI

EGILEAK: PATXI GALLEGO ETA XABI PAYA

190

192