Bertsolari 119 by elkarmedia

KAZETARI BETERANOAREN BEGIRADA [ BERTSOA eta YOGA ]

BERTSOLARI ALDIZKARIA KAZETARI BETERANOAREN BEGIRADA 119 ZK. / UDAZKENA 2020

www.bertsolari.eus EDITATZAILEA : BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA Martin Ugalde Kultur Parkea / 20140 ANDOAIN TELEFONOA: 688 827 545 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus bertsoiragarkiak@bertsolari.eus ZUZENDARIAK:

Be単at Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora ERREDAKZIO BATZORDEA: Jon Martin, Andoni Lubaki, Harkaitz Zubiri, Antxoka Agirre eta Be単at Hach Embarek. KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora ADMINISTRAZIO KONTUAK: Zezilia Herrador Garin WEBGUNEA: Be単at Hach Embarek Irizar ARGAZKIAK: Conny Beyreuther Crezburg DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Gartzia Urbina MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios EUSKARA ZUZENTZAILEA: Txiliku Aranguren INPRIMATZAILEA: Leitzaran grafikak D.L.: SS 482/91

003 ERRIMA 004 010 AZKEN GPS PUNTUA. Andoni Lubaki 010 Izar Mendiguren eta I単aki Gurrutxaga 012 KAZETARI BETERANOAREN BEGIRADA: JOXE MARI IRIONDO (16), NIKOLAS ALDAI (52), JOXEAN AGIRRE (68) ETA JOXERRA GARZIA (96). Antxoka Agirre 130 YOGA ETA BERTSOLARITZA EDO ALDERANTZIZ. Alaia Martin 156 Felix Zubia, Elixabet Etxandi, Aroa Arrizubieta, Jon Martin, Oihana Iguaran, Iker Gorosterrazu, Enare Muniategi eta Fredi Paia 160 IPARRAGIRRE, LEHEN BERTSOLARI MEDIATIKOA ETA INOIZ IZAN DEN MEDIATIKOENA. Antxoka Agirre 180 KANTU INPROBISATUA HERRIALDE KATALANETAN. Josep Vicent Frechina 196 Nikolas Zendoia 198 ANTXOKA AGIRRE. Harkaitz Zubiri M

ALDREBES SAMARRA ATERA ZAIGUN 2020 HONETAKO UDAZKEN ARRARO HONETAN BERTSOLARITZA ETA KAZETARITZAREN ARTEKO HARREMANAK IKUSPEGI EZBERDINETATIK JORRATZEN DITUZTEN HAINBAT LANEKIN DATOR BERTSOLARI. Batetik alor honetan eskarmenturik handiena duten lau kazetariri eginiko elkarrizketa bana dator. Joxe Mari Iriondok, Nikolas Aldaik, Joxean Agirrek eta Joxerra Garziak euren ibilbidea aletuko dute, eta honekin batera baita bertsolaritzak azken hamarkadetan egindako bidearen hainbat zertzelada zaporetsu eskaini ere. Bestetik, bere jaiotzaren berrehungarren urteurrena oraintsu izan denez, Iparragirreri buruzko erreportajea eskaintzen dizuegu, pertsonaiaren dimentsio mediatikoan zentratzen dena. Azkenik, testu hauen egilea den Antxoka Agirrek bertsolaritzaren historia mediatikoa ardatz duen tesia aurkeztuko digu, bertsolaritzaren ikerketan murgilduta dabilen beste ikerlari batek, Harkaitz Zubirik, egindako elkarrizketan. Kontu hauekiko interesik ez duenarentzat ere badakarkigu uzta. Hainbat bertsolarik yoga praktikatzen duela jakitun, harreman honen inguruko erreportajea helarazi digu Alaia Martinek. Josep Vicent Frechina inprobisatzaileak Herrialde Katalanetako kantu inprobisatuaren panoramika bat eskaini digu baita; Andoni Lubaki gerra kazetariak Sahara, bere lanbidea eta bertsolariak lotzen dituen testu polit bat; eta Nikolas Zendoiak ere egin du bere ekarpentxoa Idazmakinaz atalean. Zortziko Haundiak, Bertsolaritzaren Hemerotekak eta IĂąaki Gurrutxaga nahiz Izar Mendigurenek Ttakun eta Herren atalean jasotako bertsoek osatzen dute zenbakia. Guzti horien aurretik Zaldi Eroak gaia jartzen deneko uneari emandako enegarren buelta honekin ematen dizugu ongietorria. Tarte bat hartu eta gozatu. > > > > > > > >> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > >> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > >> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > >> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > >>>>>>>>>>>

ZALDIEROAREN ERRIMA

HEMEROTEKA

BERRIA TESTUA: AMAIA IGARTUA ARISTONDO 2020-07-11

MIKEL ARTOLA: â&#x20AC;&#x153;BERTSOTAN EGITEKO TEKNIKA SINPLEA DA; APLIKATZEA, EZâ&#x20AC;?

tzen da, eta horrek bukaerako helburu komunikatibo bat eskatzen du, hau da, bertsoa zerbait komunikatzeko egitea. Aurretik idatzi egin behar da, eta, gero, buruz ikasita edo paperetik kantatu. Bertsozale Elkartean metodologiaren berrikuntza ari zarete garatzen. Duela bi edo hiru urte irakasleen arteko gogoeta abiatu genuen. Eredu hori zalantzan jartzen hasi ginen, ez gaizki funtzionatzen zuelako, baizik eta pentsatu genuelako erronka bat izan zitekeela ikasleak batbatean sortzen jartzea hezkuntza arautuan ere. Zeintzuk dira metodologia berriaren ezaugarriak? Gaitasunetan oinarritutako paradigma bati jarraituz gero,

Ikasleari papera kendu, eta batbatean sortzeko gaitasuna eskatuko dio bertsolaritzako irakasgaiak laster. Ahozkotasuna gehiago lantzeko helburuarekin, Bertsozale Elkartea metodologia berri bat ari da garatzen. Elkarteko kide Mikel Artola Izagirre (Alegia, Gipuzkoa, 1989) haren inguruan arituko da EHUko udako ikastaroetan, uztailaren 9an.

gaur egun hezkuntzak egiten duen bezala, metodologia aktibo bat erabili behar dugu. Funtsean, horrek esan nahi du, batetik, praktikatik edo eginez ikastea, eta, bestetik, ikasleak autonomia izatea bere ikasketa erregulatzeko. Irakaslearen lana motibatzea izango litzateke, ikasleei ikasteko gogoa eragiteko baliabideak eskuragarri jartzea. Zeintzuk izango dira ariketa praktiko horiek? Bertso eskoletan egiten direnak: errimak lantzeko errima kateen jolas bat egitea, adibidez. Jolasetik gertu dauden jarduerak proposatzen ari gara, gehienbat. Metodologia oraindik guztiz itxi gabe dagoen arren, praktikan azken urteetan funtzionatzen ari dena biltzen ari gara, eta hori lau arlotan dago antolatua: hizkuntza gaitasuna, musika, kultura eta trebetasun pertsonal eta soziala. Berez, bertsotan egiteko teknika nahiko sinplea da, baina aplikatzea ez da izaten hain erreza: oinaren araberako esaldiak egin behar dira, bukaerako errimaren arabera moldatu behar da gainontzeko esaldia, bakarrik kantatzen jakin behar da, jendaurrean egoteko beldurra gainditzenâ&#x20AC;Ś Zergatik da garrantzitsua ahozko sormena lantzea hezkuntza arautuan? Gizartean egunero dauzkagu geure burua azaltzeko premia

Gaur egun, zein metodologia erabiltzen da hezkuntza arautuan bertsolaritza irakasteko? Orain arte, metodologia bertsolaritzaren curriculumak ezarri du. 2008an sortu zen, eta geroztik egin diren materialak hartan oinarritu dira. Sekuentzia didaktikoen metodologia erabil-

ematen diguten egoerak: pertsonalak, jendaurrean hitz egitea egokitu zaigulako edo lan elkarrizketa bat egin behar dugulako. Horretan, nik uste, bertsolaritzak ekarpen ikaragarria egin dezake, eta jada egiten du. Azken batean, ikaslea ohitzen da besteen aurrean jartzen bere iritzia modu antolatu batean azaltzeko. Idatziz egiten denak ez du eskatzen besteen aurrean jartzea, baina ahozko sorkuntzak bai. Horri eransten baldin badiogu inprobisazioa, zer esanik ez. Inprobisatu beharrak ziurgabetasuna dakar, eta ikasleak horretan ere trebatzen dira. Zer eragin izan dute eskola hauek euskararen erabileran? Eskoletan askotan esan izan digute euskaraz pentsatzen jartzen ditugula ikasleak eta erreferente batzuk ematen dizkiegula. Gaitasun komunikatiboa ez ezik, erabilera sustatzeko ere balio du. Gainera, kultur transmisioan ere eragina du, kultur ondarean txertatzen direlako, baina modu aktibo batean, parte hartzaile izanez.

Nolakoa izaten da klase horien harrera? Ikasleak gogoz joaten dira? Orokorrean, harrera oso ona izaten da. Egia da abantaila batzuk ditugula: beraiek ez gaituzte eguneroko irakasle modura ikusten, eta ikasgelara sartzean antzematen duzu nobedade bezala hartzen dutela. Probatzen dutenean zer den bertsotan egitea, disfrutatu egiten dute. Eskolen balorazioa ere oso positiboa da. Ahozkotasuna lantzeko premia du hezkuntzak, baina zalantzak di-

tuzte nola egin dezaketen. Horregatik funtzionatzen du proiektu honek.

Leku batzuetan erraztasun gehiagorekin beste batzuetan baino, eskola bakoitza modu desberdinean antolatu delako. Hala ere, proiektuak martxan segitu du. Kasu batzuetan, bertsolaritzako irakasleak Internet bidezko klaseetan parte hartu izan du, bertako tutoreek lagunduta. Beste batzuetan, etxean egiteko moduko lanak bidali dira. Horretarako oso baliagarri izan zaigu orain bi urte martxan jarri genuen bertsoikasgela.eus. Material mordoa dago etxetik ere landu ahal izateko.

Azken hilabeteetan hezkuntza ez-presentziala izan da, koronabirusaren eraginez. Nola moldatu zarete egoera berrira?

Zer moduz baloratu dute egokitzapen hori? Guraso batzuek eskertu dizkigute hizkuntza modu jolasti batean lantzeko ariketak. Gainera, ikasleek euskaraz oso gutxi hitz egin dute konfinamendu garaian, eta bertsolaritzako klaseak eguneroko dinamika aldatu die, eta euskararekin

kontaktuan jarri ditu modu ludiko batean. Posible litzateke irakasgai hori modu ez-presentzialean luzaroan egitea? Luzaroan iraungo balu, arazoak sortuko lituzke. Klasean gaudenean, ikaslea gorputz batekin jartzen da besteen aurrean, eta hori online egitea ez da gauza bera. Ez gaude ziur ahozkora gehiago hurbiltzen den metodo berri hau nola molda litekeen Internet bidezko ikastaroetara.â&#x20AC;˘

HEMEROTEKA

I BERRIA TESTUA: JOANA IBARGARAI 2020-06-25

XALBADOR, EHUN URTEZ SORTZAILE

Hiltze eguna hain ezagun egin zaionari sortze eguna ere aipatzea zor. Berria den zerbait nekez daiteke idatz hari buruz. Ehun urte pasatu dira Fernando Aire Xalbador sortu zenetik. 44 hil zenetik. Beraz, oroitu. «Oroitu behar dugu».

Xalbadorren biziaz, haren bertsoez eta idazkiez egin zuen Xalbador liburua Mixel Itzainak 2014an. Zergatik? Jendeak ez dezan ahantz: «Nor izan zen eta egin zuenaz oroitu behar dugu». Eta Itzainak, 87 urterekin, ez du liburua irakurri beharrik horretarako. Gogoz dakizki Xalbadorren bertsoak, garaiko saioak berriz biziko balitu bezala. Gai emaile eta saio antolatzaile gisa ibilia da, eta 87 urteko memoriak atxiki ditu denbora hartako erran moldeak eta Xalbadorren «bertso izugarriak». Emozioz beterik so egiten dio iraganari, eta sortzetik ehun urteren burura horrela laburbiltzen du nor izan zen: «Bertsolari gaitza. Sekula izan eta berriz izanen ez dena» Urepeleko (Nafarroa Beherea) Xalbadorrenea etxean sortu zen Xalbador. Itzaina, berriz, kilometro batzuk beherago eta hamahiru urte berantago, Alduden. «Leku berekoak ginen, eta euskara bera genuen. Halako giro berezi batean handitu gi-

nen. Gazte ginelarik, Alduden bertsolaritza eta kantua biziki azkarrean ziren, bizi ziren. Bertsolaritza txikitatik ezagutu dut, eta Xalbador ere bai». Aldudeko aitatxi bertsolaria zuen Xalbadorrek, eta Aurizberriko amatxi, ditxolaria. Nonbaitetik bazuen ikasia. Basarri eta Uztapide bezalakoekin hazi zen Xalbador, eta Mattin lagunarekin ari izan zen bikote gisa frankotan. Eta «jitea, bazuen alimaleko jitea», Itzainaren hitzetan. «Jendea ostatuetan zebilen, Bankan, Urepelen, Alduden… eta bazen anitz bertsolari; Hiriarte, Harrieta, Zubikoa… Mundu horretan bizi izan gara haur den-

boran, eta biziki goiz ulertu nuen gizon horrek bazuela zerbait mugagabea». Ostatuz ostatu eta plazaz plaza, fama handituz joan zitzaion artzain eta bertsolariari. Saioak eta txapelketak ugarituz joan zitzaizkion, batez ere 1946tik 1960ra bitartean Hego Euskal Herrian. Eta izan zen delako egun hura, 1967ko txistuena. Egun horrek fama «alimalea» eman zion. Txapelketa horretan Itzaina han zen, epaile gisa, gainera. «Egun horretaz beti oroituko naiz». Baina hori gabe ere haren poesiak izana zuen entzutea «Euskara ikaragarria zuen. Bertsoak zuzen eta trinko egiten zituen. Errimak aberatsak zituen, eta erraten zuenak bazuen indar; bazuen errateko manera bat beste nehork ez zuena», dio Itzainak. Bat-bateko bertsoak ukanak ditu kausiturik, eta ida-

tzizkoak ere ausarki landurik. Hala, Xalbadorrek hiru liburu baditu utziak; Ezin bertzean (1969), Odolaren mintzoa (1976) eta Herria gogoan (1981). Gaiek garaia islatzen dute, baina gaurkotasuna ere atzeman daiteke «batzuetan». Haren eskuizkribuak ukan ditu Itzainak, eta han ikusi nola egiten zituen bertsoak hobetu eta aldatu, «bikain» utzi arte. Gai sarkorretan bazuen ikaragarriko «dohaina»; barna joaten zen, «desberdin». Zerk egiten zuen ezberdin? «Egia erraten zuela. Ez zen alegiazko gaiez ari; bere egun guzietako biziaz ari zen; artzaingoaz, etxeaz, herriaz [Urepele] eta gero, gai zabalagoez, Georges Pompidou eta John Fitzgerald Kennedy hil zirelarik bezala». Itzaina oroit da Xalbador entzun zuen lehen aldiaz: «Nik hura ikusi dut lehen aldiko bertso saio batean Hazparnen, eta bukatzean —ez dut uste lehenengo ezarri zutenik— epaileei

ari zitzaien bertsotan. Piarres Lafitte han zen, eta erran zidan Xalbadorrek erran ziela ‘nik ez dut juje beharrik jakiteko hoberena naizela’, eta arrazoi zuen!».

BERRIA TESTUA: AITOR BIAIN 2020-06-19

BALEIKE 2020/07/12

JOSEBA ARREGI, “ALTZU”, HIL DA

Omenaldi eguna Xalbadorri omenaldi eguna egin behar zioten 1976an, eta egun hartan bertan hil zen, Urepelen. Egun hori Itzainak zuen antolatua, Eskualtzaleen Biltzarraren izenean. «Anitz saio muntatzen nuen orduan, kasik 30 bat herritan Ipar Euskal Herri honetan. Hego Euskal Herrian egiten zizkioten omenaldiak, eta joan nintzaion ikustera proposatuz zerbaiten egitea hemen. Baietz. Galde egin nion non nahi zuen, Alduden edo Urepelen. Urepelen. Hark hauta zezan eguna. Hazilaren 7a. Biok hautatu genuen». Mezatik landa aurkeztu beharra zuen Odolaren mintzoa liburua. Aranalde apaizak zuen liburua atera, eta lehen aldia zen horrelako egun bat antolatzen zutela Ipar Euskal Herrian. Bazkaria eta bertso saioa egin behar zituzten, eta Xalbadorrek eman behar zituen azken bertsoak. «Alimaleko jendea zen. Goizean 800 eta arratsaldean 1.500, sekula ez ikusia».

Ez zion inoiz erronkari muzin egin, ordea, eta tinko eutsi zion, harik eta 1989an kantatzeari utzi zion arte. Oztopo ugari izan zituen bidean, baina guztiei aurre egin eta gerraostean plazak eta txapelketak berreskuratu zituen belaunaldiko bertsolarietako bat izan zen. Igandean zendu zen, 86 urterekin. Berriatuan (Bizkaian) jaio zen Arregi, 1934an. Jon Mugartegi ere bertan jaiotakoa da, eta, hain zuzen, Mugartegi bera eta Jon Azpillaga, Berriatuara joan zen bizitzera 16 hilabeterekin ,izan zituen bertsotan kantu lagunik ohikoenak. 2018an hil zen Mugartegi, eta eta 2017an, berriz, Azpillaga.

Emozioz beterik oroitzen du eguna Itzainak eta gaur egungo egoeraz galdetzean, baikor. Edo ez. «Bertsotan ari dira, bai, onak dira, baina hein batean. Gai sarkorretan ez doaz urrun». Eta Xalbadorri buruz: «Haren bertsoak ikasi».•

1960ko hamarkadan, hiru aldiz hartu zuen parte Arregik Bizkaiko Bertsolari Txapelketan, eta hiruretan iritsi zen finalera: 1962an, 1964an eta 1966an. Horrez gain, Txapelketa Nagusian ere hartu zuen parte, birritan: 1982an eta 1984an.•

INAXI ETXABE BERTSOLARI OIKIARRA HIL DA

Oikiako Soburutz baserrian 1933an jaioa, Zarautzera ezkondua zen. Hainbat aldizkaritan argitaratu zituen bertso idatziak, eta Basarriren bertso batzuei erantzunez egindako sorta hau izango da beharbada ezagunena. Isilarazitako emakume bertsolarien belaunaldi oso baten lekuko izan zen, eta oholtzan azkenengo aldiz 2015eko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketako finalean ikusi genuen, hark jantzi ziolako Beñat Gaztelumendiri txapela.•

KANPOTIK

AZKEN GPS PUNTUA TESTUA: ANDONI LUBAKI

“Inprobisatu egingo dugu”, erantzun du Ahmed Salemek. Koronela berau. Dena neurtuta duena, inprobisatzen! Autoan sartu gara eta, paperik gabe, bidaiari ekin diogu.

HASSANAK SOBRE LA MARCHA ESAN DU. AHMED SALEM AUTOAN SARTU DA ETA NIK EZ DAKIT NORA BEGIRATU. “EZ AL GENUEN adostutakoa egin behar?”, galdetu diet biei. Saharako errefuxiatu kanpamentuetatik Tifaritiko mendietara joan beharra dugu. 600 kilometro. 14 ordu, egun bakoitzeko, autoan. 2 egun, nahi dugun tokira iristeko. Garrantzitsua den paper bat behar dugu Aljeria eta Mendebaldeko Saharako muga zeharkatzeko. Ez da ageri paper hori emango digun funtzionario sahararra. 14:00ak dira eta muga 18:00etan itxiko dute. Tartean, 300 kilometroko harea bidea.

2009. urtea da. Ez dut kamera digitalik oraindik, baina mundua ezagutu, ikusi, ulertu eta ezagutarazteko grina dut. Ez dut Lubaki ezizenik oraindik. Hemen, Saharako errefuxiatu kanpamentuan, Andoni naiz soilik. Ez dut nirekin ordenagailurik, telefonoa saldoarekin dabil eta dei mugagabeak fikzio hutsa dira. Nirekin koaderno bat daramat. Dena apuntatu eta gogoetak idaztean, GPS puntua jartzen diet. Badakit nire lehen argazkia Birmanian XXXX.XX eta XXXX.XX atera nuela. Kotxea Marokon XXXX.XX eta

XXXX.XX puntuan gelditu zitzaidan. Leku bakoitzak du bere koordenatua. Eta Tifaritiko gogoetei XXXX.XX eta XXXX.XX izenburua jarri beharko diedala uste dut. Iparra galtzeko beldurrez hegoaldera jo izan dut beti eta. (Honako hau da egun horretan gauean, basamortu erdian, frontalaren argipean, bidaia koadernoan idatzi nuena) Ahmed Salemek (beste behin) bizi ikastaro bizkor bat eman dit. Maisuak, bizi honetako genioak, inprobisatzaile bikainak izan omen dira. Beti. Saharako kantaririk onenak inprobisatzaileak omen dira. Amgala batailan inprobisazioak eraman omen zuen Polisarioa garaipenera. Lehenago irabazitako jakintzak eta inprobisazioak eramaten omen du bikaintasunera. Allah-ren laguntzaz, inprobisazioak Bizia gehiago disfrutatzera eramaten omen du. Bertsolaritzaz hitz egin diet orduan. “Dena hobea

Honako hau da egun horretan gauean, basamortu erdian, frontalaren argipean, bidaia koadernoan idatzi nuena.

da maisutasunez inprobisatzen duzunean”, esan du Hassanak; ez, hala, zortean sinesten duzunean, kontrakoa baita hori. Inprobisatzen dakienak zorte txarra ekiditen omen du. Denean gehiago inprobisatzen ikasi beharko nukeela uste du. Paperik gabe atera gara kanpamentutik eta uste baino lehenago iritsi gara behar genuen tokira. Aljeriako muga Ahmed Salem-i esker pasatu dugu. Paperik gabe. Han-

hemenka Aljeriako militarrekin hitz egin eta aurrera. Leku ederra dela dirudi, baina gauez iritsi gara eta argirik gabe ezin baloratu ingurua. Ez dakit zer koordenatutan gauden. Ez dut gehiago Garmin GPSa piztuko. PD — Ez dut gehiago GPS punturik erabiliko inoiz. Hamaika urte ondoren, paper zuriaren parean jarri naiz berriro. Bertsolari aldizkariak testu bat eskatu dit eta galduta nago. Inprobisazio abestuaren aldizkari den tenpluan gauzak ondo egin nahi eta ezin. Ahmed Salemek basamortuko 68

argazki bidali dizkit aldi berean whatsappez. “Hemen dena ondo. Hor?”. Dei mugagabeak eta Internet arnastea bezain arrunt bihurtu dira gaur egun Tifaritin, 2009an ez bezala. “Ondo. Testu batean ataskatuta. Baina osasuntsu”, erantzun diot. “Ataskatuta?”, galdetu dit berak. Konexioa eten da. Ordubetez isilik sakelakoa. “Bagoaz maniobra militar batzuetara. Zorte on testuarekin. Inprobisatu gure bizipenen inguruan zerbait. Maa salamah”, erantzun dit. •

TTAKUN -HERREN

TTAKUN

MUNDUA ALDREBES

Heldu ezkero mugara, Bi besoak paretara! Kristal sabaidun ontzi bateko Arrain presoak al gara?

IZAR MENDIGUREN

Ustez gara burujabe, Baina idi proben pare Aurrera tira ta tira goaz, albokoa ikusi gabe! Stop seinaleak... kopon, Euskaraz ez daude inon! Euskal Herria Gaztela ez ezik Bihurtu dute Washington!

Umeak helduak berez Dira gauza askotan, ez? Saguzahar ez da bat izan behar Dena ikusteko aldrebes! Inguruan parez pare Zenbat jende, zenbat lege! Zuri beltz asko ikus daitezke Zebrabideetatik ere! Nahi dut zerotik hastea, Eta behingoz ikastea, Mundua ez da baloi, ezin da Debekatu jolastea! Txirristetan pilatuta Jolasa bideratuta Zergatik daude haurrak lehoiak Bezalaxe hesituta? Kale ertzetan kamera, Kontrolatzeko norbera, Herria pizti askodun zoo Arriskutsua ote da? Espaziotan enpate Inurri ta elefante? Ibilgailuek guk baino toki gehiago nola daukate?

Kontsumo eskandaloa Baserritarrak zail loa kate handien azeriek jan behar diete oiloa! Nahiz eta agindu txapo ta denok izan aintzako Oraindik malda asko falta da Gurpildun aulkientzako! Edadetuak bankutan? Umeak noiz zuhaitz puntan? Denontzat leku bat izateko Oraindik gaude lekutan! Gune beltzak, andreenak? Barka, ez gara problemak... mundua andrebes ikusi arte hankamotz gabiltza denak! Izan ezti, ta ez ezten Segi dezagun amesten! Esna gaitezen herriz zein jendez Librea den mundu baten! â&#x20AC;˘

HERREN

Sasoiko denak pilan jarrita tabernetan, terrazetan, giza-zintzoen maskara ere erantzi genuen bertan. Denok nahi dugu aske sentitu, ikutu eta igurtzi, baina besteen askatasunak batzutan axola gutxi.

ASKATASUNA ETA GU IĂ&#x2018;AKI GURRUTXAGA

Noski ardura behar duela goitik agintze duenak baina norbere ardurak dira, nonbait, hartzeko zailenak. Zeruak ere baditu mugak ondo pentsatzen hasita zulo beltzean sartu gaitezke bulkada hutsei segika. Baina zergatik ari naiz orain filosofia merketan? Talka handiak ikusi ditut azken hilabeteetan.

Poliziarik ez dut nahi inon, penaz ari naiz aipatzen, batzutan oso zaila delako jendea justifikatzen. Epe motzeko memoria da eguzkitan urtu dena... ea etxetik kanpokoa den helduko den udazkena. â&#x20AC;˘

Hemen guztiok izan nahi dugu txori libre eta aske eskua emanda besoa hartu: hortan gabiltza desastre. Paradoxa bat dirudi baina derrigorra da halare: ezin da sortu askatasunik mugarririk jarri gabe.

Etxetik irten ginen haseran hanka puntetan bezela eta pentsatu, oh, inozente, mundua aldatu zela. Mundu hobe bat sor zitekeela balkoiko txalo artean gizakiari bere egoa berriz itzartu artean. Eta hasi ginen normaltasunez ordu gutxiren buruan gaixotasun ta gaitzen gainetik baldin bageunde moduan

â&#x20AC;˘

KAZETARI BETERANOAREN

ERREPORTAJEA

TESTUA: ANTXOKA AGIRRE ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

JOXE MARI IRIONDORI, NIKOLAS ALDAIRI, JOXEAN AGIRRERI ETA JOXERRA GARZIARI

BEGIRADA

ERR. _ KAZETARI BETERANOAREN BEGIRADA

JOXE MARI IRIONDO “Elkartearen sorrera guretzat lasaitasun bat izan zen”

ISTORIA BIZIA DA IRIONDO. Bertsolaritzaren historia, 60-70 hamarkadetako mugimendu euskaltzalearen historia eta 80-90 hamarkadetako kulturgintza instituzionalagoaren historia. Izen abizenekin, data zehatzekin, gertakari garrantzitsuenen eta pasadizo kuriosoen inguruko iruzkin xehea topatzen du segundo erdi batean kokotean daukan artxibo harrigarrian. Estilo liburuek gehienez ere ordu tâ&#x20AC;&#x2122;erdiko elkarrizketa gomendatzen dute, baina ordu tâ&#x20AC;&#x2122;erdi horretan ez gara galdetegiaren erdiraino ere iritsi. Bazkaltzera etxera joan beharra duenez bigarren hitzordua jarri behar izan dugu Zarautzko Euromarren eta pendrive batean dakartzan dokumentu mordo batekin bueltatu da bazkalondoan. Bost orduko elkarrizketaren laburpena da jarraian datorrena.

Bokazioa eta hastapenak Bertsoarekiko zaletasuna nondik zertorkizun? Bertsolariak lehenengoz Aratz-Errekan ikusi nituen, San Isidrotan, zortzi-bederatzi urte nituela. Sakristiako bi balkoitan Txapel eta Joxe Lizaso ari ziren. Hango umeek hurrengo egunetan jolas hori egin genuen etxe batetik bestera, atetik atera. Handik aurrera beti izan dut bertsolaritzaren mirespen bete hori. Bertso zaharrak ere entzuten genituen, Santa Genobebarenak esaterako. Gero, Gabirian ikasle nerabe nintzela, irakasleen liburutegian Basarriren bertsoak topatu nituen Zarauzko Kulixkak ateratakoak. Bere entzutea banuen lehendik ere, Ameriketan geneukan osaba baten bidez. Liburua irakurri eta guztia eskuz kopiatu eta buruz ikasi nuen. Oraindik ere gai naiz bertso haietako batzuk buruz kantatzekoâ&#x20AC;Ś Liburu hura deskubritu nuenetik Basarriren idatziak eta irratian egiten zuen lana oso-osorik jarraitzen nituen.

Gero, Koldo Sarasola irakasle pasiotarrak erakutsi zidan silabak kontatuz bertsoak nola neurtu, eta bertso batzuk jartzen hasi nintzen. Zuzendarien urtebetetzea zela eta abar, eskatu egiten zizkidaten. Trikiti kopla batzuk ere egin nituen, erreakzionario samarrak, emakumeen pinturen kontra eta gisakoekinâ&#x20AC;Ś Aurrerago, soldaduskan nengoela, Txapelen seme Migel zen Azpeitiko Olatz aldizkariko zuzendaria eta bertsoak eskatu ohi zizkidan. Dozena erdi bat sail bidali nion. Edo Gabiriatik Eguberrietan etxera idatzi nuen lehenengo karta ere, koplatan idatzi nuen. Gordeta daukat gutun hori. Kopla kaskarrak dira, baina gustatzen zaizkit.

Eta kazetaritzarako zaletasuna? Ni Aitzumarriagan bizi nintzen gure ama zena hil zenetik, baina gure jaiotetxean irratia zeukaten eta liluratu egiten ninduen. Gogoan daukat behin lubizi batek Errezilen baserri bat azpian hartu zuela eta hildakoak izan zirela entzun nuela, eta lo egin ezinik aparatuari begira pasatu nuela gaua, handik lau pertsonak nola hitz egin zezaketen asmatu ezinik. Gabirian, bestalde, Euskara ikasgaia geneukan eta hilean behin idatzi bat egiten genuen. Idatzi horietako batekin, Noiz amatxo? ipuinarekin, Agora saria irabazi nuen Donostian, eta Orixek argitaratu egin zuen Euzko-Gogoan. Idazteko harra orduan sartu zitzaidan. Ikasketak buruturikoan, aurrezki kutxa edo banku baterako prestatu nintzen, eta bi oposizio irabazi ere bai. Baina irratiaren aukera egin nuen soldaduskatik itzultzean. Izan ere, Afrikan soldaduska egiten ari nintzela, Radio Juventud de Sidi Ifniren barrunbea ezagutu nuen, kasualitatez, eta enamoratu egin nintzen, lehenaz gainera.

Nola hasi zinen Loiolako Herri Irratian? Soldaduskan nengoela andregaiak Loiolako Herri Irratia irekitzekotan zirela eta jende bila zebiltzala kontatu zidan eskutitz

batean. Eta bueltatu bezain pronto, 1961eko abuztuan, bankura lanera beharrean irratira jo nuen lan eske. Administrazioa eramaten eta horrelakoetan jarri ninduten hasieran, baina hilabete gutxira Juan Lekuona zuzendari jarri zenean, galdetu zidan ea ausartuko nintzen ordura arte Luis Terrado Mayorrek gazteleraz egiten zuen Beti-Jai programa euskaraz egiten.

Beti Jai izan zen hainbat urtetan gidatu zenuen programa erreferentziala. Beste irratsaio asko ere egin nuen Loiolan, baina Beti Jai-ren arrastoa gelditu da, bereziki. Magazine bat zen; 1962ko azaroan hasi nintzen eta, 1983ko martxoaren 30ean Loiolatik despeditu nintzen arte, astero-astero egin genuen: euskal kantu berriak, nik astero idatzi eta irratiko langileen artean antzezten genuen, asteburuko agenda, ebanjelioari buruzko hitzaldia igandeetan aita Patxi Altunakâ&#x20AC;Ś 21:00etatik 22:00etara egiten genuen, horixe zen eta irratiko benetako Prime Timea.

Loiola Irratian garaturiko eredua Bertsolaritzari zer tarte eskaintzen zenion? Eusebio Eizmendi Txapel zen ezagutzen nuen bertsolari bakarra. Eskatu nion eta hiru-lau egunera agertu zitzaidan â&#x20AC;&#x2DC;Jarri alkahuetea martxanâ&#x20AC;&#x2122; esanez. Zazpi bertso kantatu zizkidan Gernikako arbola gai hartuta. Irratiz eman eta, badaezpada ere, zinta etxera eraman nuen. Denuntzia izan zen, baina zintarik ez zutenez topatu, libre. Txapelen bidez, hiru azpeitiarrak etorri ziren ondoren. Eta, gero, aurrez gaia emanda moldatzen ziren mordoa zeuden inguruetan

eta horrela jarraitu genuen. Hamar-hamabi minutuko tartea izaten zen, beti bakarka, eta aurrez grabatuta.

Programa gehiagotan ere sartzen zenuen bertsoa? Astean zehar, albistegi eta bestelako irratsaioetan ere begirunez tratatzen genituen bertsolarien gaiak, eta han-hemen jasotako bertso saioak eman. Edo Saski-Naski irratsaioan, adibidez, igande goiz-eguerdietan, beti emititzen ziren bertsoak.

Bertsolariei eginiko elkarrizketarik emititzen zenuten? Bai, bertso saioen ondorenetan grabatzen nituen normalean. Elkarrizketak ia beti kanpoan, beren giroan. Asko. Grundig handia hankartean hartu eta nire Vespan ibiltzen nintzen.

Txapelketei zer jarraipen egiten zenieten? 1962ko Bertsolarien Txapelketa nagusiaren finala, eta 1965eko nahiz 1967ko final aurrekoak eta finala zuzenean eman genituen. Ez zen lan erraza. 1962koan baimena eskatu genion, zuzendariak esanda, Euskaltzaindiari. Inazio Maria Etxaide zen buru, integrista bat, Aste Santuan etxeko oilategian oiloak eta oilarrak aparte jartzen omen zituena, eta jokoz kanpo harrapatu genituen; ez zekiten zer erantzun. Ordurako, justu ezagututa nengoen Antonio Zavala, banekien Arrue, Asteasu Beltza, ezagutzen zuela eta, harekin hitz egin ondoren, baietz erantzun zidaten. Erregimeneko gizona zen Arrue, baina sui generis samarra, karlista foruzalea zelako. Euskara eta bertsolaritza maite zituen eta oso hiztun ona zenâ&#x20AC;Ś InformaciĂłn y Turismotik gai guztien zerrenda behar zutela esanez etorri zitzaizkigun, ordea, hurrena. Jakina, gairik ez geneukan, txapelketa Euskaltzaindiak antolatzen zuenâ&#x20AC;Ś Berriro ere Arruek lortu zuen traba hori gainditzea. Egunero Informacion y Turismori gidoiak bidali behar izaten genizkion. Probintziakoak izanda, bentaja autobusean bidaltzen genituela, eta erantzuna zetorrenerako jada emitituta zegoelaâ&#x20AC;Ś

Pentsatzen dut txapelketetan ere egingo zenituztela elkarrizketak eta iruzkinak. Irabazlearekin beti egin ohi genituen elkarrizketak. Eta, ahal genuela, gehiago ere bai… Pena daukat ez nintzelako ausartu 1967ko final ostean Xalbador elkarrizketatzen. Ez nintzen kazetari bezala portatu egoera hartan. Hain egoera surrealista zen hura… Ez nekien txistuak disimulatu irratirako ala ez. Erabaki nuen komentarioekin ateratzea, ‘ikaragarri gogorra da hau, zer pasatu behar du’. Beti izan dut nire ausardiaren muga horren damua. Nik errespetu handia edo handiegia izan diet bertsolariei. Haiek neuri baino handiagoa, seguruenik.

Badaukazu gogoan bereziki gustura utzi zintuen saio edo elkarrizketaren bat? Xalbadorrek azkena egindako elkarrizketa, nirekin izan zen, 76an Xenpelar saria irabazi zuenean, Donostian. Begitik operatuta zegoen, eta “Farolak konpodu dizkidate baina moto zaharrak motorra gaizki badauka, alferrik”, esan zidan. Jubilatu nintzenean, Azpeitiko Uztarrian galdetu zidaten zenbat elkarrizketa izango ziren nire ibilbidean zehar egindakoak. 4.000, esan nien, baina 8.000 ere izango dira. Horien artean aukeratzea… Gehien sufrituarazi zidana 62an Uztapidek txapela irabazi zuenean egin niona izan zen. Bere etxera joan nintzen eta planteatu nion bost bat galdera bertsotan erantzutearen ideia. Galdera egiten nion, hasten zen bertsoak idazten eta ezin idatzi. Zenbat sufritu zuen, eta nik ere bai.

Dialari errepasoa Zeuek zineten txapelketak eskaintzen zituen kate bakarra edo bazegoen gehiago? Gogora datorkidan bakarra 1965ekoa da. Lotsagarria izan zen. Donostiako Radio Popularrak Hernaniko Aitor Zineman egin zen saiora Luis Mari Bereziartua euskalduna eta Onofre Gomez Nisa izeneko galego bat, frankista totala, bidali zituen, eta geuk hartuta geneukan tokian jarri nahi izan zuten. Bertsoen ondoren erdarazko komentarioak egiten zituztenâ&#x20AC;Ś

Txapelketatik kanpo zer emititzen zuten gainerako irrati-kateek? Inoiz edo behin Segurak edo Arratek bertsoak ematen zituzten. Horretarako jarraipen finkorik gabe, ordea. Bizpahiru laguneko enpresak ziren eta gu hamazortzi ginen. La Voz de GuipĂşzcoak ez zuen sekula ezer egin Basarri, OĂąatibia, Zurutuza eta horiek egiten zuten irratsaiotik aparte. RNE-k eta Radio San Sebastianek, ezta hori ere. Donostiako Herri Irratia 1972tik aurrera hasi zen taxuzko zerbait egiten, gurekin bat egiten zuenetik. Aldai, Zubizarreta eta horiek ere orduan hasi ziren.

1970eko hamarkadan, Bilboko Herri Irratian, Pedro Mari Goikoetxeak ere eskaintzen zuen bertso tartea. Herrietako saioak grabatzera joaten zen eta tratua egin genuen trukerako.

Zu hasi aurretik irratian bertsoaren inguruan zer egin izan zen arrastorik topatu duzu? Euskarazko lehen irratsaioak Union Radion Zubimendi eta Luzearrek gerra aurretik egindakoak dira, eta han, bertsotan ibili ziren Basarri eta Matxin Irabola. Ez ziren grabatzen, baina garaiko La Voz de GuipĂşzcoan iragartzen ziren saioen edukiak. Gerra ondoren, 1949an hasi ziren berriro Basarri eta horiek Radio San Sebastianen. Agricultura y Pesca-ko Aldundiko Roke Aranbarri Epeldek ireki zien atea, Alianza Popularren sortzaileetakoa izango zena gero. Horren aktak daude Gipuzkoako Diputazioan. Esaten du Aranbarrik baserritarrak abandonatuta dauzkatela eta irratian zerbait egin beharko litzatekeela euskaraz. Jose Artetxe, Basarri, Maria Dolores Agirre eta abarrek egiten zuten astean

ordubete. Basarrik Nire Bordatxotik egiten zuen hor, apustuak eta kultura, eta albiste bakoitza bertsoekin bukatu. 1959an, La Voz de Guipúzcoara pasatu ziren, ‘Movimiento’ko irrati katera. Talde bera, eta oso antzeko programa: Agirrek, etxekoandreentzat gauzak; Zurutuzak eta Oñatibiak, antzerki moduko bat baserritar ezjakinarena eta beterinario jakintsuarena eginez, baserritarrentzat albisteak; eta Basarriren zutabea. Radio Parisek 1958an zuzenean emandako saio bat ere badago. Teodoro Hernandorenak antolatu zuen sariketa Parisko Euskal Etxean. Horko grabazioa Jokin Zaitegik egin zuen lehenengoetako zintetan. Gero, Euskaltzaindian entregatu zituen zintak, eta San Martinek edo Irigoienek hartu zituen, Eganen zenbaki batean argitaratu zen transkripzioa egiteko. Teorian, San Martinen fondoan, GFAan, edo Irigoienenean, BFAan, egon behar dute zinta horiek.

Loiola Irratiko bertsolari gazteen sariketa Nola sortu zen bertsolari gazteen sariketa? Liga txiki bat egin eta bozketak entzuleek karta bidez egin zitzaketela bururatu zitzaigun irratian. Joxe Agirre Alkiza apaizak Onena pentsuen babesletza ekarri zuen, Biona pentsuena lotu genuen guk, eta bozkatuz parte hartuko zuten entzuleentzako sari bat lotzea erabaki genuen. Fagor etxeko Lorentzo Peñak, enteratu zenean euskaraz egin nahi genuela publizitatea, sukalde oso bat jarri zuten irabazlearentzat. Sei bertsolarirekin astero buruz burukoa antolatuz aurrera egitea erabaki genuen. Astean ehunen bat eskutitz iritsiko ote ziren esperantza geneukan, eta ia mila iritsi zitzaizkigun lehen astean. Lekuonak zioen: “Pero, ¿estos chavales tienen tanta capacidad de convocatoria?”. Harrituta geu ere. Mundu bat ireki zitzaigun.

Beste bost saio egin genituen ligaren baitan, egunero jendearen parte hartzea eskatzen zuten iragarki laburrak aireratuz, larunbatero aurreko asteko emaitza argituz, eta 10.000 eskutitz iritsi zitzaizkigun guztira, asko eta asko euren boza bertsotan ematen zutenak. Loiolatxoko soziedadean bazegoen tablatu bat, betebete egiten zen eta han grabatzen genuen igandero 11:00etatik 12:00etara, gero irratian 13:00etatik 14:00etara emateko. Finala Azpeitiko Zelaitxo antzokian egin genuen, maiatzaren baukaeran. Ligan aritu ziren sei bertsolariek hartu zuten parte, baina bi bozkatuenen artean aukeratu behar zuen epaimahaiak. Entzule bakoitzari hastean boto bakarreko topea jarri behar zitzaiola ere ikasi genuen. Entzule batek Jauregiren alde berak kantatu aurretik 600 boto bildu zituen Orion, letra berdinarekin eta matasellos berdinarekin. Bigarren gelditzera zihoan eta uko eginarazi genion. Garmendiak irabazi zuen. Eta izandako arrakasta ikusita, urtero antolatzea erabaki genuen.

Zenbat antolatu zenituzten? Bukaeran boikot bat egon zela ere irakurri izan dizut. 1972ra arte antolatu genuen. 1966an ezin izan zen egin irratia itxita zegoelako. 1965eko udan itxi zuen gobernadoreak eta urtebete egin zuen itxita. 1970ean ere ezin izan zen egin Gipuzkoa Salbuespen egoeran zegoelako, eta 1973an ere, berdin. Boikotarena 1974an izan zen. Urte hartan, lehen aldiz, partaideak entzuleek aukeratzeko bozketa bat jarri genuen martxan aurretik. Zortzi bozkatuenekin egitea erabaki genuen, baina aukeratuei deika hasi ginenean, Sebastian Lizaso izan zen ezezkoa eman zigun lehenengoa. Aittolak Sebastianekin bat egin zuen eta, gero, goierritarrek. Ematen zuten lehen arrazoia zen ez zeudela sartuta bertsolari gazte guztiak, alegia, â&#x20AC;&#x2DC;denak ala inor ezâ&#x20AC;&#x2122;. Baina hori ezinezkoa zen guretzat,

handiegia esku artean geneukan liga formatuan egiteko. Bestalde, bestelako formatu batekin ezinezkoa zitzaigun entzuleen bozketak bideratzea, azpiegiturarik ere ez geneukan bertsolari askoren arteko saio asko antolatzeko… Bigarren arrazoi bat ere gaineratu zuten orduan: ‘Gure herria borrokan ari den bitartean, bizi den egoera politiko eta sozialarekin, horrelako lehiaketa batean parte hartzea fribolitate bat da’. Orixe saria, Añorgan; Osinalde Saria, Gabirian, Murua eta Igartzabalek antolatua… horiek ere garai hartan martxan zeuden, baina ez zitzaizkien fribolitate iruditzen. Horrela bukatu zen gurea. Min handia eman zidan hark.

Aldizkariaren proiektua Markinan Irakurri dut bertsolariek urtero Markinan egiten zuten Bertsolarien Batzarretako batean Bertsolari izeneko aldizkari bat martxan jartzeko proiektua aurkeztu zenuela. Urtero pare bat hitzaldi antolatzen ziren Markinako batzar haietan, urte hartan niri eskatu zidaten, eta planteamendu horrekin joan nintzen. Aurreko astean Santi Onaindiak bertsolaritzari buruzko liburua atera zuen. Elkarrizketa bat egitera joan nintzen irratirako, eta aldizkariarena bota nion. “Lehengo Bertsolariyaren bidetik Bertsolari izeneko aldizkari bat egingo balitz?” 1.000 soziorekin, huskeria bat ordainduz, ateratzeko modua ikusten nuen. Gainera, Onaindiak erraztasun handiak zituen inprimatzeko. Diru-laguntza publikoren bat lortzeko modua ere egin genezakeen. Zuzendari zein izan daiteke? Eta, hasteko behintzat, bera eskaini zen. Markinako bileran, bada, proiektua aurkeztu nien bertsolariei: aldizkari horretan artikulu batzuk joango ziren, baina batez

ere bertso hautatuak. Horretarako, Gipuzkoatik bost bat orri betetzeko prest ni, saioetan grabatzen nuenetik, eta Bizkaian beste hainbeste egiteko prest izango zela Pedro Mari Goikoetxea. Aipatu nien zuzendaritza aita Onaindiak hartuko zukeela, euskara batura joko genukeela ere bai. Eta artikuluak bakoitzak nahi zuen euskaran egin ahalko zituela. Esango nuke hilabetekaria edo bihilabetekaria egitea zela asmoa. Sinadurak, berriz, bertsolarien artean, medioetan publikatu izan zutenak: Lopategi, Muniategi, Basarri, Iparraldekoak… Eta noizean behin artikuluren bat idazteko animatuko liratekeen Antonio Zavala, Juan San Martin…

Zergatik ez zen aurrera atera? Proiektuaren defendatzaile nagusiak Prudentzio Egiguren Artañola errezildarra eta neu izan ginen, eta aita Migel Mari Juaristi. Baina ez zen beste gestiorik egin, eta hartan ito zen ordukoz… Bertsolariek berek ere ez zuten berotasun handirik erakutsi… Hitzaldia eman, bazkaldu eta bazkalondoan, zein animatzen da? Inortxo ere ez. Bakarrik gelditu nintzen. Donde no hay mata no hay patata, izan zen nire sentsazioa. Etxera bidean Prudentzio Egiguren Artañolari galdetu nion zer iruditu zitzaion, eta esan zidan: “Joxe Mari, ez hadi alferrik nekatu”. Gerora, Santi Onaindiarekin bildu nintzen gertaturikoa azaltzeko eta esan zidan: “Zergatik ez duzu aurrera egiten?”. Eta erantzun nion: “Batetik, ez daukat astirik; bestetik, ez da

nire eginkizuna; eta, azkenik, honetarako bertsolariak inplikatu beharko liratekeâ&#x20AC;?. Horretan gelditu zen dena.

Gero Principe de Vianak bertsolaritzari eskaini zion atal batek hartu zuen nolabait proiektu horren lekukoa, ezta? Egia esan ez dakit nola izan zen hori. Dena dela Principe de Vianak lan ederra egin zuen, Mariano Izeta eta abarren bultzadari esker. Jose Mari Satrustegi ere laguntzaile ona izan zen. Baina zabalkunde eta indar txikia zuen aldizkari horrek, Gipuzkoan eta Bizkaian behintzat.

1960ko eta 1970eko hamarkadetako giroa Ez Dok Amairuren sorreran egon zinen, bai ideiari forma eman ziotenen artean eta baita abeslarien kantuak irratian grabatuz eta emitituz, edo emanaldien antolatzaile nahiz aurkezle gisa. Bertsolarien mundua eta euskal kantagintza berriarena ongi ezagutu zenituen. Zenbaterainoko harremana zegoen batzuen eta besteen artean? Bertso saio asko egin ziren taldeko kideen jaialdien osagarri. Lurdes Iriondoren osagarri, edo Lurdes eta Xabierren jaialdien osagarri. Benito eta Mikelen osagarri, gutxiago. Ez Dok Amairu talde bezala aritzen zenean, nik behintzat ez dut gogoratzen bertsolariekin aritzen zirenik. Nestor Basterretxea eta Larruquerten Pelotari, Ama Lur, Alquerzar eta horrelakoak bai eman ziren jaialdien osagarri, baina bertsolaririk ez.

Zein izan ziren Ez Dok Amairukoekin harreman gehien izan zuten bertsolariak? Joxanton Artze, Xabier Lete eta besteren bat kenduta, ez dut

uste benetako harremanik izan zenik bertsolarien eta taldearen artean. Letek estimu handia zien bertsolariei. Urnietan urtero egiten zen San Migeletako bertso saioa antolatzen Xabier ibili zen askoâ&#x20AC;Ś Bertsolarien aldetik, berriz, Euskal Kantagintza Berriarekin harreman gehiena izan zutenak Azpillaga eta Lopategi izango ziren. Gehiago ikusten zena bertsolari eta trikitilarien arteko harremana zen. 1950eko hamarkada bukaeratik dezente ibili ziren Basarri eta Uztapide soinujoleekin. Soinu handiarekin ibiltzen ziren Angiozarko Itsuarekin eta Pepe Yanzirekin batez ere. Eta aurkezten ia beti, Pello Kirten. Bizkaian, berriz, Txomin del Regato jartzen zuten emanaldi hauen aurkezle, baserritar arlotearena egiten.

Dagoeneko aipatu dituzu bertsolaritzaren inguruko zentsura eta debeku batzuk. Puntu hau gehiago zabaltzerik bai? Gipuzkoan, Salbuespen Egoeran ez zegoen bertso jaialdirik. Debekaturik egon ziren Lurdes, Xabier, Benito eta Mikel ere. Eta bolada batzuetan Bizkaira joatea ere debekatua zuten Gipuzkoako bertsolariek. Kasu konkretuak oroitzen hasita, 1972ko apirilaren 30ean, Donostiako Anoeta pilotalekuan

Zeruko Argiaren alde egin genuen jaialdia datorkit burura. Egun hartan gelditu zen Uztapide mutututa, eta, laster, erretiroa hartu behar izan zuen. Uztapide bera, Joxe Lizaso, Gorrotxategi, Azpillaga eta neuri isuna ezarri ziguten. Gaia zera zen: “Odolkiak ordainetan”, eta itzulpena egiterakoan, “una tradición antiquísima en el país” jarri nuen. Uztapide zen hasten, eta “nola egingo ditugu ba odolki onak, zerririk haundienak Madrilen daude eta”, bota zuen, eta Lizaso-Gorrotxategi-Azpillagak bide berdinari jarraitu zioten. Garai hartan, Carlos Claveria zen Gipuzkoako Delegacion y Turismoko buru zebilena, eta ez zen inor bakean uztekoa. Ez dut esango nor zen, baina badakit “txibatazoa” zein “euskaldun jatorrek” sinatu zuen bakoitzarentzat berrehun pezetako isuna proposatuz. Zarautzen egin zen bertso jaialdi batean, Iparraldetik Mattin eta Xalbador etorri eta Xalbadorri ez zion kantatzen utzi Guardia Zibilak. Edo Lazkao Txikiren pasadizo ezaguna Getariako saio batera bidean gertatua. “¿A donde van, y a qué?”- Guardia Zibilak. “A cantar”- Lazkao Txikik. “¿A cantar qué?”. “Ah, eso no sabemos”. “Pues menudos cantaores son ustedes que no saben qué van a cantar”.

Giro aldrebes horretan lan egitea nekeza suertatuko zitzaizun. Bai, kontu handiarekin ibili beharra zegoen. Kantariekin ere hainbat arazo izan genuen irratian. Zenbat aldiz joan gidoiarekin eta abestiekin Información y Turismok Andia kaleko hirugarren pisuan zuen bulegora, Lasarteko neskazahar lotsagabe batek hartzen zizkigun, eta “vuelva mañana” beti… Conjuntos y cantantes recomendados zerrenda ere bidaltzen ziguten… Gaurdia Zibilarekin arazoak izan genituen Arrasateko jaialdi batean ere. Pantxoa eta Peioren kontzertu bat antolatu genuen Gurea aretoan, eta bertara sartu zen dozena erdi bat guardia “tienen cinco minutos para desalojar la sala!” oihukatuz. Lau minutu sobratu zitzaizkigun. Mondragoiko kuarteleko teniente gazte bat zuten

buru, eta Gipuzkoan kuartel hau egin zen ezagunena bere ankerkeriagatik. Bizkaian, berriz, Durango, Santutxu eta Ondarroako kuartelak ziren famatuenak. â&#x20AC;ŚBergaran, Pentekostesetako jaialdi baterako, amerikanoek arraza berezi bat egin nahi zutela eta tipo puntakoenen haziekin banku bat egiten ari zirela zebilen egunkarietan. Eta gaia jarri nien esanez Lopategi zebilela puntako har horiek aukeratzen, eta Joxe Agirre izan zela aukeratuetariko bat. Oso saio polita egin zuten. Bada, hurrengo egunean, kristorena eta biko artikulua La Voz de EspaĂąan gai-jartzaile eta bertsolarien moralitate falta aipatuz. Egunak egin nituen multaren baten edo salaketa ofizialen baten zain, baina hartan pasatu zen hura.

‘Telenorte’n eta txapelketen antolaketan 1975ean, Herri Irratia utzi gabe, TVEko Telenorten hasi zinen lanean. 1975eko abuztuaren 20an deitu ninduten bilera batera, Manu Oñatibiak eta Jose Mari Etxebestek, norbaitek esan omen ziela nirekin kontatzeko. Euskalerria zen egokitu zidaten saioa. Astean behin zen eta ostegunak hartu ohi nituen horretarako. Gero, larunbat arratsaldeetan aritu izan nintzen elkarrizketa eta erreportaje batzuk egiten… A fondo, el hombre izenarekin emititu ohi ziren.

Saio horietan eskaini zenion tarterik bertsolaritzari? Bai, Euskalerria-n, albisteak. Elkarrizketak gehiago, A fondo, el hombre horretan: Basarri, Uztapide, Hernandorena, Kepa Enbeita, Lopategi… Amuriza txapeldun bezala eraman nuen 1980an, eta bertsoak bota zituen elkarrizketaren bukaeran… 40 minutuko emisioa zen. Konpromisoa zen erdaraz eta euskaraz egitekoa, eta nik orduan egiten nuen hasieran lau lineako aurkezpena erdaraz eta beste dena euskaraz. Koloretan zen. Pena, dena galdu dela.

1980ko hamarkada hasierako txapelketa nagusiak eman zenituzten? 1982ko finala bi kamerarekin grabatu genuen osorik, zeluloidean, eta astelehen eta astearte osoa hartu nituen postprodukzioa egiteko, teknikari baten laguntzarekin. Ordubeteko emanaldia eskaini genuen, laburpen bat. Tamalez, ez dut uste Telenortek artxibatu ere egin zuenik hainbat kosta zitzaigun saio hura.

Txapelketen antolaketan ere ibili zinen Euskaltzaindiak 1980ko hamarkada hasieran antolatu zituenetan.

Antton Haranburu eta biok izan ginen, 1978an, Euskaltzaindiaren Ahozko Literatura Batzordean proposatu genuenak. Juan Mari Lekuona, Joxe Mari Aranalde, Jesus Mari Etxezarreta, Antonio Zavala eta abar zeuden batzorde horretan, eta balekoa eman ziguten. Lekuonak zuzendaritzan aurkeztu zuen proposamena, eta han ere, aurrera. 1980koa horrela atera zen, Haranburu eta biok kamikaze batzuk bezala lana eginda. Amurizak sorpresa polita eman zuen, eta hiru urtean behin egitea erabaki zen. 1982koa ere antzera joan zen. Eta eskolarteko bertsolari gaztetxoen txapelketa ere jarri genuen martxan.

1985ean, Txapelketa Nagusia antolatzeko talde bera jarri ginen lanera: Aranalde, Lekuona, San Martin, Irigoien, Juanjo Zearreta, IĂąaki Behobide, Etxezarreta, Haranburuâ&#x20AC;Ś Oinarriak egin, bertsolariak konbokatu Loiolako Kiruri jatetxean, eta problemak jartzen hasi ziren. Lehen bilera hartan, esango nuke Lopategi izan zela epaimahaian bizkaitar gutxi zegoela eta planto egin zuena. Hurrengo bilerarako, talde handi samarra zegoen ezez-

koan. Euskaltzaindiak dirua ateratzen zuela zioten, baina guk ez geneukan Jaurlaritzaren, diputazioen, udalen eta abarren laguntzarik, sarreretatik egiten genuen dena. Hori entzun eta erabaki genuen, bale, antolatu zeuok txapelketa. Euskaltzaindiari esan zitzaion eginkizun hura bertsolarien esku uzten zela eta hortxe bukatu ziren Euskaltzaindiaren txapelketak.

Minduta utziko zintuen horrek ere. Ez pentsa. Elkartearen sorrera guretzat lasaitasun bat izan zen. Sartuta nenbilen gai batzordean, administrazio batzordean, antolakuntza batzordean, aurkezle… Eta xentimo bat kobratu gabe gehienetan. Urtean zenbat egun etxetik kanpora, zer neke… Etorri zirenean, nik sentitu nuen: “Guk egin dugu zerbait, ahal genuena, eta orain etor daitezela beste batzuk”. Ikaragarrizko lasaitua hartu nuen. Antton Haranburuk ere berdin esango dizu. Logikoena euren eskuetan gelditzea zen. Beste ezer ez zegoen garaian Euskaltzaindiak egiteak bazuen bere logika, baina gerora, eurek hartu nahi bazuten, eurek hartzea logikoena.

Bertsoa Euskadi Irratian 1983an EiTBn hasten zara lanean, Herri Irratia utzita. 1985ean, ETBko zuzendari izendatu zintuzten. 1989tik 1998ra bitartean, EiTBko irratietako burua izan zinen. Pentsatzen dut, ardura kargu horiek izanda, bertso kontuak uztea tokatuko zitzaizula. Bai, aurkezle eta gai-jartzaile lanak asko jaitsi nituen 1985etik aurrera, ez neukalako batetik bestera horrela ibiltzeko astirik. Ondorioz, grabatzeari ere utzi nion. Eta eragiletza ere Elkarteak bere gain hartu zuenez, beste distantzia batetik hasi nintzen bizitzen bertsolaritza.

Bi hamarkada luze egin zenituen erakunde publikoan. Bertsolaritzaz egiten zenari jarraipena egiten zenion? Bai, bai. Beti interesatu izan zait gaia, eta normalean banekien etxe barruan gaiaren inguruan zer egosten zen.

Euskadi Irratian, esaterako, zein izan ziren bertsolaritzari buruzko eskaintzaren gako nagusiak 1980ko hamarkadan? Joxerra Garziak eta Pello Zabaletak Sorginen afaria programa egiten zuten, eta, astean behin, bertsolaritzari buruzkoa izaten zen. Fernando Amezketarra izeneko txapelketa ere antolatu zuten, pixka bat guk Loiola Irratian antolatu izan genuenaren traza batzuk bazituena. Programa polita egiten zuten eta arrakasta handia izan zuen. Oroitzen dut Zabaleta oso idazle ona zela, euskaldun bikaina. Antton Haranburuk ere egin zuen ekarpen zelebreren bat. Gogoratzen naiz informatiboak bertsotan eman behar zirela tematu zela bolada batean, eta bat baino gehiago eman zutela horrelaâ&#x20AC;Ś Bertsotan konplikatua da informatibo bat, minutu bat behar da zortziko nagusi bat botatzeko, eta denbora gehiegi da hori informatibo batean. Bertso bidez eman daitekeen informazioa ere nahiko mugatua da... Euskadi Irratiaren oso hasieran izan zela esango nuke. Otermin zen irratiko buru orduan eta nahikoa pazientzia izan zuen. Euskaltzaindiako Ahozko Literatura Batzordeko Aktak bertsotan jasotzen ere saiatu zen Haranburu. Artista izan daâ&#x20AC;Ś Gogoratzen dut EiTBra pasatu aurretik Herri Irratiak eta Deiak bi bertsolari eta Haranburu bidali zituztela Andaluziara, Sevillara eta abar. Han ikusten zutenaren kronika bertsotan egin behar zuten bertsolariek irratirako, eta hitz lauz Haranburuk egunkarirako. Urte batean, Lazkao-Txiki eta Txomin Garmendia joan ziren. Beste urte batean, Lazkao-Txiki eta Patxi Etxeberriaâ&#x20AC;Ś Taulatu batean

dantzan ibili zirela eta horrelako kontuak ekartzen zituzten… Gehitxo esatea izango da, baina Haranburukeria bat izan zen. Oso bertsozalea da. Gai jartzen ere ibiltzen zen asko garai batean. Gai jostariak jartzea gustatzen zitzaion. Ez zen gai-jartzaile makala. Gero, galderara itzuliaz, Basarriri ere egin zitzaion tarte bat lehen urte haietan. La Voz de Guipúzcoakoan 1970eko hamarkadaraino jarraitu zuen, eta utzita zegoen urte batzuetan, baita pixka bat bajatzen hasita ere. Baina berriro Nire Bordatxotik eskaini zuen bolada luzean Euskadi Irratian, betiko eskema jarraituz.

Txapelketen jarraipena ere egingo zen. 1980 eta 1982koena ez, Euskadi Irratia oraindik martxan jarri gabe zegoelako, baina 1986tik aurrerako guztietan, jarraipen osoa: kanporaketak, finala, elkarrizketak, adituen iritziak… Eta herrietan egiten zirenei ere jarraipena egiten zitzaien: Orixe saria, Añorgan; Osinalde saria, Gabirian; Artxanberri saria, Zaldibian eta abar.

Mujikaren artxiboa eskuratu ahal izan zuen Euskadi Irratiak. Oterminen meritua izan zen hori. Segituan hasi zen gainera: 82ko azaroaren 30ean hasi zen Euskadi Irratia emititzen, eta 83an hasi zen Muji-

karen atzetik. Sekulako aguantea dauka Oterminek. Oso ona izan da horretan, etsitzen ez duena. Mujikak sare bat osotua zuen garai batean. Bera ez ezik, andrea eta beste mutil bat ere ibiltzen ziren grabatzen herriz herri. Jaso bai, baina ematea kosta egiten zitzaion. Gogoan daukat Uztapideren Lengo egunak gogoan idazteko bertso batzuk eskatu zizkiola endoiarrak; honek ukatu eta bertsolariek ezin zuten ikusi ere egin, baina berebiziko artxibo gotorra zuen ordurako. Arazoa zen bere komentarioak grabatzen zituela bertsoekin batera eta horrekin alferrik galtzen zuela hainbat grabazio. Nahiko lan eman zion Otermini. Dena batera pasatu beharrean pixkanaka-pixkanaka joan zen pasatzen, diruaren truke, noski. Beltzean eskatzen zuen gainera, baina Euskadi Irratiak ezin zuen horrelakorik egin, urtero bi auditoria pasatzen baitzituenâ&#x20AC;Ś

Zure artxiboa ere irratiari pasatu zenion? Bai, 1993 edo 1994an. Zalantzak izan nituen, bertsolarien eskubideen kontua zela eta abar. Debalde utzi beharra nuela ere ikusten nuenâ&#x20AC;Ś Eta horrela egin nuen.

Beste irrati kateek zer eskaintzen zuten urte horietan? Herri Irratian, nik utzi nuenean, Laxaro Azkune eta Alberto Gorritiberea sartu ziren. Martxoaren 30ean despedida egin zidaten eta apirilaren 1ean sartu ziren bi horiek. Gorritibereak informatiboak eta nire bestelako pare bat programa hartu zituen, eta kultura arloan egiten nituenei Laxarok eman zien segida. Bertsolaritzaren jarraipena azken honek egin zuen urtetan.

Azkenik, Arrate, Segura eta Bizkaia Irratietan ere bertsoak tarte onak izan ohi zituen.

1990eko hamarkadan, Aldairen Eta Hitza Jolas Bihurtu Zen izango da erreferentziala. Aldaik, aurretik, Donostiko Herri Irratian egin zuen lana, eta han ere jorratu zuen bertsolaritza. Euskadi Irratian hasi zen gero, eta hemen ere egin zituen gauza batzuk programa horri ekin aurretik. Batez ere lan ikaragarri ederra egin zuen irratiko artxiboa ordenatzen. Eta programa ere oso txukuna zen. 1980ko hamarkadan, esango nuke, bertsolaritzari buruzko irratsaioen lidergoa Herri Irratiak mantendu zuela, Euskadi Irratiaren

aurretik, baina Aldairen programak aurrea hartu ziela hurrengo hamarkadan. Orain esango nuke entzunena Sukiaren Hitza Jolas dela. Ondo dago.

Bertsoa Euskal Telebistan Baduzu gogoan Hitzetik Hortzera martxan jarri aurretik ETBn bertsolaritzari zer eskaintzen zitzaion? ETBn asteburuetako informatibo eta kiroletako erredaktoreburu/zuzendari izan nintzen 1983ko apiriletik 1985eko irailera. Informatiboetan sartzen genituen bertsolariei buruzko albisteak eta laburpenak. Eta txapelketak ere eman ziren, 1986koan Elkarte sortu berriarekin nahikoa gorabehera izan bagenuen ere. Dirua eskatzen ziguten, eta guk dirurik ez.

Gogoan duzu Hitzetik Hortzera nola jarri zen martxan? Audientzia ikarragarriak izan zituen, ezta? Bada, egia esango badizut ez daukat arrasto handirik. Ni 1985etik 1987ra izan nintzen ETBko zuzendari, 1988tik aurrera Euskadi Irratia, Radio Vitoria, Radio Euskadi eta Euskadi Gaztea koordinatzea eta Radio Euskadiko zuzendaritza ziren nire ardurak. Baina, esango nuke, Joxerra Garziaren ekimenez jarri zela martxan. Arrakasta ikaragarria izan zuen, bai.

EiTBren eta Elkartearen arteko liskarrak eta programaren etenak oihartzun handia izan zuen bere garaian. Elkartearen posturaren berri irakurri dut han eta hemen. Zein zen EiTBren posizioaren azalpena? Esandakoa, 1990eko hamarkadaren erdialdean izan zen eta irratietan nenbilen buru-bihotz. Ez nuen asko jarraitu borroka hura.

Badakit gairen batekin arazoak izan zituztela, eta emanaldiak bertan behera gelditu zirela. Gehiago eragin zidana geroxeago etorri zen. ETBk bere kasa, alegia, Elkartearekin akordio batera iritsi gabe, programa berriro martxan jarri nahi izan zuen nonbait, eta niri proposatu zidaten gidaritza. Zarraoa zuzendari nagusiak proposatu zidan hori, eta ezezko borobila eman nion, ez nuela ezer jakin nahi saltsa hartan. Biharamunean, ordea, Correo EspaĂąolen eta Deian programa berria nik aurkeztuko nuela argitaratu zuten. Sutan jarri ninduen horrek. Eta mingarriena hurrengo egunetan etorri zen, hainbat kaskarinek nire kontra idatzitakoak argitaratu zirenean. Orduko errekorte asko daukat jasota. Hainbeste urtean hainbeste lan egin eta oso esker txarrekoa irudi zitzaidan esan zirenak esatea, gezur batean oinarriturik gainera. Ez erantzutea erabaki nuen. Izan zen bere babesa emanez deitu zidanik ere: Azpillaga, Lopategi, Amuriza, Joxe Lizasoâ&#x20AC;Ś Baina dezenteko nazkatua hartu nuen kontu guzti horrekin.

Basarri eta Zavala Zeuk sakondu izan duzu gehien, Auspoarako apailatu duzun hainbat lanen bidez, Basarrik egindako ekarpenetan. Nola laburbilduko zenuke ekarpen hori? Euskara azken hamarkadetan normalizatzen hasi den arte bertsolaritzaz gehien idatzi duena Basarri izan da eta euskaraz gehien idatzi duena ere bai. Paulo Iztuetak esan zidan behin, â&#x20AC;&#x153;Orixek baino gehiago?â&#x20AC;?. Bai, noski. Beste kontu bat da nolako euskara erabili izan duen batek eta besteak, baina kantitatez gehien argi-

taratu duena Basarri bera izan da. 1930eko hamarkadaren hasieran hasi zen prentsan kolaboratzen eta 1990eko hamarkadaraino jarraitu zuen. Dozenaka argitalpenetan kolaboratu zuen, eta asko idatzi zuen gai askori buruz. Produzitzeko gaitasunari dagokionean munstro bat izan zen.

Kazetari gisa bertsolaritzaren inguruan egin zuen lanak zenbaterainoko garrantzia izan zuen erreferentzia nagusi izan zen hamarkada horietan bertsolaritza iraunarazi, hauspotu eta garabidean jartzeko? Zaila da oraingo ikuspegitik hori neurtzen, baina Basarriren zutabeak ez ziren ahuntzaren gauerdiko eztula. Jendeak irakurri eta entzun egiten zituen, bai Gipuzkoan, bai Bizkaian, Iparraldean edo Nafarroan ere. Eman zaiona baino garrantzi gehiago izan zuen Basarrik bertsolaritza eta euskal kulturaren esparruetan.

Uztapideren Lengo egunak gogoan gisako bat ez zitzaion egin. Antonio Zavalak bazeukan kezka Basarrik ez zuela bera begi onez ikusten eta pena zuen ez zirela garbi hitz egitera iritsi. Uztapideren Lengo egunak gogoan prosaz urteetan gehien saldu den liburuetako bat izan zen, eta Basarrirekin ez zen

LEITZA, SUSTRAIAK BERTSOTAN www.leitza.eus

egin. Uztapidek haren salmentarekin etxe berria egin zuen, 13 milioi pezeta atera zituen. Odolaren mintzoa ere ikaragarri saldu zen. “Basarriri eskatu izan banio, ez bertsoa, prosa”, esan ohi zuen Zavalak. Pena zeukan. Eta Basarrik ere sufritu zuen liburu hori ez zelako egin. Baina Basarri estresatuta bizi zen, eta bera ere ez zen jarri. Kontatzeko asko zuen. Berak aitortzen du prentsako elkarrizketa batean baduela pena elkarrizketa liburu on bat egin ez izana.

Zavalaren eta Basarriren proiektuak, neurri batean behintzat, ezberdinak ziren, ezta? Zavala etnografoa zen. Lehengo bertsolaritza nahi zuen, herrikoa, naturala. Txirrita gehiago maite zuen Pedro Mari Otaño baino. Eta Xenpelar… Basarri justu kontrakoa zen, bertsolaritza sagardotegitik ateratzea zen bere xedea… Otaño eta Kepa Enbeita Urretxindorra ziren bi jainkoak. Txokerik ez zuten izan, ordea. Basarri gozoa zen harremanetarako, eta Zavalak maitasunez tratatzen zituen bertsolariak.

Basarrik hainbat polemika izan zituen, ordea. Jenio bizikoa zen bai, eta ez zen isilik gelditzekoa. 1962an txapela Uztapideren burura pasatu zenean, esaterako, polemika izan zuen Ayalderekin. Final hartan, azkenengo bertsoarekin, oso ondo gelditu zen esanez “nire lagunik maiteenari eman diot txapela”. Barrutik erreta egongo zen, agian, baina dotore gelditu zen. Gero Goiz-Argiren inguruko kuadrillak zirikatu egin zuen, Oñatibiak eta, eta Ayalderekin saltatu egin zuen. Isilik gelditu izan bazen beretzat askoz hobe. Baina bere egoa ere bazeukan hark…

Arestirekin ere izan zituen batzuk. Bai, bai. Aresti bera ere polemika zalea zen. Gogoan dut urte batean Markinako bertsolarien bilkura haietako batean hitzaldia eman zuela eta dena hankaz gora jartzen saiatu zela.

Basarrik bere buruan frantziskotar sermoilarien nostalgia ere bazuen. Oso itxia zen erlijio eta moral kontuetan. Beti zebilen bere moralinarekin, eta jendea nekatu egin zuen horrekin. Ehun mila pezetako sariketarekin egin zuen itzulera ere polemiko samarra izan zen… Ayalderekin izan zuen polemika hartan, txapelketak uzten zituela iragarri zuen eta halaxe egin zuen, baina 1968an sariketa handi bat antolatu zen, eta, horretara bai, aurkeztu zen. Esamesek zioten Basarrirentzat propio antolaturiko zerbait izan zela, eta halaxe zen, baina ez ziren konturatu Urepeleko “berdotza” ere tartean zela. Basarrik lortu zuen puntuaziorik handiena, baina Xalbadorrek sekulako saioa egin zuen, eta hamar puntu baino gutxiagoko tartearekin gelditu. Hain tarte txikia zenez, bi sariak batu eta erdibana eman zieten azkenean, aurrez horrela erabakita zegoen eta. Basarrirekin bazegoen halako kontra egiteko gogo bat, baina, nire ustez, oso ikuspuntu interesgarriak defendatu zituen, gehienean behintzat, bertsolaritzari zegokionean.

Bukatzeko, zer-nolako garrantzia izan du, zure ustez, bertsolaritzak hedabideetan lortu duen oihartzunak bertsolaritzaren garapenerako? Hedabideek garai berrietara eguneratzen lagundu diote bertsolaritzari ere. Ez zeukan beste erremediorik, bizi nahi bazuen, medioetan egon beharra zeukan. Denetan sartzen asmatu du, baina, nire ustez, egokiagoa da irratirako telebistarako baino. Telebistarako apur bat motela dela iruditzen zait… Eguneratu egin da, jakin du pausoak ematen. Nik uste, gerra aurretik egin zen ahalegina funtsezkoa izan zela. 1935 eta 1936ko txapelketak egin izan ez balira, baserritarren fenomeno bezala gelditu eta desagertu egingo zen, agian. Azkenik, bertso eskolekin beste dimentsio bat eman zaio baita. Pozten naiz, benetan.•

ERR. _ KAZETARI BETERANOAREN BEGIRADA

NIKOLAS ALDAI “Gustura gelditu nintzen egindako lanarekin. Altxor handi bat dago hor, oso erabilgarri, baita ikerketarako ere”

ONDARRIBIA ASKO EZAGUTZEN EZ ETA AIREPORTUKO TABERNAN EGIN DUGU HITZORDUA. Normalean nahikoa toki hotzak izaten dira aireportuak, presaka batean uzteko diseinatuak, baina Nikolasen hizketa gozoa entzunda etxean bezala sentitzen da bat. Irrati esatariaren patxada eta ahots ederrarekin aletzen ditu bere oroitzapenak, eta tipo zintzoaren patxada nahiz ahotsaz haratago bizi oso bat hartu duen bertsozaletasuna nabari da oroitzapen hauetan.

Hastapenak, 1970eko hamarkada Nola sartu zinen irrati munduan? Donostiako Herri Irratian sartu nintzen soldaduskan nengoela. Orduan aukera izan nuen eta euskarazko programazioan hasi nintzen 1970/71 urteetan.

Zein lan egin zenuen bertan? Deitu eta esan zidaten musika aurkezten hasi behar nuela. Arratsalde on zen programaren izena eta musika aurkeztea besterik ez zen. Era guztietako musika aurkezten egin nuen debuta. Geroago, goizetan, euskal kantuen aurkezpentxo bat ere egiten nuen; 15 minutuko tartetxoa izaten zen. Horretaz gain, Musika Sareetan arrantzaleei eskainitako programa bat ere egin nuen, euskaraz, galegoz eta gazteleraz egiten genuena. Euskarazko zatia nik egiten nuen. Itsasgizonei beren senitartekoek kanturen bat eskaini nahi bazieten edo zoriondu nahi bazituzten, hala egiten genuen. Hor testua egiten nuen. Kontuan hartu behar da frankismo garaiak zirela eta ez zegoela informatzerik. Informazioaren esklusiba estatalak zuen eta oso

kontrolatua zegoen, baina, behintzat, uzten zuten â&#x20AC;&#x153;notas localesâ&#x20AC;? lantzeko aukera. Holakoetan ere parte hartu nuen. Asteburuetan Euskal Jai programa egiten hasi nintzen aurreragoâ&#x20AC;Ś Onartuak zeuden kantuak oso gutxi ziren; ez dakit 100era iristen ziren. Indizean zeudenak, debekaturikoak, 700 inguru ziren. Nik beti adibide esanguratsua jartzen dut: Nere aitak amari gona gorria ekarri ezin zen emititu. Zergatik? Bigarren bueltan gona gorri-gorria zazpi jostunek josia esaten zelako, eta ezin zen emititu, zazpi jostun horiek zazpi probintziak zirela esaten zutelako. Gaur gabon, gabon gaiari buruzkoa ere ezin zen emititu. Zertara behartzen ninduen horrek? Jaialdi asko antolatzen zen garai hartan, ikastolen sorrera garaia zen-eta. Jaialdi haietara joan eta grabazio txarrak egiten nituen; txarrak, izan ere. Zuzeneko grabazioak egitea mikrofono bakarrarekin ia ezinezkoa zen. Bertsolariak ere izaten ziren jaialdi haietan, eta horrela hasi nintzen bertsolariak grabatu eta emititzen. Eta elkarrizketak ere egin nizkien. Hortik pasatu ziren, gogoan ditut Imanol Lazkano, Lizaso, Joxe Aierbe... garai hartan plazan zebiltzan bertsolari gehienak.

Grabazio horiek gorde zenituen? Urte haietan dezenteko bilduma egin nuen, baina nik alde egin eta programazio buruak denak botatzeko agindua eman zuen, Uztapideri egindako elkarrizketa bat salbu. Elkarrizketa oso laburra zen eta ez zen beste mundukoa, baina tiraâ&#x20AC;Ś

Zuzenekorik? Loiolako Herri Irratiak lehenagotik martxan jarria zuen bertso sariketa bi irratietatik eman zen, eta, uste dut, zuzenekoa behin edo bitan emango zela. Gotzaiarena zen Donostiako Herri Irratia, eta, uste dut, 71-72 inguru hartan jesuitek erosi zutela, eta tira, biak elkartu ziren. Bakoitzak bere programazioa egiten zuen, eta, beste batzuetan, biek elkarrekin.

Nire Herri Irratiko ibilbidea 73-74ra arte luzatu zen. Bertsolaritza lantzen nuen, baina ez programa batean, Euskal Jai barruan izen berezirik gabe emitzen zen atal batean baizik.

Grabazio zaharrenak eta grabatzaileak Zein dira irrati entzule gisa bertsolaritzaz dituzun lehen oroitzapenak? Oroitzen naiz, nik hamaika edo hamabi urte nituela, 60ko bueltan 1960, 61, 62â&#x20AC;Ś Baionatik -ez galdetu zein irrati- igande goizetan 08:30-09:00ak inguruan bazegoela labur-laburra zen tarte bat,

bost-hamar minutukoa. Nire etxean beti izan gara oso bertsozaleak eta, behin txiripaz harrapatu zutelarik, igandero aitak, arrebak edo amak jartzen zuen. Mattin han entzun nuen lehen aldiz. Nire etxean jarraitzen zen Basarriren saioa ere, La Voz de Guipúzcoan. Basarri saiatzen zen, bere emanaldietan, berak jarritako bertsoak edo besteren batenak kantatzen. Xenpelar eta Txirritarenak entzun nizkiola gogoan daukat… Bertso zaharrak eta berriak sartzen zituen, izandako berriaren harira: aizkolari apustua bazen, antzinako apustu bati jarri izan zitzaizkion bertsoak, adibidez. Informazioaren amaierako broche modura erabiltzen zuen bertsoa. Nere bordatxotik uste dut deitzen zela Basarriren zutabea. Programa berean han ziren Etxebeste -Gorka Etxebesteren aita-, Zurutuza albaitaria -Azpeitikoa- eta beste albaitari bat -Oñatibia, Jon Oñatibiaren anaia- María Dolores Agirre eta Fernando Artola Bordari. Nekazari munduari zuzendutako albistegi moduko bat zen. Oroitzen dudana hori da.

Eta irratian lanean aritu zarenean esku artera iritsi zaizkizun grabazio zaharrenak? Segura irratiko sortzaile eta buru zen apaiza Don Cesareo zeritzan. Berak 1959an egindako grabazio bat iritsi zitzaidan Jesus Lete Ibai-Ertzen bitartez. Ordizian 1959an jokatu zen Gipuzkoako Bertsolari Berrien Lehen Txapelketako bertsoak jasotzen ziren bertan. Lehen saria Txomin Garmendiak eraman zuen; bigarren, Lazkao Txiki gelditu zen. Hogei bat bertsolarik edo, hartu zuten parte… Oso egoera txarrean aurkitzen zen jatorrizkoa, eta egin genuena izan zen ahalik eta kopia txukunena atera eta Ibai-Ertzi itzuli. Zintatik jasotako zaharrena hori izango da, baina badaude beste batzuk zaharragoak, Alan Lomaxek jasotakoak. Folklore biltzaile amerikar bat zen eta, pare bat urtean, uda partean, Euskal Herrira etorri zen. Hainbat grabaketa egin zituen, eta horien artean badago bakarren bat 47koa edo ingurukoa. Bilduma ikaragarria

egin zuen, eta semeak digitalizatu eta CD modura atera zituen gerora. Tartean bertsolariak ere entzun daitezke: Uztapide bere aitaginarreba Krisostomo Iturainekin bertsotan… Basarri ere badago jasoa, eta Jose Migel Eskudero… Eta Mattin eta Meltxorren saio bat, 1947an Donibane Garazin grabatutakoa…

Zubimendik gerra aurretik egin zuen euskarazko lehen irratsaioaren arrastorik? Entzuna daukat Basarrik bertsoak abesten zituela, Kalongek ere bai, eta Uztapidek, Donostia inguruan ibiltzen zelako… Esango nuke garai hartan ez zela grabaziorik egiten, dena zuzenean emititzea izaten zela. Horren ondoren lehorte izugarria. Lomaxen bilduma etorri zen arte.

Ohikoagoa izango da 1960-1970 hamarkadetako materiala. Gipuzkoako finala eman zuten zuzenean Donostiako Herri Irratiak, Loiolakoak, Arratek eta Segurak bat eginda. Hura 62-63 inguruan izango zen. Horren grabazioa badago. Garai hartan iritsi zen magnetofoia Euskal Herrira, Telefunken handia, maleta moduko bat. Zavalak kontatzen duenez, Pello Errotaren alabari honen bizitzaz egin zion elkarrizketa luzea horrelako batekin grabatu zuen. Handik gutxira magnetofoi txikiak hasi ziren, UER alemanak, estereoan grabatzen zutenak, baina luxu bat ziren, irrati estatalek bakarrik erabiltzen zituzten. Besteok sistema zaharrarekin moldatzen ginen. Hainbat grabatzaile ibili zen urte haietan bertsoaren inguruan. Ibarrako Beltza esaten zioten bat, uste dut taxista zela Ibarran, hark bilduma bat zeukan. Bertsolaritza soziala esaten zaiona, Azpillagak eta Lopategik herriz herri egindakoa… grabatuta zeukan. Ni ahalegindu nintzen ekar zitzan, gestioren bat egin nuen kopiatzeko, itzuliko niola, baina ez zuen nahi izan.

Amezketan eta Alkizan erretore egondako Jose Agirre apaiz bertsolariak ere bazituen grabazio batzuk. Grabaketa horietan apaiza bera entzun daiteke Kaxiano itsuarekin, Txomin Garmendiarekin edo Patxi Etxeberriarekin bertsotan, herriko jaietako otordu ondorenetan. Gero, Zavalaz beste, kontuan hartzekoa da Martin Ibargurenek egindako bildumatxoa ere. Soraluzekoa zen Larraga bat ere bazen grabatzen ibiltzen zena…

Patxi Mujika aipatzen da asko. Bai, bai, Euskadi Irratiko artxiboaren grabazio zaharrenen iturri nagusiena Mujikarena da. Aldian behin, bi bobina ekartzen zizkigun diru-truk… askotan oso kalitate txarrekoak. Beste askotan bere komentarioak entzun zitezkeen bertsoaren gainetik: “Eskua atzera eraman du”, “txapelari heldu dio”… Berak pentsatzen zuen bertsolaritza galdu egingo zela, eta berak fenomenoa altxor gisa jaso nahi zuen, bere komentarioekin dokumentu etnografikoa osotuz. Ez zen konturatzen zer desastre zen hori emititzeko ga-

raian. Edozein kasutan, oso material interesgarria pasatu zigun, eta beste hainbeste bidean galdu zen: erdia bakarrik pasatu zigula esan eta gutxira hil zen, eta beste erdi hori ezin izan zen lokalizatu.

1980ko hamarkada, Euskadi Irratia Euskadi Irratian nola sartu zinen? EITB sortu baino sei hilabete lehenago. Horregatik, lehendabiziko

nominak kulturatik kobratzen genituen, 82an. Entea 83ko otsailean sortu zen. Lehen bi urteak informatibo lokalak lantzen egin nituen, eta, gero, Goiz Giroan magazina egitera pasatu nintzen, Beloki eta Arantxa Irastorzarekin batera.

86an ardura eman zizuten bertsolaritzaren arloan. 86an jende berritze bat eman zen, Otamendi, Arantxa Iturbeâ&#x20AC;Ś haiek goizeko magazina hartu zuten. Orduan eman zidaten bertsolaritzaren ardura. Joxe Mari Oterminek 83an abiarazia zuen Euskal Perlak saioa, Patxi Mujikaren grabazioetan oinarritua. Bera zen arduraduna eta, ondoren, aditu gisa, balorazio bat egiten zuen Joxe Mari Aranaldek. Bere iritzia ematen zuen emititzen ziren bertso horietaz, bertsoa ematen hasi aurretik. Saioaren aurkezpena Oterminek eta hitza, gero, Aranaldek: zetozen bertsoak aurkeztu, emititu eta bere analisia egiten zuen labur-labur. Nik jarraipena eman nion saio honi. 10:00etatik 11:00etara emititzen zen igande eta jai egunetan. Eta programa berri bat ere jarri nuen martxan Iturri Onetik Bertsotan izenekoa. Zaldubi hasita zegoen ordurako bertsoak grabatzen eta, hark jasotakoei nik jasotakoak batuta, azken asteko bertso-saioen berri ematen nuen. Uste dut asteazkenetan gaueko bederatzietan hasi nintzela, baina hurrengo urtean ostiraletara pasatu zutenâ&#x20AC;Ś Geroxeago, beste tartetxo bat ere jarri nuen martxan: Lehengoak Gogoratuz. Hamar minutuko tarte bat zen, bertso zaharrei buruzkoa. Hemen, grabazioak beharrean, liburuak hartzen nituen oinarritzat, herri memorian geldituriko bertsoak jasotzen zituzten liburuak. Eta norbait ezberdina eraman ohi nuen saioko haiek kantatzera; askotan, bertsolari gazteak. Hor dezente atzera joaten nintzen, eta XVIII. nahiz XIX. mendeko bertsolaritza dezente arakatu nuen. Oso luze iraun zuen azken honek.

1980ko bigarren erdi horretan, zureez gain zer gehiago eskaintzen zuen Euskadi Irratiak bertsolaritzaren inguruan? Joxerra Garziak eta Pello Zabaletak Sorginen Afaria izeneko eguneroko programa bat zuten, ostiraletan bertsolaritzari buruzko programa bihurtzen zena Bertso Afaria izenarekin. Antton Haranburu ere ibili zen zerbaitâ&#x20AC;Ś

Txapelketak eskainiko zenituztenâ&#x20AC;Ś 1986ko Txapelketaren jarraipenean esango nuke bai hartu nuela parte, baina ez askorik. Ardura nagusia Joxerrak eta Pellok izan zuten. 1989koan, finala eskaini genuen zuzenean, goiz eta arratsalde, eta hor bai ibili nintzen gidari. Pello Esnal eta Abel Muniategi izan nituen aditu gisa, eta bazkalondoko tertulian Mixel Lekuonak, Juan Mari Lekuonak, Pello Esnalek eta Jon Sarasuak ere hartu zuten parte. Santi jatetxean bazkaldu genuen, eta bertatik egin genuen tertulia hori.

1990eko hamarkada, Eta Hitza Jolas Bihurtu Zen Eta Hitza Jolas Bihurtu Zen programa kanoniko bihurtu zen 1990eko hamarkadan. Hasi zenean, nire helburua zen erabateko tratamendu integrala egitea bertsolaritzari. Zer esan nahi dut horrekin? Alde batetik, ikuspegi historikoa lantzea; bestetik, egunerokotasun garaikideari garrantzia ematea; eta, azkenik, entzuleei partaidetza eskaintzea. Agenda azaltzen zen, elkarrizketatuak ekartzen ziren estudiora, eta entzuleen parte hartzeko tartea zetorren ondoren. Horrela, bertsotarako ariketa bat jar zitekeen. Adibidez, bertsolari elkarrizketatuari galdetuz puntua emanda edo lau oinak nahiago zuen.

â&#x20AC;&#x153;Ba nik nahiago lau oinak emandaâ&#x20AC;?, eta jarri hark oinak eta telefonoa ireki, jendeak bere bertsoa bota zezan. Edo lehiaketa bat egin zitekeen bertsolaritzaren historiari buruzko galderekinâ&#x20AC;Ś Gero, aurreko astean izandako saioetako bertso hautatuak ere eskaintzen ziren.

Kolaboratzaile finkorik izan zenuen? Ez. Kolaboratzaileak izateko dirua ordaindu behar zen, eta nire saioak ez zuen sekula aurrekonturik izan. Bakarrik, txapelketetan. Orduan bai, kolaboratzaileak izaten nituen. Egon zen jendea hainbat astez laguntzera etorri izan zena ere. Lehen aipatu dudan bezala Lehengoak Gogoratuz-ek luze iraun zuen, eta Eta Hitza Jolas Bihurtu Zen-en barruan ere txertaturiko atal gisa jarraitu zuen hainbat urtetan. Atal horretarako, Dorronsoro etorri izan zen programa askotan, bertso zaharrak kantatu eta erabilitako doinuari buruz azalpenak ematera.

Badago bereziki ahogozo ona utzi zizun saiorik? Bai. Lazkao Txikiri omenaldi bat egin genion 98an, hil eta bost urtera. Lazkaomendiko soziedadetik zuzeneko emanaldia egin genuen, bi orduko saioa. Murua, Gorrotxategi, Iraola eta Mendizabal, esango nuke zirela bertsotan. Manuel Lasarte ere eraman genuen, 1986tik erreti-

ratua zegoena, baina Lazkao Txikiri berak jarritako bertso batzuk abestu zituen, eta honen pasarte batzuk kontatu ere bai. Aurretik, entzuleei Lazkaomendikoari buruzko bertsoak bidaltzeko eskatu genien, eta hiru onenak aukeratu eta haiek ere abestu genituen; oso bertso politak. Eta Lazkao Txikiren beraren ahotsa ere sartu genuen, Patxi Mujikak grabatu zizkion txiste eta pasadizo batzuk. Oso ederra gelditu zen.

Ba al duzu gogoan zuzeneko beste saio bereziren bat? Bai, hain zuzen Lazkao Txikiri 65 urte bete zituenean Beasainen

egin zioten omenaldia zuzenean eskaini genuenâ&#x20AC;Ś Beste bat, Arratsain sagardotegitik egin genuen. Arratsain dagoâ&#x20AC;Ś begira, handik jaurtitako kanoi balarekin zauritu zuten Bilintx. MuĂąoa bertsolariak ireki berria zuen sagardotegia, eta bertan saio oso polita egin genuen, bertsolariei bazkaria ordainduta.

Artxibatze lana ere erruz egin beharko zenuen, Euskaldi Irratiak bilduta zeukan guztia gero modu eroso batean maneiatu ahal izateko. Nik, bertsolaritzan zentratzen hasi nintzenean, sekulako kasete piloarekin egin nuen topo; Patxi Mujikarenak edo Zaldubirenak, gehienak. Ehunka ziren. Batzuetan data, tokia eta bertsolarien izena jartzen zuen, baina beste batzuetan ez. Dena entzun eta datu-base bat osatzen hasi nintzen, gauzak aurkitu nahiz emititzeko erraztasunak emango zituen sistema bat antolatu nahian. Eta digitala etorri zenean, dena digitalera pasatu nuen, sistema dezente hobetuz. Horrela, erretiratu nintzenerako, datu-baseak aukera ematen zuen bilaketa kronologikoki egiteko tokiaren arabera, bertsolariaren arabera, aurkezlearen arabera eta abar. Gustura gelditu nintzen egindako lanarekin. Altxor handi bat dago hor, oso erabilgarri, baita ikerketarako ere.â&#x20AC;˘

ERR. _ KAZETARI BETERANOAREN BEGIRADA

JOXEAN AGIRRE “Gaur dudan ikuspegia orduan izan banu, mirespenez eta kariñoz irakurriko nituen Zavalaren edo Basarriren lanak. Orduan gure lan egiteko moduaren antitesi gisa ikusten nituen” 68

MAILEZ ERANTZUN NAHI IZAN DITU JOXE ANEK GALDERAK. Erantzunak ematera baino idaztera ohituago dagoen kazetariaren deformazio profesionala. Elkarrizketa atxikirik dakarren emailean ‘joño, badirudi zerbait interesgarria esaten ari naizela, egon daiteke hor zerbait’ idatzi du sarrera lotsati gisa. Bada bai, esango nuke gauza interesgarri eta mamitsuak kontatzen dituela.

80ko hamarkada, Egin Gogoratzen duzu nola hasi zinen bertsolaritzarekin Egin-en? Aurretik jarraitzen zenuen? Umetatik izan dut harremana bertsolaritzarekin. Aita, Joxe Mari Agirre Kostite, bertsolaria zen. Egin-en Kultura sailean sartu nintzenean, ez zegoen gaia jorratzen zuen inor eta neuk heldu nion. Aurretik, herrietako berrien sailean aritu nintzen, eta, beste hilabete batzuk, sailez sail euskarazko lanak egiten. Orain erredakzioetako egoera guztiz aldatuta badago ere, orduan, Egin sortu zenean, erredakzioak erabat erdaldunak ziren. Kazetari multzo bat, gainera, Zaragozako egunkari itxi berri batetik etorriak ziren. Eta ‘euskarazkoen talde’ txiki bat, hamar bat lagun, sartu zuten erredakzio barruan. Filologiatik edo Filosofiatik zetorren jendea zen. Ni Historia ikasten ari nintzen orduan, ikastolan Gizarte ematen nuelako. Ondoren hasi nintzen Kazetaritza ikasten.

Hamarkada hasieran Deia-k bertsolaritzari buruzko testu gehiago eskaintzen zuen. Azalpenen bat topatzen diozu? Irudipena dut Deia-k ere ez zuela modu normalizatu batean ematen bertsolaritzaren berri, eta gehiago zirela iritzi generotik oso gertu zeuden ‘artikuluak’. Uste dut hala deitzen zitzaiola orduan gisa horretako lanei, pixka bat Basarrik Diario-n egiten zuena

imitatuz edo. Mikel Atxagaren edo Aranaldaren lanek gehiago zuten iritzi artikulutik tratamendu normalizatu batetik bainoâ&#x20AC;Ś Bestalde, zergatik decalage hori? Egin-eko Kultura saila erdaldunen esku zegoelako, seguru asko. Oso kazetari onak zeuden, baina euskaraz fitsik ez zekitenak.

82tik aurrera Egin-en arreta informatiboa asko hazten da. Baduzu gogoan prozesu hori nola eman zen? Zuzendaritzatik egindako apustu bat izan zen ala naturalki eman zen prozesua? Zerikusirik izan dezake bertsolaritzak bizi zuen berrikuntzarekin? Pentsatzen dut bertsolaritzak ezagutu zuen berrikuntzarekin zerikusi zuzena izango zuela. Kontuan izan Xabier Amurizak Bizkaiko ordezkaritzan lan egiten zuela, edo egindakoa zela, eta sail finkoak zituen egunkarian, Semaforo gorria horien artean. Txapelduna bera nominan edukitzea bada aski motibo gaiari beste tratamendu bat ematen hasteko. Baina ni neu Kultura sailean sartzeak ere izango du eraginik. Gogoan dut Amurizak lehen txapela atera zueneko kronika neuk egin nuela. Zuzendaritzatik bultzatu al zuten? Ordurako, Mariano Ferrerek dimisioa eman eta Juan Ramon Martinezek hartua zuen zuzendaritza, eta ez batak eta ez besteak zuten sentiberatasunik bertsolaritzarekiko.

Egin izan zen finalerako gehigarri berri bat eskaini zuen lehen egunkaria, 86an. Gogoan duzu hura? Nolatan hartu zen erabakia, nola landu zenâ&#x20AC;Ś 86rako, Kulturako sailburu Jon Basterra zegoen, kazetari euskaldun eta euskaltzale bat. Beraz, harekin hitzartuko nituen gehigarri hori egiteko beharko nituen egunak. Gehigarriak egunkarietan ordu libreetan egiten ziren, gainera. Normalean, horrelako gehigarri bat egin behar zenean, gutxi gorabeherako proiektu bat zirriborratu eta aurkeztu egiten zenuen,

eta onartu egiten zizuten. Finaleko eszena eta bertsoaldi batzuk ditut gogoan, baina gehigarriari buruzko zertzeladarik ez.

Bazeneukaten Egin-ek bertso-kazetaritzan lidergoa hartu zuenaren kontzientziarik? Bertso-kazetaritzan lidergoa hartu genuen kontzientziarik batere ez, baina bertsolaritzaren inguruan kazetaritza beste modu batera egiten genuela bagenekien. Oso sinplea da kontua: Estatu mailako egunkari batzuetan, El Pais-en bereziki, â&#x20AC;&#x2DC;kazetaritza berriaâ&#x20AC;&#x2122; deitzen zitzaion moldea jarri zen indarrean. Guk debozio handiz irakurtzen genituen Rosa Montero eta abarren erreportaje, elkarrizketa eta zutabeak. Zutabegintza bera izugarri aldatu zen urte horietan, eta erreportajeetan ikuspuntu ezberdinak erabiltzen ikasi genuen, lekukoen esanekin jokatzen, testuak ireki eta aberasten. Ordura arte egindakoa monokordea iruditzen zitzaigun.

86ko gehigarrian bertan estilo berri baten zantzuak topa daitezke, baina 89ko gehigarrian nabarmenagoa da: Lopategi West-eko heroea; Euzkitze, gramatiko bat bertsotan; Murua, txapelketak haurra ekarri dion mutila; Mikel Mendizabal, barruko bakearen bila burrukanâ&#x20AC;Ś Finalista bakoitzaren

elkarrizketa bere bikotekide edo amaren elkarrizketarekin osatzen delarik. Bertsolariaren eremu pertsonaleneko sartu-irten horiek, bertsolariaren izaeraren erretratu hain garatuak, titular ezohikoa bilatzeaâ&#x20AC;Ś ez ziren batere ohikoak ordu arte. Nik bertsolari bati elkarrizketa bat egiten nionean, Oteizari edo Txillidari elkarrizketa bat egiteko erabiltzen nuen grina bertsua jartzen nuen. Gogoratzen dut Txillidari lehen elkarrizketa egin nionean, bere Igeldoko etxean hartu ninduela, eta hain harrigarria egin zitzaidala gizonaren jarduna, hain jakintsua iruditu zitzaidala, eta aldi berean hain xumea eta gertukoa Un sabio con Adidas (Jakintsua Adidasekin) izenburua jarri niola. Erreportajeen eta zeharkako elkarrizketen izenburuak jartzen espezializatu nintzen, gustatu egiten zitzaidan eta, gogoan dut, norbait ezinean ikusten banuen, izenburua jartzen laguntzera joaten nintzaiola. Izenburuarena arte bat da. Bestalde, uste dut bertsolariek ere gustuko zutela estilo hau, eta lasai asko uzten zidaten eremu pertsonaleko galdera horiek egiten.

Nola irekitzen da ate hori? Bertsolariaren konplizitatea eta nolabaiteko bertsolaritzaren ulerkera berri bat ezinbestekoak izango ziren. Bide bat ibili izanak ekarri zuen berrikuntza aukera, ezta? Uste dut bertsolaritza tratatzeko modu modernoago horrek bertsolaritzaren ulerkera berri batekin kointziditu zuela. Lehen aipatu duzun bezala, bakoitzaren amarekin elkarrizketa labur bat egitea, ez zen posible izango hogei urte lehenago. Egin genuen garaian ez zen inolako arazorik izan.

80ko hamarkadaren erditik aurrera El Diario Vasco izango da Egin-en konpetentzia nagusia. Urte

horietan hasten da Zavala egunkari horretan bertsolari zaharrak idazten jartzen, eta Basarrik ere bazeukan bere zutabea. Testu horietaz zer iritzi duzu? Gaur dudan ikuspegia orduan izan banu, mirespenez eta kariĂąoz irakurriko nituen Zavalaren edo Basarriren lanak. Orduan, gure lan egiteko moduaren antitesi gisa ikusten nituen. Beren idazteko moldea oso zaharkitua iruditzen zitzaidan, eta, irudipena nuen, iraganeko bertsolaritza moldearen babestoki bilakatu nahi zutela egunkari hori. Hain zuzen ere molde zaharreko bertsolariak izan ziren Zavalaren eskutik idazten hasi zirenak.

80ko hamarkadaren bukaeran jende berri baten sinadurak hasiko dira agertzen El Diario Vasco-n. Rufino Iraola eta Pello Esnal aditu gisa, Felix Ibargutxik gaiari jarraipena egingo dion kazetari gisa. Horien bidez El Diario Vasco ere bertsolaritzaren parametro berrietara ekartzen da, ezta? Bai, bai, erabat, baina egunkariaren testuingurua ere kontuan izan behar da. Ibargutxik gurearen antzeko ikuspegia zuen bertsolaritzaz, baina muga handiak zituen bere lanean; alde batetik, egunkari hori Gipuzkoara mugatzen zelako, eta txapelketa nagusi baten jarraipena egiteko eta, areago, beste lurraldeetako txapelketena egiteko inolako intereserik ez zegoelako zuzendaritza aldetik; eta, bestetik, kolaborazioen orrialdeek zahar kutsu hori ere bazutelako edukiengatik eta idazteko moldeengatik. Kolaboratzaile gisa haize freskoagoa ekarri zutenak Iraola eta Esnal izan ziren.

Ibargutxi izan da zurekin batera lan hauetan ibilbide luzeena egin duen kazetaria. Nolako kazetaria iruditzen zaizu? Nola konpondu izan zarete? Kultura arloko prentsaurreko, aurkezpen eta ekitaldietan elkarrekin tokatu izan gara urte askoan. Lagunak izan gara. Berak

eskuineko belarria du hondatuta eta nik ezkerrekoa, eta elkarren ondoan modu desegokian parejatuta esertzen ginenean, lepoa luzatuta ibili behar izaten genuen belarri onaren bila, ahapeka komentarioak egin ahal izateko. Ezagutzen ez gintuzten kazetariak harrituta eta intrigatuta edukitzen genituen gure maniobra horiek ikusita.

1990-2000ko hamarkadak, Bertsolari 91n ateratzen da Bertsolari. Kazetaritza ikuspegitik, jada 89ko gehigarrian ageri den berritasun horretan sakontzea izan daiteke funtsezko ideietariko bat? Ez dut ezer berririk esango. 90eko hamarkada hasierko boomaren ondorioetako bat izan zen aldizkaria. Telebista izango zen, seguru asko, olatu handi horren eragileetako bat, baina telebistak eta irratiak landu ezin zuten esparru batean sartu ginen gu: erreportaje eta elkarrizketa luzeen esparruan. Bertsolariek eurek esan ohi dute ez direla divoak, ez direla saioa bukatu ondoren kamerinoetan ezkutatu zaleak. Baina, inguruan dituzten lagunez gain, oso bertsozale gutxik dute haiengana gerturatzeko aukera, eta horretan saiatu zen, hasieran bederen, aldizkaria: gertutasun horren bila, beren eguneroko bizimodua, beren baitako kezka eta ametsak, ofizioari buruzko zertzeladak agertzen. Oso gutxitan ikusiko da lehen zenbakietan eta gero ere bertsolari bat kantuan, prentsa idatzian aurreko hamarkadetan ia beti mikrofonoaren aurrean kantuan agertzen ziren bitartean.

Zein zen Bertsolari-ren errezeta? Aldizkari espezializatua dela entzun izan dut, tarteka, Bertsolariri buruz. Neuk ere esango nuen hori beharbada, baina aldizkari tematikoa dela esatea zuzenagoa dela uste dut, espezializatuak konnotazio akademikoak baititu. Aldizkari tematikoa zen eta da, baina nire irudipena da gero eta espezializatuagoa dela, ikerketak eta gogoetak gero eta leku gehiago dutelako bere orrialdeetan. Zer errezeta? Aldizkari tematikoen arintasuna eta espezializatuen sakontasuna konbinatzen saiatu ginela esan daiteke, pitin bat handinahia gelditzen bada ere, oso tonu ezberdinetako erreportaje eta elkarrizketak sartzen baikenituen.

MaĂąu bizarra mozten, PeĂąa Uliako sorginarekin, bertsolari kuadrilla kulot eta guzti Tourmaleta igotzenâ&#x20AC;Ś Bertsolarien inplikazioa handia izan zen, ezta? Inplikazio hori Egin-en egindako

lanarekin lortutako konplizitatearen fruitu izango zenâ&#x20AC;Ś Ez dakit seguru. Uste dut bertsolari belaunaldi berezi samarra egokitu zitzaigula parean, irekia, esperientzia berriak probatu zalea, eta ez zutela asko xaxatu beharrik izaten aldizkariko azalean edozein egoeratan agertzeko. Geure aldetik, batzuetan, behartu ere egin genituen egoerak, eta kontrakarrak ere jaso genituen, normala den bezala. Aldizkariaren gainean, sektore batzuetan, sentsazionalismoren mamua ikusi zen.

Elkarteak hasiera batean ez zion argi berderik eman proiektuari. Bilera asko egin genituen ezezkoa jaso aurretik, eta nik behintzat garbi daukat ez zegoela proiektuaren kontrako arrazoi sendorik. Elkarteak mila proiektu zituen une hartan esku artean eta ez zuen beste bat bere gain hartzeko gogorik. Ez hori bakarrik, gizarte segmentu berari Elkartearen zerbitzu zenbait eta buletinaren truke harpidetza eskatu behar zizkion, eta jende bertsuari aldizkari bat eskaini nahi izatea, beharbada, gehiegizko zama izan zitekeela pentsatuko zuten edo saturazio bat ekar zezakeelaâ&#x20AC;Ś ez dakit.

Zein dira lehen garai hartatik gehien asebete zintuzten lanak? Zaila da esatea. Lazkao Txikiren azken argazkia gurea da. Biharamunean elkarrizketa bat egitekotan gelditu ginen, baina ingresatu egin zuten eta berehala hil zen. Oso denbora gutxian ale berezi bat prestatzeko gaitasuna izan genuen. Bestalde, Uliako Sorginari egin genion bisitatik oso oroitzapen onak ditut, bidenabar neuri ere etorkizun nahiko oparoa iragarri baitzidan. Uste dut emakume baikorregia zelaâ&#x20AC;Ś Zenbakirik bitxienetako bat Bertsolariak mantalarekin izenekoa izan zen. Amaren semeak izeneko erreportajea. Bitxia izan zen

geroago Josu Martinezek eta Antton Olariagak elkarrekin egin zuten Bertsolaritzaren historia berrogeiko txikian hura edota garai bertsuko Bertsolariak eta gatazka politikoa izenekoa. Gauza bitxi asko egin genuen. Lehen zenbakiak izan zuen harrera, Durangoko Azokan egin genituen harpidetza mordoa, lehen urtean mila harpidetara iritsi izanaâ&#x20AC;Ś horiek dira gogoan gelditu zaizkidanak.

Argia Saria ere eman zioten aldizkariari lehen urte hartan. Baduzu gogoan nola arrazoitu zuten? Uste dut Josu Landak lehen zenbakia ikusi eta berehala deitu zigula zorionak ematekoâ&#x20AC;Ś Azalpenak ez ditut gogoan.

Hitzetik Hortzera-k, Hitza Jolas-ek edota Bertsoa.eus-ek bertsoaldien emisioa dute ardatz. Aldizkarian, ordea, elkarrizketak, erreportajeak eta iritzia dira oinarria. Zer da bestelako lan hauek egiten duten ekarpena? Bertsoaz aparte eskaintzen denak zertarako balio du? Esan ohi da zaleari gehien gustatzen zaiona bertso soila dela, baina ez daukat nik hain argi. Zalea mitomanoa izan ohi da eta iruditzen zait bertsolariaren inguruko edozein zertzelada eskertu ohi duela bertsoa bezainbeste.

Bertsolariren batek komentatu izan dit bere gaiaz (bertsogintzaz eta bertsolaritzaz) hitz egitea interesatzen zaiola, ez duela pertsonaia bihurtzeko (bertsolariaren atzean dagoenaz hitz egiteko) inolako interesik. Arrazoizkoa iruditzen zaizu kritika? Beharbada, intimitatearen mugan ibili ginen, baina marrarik pasatu gabe. Dena den, prentsak ez ditu bertsolariak pertsonaia bilakatu, ez du horretarako indarrik. Bertsolariek eurek eraikitzen dituzte pertsonaiak, horrek bertsotarako jokoa ematen dielako. Artean eta literaturan mitoak ahulagoak izaten dira, baina ez

dute izaten arazorik beren baitako bizitzaz, eguneroko bizimoduaz, dituzten maniez hitz egiteko. Ez dut uste hortik aurrera gehiegi pasatu ginetik.

Garziak testu batean dio Bertsolari funtsezkoa izan zela 90eko hasieran bertsolariak izar bihurtzeko. Egañak, medioen estereotipazioak bertsolariari komunikaziorako plus bat ematen diola zaletuen artean… Ez dut uste Joxerrak dioena egia denik. Egañarena zuzenagoa iruditzen zait: komunikaziorako plusa erantsiko genien estereotipoei. Guk ez genuen Mañuren pertsonaia eraiki, berak ondo eraikita zuen saioen rankinean buru egon zen garaian. Guk, izatekotan ere, irudi hori zabaldu egin genion publiko zabalago bati.

Egañak eta Sarasuak idatzi izan dute hedatzeko grinaren belaunaldia izan dela eurena, hedabideetan ateratzeko ia eskaintza denei baietz esan izan dietela. Hurrengo belaunaldietan, ordea, iruditu izan zait medioekiko jarrera zuhurragoa dela. Nabaritu izan duzu belaunaldi arteko ezberdintasun hori? Erabatekoa izan da aldaketa hori, baina ez nuke horrela, bat-batean, zergatik eman zen esaten asmatuko… Izan daiteke Egañaren belaunaldiak, bertsolaritzari eta bertsoari buruzko ikuspegi berri bat kaleratu behar zuen neurrian, hedabideen behar handiago bat sentitzea.

Aldizkariaren hasierako etapa horrek noiz arte iraun zuela esango zenuke? Eliteko bertsolari belaunaldi berriaren jarrera aldaketa horrekin izan dezake zerikusirik? Seguru asko bai. Hala izan daiteke.

Zein izan dira zure ustez aldizkariaren indargune eta ahulgune garrantzitsuenak? Indargune nagusia azpiegituran, pertsonalean eta gainontzeko funtzionamendu gastuetan eraman duen jarrera ajustatua izan daiteke: presupostuaren zati nagusia aldizkariaren kalitate materialean inbertitu da, eta hori irakurleak ikusi egiten du. Irudimen handiko kazetariak ibili ditu inguruan. Horrek eragin negatiboa izan du argitalpena bere orduan kaleratzeko orduan, baina inoiz ez da aspergarritasunean erori, beti jakin izan du sorpresatxoak ematen. Ahulguneak, mila: ez du asmatu harpidetzari behar bezala erantzuten, eta ez du asmatu inguruan talde sendo samar bat antolatzen ere. Aldizkariak ez du, bestalde, komunitate bat osatu beharrik sentitu. Nahikoa komunitate da, berez, bertsozaleen mundua, eta horrek bakartzeko arriskuan jarri du etengabe.

1990-2000ko hamarkadak, Egin-Gara 90eko hamarkadatik aurrera Egunkariak lidertza eztabaidatuko dio Egini. Izan duzue inoiz Egunkariarekin lehia sentsaziorik? Lehia sentsazioa ez da bertsolaritzaren arloan bakarrik izan, euskarazko kulturaren jarraipenean oro har baizik. Kultura saileko arduradunen obsesioetako bat izan da.

Eredu ezberdinak eskaintzen dituzte: Egunkaria/Berriak, egunkari euskalduna izanik, egunkari osoan zehar dihardu txapelketaz. Iritzi sailean, testu gehiago ditu, kolaboratzaile denak euskaldunak eta asko bertsozaleak direlako, baina burtsako adituak ere bertsolaritza erabiliko du metafora gisa ekonomia sailean. Egin/Gara erdalduna da, gainerako sailetan ez dago bertsozaletasun handirik, eta egunkariak indar gehiena gehigarri berezietan jarriz, kazetaritza berrikuntzak eskainiz (goizeko eta arratsaldeko kronikak bereiztea, esaterako) eutsi nahi izan dio bere posizioari. Bai, gehigarri berezietan egiten genuen ahalegin handiena.

Kuriosoa da Egunkaria/Berriak, horrelako arreta eskaini arren, urte hauetan guztietan bertsolaritzarako Ibargutxi edo zeure gisako kazetari erreferentzialik ez izatea. Apenas dagoen txapelketa artean errepikatzen den sinadurarik. Deian, beste hainbeste. Zergatik izan daiteke? Zertan lagundu izan dizu zuri esperientziak? Esperientziak laguntzen du, noski. Agenda on bat edukitzeak eta batez ere bertsolari askorekin adiskidetasun harreman bat izateak. Ibargutxi batek eta nik neuk harreman hori landu dugu. Hala ere, lotura gehiegizko horrek baditu bere desabantailak, adibidez, bertso-saioen kritikak egiteko orduan.

Gara-n Amagoia Mujikak hartu dizu erreleboa. Nola ikusten duzu bere lana? Egin/Garatik kanpo ona edo deigarria suertatu zaizun sinadura edo kolaboratzaileren bat? Garatik kanpo BeĂąat Zamalloa nabarmenduko nuke, kronikak egiteko moduagatik eta baita kritikarako zuen zorroztasunagatik. Amagoia Mujikari buruz bere zaletasuna eta are pasioa azpimarratuko nituzke. Gaia tratatzeko modu edo bertsolariengana hurbiltzeko modu, nolabait esateko, femeninoago bat ekarri zuen, hori esatea bera matxismokeria bat ez bada.

Zein dira urte hauetan lan egiteko moduan topatu dituzun aldaketa nabarmenenak? Aldaketak handiak izan dira. 80ko eta 90eko hamarkadetan, Txapelketako kronikak egiteko orduan, bertsoen transkribatzea eskuz egiten genuen. Orain, Xenpelar Dokumentazio Zentrotik pasatzen dizute berehala. Bestelako materiala ere jartzen du eskuragarriâ&#x20AC;Ś Elkartearen komunikazioaren profesionalizazioa izango zen, ziurrenik, aldaketa garrantzitsuena. Eta, gero, lehen bizpahiru kazetari ginela eta orain dozena bat.

Bertso-kazetariaren lana Zer da zure ustez bertsolaritzari buruzko kazetari on bat bereizten duena? Hori kazetari on batek erantzun beharko luke. Horretara jarrita, esango nuke ez dela nahikoa bertsozale amorratua izatea bertso-kazetari ona izateko. Lagundu egingo du, baina beste hainbat gairi buruz ondo idazten duen edozein kazetarik ikasiko du bertsolaritzaz idazten. Beste kontu bat da bertso kritikaria izateko zer behar den. Horretarako, zinema kritika egiteko edo musika kritikaria izateko bezala, ezagutza sakona behar da.

Pixkanaka, gero eta bertsolari gehiago dabil kazetari lanetan. Zer plus izan dezake bertsolari batek bertsolaritzari buruzko kazetaritza egiteko? Terrenoaren ezagutzak ematen duen abantailaz aparte, ez dut uste beste plusik emango dionik. Zutabegile ikusten ditut bertsolari asko, eta hor bai suma daitekeela halako parekotasun bat, bertsoak bezalaxe zutabeak ere egitura jakin bat behar baitu: hasiera, bukaera eta betelana.

Bertsolaritzaren jarraipena egiten duen kazetaria sentitzen da bertso mugimenduaren parte? Badago militantzia elementu bat kontu honetan guztian? Bai eta ez. Beti sentitu izan naiz bertsozale eta, bertsolaritza maite nuenez, mugimenduaren parte sentitzen nintzen, baina kazetaritza ere maite nuen, eta edozer gauza egiteko prest nengoen kronika eder bat atera ahal izateko. Bi pasio horien arteko oreka bat beharko da, seguru asko, ondo funtzionatu ahal izateko.

90eko hamarkadatik aurrera ikusten da bertsolariak ikasi egin duela bere buruaz, bere prestakuntzaz, bere bertsokeraz, bere momentuaz

hitz egiten. Izan dezake zerikusirik bertsolaritzak gogoetarako eta autoanalisirako erakutsitako prozesuarekin? Zein suertatu zaizkizu elkarrizketa baterako bertsolari onenak? Nire garaikoen artean Sarasua eta EgaĂąa uste dut zirela jokorik gehien ematen zutenak. Baina gogoan dut garai bateko Lizaso ere, monosilaboekin erantzuten zuen Lizaso hura, asko gustatzen zitzaidala. Kazetariak Sebastianen garunean sartu eta asmatzen ibili behar zuen, baina garuna beteta zuen honekâ&#x20AC;Ś Gerora, Lizasok ikasi egin zuen galderei dotore samar erantzuten. Zaharragoen artean, Joxe Agirre izugarria iruditzen zitzaidan elkarrizketa baterako. Joxe Lizaso eta Imanol Lazkano, zer esanik ez. Amurizak ere asko ematen zuen eta, gazteagoen artean, Jon Maia asko ematen dakien bertsolaria da.

Zein dira bertsolari batekin egindako elkarrizketa on baten osagaiak? Bertsolariak bere bizitzari buruzko kontakizun ongi prestatu bat izateak asko laguntzen du. Tarteka pasadizo on batzuk sartzen baditu, hobeto. Elkarrizketak beti behar du gaurkotasunarekin loturaren bat, dela txapel bat, ezbeharren bat, berriren bat, ematen zaion espazioa justifikatuko duena. Esparru publikoaren eta intimoaren arteko oreka batek ere laguntzen duâ&#x20AC;Ś

Bertsolari zenbaitek komentatzen du bertso saioei buruzko kronika gehienek kasik berdina eskaintzen dutela joan diren urte mordo batean, aspergarriak direla. Guk egindako kronikak seguru aspergarriak izango zirela irakurle askorentzat. Zer esanik ez saioan kantatu duen bertsolari batentzat. Kronika horiek, bestalde, futbol partidetako kronikak bezala, saioan entzuten egon diren irakurleentzat idazten dira, bezperan bizi izan zituzten bizipenak biharamunean berritzeko edo. Horiek izan ohi dira irakurle finenak, eta horiei begira idatzi ohi dira kronikak; eta, zeharka, bakarrik informazio bila doan irakurlearentzat. Normala da, beraz, bertsolariari ezer ez aportatzea.

Zein dira bertso kronika on baten osagaiak? Puntuazioei begiratuta idatzi behar da edo begiratu gabe? Norberak jaso duen sentimendua sentimendu orokorra ote den izango da kezketariko batâ&#x20AC;Ś Saio baten kronika egin nahi duenak hautaketa bat egitetik hasi behar du. Ezin da kronika txukun bat idatzi bertsoaldiz bertsoaldi kontaketa bat eginez. Saioko protagonista bat edo bi aukeratu behar dira, saioko alderdi deigarri batzuk, eta haien inguruan egin behar da kontaketa, kolore pixka bat izan dezan. Saioko alderdi batzuk nabarmentzen jakitea da gakoa. Kronika guztietan bezala, ikuspegi eta plano aldaketak, publikoari buruzko zertzeladakâ&#x20AC;Ś tartekatu behar dira.

Gauza horiek modu intuitiboan egiten dira edo praktikaren poderioz ikasi. Gero, lan egiteko moduan, kazetari bakoitzak bere trikimailuak erabili ohi ditu. Badaude kronika bat saioa entzun ahala idazten joaten direnak. Ni neu aldian aldiko komentarioak idatziz joaten nintzen. Erredakziora bidean asmatzen nuen gidoi moduko bat eta izenburua, eta ordenagailuaren aurrean oso denbora gutxian idatzi behar izaten genuen orrialdea. Presakako lan hori beti gustatu izan zait.

Bertsolaritzari buruzko kazetaritzaren inguruko gogoetetan, urte askoan, mantra bat bezala errepikatu izan den kontu bat da fundamentuzko bertso kritika baten gabezia. Zergatik eman izan da gabezia hori zure ustez? Euskal literaturaren kritikak duen arazo bertsua dauka bertso kritikak. Zinema kritikari bat, Asiako zinegile baten azken lanaren aurka sekulakoak idatzi ondoren, lasai atera daiteke ostiral iluntzean gaupasa egitera. Literatura kritika egiten duenak, eta bertso kritika egiten duenak berdin, kalean aurki dezake kritikatu duena. Bestalde, bertso kritika akademikoago batek ez du tradiziorik gure artean, eta, kolaborazioak nola ordaintzen diren ikusita, ez dakit zein anima daitekeen ahalegin izugarri eta esker txarreko hori egitera.

Eskutik egindako bide bat Bertsolaritza euskal kulturaren sisteman beti nolabaiteko zentraltasun bat izan duen elementua da. Hala dirudi, eta hori ulertzeko arrazoi gehiago ere aipa daitezke: bertsoa norgehiagoka da, eta herri kulturan sekulako garrantzia du erronkak eta apustuak. Bertsoa inprobisazioa da, eta ikuslearen edo entzulearen bihotza kilikatzen duen ariketa da hori. Bertsoa biren arteko kontua da eta horrek badu zerikusirik antzerkiarekin ere, elkarrizketa den neurrian. Badirudi garatu ez genituen beste kultura-adierazpideen ordezko-edo dela gurean bertsoa. Eta gezurra badirudi ere, hain adierazpen kultural zaharra izanik, egungo gustuetara egoki moldatzen da.

Zer azalpen izan dezake gisako fenomenoek beste herrialdeetan dutena baino askoz ere presentzia handiagoa izateak gurean?

EROSKETAK HERRIAN, EUSKARAZ

EUTSI HERNANIRI ETA EUSKARARI.

Transmisioa eten den lekuetan desagertuko ziren, seguru asko, antzeko fenomenoak. Hemen, transmisioa segurtatzea lortu da, baina irudika genezake bertsolaritza hondamendira eramango zuen eszenatoki bat ere: ez dut oso zaila ikusten ariketa hori, eta oso argigarria izango zatekeen.

Duela mende eskas herri kultura aurremodernoaren praktika bat izatetik, modernitatean sartu eta masa kulturan sartuirtenak egitera pasatu da bertsolaritza. Harrigarria, ia-ia mirari bat, herri kulturaren beste hainbat adierazpen bidean galdu direnean.

Hedabideratzeak berak zein puntutarainoko garrantzia izan du bertsolaritzaren garapen honetan guztian? Instituzionalizatzeak eta hedabidetzeak ekarri du bertsolaritza gaur eguneraino, baina kontrako ariketa egitea ere ez dago gaizki, bidean zer galdu duen galdetzea alegia. Adierazpide kultural bazterreko, irreberente eta traketsa izatetik kultu samar, garbi eta errespetagarri bilakatu da, eta hor galera ikustea ez dago gaizki, justizia pixka bat egiteko.

Azken hamarkadetako arreta mediatikoaren eklosioan mugimenduaren estrategiak izan dezake zerikusirik. Zertan asmatu du alor horretan Elkarteak zure ustez? Elkartearen merituak asko dira. Lan boluntarioa eta profesionala elkartzeak sekulako indarra eman dio helburuak lortzeko orduan; transmisioa aipatu dugu lehen, hedabidetzea gero, txapelketen antolaketa gaurkotuago batâ&#x20AC;Ś Gizarteari, bertsozaleei partaidetza bat eskaini die lan egiteko, eta oinarria zabaltzen jakin dute.â&#x20AC;˘

ERR. _ KAZETARI BETERANOAREN BEGIRADA

JOXERRA GARZIA “Telebistarik gabe horien iraultza ez zen hain handia izango, baina horiek gabe telebistako arrakasta ere ez”

TXEZ ALDATU BERRIA DA JOXERRA. Nekatuak izan ohi dira horrelakoak, eta halaxe dio: “Hurrengo mudantza Polloera”. Neke puntua nabari zaio bertsolaritzari buruz hasten denean ere, urte askoan pasio guztia jarri eta hustuta gelditu denaren nekea. Baina, hizketan hasi bezain pronto pasioa loratzen da berriro ere. Estilo liburuek gomendatzen duten ordu t’erdiko elkarrizketak hiru ordu pasa hartu ditu oraingoan. Hurrengo lerroak laburpen bat dira berriro ere.

Hastapenak irratian Irratian hasi zenuen zure kazetari ibilbidea. Noiz eta nola iritsi zinen Euskadi Irratira? Hasiera-hasierakoak izan ziren ikastaro berezi bat egin zutenak. Izaskun Barriola, Martin Tejeria, Jon Aizpurua… 82ko bukaeran hasi ziren. Ni horiek hasi eta gutxira sartu nintzen. Martxan jarri eta bost hilabetera lehen oposizioak egin ziren. Ni Tolosako ikastolan nenbilen filosofia irakasten, kasualitatez jakin nuen oposizioen berri, aurkeztu eta atera egin nituen. Albistegietan hasi nintzen, 83ko maiatzean. Antton Haranburu zen buru. Goizean iritsi eta Deia-ko albiste bana ematen zigun. Euskarara itzuli, berari pasatu eta gidoia prestatzen zigun… Bolada batean albistegi batzuk bertsotan eman behar genituela ere tematu zen. Gogoan daukat San Juan bezperan horrela egin genuela. “Eguerdikoa koplatan egin behar dugu”, berak. Bion artean osatu genituen kopla batzuk, trikiti musika jarri genuen lagungarri eta horrelaxe joan zen. Beste behin, koplatan egin behar genuela agindu zidan berriro, baina guardia zibil bat hil zutela iritsi zen albistea eta alde batera utzi behar koplak. Bat baino gehiago joan ziren koplatan.

Debaldeko Festa eta Sorgin Afaria izan ziren urte haietan gauzatu zenituen bi programa sonatuenak. Zein zen bertsolaritzak programa horietan zeukan tokia? Uda bitartekoa informatiboetan pasatu nuen eta, handik bueltan, Oterminek gaueko bederatzietatik hamarretara egunero kulturaprograma bat egiteko eskatu zidan. Pello Zabaletarekin egin nuen, Sorgin Afaria jarri genion izena eta nahikoa durunda atera zuen. Izena Julian Alustizak baserriari buruz egindako liburu oso on batetik atera genuen: auzo lanean zutik jateko hartzen zen tarteari deitzen zitzaion sorgin afaria. Erdizkakoa esan nahi du, jatordu arina, erdizkako loari sorgin loa esaten zaion bezala. Bolada hartan, egunero hamalau ordu lan egiten nituen. Saltsa denetan sartzen ginen. Eta Pello Zabaleta oso ona zen idazten, beti testu bikainak egiten zituen, nahiz eta presakako lanak izan, jakintsu bat zenâ&#x20AC;Ś Zati txikiekin egindako gauza bat zen. Puzzle moduko bat. Programa horretan, ez bazen albiste potoloren bat, bertsolaritzari ez zitzaion aipamenik egiten. Oso garai bertsuan, ordea, Oterminek esan zidan zerbait egin beharra zegoela bertso kontuetan, erreferentzialtasun guztia Herri Irratiak zuela eta hori ezin zitekeela horrela izan. Hortaz, Debaldeko Festa jarri genuen martxan. Astelenetik ostegunera Sorgin Afaria egiten genuen eta ostirale-

100

tan, tarte hori bera, Debaldeko Festari eskaintzen genion. 84ko urtarriletik aurrera hasi ginen horrekin. Kareta geronek abesturiko kantu batekin sortu genuen: Ostiral iluntzean beatziak alde / ostiral iluntzean beatziak alde / nahi duenak badauka festa bat debalde / ai, oi, ai festa bat debalde. Grabaturiko bertso hautatuak jartzen genituen. Gero, feedback handia geneukan entzuleekin. Haiek erantzuteko galdera mordo bat egiten genuen bertsolaritzaz. Eta gai bat ematen genuen bertsoak jar zitzaten. Hilean behin, irabazle bat izendatzen genuen, eta irabazle horrentzat bertso afari bat antolatzen genuen berak aukeraturiko bertsolari bikotearekin. Azkenik, zuzenean emititzen genuen afari hori. Afari horietako bat Anoetan antolatu genuen PeĂąarekin. MaĂąukortarekin, Larruskain inguruan, beste batâ&#x20AC;Ś

101

Entusiasmoa eta naturaltasuna kristorena genuen hasiera hartan Euskadi Irratian. Hilero egiten genuen mozkor afari bat lankide mordo batek.

Fernando Amezketarra herriarteko txapelketa ere jarri zenuten martxan. 1984/1985 denboraldian ere egin genuen Sorgin Afaria. Eta hor, Debaldeko Festaz gain, herriarteko txapelketa egitea erabaki genuen. Asmoa zen azaroan hasi eta finala San Juan egunean Tolosako plazan egitea. Parte hartzeko baldintza bakarra zen bertsolaria urtean gehienez hamar plaza egindakoa izatea. Egaña ere sartzen zan garai hartan. Soldaduskan zegoen, eta Inazio Jauregi eta Luis Otamendirekin osatu zuen Zarauzko taldea. Espero baino askoz gehiago apuntatu ziren eta, azkenean, hogeita hamaika talde izan ziren. Asteburu bakoitzean hiru-lau saio egin behar izan genituen, eta hurrengo larunbatean laburpena eskaintzen genuen. Eskerrak tokian tokiko jendeak antolatzen zuela: tokia hartu, afaria… Sekulako giroa sortu zen. Lehenengoa Itsasondo eta Zaldibiaren artekoa izan zen. Gaiak geuk jartzen genituen, aurkezle ere gu, geuk grabatu, bertsoak aukeratu, muntatu… 1985eko ekainaren 24an izan zen finala Tolosan. Segurak irabazi zuen, Intxausti eta abarrekin. Lagun nituen bertsolariak hartu nituen epaimahaiko: Sebastian Lizaso, Mikel Mendizabal, Millan Telleria, Imanol Lazkano, Iñaki Murua eta Anjel Mari Peñagarikano. Ez genien ordaintzen, afari truke zen, baina, klaro, hainbeste afarirekin Otermin larritzen hasi zen. Getaria inguruan bazen saioa, Elkanora joaten ginen… Txapelketa horretan puntuazioa bistara ematen hasi ginen. Nolabait, laboratorio modura funtzionatu zuen, bertsolariek egin nahi zituzten hainbat gauza probatzeko balio izan zuelarik. Hain zuzen ere, 85 horretan hasi zen Euskaltzaindia frankismo osteko hirugarren Txapelketa antolatzen, eta bertsolariek planto egin zioten, gurean hartutako esperientziatik eurek antolatzeko ardura

102

hartuz. Eta, hain zuzen, geurea ere ez zen berriro egin hurrengo denboraldian, bertsolariek nahikoa lan baitzeukaten eurek antolaturiko Txapelketarekin.

1986ko Txapelketa hori eman zenuten irratitik? Zabaletak eta biok finalaurrekoak eta finala eskaini genituen irratitik. ETBk finala eman zuen.

1980ko hamarkada horretan Euskadi Irratian bertsolaritzari buruz egindako gehiago? Ba, egia esan, geuk egin genuenaz aparte, askorik ez. Hamarkadaren bukaeran, Nikolas Aldaik Mujikaren Euskal Perlak egiten zuen, Patxi Mujikak aurreko hamarkadetan grabaturiko materialarekin.

Hitzetik Hortzera martxan Hitzetik Hortzera hasi aurretik, Ahotik ahora izeneko programa bat emititu zuen ETBk. Zer dakizu programa hari buruz? Esango nuke hilean behinekoa zela, eta Hasier Etxeberriak mugitu zuela. Baina ez nago seguru. 1987an izango zenâ&#x20AC;Ś Bertso saio bat grabatu eta osorik eskaintzen zen. Depuratuta, baina osorik.

1988-1989 denboraldian hasi zen Hitzetik Hortzera. Nola eta nondik iritsi zitzaizun programa zuzendu eta aurkezteko proposamena? ETBk ez zeukan batere gogorik bertsoaren alde apustu egiteko, eta hasiera izan zen Elkarte sortu berriaren presio latza. ETBk baiezkoa esan zuenean, ez zuen esan zer eta nola. Hasieran ibili ginen Euzkitze jarriko ote genuen aurkezle. Baina Euzkitzek ez zuen nahi, eta nola ni irratian ibilia nintzen bertso kontuekin, bada, niri tokatu zitzaidan. Euskadi Irratia eta ETB bi enpresa diferente ziren erakunde berdinaren barruan, eta ez zen erraza batetik bestera aldatzea. ETBk erabaki zuen hilean behin egitea. Telebistan proba egina nuen. Hasier Etxeberriak zuzendu eta Jon Aizpuruak aurkezten zuen Arkupe izeneko kultura-programan, Paperezko Arkupea izena zuen kolaborazio bat egiten nuen literaturari buruz, baina, hortik aurrera, bideo bat zer zen ez nekien.

Lehen urtean erabat bakarrik aritu zinela kontatua duzu. Etzeneukala errealizadorerik, postprodukziorikâ&#x20AC;Ś Asko ikasi beharra eta larri ibili beharra tokatuko zitzaizkizun. Ez neukan ez talderik, ez toki bat erredakzioan, ez platorikâ&#x20AC;Ś Sincro produkzio etxea jarri zidaten, oso jende majoa, baina erdalduna. Jaialdi batean grabaturikoa montatzen hasi eta konturatu nintzen gaiak ez zeudela hartuta. Eta Sincrokoak:

104

â&#x20AC;&#x153;Ah, es que como es de bertsolaris yo pensaba que cuando hablaban no interesabaâ&#x20AC;?. Beste batean, puntua emanda zen bertsoa, puntua ez zuten grabatu eta neuk grabatu behar izan nuen. Aurkezlea puntua ematen lehor samarra gelditzen zela eta gitarra joaz egin nuenâ&#x20AC;Ś

105

Platorik ez neukanez, bideo batetik besterako trantsizioak kalean grabatzen nituen: Miramarreko eskailerak, 31 de Agosto kalea eta horrela. Eta teknikoki desastre hutsa zen. Dena nik egiten nuen, eta ez nekien nola egiten zen. Gogoan daukat programa horietako batean, ideia originala, zuzendari, aurkezle, errealizadore, denetan Joxerra Garzia jarri nuela kredituetan. Amatiñok deitu zidan “Hi, hori horrela jartzea itsusia duk”, esanez, eta “Itsusiagoa izango duk hori horrela izatea, ez?”, erantzun nion. Eskerrak Xanti Etxeberria errealizadorea lagun egin nuen. Hark, ahal zuenean, lagundu egiten zidan, bere lanorduetatik kanpo. Kareta bion artean egin genuen: Oteizaren Xenpelarren irudia hartu, eta bueltaka jarri eta bertso baten audioa azeleratuta jarrita. Produktore nagusia Iñaki Beobide zen. Nik Etxeberriari galdetzen nion zer behar nuen, eta hark: “Postprodukzioa”. Eta Beobideri esan, eta hark: “Zertarako behar duk?”. “Esango diat hurrengo bileran”, esan behar izan nion; ez nekien zer zen. Hurrena, fundidoak egin beharko genituzkeela, Etxeberriak, eta: “Fundidoak? Ba, mariconadas!”, Beobidek.

Programaren izena nondik dator? Nork erabaki zuen? Elkarteak interesa bazuen, baina programaren diseinuan zero hartu zuen parte. Izena neurea da.

106

Egia esan, Debaldeko Festa jarri nahi nion hasiera batean, Xenpelarren bertsotik hartua zen eta gustatu egiten zitzaidan, baina haurrentzat Galde Debalde izeneko programa bat emititzen zen garai hartan eta ezezkoa eman zidaten ETBkoek. Buelta pare bat eman eta Hitzetik Hortzera planteatu nien.

Hilean behin emititzetik asteroko izatera pasatu zen programa, gutxira. Bai, hasierako hori hamar programa baino ez ziren izan. Eskerrak! 89ko udan, oso ondo funtzionatu zuen ideia bat izan genuen. Koro Lasarte ere tartean zen. Pentsatu genuen polita izango zela hogei bat bertsolarirekin afari bat egitea eta unitate mugikorrarekin, alegia ohikoa baino bitarteko gehiagorekin, egitea jarraipena. Liernin egin genuen, eta hor atera zen Lazkao Txikiren ispiluarena. Gainerantzean, hilean behineko honek ez dut uste audientzia handirik izango zuenik, baina Lierniko afari horrek sekulako oihartzuna izan zuen. ETBk ikusi zuen merkea zela eta funtzionatzen zuela, eta astero egitea proposatu zidaten. Lehen programa haietan bizi izan nuen egoera prekarioa ikusita, beharrezkotzat jo zuten talde baten laguntza. Maite Odriozola, Olatz Egia eta Ana izeneko bat laguntzaile jarri zizkidaten erredakzioan, luxu totala. Guk editatzen genuen, baina Pello Elizasu jarri ziguten errealizadore laguntzaile, eta Xanti Etxeberria errealizadore. Hala ere, platorik ez genuen eta jarraitu genuen nire aurkezpenak kalean grabatzen. Denboraldi bukaerarako platoa lortu genuen eta Joxe Mari Gabiria ere sartu zen erredakziora. Besteek telebistaz bazekiten, baina bertsoaz zekien lehenengoa bera izan zen eta laguntza handia izan zen niretzat. Ordu arte bertsoari buruzko erabaki guztiak neuk hartu behar izan nituen, oso bakarrik, eta Joxe Marirekin beste gorputz bat hartu zuen taldeak. Felix Irazustabarrena ere batu zen laster, eta hura ere bertsozalea zen.

107

1990eko hamarkada hasierako booma eta arriskuak Hortik lasterrera bertsolaritzaren boom famatua ematen da. Gogoan duzu noiz hasten zareten nabaritzen? Audientzia daturik ez zidaten pasatzen niri, baina ETBko jefeen aurpegietan nabaritzen zen ongi ari zela funtzionatzen. Emisio orduarekin ez geunden konforme, ez Elkartea eta ez ni, baina, egia esan, asteroko horrek, igande eguerdietan, audientzia pilatu zuen. Baserrietan ikusi egiten zen. Pixkanaka, kalean ere hasi nintzen nabaritzen jendeak ikusi egiten zuela. Bertsolari askok komentatzen zizkidaten programaren gorabeherakâ&#x20AC;Ś Gogoan daukat, hasieran, neuk bakarrik egiten nituen programa horietan, enbarazu baino ez zuela egiten telebistak: irratiarekin mikro bat sartzen duzu eta bost minuturako ahaztuta dago jendea, baina telebistarekin 2.000 watt sartu beharra dago, eta giroan ezaguna zen ez zuela inolako graziarik egiten. Pixkanaka, ordea, alderantzizko fenomenoa eman zen: bi urtean pasatu ginen traba egitetik, saiora joan ez baginen, eskean etortzera. Bertso saioak ere ugaritzen hasi ziren. 1988an eta 1989an, larri ibiltzen ginen eduki aldetik. Gogoan daukat Gabonetara justujustu iristen ginela, eta desiratzen egoten ginela otsailean Zestoako saio handi hori ondo ateratzeko, ea horrekin tiratzen genuen. 1991tik aurrera, ordea, perretxikoak bezala hasten dira saioak sortzenâ&#x20AC;Ś Esango nuke 1991 hasierarako puri-purian zegoela hura guztia.

Zer ekarpen egin zuen Hitzetik Hortzerak bertsolaritzaren boom horretan? Nik uste boomaren handiena 1991tik 1993ra izan zela. Konjun-

108

tzio bat izan zen: batetik, bozgorailu gisa funtzionatu zuen bertso programa audientziatsua; baina, bestetik, sekulako maila zuen bertsolari multzo handi bat EgaĂąa, Sarasua, Amuriza, Sebastian, Lopategi, PeĂąagarikano, Euzkitze eta abarrekin, gizarte molde berriarekin konektatzeko gai izan zena. Alegia, bertsolariak Garmendia eta Egileor eta gisakoak izan balira, eta niri gustatzen zaizkit bertsolari horiek ere, telebistak izan zezakeen bozgorailu funtzioa alferrik izango zen.

109

1980 hasieran oraindik ere publiko homogeneo bat zuen bertsolaritzak. Horien kultura-kontsumoa kasik bertsotara mugatzen zen, eta konpartitzen zituzten balio batzuk aipatzearekin, kasik nahikoa zuen bertsolariak arrakasta izateko. Baina euskal jendartea beste puntu batean zegoen ordurako. Kultura-kontsumo askotarikoa eta sofistikatua ari zen nagusitzen: literatura, komikia, musika… Beraz, sofistikazio maila horren pare jarri beharra zeukan bertsolaritzak edo jai zeukan. Eta bertsolari horiek lortu zuten maila horretara igotzea. Telebistarik gabe horien iraultza ez zen hain handia izango, baina horiek gabe telebistako arrakasta ere ez. Bertsozalea ez zen jendea ere harritu zuen aldaketak. Gogoan daukat nola behin Saizarbitoria etorri zitzaidan eta: “Jode, bertsolaritza hori izan zitekeenik ere…”. Eta bertsolaritzaren berrikuntzarekin kritiko azaldutakoa zen Saizarbitoria, baina berrikuntza hori ontzat hartu beharrean aurkitu zen. Guzti horrezaz gain, garrantzitsuak izan ziren Elkartearen inguruan egin zen gogoeta eta hartu ziren erabaki estrategikoak. Barne irizpideekin funtzionatzen hasi zen mugimendua, eta ez, ordura arte bezala, Euskaltzaindiak kanpotik jartzen zizkionekin.

Sortu zen olatu hark egonezina eragin zuen, eta telebistako arrakastak zekartzan arriskuen inguruan asko gogoetatu zen. Nire sentsazioa zen hasierako abandono totaletik, arrakasta hasi zenean, kasik gehiegizko fiskalizaziora pasatu zela Elkartea. Eta, denborarekin, gero eta garbiago daukat gehiegi eskatzen zitzaiola programari. Millan Telleria eta Juanjo Hernanikoa etortzen zitzaizkidan Elkartearen izenean kontsigna batzuk ematera. Baina ez zegoen kontsigna guztiak betetzerik. Herrialdeen arteko oreka, eskolartekoak ere sartzea, erakargarria izatea baina aldi berean pedagogikoa… Ukitu pedagogikoak, esaterako, geneukan ordutegiarekin

110

eta ordutegi horretan izan genezakeen publikoarekin, niretzat ez zuen zentzu handirik. Elitea gehiegi atera izanarekin ere, beste hainbeste. Nik oso garbi daukat telebista zertarako den. Begiratu beste alorretan, kiroletan eta abar zer egiten den. Telebistak lortu behar du bikaintasuna erakutsiz zaletasuna areagotzea eta, gero, hor sortzen den mugimendu hori kudeatu behar da telebista ez den leku batetik. Elitekoak ez diren jardunak eman behar direla tarteka? Bai, baina eskolarteko finala zuzenean emititu behar dela? Bada ez, zeren kalterako da eta punto. Alegia, telebista erabiltzen bada telebistarenak ez diren lanetarako, okertu egiten da gauza. Horrek ez du esan nahi, bertsolaritzari dagozkion irizpideak baztertu behar zirenik. Telebistako teknikariekin, adibidez, beste aldera izaten nituen borrokak. Askotan, kalitate txarrekoa izan zitekeen bertso saioko bideoa. Audioak ere ez ziren puntakoak, zenbaitetan. Eta, errealizadoreak â&#x20AC;&#x153;hau ezin da emitituâ&#x20AC;?, esaten zidan horrelakoetan. Baina bertsoa ona bazen, bada, tematu eta emititzea lortzen nuen. Bertsolaritzari buruzko programa batean, bertsoaren kalitatearen irizpideari eutsi behar zaio kosta ENPRESEN ZENTRUA. Ama Kandida 21 ahala kosta.

TXERRiKiEN BANATZAiLE ETA EKOiZLEA

Honenbestez, nahikoa garbi nuen bertsozale

307. moduloa, ANDOAIN

943 592 923 / www.ormaki.eus

111

gisa zenbaitetan ETBren kontsignak jarraitzen ez nituen bezala, Elkartearen kontsignak ere, kazetari bezala konbentzitzen ez baninduten behintzat, ez nituela jarraituko. Hala ere, interlokuzio interesgarria izan nuen Koldo Tapiarekin. Problema bat zegoenean laguntzeko zegoen, eta bere iritzia ere ematen zuen, baina elkar ulertzea lortzen genuen. Bestalde, ez dut uste garai hartan piztu ziren alarmak alferrikakoak zirenik. Nire ustez, gerta zitekeen kataklismo bat. Gerta zitekeen Txapelketakoak ez ziren saioak ere gisa horretara planteatzea intentsitate bila. Oreka zaila zen eta, nire ustez, kontu handiarekin ibili ginelako eutsi zitzaion.

Nondik nora gorpuztu zen arriskuen inguruko gogoeta hori? Koldok â&#x20AC;&#x2DC;Zaharren Kontseiluaâ&#x20AC;&#x2122; deitzen ziona urtean hirutan edo gelditzen ginen, sortzen zenean. Bazkaltzeko gelditu, eta eguneko ordenarik eta bukatzeko ordurik gabe aritzen ginen Koldo, Andoni, Sarasua, Murua eta ni. Pentsamendu estrategikoaren gunea hori zen, eta hor sortu ziren arriskuaren ingurukoak ere. Gero, Siadecori ikerketa handi bat eskatu zitzaion, hamarkada baterako estrategia finkatzeko balioko zuen ikerketa bat. Bertan, hainbat elkarrizketa eta mahai inguru egin zituzten, eta hor ikusi zen kezka garrantzitsuenetako bat telebistaren eta arrakastaren eraginen ingurukoa suertatu zela.

Haustura ETBrekin 1993ko udan, programa bat emititzera behartzen zaitu ETBk Elkartearen eta zeure iritziaren kontra. Gutxira, uztea erabakitzen duzu. Hitzetik Hortzera irailetik ekainera izaten zen. Eta 1993ko uda horretako hutsunea betetzeko antologia bat prestatzeko eskatu ziguten. Elkartean ikusten genuen apustua ez egitetik behia zu-

112

113

kutzera pasatu zela ETB. Programa ona izan zen, Bertsoak Udan jarri genion izena, eta Alaitz eta Maiderrekin grabatu genuen kareta Loreak udan ihintza bezalaâ&#x20AC;Ś kantuan oinarrituz. Oso nekatuta nengoen ordurako. Telebistara pasatu nintzenean irratiko soldata bera mantendu zidaten, eta tira. Baina programa hilerokoa izatetik astean behin egitera pasatu nintzenean ere ez zidaten igoerarik egin. Lau urte neramatzan horrela, eta AmatiĂąori eskatu nion, edo kontratua egiten nuen lanaren parera igotzen zela edo, bestela, hilean behin bakarrik egin beharko nukeela. Ez zidan inongo kasurik egin eta uztea erabaki nuen, 93ko udazkenean. Irratira bueltatu nintzen. Baina Elkartetik egunero neuzkan hoska, 1993ko Txapelketa orduantxe ari zen martxan jartzen, eta ez zela uzteko momentua. Hamar egun baino ez nituen egin irratian. Itzuli eta Txapelketarekin jarri nintzen. ETBkoek ez zidaten soldata igo, eta, gainera, hilean behin beste programa bat egitera behartu ninduten. Zuzeneko bat zen eta horri bai lortu nuen Debaldeko Festa jartzea. Uzten zidaten bakoitzean izen hori jartzen nuen (barre).

Programa horretan gertatu zen bertsolari gazteen zentsurarena, ezta? Bai, hirugarren programan izan zen. 1994ko otsailean hasi nintzen eta apirilekoan gertatu zen.

114

Aldiro, bi bertsolari eta bestelako gonbidatu bat eramaten nituen. Hirugarrenean, Bernardo Atxaga zen gonbidatua, eta bertsolari gazteak eramatea erabaki nuen. Bista ona izan nuen: Irazu, Maialen, Igor eta Unai aukeratu nituen, nahiz eta oraindik ez ziren oso ezagunak. Esan zidaten kritika egingo zutela, eta esan nien inor iraintzen bazuten neronek moztuko nuela. Espraia atera eta Kalea guztiona da egin zuten pintada. Ikusgarria izan zen, baina ez zitzaidan ezer larria iruditu. Gero, bertsotan oso gauza graziosoak esan zituzten; batean, “desinformazio gehiago orduoro Euskadi Irratian”, bukatu zuen Unaik. Publizitaterako etena zetorren jarraian eta, iragarkien tarte horretan, zalaparta nabaritu nuen, baina aurrera jarraitu genuen. Publizitatetik bueltan Atxagaren elkarrizketa neukan eta oso majo zegoen, sembrau. Konturatzerako, ordea, Maite lankidea azaldu zen Atxagaren atzean paper batean zuzendaritzaren aldetik mozteko agintzen zidatela idatzita zeukala. Burutik pasatu zitzaidan “Kazike hauek…”, baina Elkartea ere bazegoen tartean eta txukun egiten saiatu nintzen. Atxagari galdetu nion: “Oso fuertea iruditu zaik bertsolari gazteena?”. Eta berak, gero Unai eta hauek asko mindu zituena erantzun zidan: “Fuertea? Ez, batere ez. Aukeran ortodoxoegiak, agian”. “Ba, itxuraz ez dago segitzerik eta hemen moztuko dugu”, esateko beta eman zidan, eta zapla moztu zuten zuzen-zuzenean Afrikako lehoien erreportaje bat sartzeko.

Zer iruditu zitzaizun zuri? ETB barregarri gelditu zela. Horrelako zerbait jasateko gai ez denak ez dauka talentua sobran. Ehun bat lagun zeuden publiko gisa; oholtzan, Joseba Tapia eta musika talde bat, bertso-jarri batzuekin prestatu zuten emankizuna eskaintzeko prest… Atxaga bera. Denak aho zabalik gelditu ziren. Eta ETBren ikusleekin ere beste hainbeste gertatu zen.

115

Ordurako nahikoa tentsio zenuten Elkartearen eta ETBren artean. Programa ateratzeko akordioa urtero berritzen zen. Eta Elkartearen finantzaketa iturri nagusi bilakatua zen ordurako. Siadecorekin egindako gogoeta 92an burutu zen, eta ETBrekin egiten zen akordioaren azken bi berrikuntzetan tentsio puntu bat nabaritu zen, Elkarteak gogoeta horietan ondorioztatu ziren irizpideak planteatzen zituelako eta ETBk ez zituelako aintzat hartzen. Adibidez, programa gehiegitan errepikatzen zela esaten zitzaien, eta are gehiago errepikatu zuten. Edo udarako antologia hori egitera behartu gintuen. Bertsolari gazteen zentsuraren kapitulu honen ondotik are gehiago tenkatu ziren harremanak. Sugerentzia bat egon zen zuzendaritzatik esanez Hitzetik Hortzera emititu aurretik eurak ikustea komeniko litzatekeela. Ordura arte niri hori ez zidaten sekula esan. Neronek banekien zer emititu zitekeen ETBn eta zer ez. Otermini esan nion: “Orduan aurretiazko zentsura jarri didazue?”. Eta berak: “Ez, ez, ez, begiratu bat emateko bakarrik”. Legebiltzarrera ere iritsi zen kontua, HBk nahiz EAk eramanda, eta Zarraoak EiTBko zuzendari orokor gisa, bere azalpenetan esan zuen bertsolariek ez zutela gidoia jarraitu. En fin… Ni, jada, nazkatua nengoen telebistako lanarekin. Unibertsitatean hasi berria nintzen gainera. Urte bukaera arte segi behar izan nion, ordea, apiriletik abendura telebistan lan egiteaz gain klaseak emanez. Bitartean, 1994ko udan, Añotako bilkura egin zuen Elkarteak eta erabaki zuen ETBrekin zuen harremana etetea. Urtea bukatu zenean, akordioa ez zen berritu eta nik telebista utzi nuen.

Zein izan ziren zure ustez hausturaren zio nagusiak? Nik esango nuke programaren diseinua, printzipioz, ETBri ez zitzaiola asko inporta. Ni egon nintzen urteetan ez zen horretan

116

sartu. Kantitatearekin geneuzkan gorabehera gehiagoâ&#x20AC;Ś Baina, une jakin hartan, bere agintea erakutsi nahi izan zuen. 1993a eta 1994a urte gogorrak izan ziren giro soziopolitikoari zegokionean. Telebistan ez zen presoen aipamenik egiten, Korrikaren berri ere ez zen ematenâ&#x20AC;Ś Eta bertsolariak ideologikoki lerratuegi ikusi zituzten ETBko agintariek. Planteatu zuten, zuzendaria eta saioaren eredua eurek ezarriko zutela: kasik erabat bertsoz osatutako eredua nahi zuten, bestelako adierazpen gutxikoa; bertso saioak lau-sei bertsolarirekin antolatu eta saioa bere horretan ematea, euren filtroa pasatu ondoren. Elkartea, aldiz, beste planteamendu batzuekin zebilen: programa hezitzaileagoa, fokua elitetik harago zabalduko zuena eta abar. Bestalde, programagatik ordura arte ematen zen baino diru gutxiago eskaini zuen ETBk, eta Kultura Sailburuak, Joseba Arregik, Xenpelar Dokumentazio Zentruarentzat aurrez agindua zuen

117

diru bat ere ez zen iritsi. Horrela, 1994ko ekainean, irailean eta urrian egin ziren gogoeta jardunetan, telebistari ezetz esatea erabaki zen. Erabaki horrekin bere diru iturri nagusia galdu zuen Elkarteak eta bi liberatuak langabezira joan ziren.

Bertsolaritza telebistaratzen Zuzendari eta aurkezle lanak utzita ere jarraitu zenuen programarekin kolaboratzen, bolada batean behintzat, elkarrizketak eginez. Programaren ardura hartu zuenean, 1999an, Josu Goikok hilean behin elkarrizketa bat eginez parte hartzera animatu ninduen. Eta kolaborazio hori bai hartu nuen gustura, gozatu egin nuen.

Baduzu gogoan Hitzetik Hortzerarako zuk egindakoetatik bereziki gustura utzi izan zaituen elkarrizketa eta erreportajerik? Niretzat elkarrizketa indartsuena Josu Goikoren etapa horretan Euzkitzeri eginikoa izan zen. Ordu laurden bat izaten zen eta gordin-gordin azaldu zuen arrazoi ideologikoengatik baztertua sentitu zelako utzi ziola plazaz plaza ibiltzeari. Juan Mari Lekuonari egindakoak ere oso gustura utzi ninduen, baina hau potenteagoa izan zen. Gogoan daukat baita Hitzetik Hortzerako nire azken urtean amore eman nuela, nolabait, ukitu pedagogikoaren kontuarekin, eta Andoni eta Jon Sarasua jarri genituela astero bertsoaldi baten komentarista. Dosi txikietan egiten genuen, hiru minutuko bertsoaldiei hiru minutuko iruzkinak tartekatuz. Ederra izan zenâ&#x20AC;Ś

Zuk utzi zenuenetik zein izan dira deigarrienak iruditu zaizkizun aldaketak? Asko berritu da. Josu egon zen bitartean asko segitu nuen. Iruditu zitzaidan puntu ona harrapatu ziola. Asko gustatzen zitzaidan

118

aurkezterakoan zeukan puntu lakonikoa, eta ikusten nuen nik hasitako proiektu beraren luzapena zela. Gerora, gauza bategatik edo besteagatik, oso ikusle intermitentea izan naiz. Tarteka, saiatzen naiz jartzen, hilean behin edo, baina ez dut nahikoa ezagutzenâ&#x20AC;Ś Inpresioa daukat ikus-entzule berriak irabazi direla, baina betikoak posmodernitate horrekin ez daudela erosoâ&#x20AC;Ś Ez dakit xede taldea eta lortu nahi diren helburuak oso garbi dauden. Hala ere, aitortu behar dut, estetikoki eta teknikoki virgeria bat iruditzen zaidala ikusten dudanean.

Badirudi telebistaratzeak gaur egun ez dituela garai bateko kezkak eta eztabaidak pizten. Oreka bat topatu da? Bertsolaritzak garrantziren bat izaten jarraitu nahi bazuen egin beharra zegoen. Egin zena edo antzeko zerbait. Eta esperientziak erakutsi du asmatu egin zela, orain arte behintzat bertsoa ez delako desnaturalizatu. Batua eta euskalkien arteko aferarekin gertaturikoa gogorarazten dit: baturik gabe ez zegoen etorkizunik, eta, aldi berean, batuak euskalkien dinamismoaren galera ekar zezakeen; berez batuak ez du zertan euskalkia suntsitu, ordea. Gaur egungo baretasuna, neurri batean, konstatazio horrek ematen duela iruditzen zait. Beste alde batetik barealdia izan daiteke nolabaiteko konformismo baten eta sakontzeko nagi puntu baten ondorioa ere. Alegia, ez dugu asmatzen, beraz, bego. Espero dut hori ez izatea.

119

Internet, neurri batean, garai batean telebistak zuen audientzia bereganatzen ari da. Iruditzen zaizu hor gailur berri bat etor daitekeela? 1990eko hamarraldian telebistak izan zuen bezalako olatu bat sortzea zaila ikusten dut. Internetekoak bertsolaritzaren komunitatearen baitan ez dauka telebistak zeukan zentraltasuna. Adin tarte batzuek ihes egiten diotelako, eskaintza orokorra oso zabala delakoâ&#x20AC;Ś

Bertso kritika Bertso kritika ganorazko baten gabezia izan da urteetan zehar hainbat testutan aipatu izan den beste mantra bat. Zergatik eman izan da gabezia hori zure ustez? Beti esaten da kritika beharrezkoa dela bertsoa hobetzeko, baina, gero, kritika egiten denean, gaizki hartzen da askotan. Hau gertatu zen jartzen baduzu ez dago arriskurik, baina hau ez zait iruditzen ondo dagoenik esaten baduzu, kontuz. Nik ere egin izan ditut ahalegin batzuk, eta erreakzio itsusiekin egin izan dut topo. Izenik aipatu gabe egin eta bera izan zitekeela ikusi duen baten bat ere haserretu izan zait. Eta horrela, konplikatua da.

Nolakoa behar du bertso kritika batek? Saio batera joan, eta han zer gertatu den eta zer gustatu zaizun kontatzea, niri hori ez zait interesatzen. Hori da, egun, normalean egiten dena. Hau oso gaizki aritu zen besterik gabe esateak ere ez du, noski, ezer aportatzen, baina ez dut uste hori inoiz egin denik. Kritikak beharko luke klabe batzuk hartu eta elementu horiek testuinguratzen saiatzea, xehetasun batzuei heldu eta, hori, bertsolaritzak bizi duen unera estrapolatzea. Eta adibide konkretuekin arazo estruktural bat agertzea lortzen baduzu, bada, ondo baino hobeto.

120

Beti ezingo da hainbeste eskaini, baina, izpiritu horrekin ahaleginduz gero, beti izango da ekarpen bat. Musika kritikak primeran funtzionatzen du, zinem kritikak ere bai, eta haien eredua hor daukagu. BegoĂąa del Tesok, zinemari buruz, iritzi argumentatuak ematen ditu, eta orokortuz, aurrekariak aipatuzâ&#x20AC;Ś Egia da bertsolaritza mundu txikiagoa dela zinemarena edo musikarena baino. Euskal literaturaren kritikari antzeko zerbait gertatzen zaio. Baina taxuz egindako kritika batek ez luke inor mindu behar. Gogoan daukat Egunkarian Getxon egindako saio bati buruz aritu nintzela. Nahikoa puntuazio txarra atera zuen Unaik, eta jarri nuen: â&#x20AC;&#x153;Bale, ez du asmatu, baina azpimarratzeko modukoa izan da hizkera kolokiala bertsotan txertatzeko egin duen ahalegina; gero, potaje handiegian sartu da eta ez zaio ondo atera, baina saioak ekarri duen elementu berritzaileena berea izan daâ&#x20AC;?. Esango nuke estimatu egin zuela kritika hura.

121

Hobetu da azken urteotan? Ez dut ikusten estrategien esplikazioa, estrategien nobedadeak, zehar lerro diren elementuak, zer pasatzen ari denâ&#x20AC;Ś ez dut ikusten aurreratu dugunik. Egia da, egun, bertsolari denak teknikoki ia perfektuak direla, askoz ere aspergarriagoak garai batekoak baino (garai batean bazeuden euren hankasartzeekin izugarrizko algarak eragiten zituzten batzuk), baina bertsoak ongi koadratzen dituen bertsolariak ere izan dezake zertan hobetua. Koadratzeko tranpa gramatikalak edo sintaxi hutsegiteak saihestea, adibidez, hizkuntzaren zuzentasunak oinarrizkoa izan behar baitu. Baina ezin bazaio hori esan, bada, jai daukagu. Lehen aipatzen nituen arazo estruktural horiek, egon badaude, nire ustez. 2001eko Txapelketan azentuazioaren kontuarekin tematu nintzen, esaterako, ikusten nuelako bertsolari askorengan

122

desnaturalizatzen ari zela. Beti esan izan da bertsolaritza berrikuntzak ezin duela esentziaren galera ekarri. Bada, irizpidea belarritik begira pasatzea, bertsolaritza ahozkotasunetik idatziaren eredura makurtzea arriskutsuagoa iruditzen zait telebistaratzea bera bainoâ&#x20AC;Ś Tesiarekin ahalegin bat egin nuen marko bat jartzeko. Eta 2001eko nahiz 2005eko Txapelketei buruzko liburuetan ere ahalegina egin nuen markoa kasu konkretura ekarri eta lan mardul bana eskainiz. Prentsan, noski, ezin da horrelakorik argitaratu. Beharko litzateke, batetik, prentsarako iruzkin laburragoa eta, bestetik, formatu luzeko lan akademikoagoa. Ziurrenik eztabaidagarriak dira planteatu izan ditudanak, baina eztabaidarik ere ez da piztu. Inori ez zaio interesatzen debate hori bertsolarien artean? Ukatzeko besterik ez bada ere. Argi dagoena da beharrezkoa dela berri emate hutsetik, edo â&#x20AC;&#x2DC;primeran aritu zirenâ&#x20AC;&#x2122; horretatik gehiagora pasatzea.

Hedabidetzeko apustua Elkarteak apustu garbia egin zuen hedabidetzearen alde. Gaiari buruzko literatura aztertuz honako gakoak identifika daitezke: Txapelketa arretagai nagusi gisa; Hitzetik Hortzera bitarteko nagusi gisa; bertsolariaren ulerkera (framing) berria salgai nagusi gisa; eta Elkartearen komunikazioaren profesionalizazioa neurri tekniko nagusi gisa. Nola ikusten duzu planteamendu hau? Aipatu duzun hirugarren gakoari gehituko nioke bertsolaria ikusteko modua aldatzeaz gain bertsoa bera, formalki nahiz mamiz, beste kultura-produktuen sofistikazio mailan jartzeko ahalegina egin dela.

123

Bertsolarien backgrounda aldatu da eta orain bertsoa da produktu bat kultura-produktu modernoekin ohituta dagoen jendea ere asetzeko modukoa. Garai bateko bertsogintzak ezingo zion eutsi zinema, komikia, Internet eta abar ere eskura dauzkan kontsumitzaileari.

Elkartearen komunikazioaren profesionalizazioak ere izango zuen garrantzirikâ&#x20AC;Ś 2005eko Txapelketan hasi zen hori. Joseba Kamiok ekarri zuen iraultza. Nire ikaslea izandakoa zen. Koldo Tapiari esan nion komunikazio arduradun plazarako ikasle on batzuk bidaliko nizkiola eta tartean bat oso ona. Bera hartzen bazuten sekulako lana egingo zuela, baina tentsioak ere izango zituztela. Eta halaxe gertatu zen. Komunikazio plan bat aurretik ez zen egiten. Hor bai, egin zen. Kronograma batekin eta lan handiarekin. Aurretik ere egiten zen modu amateurrago batean, baina hortik aurrera beste dimentsio bat hartu du. Bai, garrantzitsua izan da.

Duela mende eskas medioen arreta gutxi zuen herri kultura aurremodernoaren praktika bat izatetik modernitatean sartu, kultura mediatuaren garaiari egokitu eta masa kulturan sartu-irtenak egitera pasatu da bertsolaritza. Bidaia harrigarria da, ezta? Hedabideratzearen apustuarekin bertsolaritzak zentraltasun bat lortu du, eta, aldi berean, betiko bertsolaritzaren esparru batzuk gordetzen asmatu da. Irabazitakoa jarri balantzaren alde batean eta galdu omen dena bestean, eta nik zalantzarik ez daukat apustua ongi atera dela. Garbi dago modernitaterako bidea tradizioan sakontzea izan ohi dela. Baina ez tradizioa gurtzeko, egurtzeko eta unean uneko be-

124

har komunikatiboetara egokitzeko baizik. Horixe da bat-batekoarekin egin dena, eta bidaia harrigarri bezain ederra burutzea lortu da. Pena da bertso jarriekin, kopla zaharrekin, esaera zaharrekin eta ahozko ondare kulturalaren beste zenbait elementurekin ez dela bidea osorik egiten asmatu.

Badago berrikuntzarekin oso konforme ez dagoela azaldu izan duen jendea ere. Nik ulertzen ditut lehengoaren mirarekin daudenak, baina, hedabideetan hainbeste ateratzen ez bada ere, lehengo horrek baditu bere zirkuituak. Sagardotegian ere egiten da bertsotan, eta bertso afarietan edo lagunartean. Librekoak ere funtzionatzen du eta abar. Intelektual batzuentzat askoz ere erosoagoa litzateke bertsolaritza garai batekoa izango balitz, eurekiko konplexuz betea; alegia, maisutzat hartzen dituena eta marginala. Erakusteko polita, modernitateak ukitu gabeko zelebrekeria etnografikoa. Apustua beste bat izan da, ordea. Bizirauteko, bertsolariak eurak jarri dira mugimenduaren buru, garai berriei egokitzea erabaki da eta zentraltasuna irabazten saiatzea. Museoan baino nahiago izan da eguneroko mugida kulturalaren erdian egon. Horixe da, hain zuzen, modernoa izatea, eguneroko mugida kulturalaren erdian egotea.

125

Argi dago Elkarteak sekulako bultzada eman diola bertsolaritzari, baina aurreko belaunaldietan arituriko eragileek ere ekarpen garrantzitsuak egin zituzten, ezta? Bai. Manuel Lekuonaren ekarpena, esaterako, funtsezkoa izan zen bere garaian. Edo Basarrik ere, izan duen atzerakoi famarekin, oso ikuspegi modernoak dauzka. Baita Aitzolek ereâ&#x20AC;Ś Basarrik Arestirekin daukan eztabaida ikusgarria da. Bertsolariak ez direla poetekin nahastu behar defendatzen du, eta marko propioaren aldarrikapen horrek sakontasun handia dauka. Egin den guztia ez da ongi egindakoa izan, noski. Aitzolek, esaterako, formazio klasiko handia zuen eta nahi zuen Txirrita Ovidio izatea. Ahozkotasunari idatzitik begiratzea da hori, Basarrik esango lukeen bezala, bertsolaria poetarekin nahastea, eta begirada horrek luze iraun du, Euskaltzaindiak ere bere egin baitzuen, epaitzeko irizpideak, gaiak jartzeko moduak eta abar baldintzatu dituelarik. Saiakera hauetan, bertsolaritza bezalako ahozko fenomeno bazterreko bat bultzatzeko ahaleginak berak ere meritu handia dauka, ordea, inguruko kulturetan ahozkotasunari balio handirik ematen ez zitzaion garaietan egindakoak baitira.

Olerkigintzarekin egindako saiakerak huts egin ondoren iritsi zen Aitzol bertsolaritzara. Alegia, euskal kultura sistemaren ezaugarri bereziek ere, idatzia behar bezala garatzeko behar diren baldintzak oso berandura arte eman ez izanak, eragin dute ahozkoari ohikoa ez den indar batekin eutsi izana. Horrela da, ahozkotasuna indartzen ari da berriro munduan. Laster ordenagailuek teklaturik gabe funtzionatuko dute, diktatuta, eta gu, atzerapenaren atzerapenez, toki pribilegiatuan harrapatuko gaitu horrek. Baina, neurri batean bakarrik da horrela. Alegia,

126

127

ahozkotasunak gurean duen indarra baldin badu horretan sinetsi egin delako eta aldeko apustua eta lana egin direlako ere izan da.

Zein dira, zure ustez, etorkizuneko erronkak? Ikerketa garatu beharra funtsezkoa ikusten dut. Berrikuntza eta bilakaera bera orekatuak izan daitezen, ezinbestekoa da ezagutza sakona eta, horretarako, ikerketa behar da. Aspaldidanik egin izan dira hainbat planteamendu, baina ez dira gauzatzera iritsi.â&#x20AC;˘

128

129

ERREPORTAJEA

YOGA eta BERTS edo ALDERANTZ BERTSOAREN ARNASA TESTUA: ALAIA MARTIN ARGAZKIAK: ANDONI LUBAKI

130

SOLARITZA ZIZ

Sanskritoz batu adierazten du yogak eta horretan arituko gara ondorengo hizki zopan —yoga eta bertsolaritza batzen saiatuko gara—, gorputzaren eta buruaren arteko uztarketaz. Horretarako, lau pertsonarekin batu naiz, bakoitzak bere yogarekiko asanaz (posturaz) eta arnas erritmoaz hitz egiteko. Ane Zuazubiskar Iñarrarekin, Arrasateko Monterron parkeko belarretan egongo zarete; Malen Amenabar Larrañagarekin, Andoaingo Martin Ugaldeko banku urdin batean; Jon Martin Etxebesterekin, Oiartzungo Kastroko iturriko zipriztinen ondoan; eta Iban Garro Alzurirekin, Lesakako Ekaitza tabernaren baretasunean. Lau begirada, sormenaren hirugarren begitik. 131

132

133

134

LKARRIZKETATURIKO LAUREK EZ ZUTEN YOGA REKIKO ATXIKIMENDU BEREZIRIK KLASEETARA JOATEN HASI AURRETIK. Iban Garro Alzurik garai bertsuan gonbidatu zituen bertsolaritza eta yoga bere bizitzara: “2007an izan zela uste dut. Bertso eskolan afizioz hasi nintzen, eta yogan, ezintasunak bultzatuta. Kirolaria nintzen, mendian lasterka ibiltzen nintzen, baina fisikoki beti arazoak izaten nituen; belaunak beti gaizki… Kirol mota hori utzi egin behar izan nuen. Inguruan, jendeak yoga egiten zuen eta haiek animatuta ekin nion, baina ez zen nirez egin nahi nuena. Patxi izeneko irakasle batekin hasi nintzen, bera ere mendizale porrokatua izandakoa, eta gerora bere irakasle izandako batekin jarraitu dut nire praktika eta formazioa. Fede gehiegi gabe hasi nintzen, baina ohartu nintzen fisikoki halako gozotasun bat ematen zidala, ongizate moduko bat. Geroztik, hamahiru bat urte igaro dira eta yogari lotuta jarraitzen dut”. Ane Zuazubiskar Iñarrak orain bi-hiru urte zabaldu zizkion ateak yogari eta azken asteetan ordutegi kontuengatik klaseetara joaterik izan ez baldin badu ere, berriz heltzeko irrikaz dago. Bere hasiera ere ez zen konbentzimenduzko hasiera izan: “Ama aurretik yoga egiten hasia zen eta hark aholkatu zidan praktikatzea, mesede egingo zidalakoan. Ilunkeran egiten nuen gustuen, 19:30ean normalean; yoga egitea modu ona da eguna amaitzeko… Goizetan egitea ez da aukera txarra izango, baina nik gorputza gogortuta igartzen dut goizetan eta erosoago egiten zait beste ordutegia. Yogaz hitz egitean lotsaz ere hitz egiten du Zuazubiskarrek, oraindik kosta egiten baitzaio bere alderdi horrekin erabat eroso sentitzea. Amarekin batera klaseetara joaten hasi zenean harritu egin zuen taldearen profilak: “Talde berezia iru-

135

ditu zitzaidan, espero ez nuen jendea topatu nuen: mendian korrika ibiltzen den jendea, nire adin bueltako mutilak, 70 urte inguruko pare bat klasekide… Lotsa handia eman zidan hasieran, denen aurrean om luze bat esan beharrak eta nire ohiko irudi zurrunaren partez beste alderdi bat ikusgai jartzeak… Badakizu, azkenean yogan une batean ipurdia goian, hankak batek daki non, burua behean… eta ezezagunen aurrean horrela egoteak erreparoa ematen zidan”. Malen Amenabar Larrañagak Perura egindako bidaia bateko maletan ekarri zuen yogarekiko jakin-minaren harra. Azpeitiar bat ezagutu zuten mendi ibilaldi batean eta hark izugarri ongi hitz egin zion yogaz, kristorena zela eta probatu egin behar lukeela esan zion. Amenabarrek ere ez zuen munduko ziurtasunik handienarekin egin lehen urratsa: “Aurretik, noizbait, esan izan balidate inoiz yoga egingo nuela barre egingo nukeen ziurrenik. Ez nuen uste egiten dudan hau yoga zenik eta onerako harritu nau. Aurten, lehen aldiz, bakar-bakarrik bizitzen hasi naiz eta egoera honetan errutina bat markatu beharra sentitzen nuen. Eta, justu, nire izeba yoga egiten hasi zen, Mirarirekin, ezagutu genuen azpeitiar horrek aholkatutako toki berean. Izebak esan zidan oso fisikoa zela eta amu horiekin probatzera joan nintzen. Lehen egunetik oso gustura sentitu nintzen eta hantxe geratu naiz”. Lotsa aipatu du larrabetzuarrak ere, kirola egitean beti sentitu izan duen lotsa, eta uste du lagungarri egin zaiola taldeko denak neskak izatea eta inor begira ez sumatzea: “Inoiz ere ez naiz izan kirola egitekoa; gaizki pasatu izan dut jendaurrean kirola egiten, begiradek ezeroso sentiarazi izan naute, eta ispilu aurrean egin beharrak are gehiago blokeatu izan nau, baina yogan, agian bakoitza berera dagoelako-edo, eroso sentitu naiz eta gustura nabil”. Orain artean astean behin joan izan da, astelehenetan, baina aurrerantzean, bitan joaten hasteko asmoa omen du. Jon Martin Etxebestek lanean aurkitu zuen atsedena. 2003an, Oarsoaldeko Hitzan lanean zebilenean, yogari buruzko albiste bat

136

egin zuen, Oiartzungo Surya yoga-zentroan, Pilar Barroso eta Nora Barrosorekin. Hara heldutakoan klasearen berri jasotzeko modurik onena klasea bera bizitzea zela esan zioten eta hala egin zuen. Arreta eman zion eta lilura puntu hura sentitu eta urtebetera hasi zuen bere yoga ibilbidea, zeina orain arte luzatu den, gorabeherak gorabehera: â&#x20AC;&#x153;2007an Indiara bizitzera joan nintzen garaian izan nintzen konstanteena yogan. Nire lankide batek eta biok astean bi-hiru egunetan yoga klaseak jasotzen genituen. 2008an ere Indiara itzuli nintzen, Ganges itsasoratzen den lekutik sortzen den lekura arteko bidaia egitera, eta bidaia hartan ahalik eta maizen egin nuen yoga. Rishikesh (yogaren hiriburuetariko bat) eta antzeko guneetan kurtso intentsiboak egin nituen, ash-

137

ram ezberdinetan egon nintzen. Halako zentroetan egitarau trinko-trinkoa izaten dute, egun osoko yoga, meditazioa… klaseekin, eta egun bakoitzerako nire errutinak antolatzen nituen. Meditazio aktiboa ere egin izan dut; gorputzaren nekearekin eta luzaketekin ere lotuta dagoena, Osho izeneko guru baten ashram batean ere egon nintzen… Halako egonaldi laburrak egin izan ditut; asko interesatu izan zait”.

Leku eta denbora ezberdinetatik bizi dituzte bai yoga eta baita bertsoa ere lau protagonistek, baina guztiek sumatu dute euren bizitzetan onuraren bat yogari esker. Jarraitzeko grina hori hartu dugu hizpide. “Ez dut denborarik hartu izan neure buruarekin egoteko eta yogan nagoela niretzat denbora hartzen ari naizela sentitzen dut. Aitzakia ona da. Klasea emateko modua, gure kasuan, oso fisikoa da: arnasketa pixka bat egiten dugu hasieran, gero ariketa fisikoa, banaka eta binaka (hasieran asko kostatzen zitzaidan binakako zati hau) eta, gero, erlaxazio pixka bat. Lehen aldiz, klasera joan eta irakasleak esan zuenean ‘Bueno, orain ar-

138

giak itzali, etzan eta egon…’, mundiala izan zen. Modu batean, hori lortzeak engaiatu nau, patxada horrek, patxada hori lortzeak”, dio Amenabarrek. Bizkarreko minak ere leundu dizkio, askatzen lagundu dio eta izugarri ondo egiten omen du lo astelehenetan, yoga egin ondoren. Martini bi alderdi ematen dizkio: yogak gorputza mugiarazten dio eta ohikoan ez du horretarako ohitura handirik, eta bestetik, bere espiritualtasunari lekua ematen dio: “Nire alderdi espirituala ez nuen ezagutzen yogan sakondu aurretik. Ez dut komunioa egin eta hinduista ere ez naiz, baina Indian nenbilela ikusi eta ikasitakoak zirrikitu bat zabaldu zidan. Eta nahiko serio aukeratu behar izan nuen, une batean, nire bizitza posible guztietan zein nahi nuen. Zori on edo txarrez, 2007-2008 urteetan oraindik bertsoari oso lotuta nengoen eta euskaraz bizitzen irudikatzen nuen nire burua, eta itzultzea erabaki nuen, baina, aldi berean, asko gustatuko litzaidake Jon Martin bat Indian utzi izana, eta, hamar urtera, itzultzeko eta pertsona horrekin hitz egiteko aukera izatea”. Bidaia hartan ezagutu zituen bizimodu hori aukeratu zuten pertsonak, eta harrigarria egin zitzaion lortzen zuten gaitasuna. Ezagututako batek 10 urte zeramatzan meditazioan trebatzen eta guru baten erronkei erantzuten, eta haietako bat Himalaiara joatea zen, han biluztera, elurrez estaltzera eta meditazioaren indarrez gaineko elurra urtzera… “Jakin-min handia sortzen dit gorputz barnean daukagun energiak eta horren gaitasunak. Uste dut erabat ikertuta ez dagoen energia horrek gaixotzen eta sendatzen gaituela batzuetan, eta indar horrekin konektatuago bageunde osasuntsuago eta zoriontsuago biziko ginatekeela. Hori bai, konektatuta eta orekan bizitzea ia ezinezkoa da jendarte honetan”.

139

140

141

Arrasatearrak bere ohiko zurruntasuna eta buru lan etengabea leuntzen omen ditu yogaren bitartez. Gauza guztiak ongi egin zalea da eta bere ohiko jarduerek lotura handia daukate buruarekin, beraz, gorputzera itzultzeko tresna da beretzat. Pazientzia gutxikotzat dauka bere burua eta, zentzu horretan, hasiera batean, zaila egiten zitzaion irakaslearen patxada eta oharrak bereganatzea. Garrantzitsuena saiatzea zela eta baliozkoena ariketa guztiak egitera ez iritsi arren bidean egoten jakitea zela entzuten zuenean, ez zen oso ados egoten, baina pazientzia hori lantzeak on egiten diola uste du: â&#x20AC;&#x153;Hasieran, pentsamendu zerrenda luzea etortzen zitzaidan burura, baina pixkanaka baretuz joan zait. Agian, kuadrillako hirurekin zunban izena eman izan banu ere

142

lortuko nuen tarte horretan deskonektatzea, baina yoga azaldu zitzaidan parean eta, oraingoz, horrekin lortzen dut. Egun osoa egiten dut buru lanean, eserita, erredakzioan eta ez zehazki entretenimendu gaiak lantzen… Handik irten eta bertso eskolara joaten nintzen hasi nintzen garaian. Handik itzuli eta koadernoari beste tarte bat eskaintzen nion batzuetan; beraz, denbora guztian burua martxan izaten nuen… Hori da ikasi nuena: burua etengabe martxa horretan ez izaten”. Itxialdi garaian ere, tarteka, amak xaxatuta, egin du yoga Zuazubiskarrek. Barrura begiratzeko tartea ematen dio ariketa mota honek, zurrunbilotik irteteko aukera. Lesakarrak bizimoduaren zati du yoga, azken urteetan. Yoga egiteaz gain, yoga klaseak ere eskaintzen ditu eta garapen pertsonalerako tresna bezala darabil. Gidari lanetan dabilenean, klase guztiei norabide bat ematen ahalegintzen da, zerbait indartzen, alderdiren bat, jarreraren bat…: “Hatha yoga da nik landu nahi

143

dudana; alderdi fisikoaren bidez kontzientzia orokor bat lortzeko modua da. Ariketa fisikoak dira: gorputzaren kontzientzia hartu, arnasa gorputzaren leku ezberdinetara bideratu… Badira yoga debozionalak, errezoen bidez, kantuaren bidez, meditazioan oinarritzen direnak… Nik lantzen dudana irisgarriagoa da; fisikoaedo. Arnasketa eta gorputza dira ardatzak”. Lanketa handia egin du, eta azken urtea eszedentzia hartu eta bere baitara begira pasatu du, bere yoga formakuntzaren baitan proiektu bat ontzen, yogaren eta sormenaren arteko loturak bilatuz ere biziz. Sormenerako jarduera osagarri egokitzat du yoga: “Yoga egiteko gorpuzkera guztiak dira idealak. Lasai bazaude eta zure baitako espazioa handitu nahi baduzu, lagunduko dizu. Urduri bazaude laguntzen ahal zaitu lasaitzen. Baxu bazaude, altxatzen, altu bazaude jaisten… Edozein sari irabazi duzula edo saio bat ongi egin duzula, egoa altu baduzu, mendira joan eta han meditatzeak, oinutsik jarrita ibiltzeak mesedez egingo dizu, kristorena da lurrera itzultzeko. Eta kontrakoa, azpian bazaude pentsatuko duzu: “Zertan ari naiz? Mendiaren gibelean ez nau inork ere ezagutzen eta…”. Zuazubiskarrek saio handien aurretik ez du yogarako joerarik. Bezperetan arnasketa bereziak egiten saiatu izan da, baina egunean bertan ihes egin izan dio lasaitasuna bilatzeari, ez topatuz gero gehiago larritzeko ikaraz: “Mendira joaten naiz horrelakoetan, korri egitera, dudan energia mailari eusten saiatzen naiz. Uste dut tentsio pixka bat izateak lagundu egiten didala adi egoten. Normalean, bakarrik joatean naiz mendira edo noan tokira, egoera kontrolatzen saiatzen naiz eta, norbaitekin egotekotan, bertso munduko norbaitekin elkartzen naiz, nire egoera ulertuko eta ongi kudeatuko duen norbaitekin. Saioetarako bidea ere bakarrik egitea gustatzen zait, mimatutako agurren bat errepasatuz eta neure buruarengana gerturatzen saiatuz”. Inertziei ihes egiteko on egiten dio bide tarte bakarti horrek, Anek benetan zernola kantatu nahi duen gogoratzeko. Deserosotasun pixka batek on egiten omen dio.

144

Amenabarri gorputzaren kontzientzia izaten eta bere buruarekin ziurrago sentitzen irakatsi dio yogak: â&#x20AC;&#x153;Gertatu izan zait, txapelketako saioetan batez ere, han egon izan ez banintz bezala sentitzea saioa amaitutakoan, eta Bizkaiko azken txapelketan, dela bi urtekoan, lehen aldiz oso ondo pasatu nuen, han sumatu nuen nire burua, eta ingurukoek ere esan zidaten inoiz baino presentzia handiagoz ikusi nindutela. Aurten, hein batean, horregatik egin dut astean bi klasetara joateko apustua, sentsazio horiek berreskuratzekoâ&#x20AC;?. Orokorrean, lan edo sormen prozedura kaotikoa omen du larrabetzuarrak, sormen plastikoan dabilenean ere beti omen dauka serieren bat jarrita, arreta zarata artean hobeto finkatzen du nonbait. Edonola, buruaren jarioa geratzeko eta baretzeko arnasa ematen dio arnasak. Akroyoga bereziki gustatzen zaio, askagarria egiten zaio eta geroz eta kontzientzia errealagoa du bere gorputzaz: â&#x20AC;&#x153;Bertsolariaren figura hain da zurruna, arrazionala, harrizkoaâ&#x20AC;Ś Azken batean, bertso eskolatik ikasi duguna hori da, ozen kantatzen eta

145

146

147

aurrera egiten. Orain arte ez dut alde hau landu eta horregatik pasatu dut askotan gaizki, egoera kudeatzen ez dudalako jakin. Ez dut aztertu nire gorputza nola sentitzen den jende aurrean… Asko mugitzen nintzen eta ez nekien horrek nire zein irudi proiektatzen zuen…”. Lantzen jarraitzeko gogoz dabil. Martinek interes handia du bertsoaren sortze unean gugan ematen diren prozesuekiko, eta yogarekin lot litekeen galdetu diot: “Yoga egin osteko argitasun mental hori, nahiko egokia izan daiteke bertsotarako, nahiz eta erlaxatuegi izan zenezakeen gorputza, agian. Orekan asmatuz gero, txapelketetarako-eta prestakuntza ona izan daitekeela uste dut. Programazio neurolinguistikoak edo meditazioak eragin baikorra izan lezakete. Gorputzean ainguraketa batzuk izateak, mudra batzuk jartzeak eta arnasketa kontrolatzeak gorputzaldi egokia inbokatzeko balio lezaketela uste dut; gorputza urteetako entrenamenduz koka zenezakeela komeni zaizun gorputzaldian. Ni, eskala txikiagoan, txapelketa garaietan saiatu naiz egoera aurre-irudikatzen; bertsokideak, oholtza… Hara iritsitakoan erosoago sentitzeko”.

148

Garrok ere txapelketa garaian bilatu izan du barne bakea yogaren bitartez: “Iaz Nafarroako txapelketarako, dezente entrenatu nuen, baina nire saioa baino bi egun lehenago buruan aktibitate mental izugarria neukan, iluntasun bat… Ez nuen saioaren egunera neke horrekin heldu nahi, baina, aldi berean, fidagaiztasun hori agertzen zitzaidan, prestatu beharrarena. Azkenean, bi egun horietan mendira joan nintzen meditatzera, martxoa zen, eguraldi ona… Argitasun hark, iluntasuna kendu zidan, energia eman zidan, deskantsua. Egun horietan ez nuen ia ezer egin, argiari begira egon nintzen argitzeko… Izugarri lagundu zidan. Etxeko leihoan ere egin liteke, argiari begira jarri, begiak itxita, baina mendian oraindik indargarriagoa da, mendiaren energiak kargatu egiten zaitu… Ezinbestean, bertsotarako behar duzu maila bat eta beste kontu batzuk… Baina lagun lezake. Zentzumenetatik jasotzen dugun informazio horri jaramon gehiago egin behar genioke, ez bakarrik adimenetik jasotzen eta ulertzen dugunari; zentzumenetatik sormenerako material bikaina pila liteke”. Martinek ere lotzen du burua gorputzarekin. Askotan ikusi omen ditu bertsolariak, saio baten aurretik jauzi txikiak ematen edo gelaren alde batetik bestera ibiltzen: “Bertsoak oso bibrazio ezberdinak ditu; oso estatiko aritzen gara, aktibitate fisiko oso baxua dugu, baina aktibitate mental oso-oso azkarra. Bi bibrazio horiek aldi berean kudeatzea zaila da. Bestetik, bertsolari bakoitzak kantatu aurretik dauzkan maniatxo txiki horiek ere interesgarriak dira, bakoitzak gorputzaldia kokatzeko egiten dituen keinuak… Askotan mikrofonoa kokatzen ari garenean, geure burua ari gara kokatzen”.

Zuazubiskarrek ez du bere burua yogaren defendatzaile sutsutzat eta ez du argi zenbateraino zaion onuragarri bertsotarako, baina bere beste alderdi bat indartzen laguntzen diolakoan, jarraitzeko asmoa du. Postura bat proposatzeko eskatu eta enbrioiarena nabarmendu du: “ Edozein unetan esterilla atera nezake eta postura

149

horretan lasai-lasai egon, ingurukoen harridurarako. Gainerakoan, buruz beherako posturak gustatzen zaizkit. Umetan ere halaxe egoten nintzen, sofan buruz behera askotan. Gerora jakin dut horren atzean teknika bat eta esanahi bat badagoela. Lepoko pisua arintzeko ariketa ederrak dira”. Pisu horri buruz aritu da Amenabar ere…: “Nik bizkarrean arazo handi bat daukat istripu bat dela eta. Bizkarra indartzeko eta burua arintzeko ariketek egiten didate mesede. Lepoaldea askatzea gustatzen zait, edozein karga hortxe pilatzen zait. Inguru hori askatuz, akroyogan-eta lasaitu handia hartzen dut. Urduri nagoenean, tentsioan, beti egiten ditut keinu jakin batzuk lepo sorbalda inguruan. Eta, orain, keinu horiez jabetu egiten naiz behintzat. Lehenago egiten nituenik ere ez nekien”. Aipatu bezala, Garrok proiektu bat egin du yogaren eta sormenaren arteko loturaz eta, testu honen azken arnas bezala, mamia laburtzeko ariketa eskatu diogu. Naturako elementuak eta gorputzeko gune energetikoak uztartuz osatu du bere lana. Lurra, ura, sua, haizea eta espazioa oinarri hartu eta, gu ere naturaren zati garenez, elementu horien ezaugarriak gugan bilatu ditu. Iruditzen zaio, elementu horiek guztiak orekan izanez gero bertsotarako gorputzaldi ederrean geundekeela: “Lehen elementua lurra da; oinarria, sustraiak, eskuzabaltasuna, gauzei denbora ematea, egonkortasuna eta onartzeko gaitasuna… Lurraren berezko ezaugarriak. Gure lurra gure gorputza da eta lantzeak konfiantza eman diezazuke. Bestetik, onartzeko gaitasuna dago. Zauden tokian zaude, beraz, hasi zaitez leku hori onartzen. Hori ez baduzu onartzen, hasten zara Habaneran kantatzen, zortziko txikian aritzen jakin gabe… Onartzea, gainera, ez da hor geratzea. Lurrak aukera ematen dizu hortxe geratzeko, baina bide bat ere ematen dizu, nahi izanez gero, abiatzeko”. Bigarren elementua ura da, zilbor inguruan kokatua, eta emozioekin lotzen du. Gardena da, sakontasunarekin lotura du: “Emozioekin konektatzea lor liteke yogaren bidez… Bide hori aurrez landua, erraztua, baldin baduzu,

150

pentsa oholtza batean zein onuragarria izan daitekeen, gai baten aurrean adibidez: ‘Haur bat zara, telebistari begira eta kanala aldatu dizutelako triste jarri zara’. Konektatzen baldin baduzu tristuraren emozio horrekin, ez burutik baizik gorputzez, eta haur horrekin… Abiapuntu bikaina da. Gero, beste guztia behar da, noski, baina laguntza bat da. Urak egokitzeko gaitasuna ere badu beregan. Oholtza batera zoazenean, ikusi non zauden; txapelketan goitik ari zara, ostatuan behetik… Egokitzea eta ingurunean urtzea komeni da”. Martinek ere, flow egoera aipatzean, antzeko erreferentziak egin ditu, eta egoera horretara heltzeko tresna egokitzat dauka mindfullnesa. Horretarako bide bat da yoga, eta azken urteetan esanahiz hustu dela eta kirol izaera eman zaiola uste du; eta, salgarriagoa izateko bidean, mami pixka bat galdu duela. Elementuetara itzuliz, hirugarren elementua sua da. Argia. Begirada garbitzea almazena betetzeko era bat dela uste du: “Epaitu gabe begiratzen baduzu, argi bazaude, bat-batean, saio batean etortzen zaizu batek daki nongo ideia bat, irudi bat eta handik ari zara sortzen… Pentsamendurik gabeko begirada lantzea da

151

152

153

kontua. Sua ekintza da, inertziak xehatzeko bultzada. Adibidez, errimak egiteko ohatzetik jaikiarazten zaituen indarra… Ariketak norabide honetan eginez gero, botere pertsonala eta norberarenganako sinesmena sendotu litezke”. Laugarren elementutzat haizea hautatu du. Bihotzaren parean kokatzen da energia gune hau, eta pisua arintzen laguntzen du lanketa honek: “Bertso on bat bota duzula? Ahantzi. Bertso txar bat bota duzula? Ahantzi lehenago… Haizeari bezala, joaten utzi”. Sorbaldak lantzeko ariketa aproposak omen dira sail honetakoak, naizenetik onena ematen dizut esateko modu bat. Azken elementu gisa espazioa aukeratu du; lekua hartzen jakiteko eta lekua uzten jakiteko trebezia fintzeko baliagarria. Barruan espazioa egitea garrantzitsua dela uste du eta arnasketak berak lagun lezakeela horren kontzientzian: “Laguntzen dizu gauzei bere tokia uzten, zure baitan espazioa egiten. Zugan huts hori baduzu, gai baten aurrean, adibidez, pertsonaia horri errazago egingo diozu lekua, sartzeko lekua utziko diozu”. Ez zaio gehiegi interesatzen hau guztia egia edo gezurra den, ipuin bat bezala hartzeko gonbidapena egiten du, eta egin duen bitartean ikasi eta gozatu duenari ematen dio garrantzia.•

154

ZORTZIKO HANDIA

Baskoitze udatiarra

[1] Pedro Agerrekoa “Axular” (1643). Guero. Bordele: G. Milanges. 155. orria [2] Euskal Herriarekin muga egiten duen Kantabriako herria. [3] Pedro Agerrekoa “Axular” (1643). Guero. Bordele: G. Milanges. 215. orria [4] Pedro Agerrekoa “Axular” (1643). Guero. Bordele: G. Milanges. 61. orria.

•

Zirriborroka 1. “Vrarequin nahi nuque comparatu dembora”1 elurte urtu-berria ur-golde itsasora ihes egitea denez pertsonen metafora muga ontologikoa dago Ontonetik2 gora Covida heltzen ez bada A8ko preziora baskoitze udatiarra praktikatu beharko da. 2. “Vrak lurraren gozoa …çaporea hartcen du”3 aitaren bigarren etxe ordu extren ukendu daukaguna garelako behar dugu omendu autoentzako ardien pegatinak mantendu esanahi sinbolikodun totema da gailendu ezingo digute inoiz trashumantzia kendu. 3. “Vraren içena bethi da bat, ez ordea vra”4 plazetan igaro ohi du bertsolariak uda lan egin nahi eta ezin gaurko herri kultura distantzi ekonomiko berri baten haustura lan egin zein ez, kobratzen dutenen diktadura behin-behineko mozorroa gelditzeko heldu da.

Imajinatzen ilobekin jolasean ari zarenean egiten duzun autoerretratu hori arte ederren museoan zintzilikatzea zure sinadurarekin? Pentsa zenezake azken bilera luuuuuuuzzeeeeeaaaaak iraun bitartean ohar koadernoan egin zenituen marrazkitxoak sare sozialen bidez biral egitea zure izenean? Pentsatu al duzu sekula lagunartean zaudela egindako bideo txoro bat labur lehiaketa batean aditu epaimahai batek aztertua izan litekeenik? Gure izenean argitaratuak izan aurretik errepasatu, hobetu, zuzendu, aldatu … ezabatu ezinak antsietatea probokatzen du. Jolasaren edo ariketa hutsaren

156

izenean barrura begira egindakoa norbaitek ikustea biluzik agertzea baino intimoagoa da, batzuetan. Are gehiago, ez bagara gertuko talde batez ari, publiko zabalaz baizik. Beti esaten dugu bertso eskolak konfiantza eta babes guneak direla. Eta hori ez da berez gertatzen; eraiki egiten da. Urteak pasatzen ditugu elkarri gure lehen kolpeko zirriborro horiek agertzen, elkarren aurrean erortzen, marrazten, zorrozten, egiten. Elkarren bistara hanka sartzen eta elkarren belarrien aurrean hazten; gure egun distiratsu, lauso edo antzuak konpartitzen ditugu, datozen bezalaxe. Autoexigentzia handiko soslaia izaten du bertso eskolako ikasleak, askotan; bereziki suntsitzailea, nesken kasuan, maiz. Nire ispilu bat aurkitu dut akatsik ez egitearren ordu osoa isilik pasatzen dutenengan. Hanka sartu baino, ez kantatu nahiago duten horiekin nire buruarekin konpontzeko daukadan borroka abiatzen dut sarri, euren bidez nire buruari azalduz botatzeko lasai, denok dakigula zirriborro bat dela, ez duela perfektua izan behar. Bertsoa eta bat-batekoa hori baita: zirriborro bat. Baina artista gehienek proba horiek estudioan egiten dituzten bitartean, gu biluzik agertzen gara, bertso eskolara bezala jendaurrera, egunaren arabera lauso, distiratsu edo antzu, gure lehen ahalegina (eta osoa) eskaintzera. Eztabaida sutsuetan nola, erantzun zuzena hiru segundo beranduago etortzen da maiz burura, edo kotxean etxera bidean hobetzen dugu halako gairen inguruan esan nahi genuena. Bitarte horretan, noski, gure le-

hen zirriborroa azken emaitzatik gertuen egon dadin prestatzen gara; asko ukitu beharrik gabe lehen kolpe horretan zerbait helarazten. Batzuetan, hain lortzen da emaitza ona, non magia dirudien; eta lortzen ez denetan, beti hel diezaiokegu lehen ahaleginaren joko-arauari. Pentsa, jendaurrean bat-batean aritzeko beldurra edo zuzentzeko aukerarik gabe etorritakoa botatzeko kezka gainditzen denean, eta kideenak zirriborro perfektuak diruditenean, patxadaz eta nahi beste aldatuz egin litezkeen lanetara garraiatzen da autoexigentziaren larritasuna. Terapia handia izan da niretzat kantatutakoa onartzen ikastea, ihes egin didan bertso horri joaten utzi beharra jendaurrean eta horren gainetik jarraitzen ikastea. Hori da gurea, hitzei zirri egitea, borratzeko aukerarik gabe. Eta autoexigentzia bezatzen duzun momentuan, guztiz askatzailea gertatzen da. Hori da gurea: hitzez irri egitearen borroka. •

Damutu zara?

Beldurra zen? Segurtasun falta agian; baina zuk ez zenuen nahi, zuk ez zenuen jendaurrean jarri eta kantuan hasi nahi. Inoiz ez duzu gaizki egiten duzun zerbait egin nahi izaten are gutxiago jendaurrean- badakizun arren eginaren eginaz hobetuko duzula ziurrenik. Sis-

Dena zirudiena zen

temak lehiakortasun -edo lehiakeria?- sustatzen duen heinean, zuk ere mundu guztiarekin konparatzeko ohitura daukazu, besteak baino hobea izan nahian horregatik beragatik zure burua sarri zigortu baduzu ere-. Horrek zure burua gutxiestera zinderaman, besteek baino okerrago egiten zenuela pentsatzera -eta agian hala zen-; baina bi jarrera har zenitzakeen horren aurrean: 1. Denok “ezberdin” egiten zenutela pentsatzea, konparaketetan sartu gabe (ziurrenik hau

esatea erraza den baina praktikan jartzea zaila den horietakoa den arren) 2. Okerragoa zinela onartzea zeure buruari -agian hala ez bazen ere- eta hori zeure alde erabiltzea, zure helburu propioak planteatu eta lasaitasun horretatik kantatuz. (Pentsa askoz gehiago baloratzen dela “okerrago” egiten duen bertsolari batek bertso on bat botatzea bertsolari on batek hori bera botatzea baino). Eta zure aukera ez zen horietako bat ere izan, uztea baizik. “Zer esango dute?” zen barrutik jaten zintuen esaldia, uztera eraman zintuena. Bazenekien bat-bateko bertsolari bihurtzea ez zela bertso eskolako helburu bakarra,

bazeudela gai-jartzaileak, idatzizko bertsoetan aritzen zirenak… Baina horiek ez dira horren lan baloratuak, ezta? Zuk bat-bateko bertsolari izan nahi zenuen; baina aldi berean, zure barruko mamuak (zuk zeuk imajinatutako burlak, gutxiespen begiradak…) ez zizun uzten. Horrek eraman zintuen bertso eskola uztera, -eta ez zinen bakarra izan-. Nori ez zaio inoiz segurtasun faltagatik (edo beste 10000 arrazoi antzekogatik) bertso eskola uztea burutik pasa? Niri behintzat bai. Orain esan dezaket ez naizela bertso eskolan jarraitu izanaz damutzen. Eta zu, damutzen al zara? •

157

Aforismoak

Hemen daukazun lana esperimentu bat da, Juan Kruz Igerabideren “Noiz arte arrazoi” aforismo liburua irakurtzen ari nintzela sortua. Bertatik gustatu zaizkidan sei aforismo hartu, eta bakoitzari bertso bana jarri diot, denak ere neurri eta doinu ezberdinarekin. Ea zeuk ere gustuko dituzun.

ZORTZIKO HANDIA

“Baikorrenak ere beldur dio akatsari” DOINUA: MUNDU HONETAN HOLAKO GAUZAK

Egoarentzat ukabilkadak, Buruarentzat, zer penak! Akatsak ustez izaten ditu Beti bere ondorenak. Baina begira hanka-sartzeek Berez dituzten ahalmenak, Oinez ibiltzen ezin ikasi Inoiz erortzen ez denak, Akatsen bidez jasotzen dira Ikasbiderik onenak. “Gizaki gehienak diktadore izateko entrenatzen dira” DOINUA: ESPAINIAN BEHERA Ezberdinak kanpora! Besteak atzean, Gu berriz lehenbiziko, Heroien antzean, Beste denei aginduz Modu zorrotzean. Trump txiki bat daukagu Alderdi beltzean, Ezin dena garaitu Onartu ezean (bis).

“Belar onduaren usaina, arbasoekin harremanetan jartzeko bide zuzena” DOINUA: LEIHO ERTZETIK Kale-umeok geure ditugu Asfaltoa eta horma, Eguzkiaren ordezko dira Farola eta neona. Baserritarra nuen kalean Baratza zuen Amona, Harekin asko egona, Andre goxo eta ona (bis), Belar moztua usaindu dut gaur, Gozoa bezain sakona, Haren altzoan sentitzeraino, Zer nolako zoriona! (bis). “Nor bere burua ezagutzeko, hor daude ispiluak. Zinezkoenak ispilu hautsiak dira. Txiki-arraio egin arte ez dago zertan kezkatu” DOINUA: KOMENI ZAIGUN IXTORIA

“Banderek eta koloreek koloreak ateratzen dizkidate” DOINUA: ETAREN SU-ETENETIK. Masta bat luze-luzea, Ikurrina bat gainean, Agintari bat “aberri” Hitzarekin ezpainean. Beste batzuek fusilak Nahi lituzkete lanean, Arrano gorri-horia daukate oroimenean. Nongoa naizen badakit Oso modu sakonean, Banderek gorritzen naute, Mintzen neure barrenean, Hilotzak ezkutatzeko Maindireak direnean (bis). •

Arratsetakoak

BAT

Aforismo hau irakurtzean Lazkao Txiki burura, Mutil zaharraren mokoarekin Izan zuen abentura. Neure burua ikusi eta A zer nolako tristura, Sarri ez dugu ezagutu nahi, Aurrean daukagun hura! (bis). “Besteren liburuetan irakurtzen ditugu geure buruan idazten ditugunak, baina hobeto idatziak” DOINUA: KASKAZURIK BERE BURUARI / HIDROPESIEK DAUZKAT D Bertso bat entzun eta Pasatzen zait, danba! Ideia hori aurrez Neurea izan da. Bertsolari on batek Hor jartzen du langa, Ideia bera baina Hobeto esanda.

Bertsolariok parrandazale fama izan dugu beti. Bertsoaren bueltan besta aunitz egin ditugula ukatzea ezinezkoa da. Edozein bertso bazkari edo afarik badakigu nola akitu dezakeen. Txapelketaren edozein saio ere aitzakia ederra da gero kontua luzatzeko. Zer erranik ez txapelketaren finala baldin bada. Aurtengo udaberrian Bardoen finala eta ondorengoak ere hortxe gelditu zaizkigu zintzilik, dantzan. Dantzan erran dut baina ez dakit bertsotan bezain ongi moldatzen ote garen dantzan. Ezagutzen nautenek badakite zenbat gustatzen zaidan parrandan, mingaina ez ezik, han-

158

kak zein gerria astintzea. Harrigarria da zenbateko gaitasuna dugun ordutako bertso saio batean entzule edo bertsolari izan ondotik arratseko ordu ttikietan ere hitzarekin errimatzen jarraitzeko. Zenbat lagun bertsozale ere aspertu ditugun! Neronek ere bertsotan ari direnengandik urruntzen akitu izan dut… baina dantzarako prest dagoen jende gutti harrapatu dut bertso munduan! Zorionez, beti aurkitu izan dut nire antzera bertsotarako gogorik ez eta dantzarako prest dagoen norbait. Bertsotan aritzeko izugarrizko bertsolaria izatea ez da nahitaezko baldintza. Dantzarako ere, ez zara dantzari iaioa izan beharrik. Eta eskerrak, bertzela aunitzetan ez dakit zer eginen nukeen eta. Hala ere, gozamenerako tresna ezin hobeak izan daitezke biak. Etxean bakarrik egin daitezke baina bietan eskertzekoa da norbaiten konpainia. Lotsak alde batera utziz gero, plazererako bide ederrak dira biak. Edozein terapia emozionalerako ere lagungarri direla sinetsita nago. Herria da gorputza eta hizkuntza bihotza. Xalbadorren jaiotze mendeurrenean ere ezin esaldia burutik kendu. Gorputza hizkuntza ere bada eta biekin jolastera animatzen zaituztet (hitzarekin bezainbertze). Aurtengo udan faltan botako ditut herriko bestetako bertso saioak zein dantzaldiak, ostatuan ala plazan izan. Bitartean, hurrengo bertso bestaren zain ere egonen naiz aspaldiko lagun kuadrilla elkartu eta bertsotarako zein dantzarako gogoz. •

Mikeli

3. Negoziatzen dugu epea eta aske izatea, Lau paretetan han edo hemen zapalduen ematea. Baina etsaiak ongi badaki nola giltzatu atea; Nola bahitu Mikel ta nola normalizatu kaltea. Nahiz ta herritik erakusten den dialogo borondatea: Alde bateko prozesu batek ez du ekartzen bakea.

Modako hitzak

DOINUA: AMA EUSKADI

1. Uda giroko goxotasuna, haizearen asperena, Errobiko ur dirdiratsua, larre berdetan barrena, Artzamendiko bista ederrak, Goxokiko Heinekena, Larunbatetan ordu luzeak, lagun baten aldamena: Baina bitxiki aldatu dira duguna, bagenuena Dena badugu Itsasun baina alta falta zaigu dena. 2. Hartu digute Mikel Barrios gaztea eta azkarra, Lagun bikaina, auzo xumea denen gisa herritarra, Lorentxa hartu zuten bezala eta bere irrifarra Hartu digute genuen dena eta genuen bakarra. Hartu diguten guziagatik dugu irauli beharra Ezin baitute sekula hartu borrokarako indarra.

4. Etortzen dira asteburuak, bidai luze, bide fresak, Negar isilak, kontrol zorrotzak, sarekadetan estresak. Baina oraindik ez dira preso Euskal herriko ametsak: Aske garenok gogoz bihurtu beharko ditugu kesak. Zirenentzako, bagarelako, ta izanen direnentzat, Segiko dugu borrokan Mikel, zurekin eta zuretzat! â&#x20AC;˘

â&#x20AC;&#x153;Normaltasun berriaâ&#x20AC;?, modako hitzak, berrietako notizi, ez berria eta ez normala ez den garai honetan. Normala hitza, edo terminoa bera ez zait larregi gustatzen, baina, egoera, sentimendu, bizipen, fenomeno, edo dena delako guztiari etiketa bat jarri behar diogun honetan, pandemia ezin da gutxiagorako izan. Hori bai, ez dakit egoerari hitz egokiena jarri diogun titular bezala. Orain artekoari, betikotzat hartzen dugun horri normal deitzea inteligentea al da? Hogei urteko gazte batentzako, honen gura-

soentzako eta amuma eta attitterentzako, kontu berdinak al dira ohikoak? Lehengo bizi erritmoa ere ez zen normala, bizia ematen digun lurra akabatzeko arrapaladan ibili gara (eta ari gara oraindik) erosten, lanean, bidaiatzen. Gure biziaren kontra egiten duten gauzetan gastatzeko beti dago dirua; ostera, kontzertu baterako sarrerak ordaintzeko, antzerki bat ikusten joateko, zinemarako, liburuak erosteko, kulturarako orokorrean dena iruditzen zaigu garestiegi. Eta jokabide hauek normalak al dira? Gurean ere gauzak ez daude horren ondo, saioak eskolako pupitreak bezala jarrita azterketan albokoari ez kopiatzeko, pozgarria da plazara, jendaurrera, aurrez aurre kantatzera itzuli izana, baina asko aldatu dira gauzak, orain ezin elkarri belarrira esan zenbat gustatu zaigun bertsoa, edo albokoari gaia errepikatzeko eskatu ez garelako adi egon, txisteren bat komentatu, etab. Lehengo normaltasunetik asko galdu dugu eta eskerrak, eta normaltasun berrian asko irabazi dugu eta eskerrak. Baina, izan gaitezen kritikoak eta pentsatu: Zerbait normala bada, orain artekoa normala izan da? Eta zeozer normala bada, hau normala da? Esandakoa, modako hitzak, hitz ez normalak ez berriak. â&#x20AC;˘

159

ERREPORTAJEA

IPARRA PARRA PARR LEHEN BERTSOLARI MEDIATIKOA ETA INOIZ IZAN DEN MEDIATIKOENA TESTUA: ANTXOKA AGIRRE ARGAZKIAK: URRETXUKO UDALA MARRAZKIAK: TXEMA GARTZIA URBINA

160

AGIRRE AGIRRE RAGIRR

162

ERORA EGIN IZAN DIREN ANALISIETAN ERE, ZENBAITEN USTEZ, KANTARIAGOA DA BERTSOLARIA BAINO (Amuriza, 1981), beste batzuek bertsolari eta kantariaren tarteko hibridotzat daukate (Lekuona, 1982 eta 1987), eta badago bertsolari txar gisa definitzen duenik ere: “No hay duda alguna de que Iparraguirre era bersolari. Malo, pero bersolari” (Aresti, 1965: 12). Inork ez dio ukatzen, ordea, bertsolaritik ere badaukanik, eta bertsolaritzaren historiari buruzko lan guztietan jasotzen da Iparragirreren ekarpena. Izatez, prentsa historikoan Iparragirre aipatzen den testuetan bere bizitzak izan dezake protagonismoa, edo foralismoak, edo legitimismoak, edo abertzaletasunak, edo bere figuraren garapen gisa garai ezberdinetan batzuk eta bestek buruturiko lanek… Bertsolaritzari ez zaio toki handirik gordetzen, baina horrek ez du esan nahi bertsolaritza aipatuko ez denik. Bertsolari, bardo nahiz trobalari gisa definitu, askotan esaten da euskal inprobisatzaileen tradiziotik sortua dela eta, zenbaitetan, tradizio honi lerroren bat eskaintzen zaio. Edota bere musikaz ari direnean, esaterako, euskal doinuei egiten zaie erreferentzia, eta, zenbaitetan, bide horretatik ere iristen dira bertsolaritzaraino. Beraz, esan daiteke Iparragirrek bertsolaritzaren medioetako ikusgarritasunari ekarpen garrantzitsua egin ziola bere garaian.

LONDRESKO EMANALDIA (1851) Iparragirreri buruz prentsan topatu den testu zaharrena Parisko La Presse-n argitaratu zuten, Le Siécle-rekin batera Frantziako lehen egunkari handia, eta sinatzailea ere ez zen edozein izan: Théophile Gautier, garaiko kazetaririk eza-

163

gunenetako bat, kritikari ospetsuena, eta Victor Hugo, Honoré Balzac, Alejandro Dumas edo Charles Baudelaire oso gertuko izan zituena. 1851n argitaratu zuten testua Feulleton de la Presse/International Paris-Londres izenburupean. Iparragirrek oraindik ez zuen Gernikako Arbola sortu. Hamabi urte ziren gerra galduta Europara ihesi joan zela eta hiru Marsellesa abesteagatik Frantziatik erbesteratua izan zela. Londresen eskaintzen zituen bere emanaldiak, Florentziako konpainia baten ikuskizunean txertaturik, eta, hain zuzen, bertako kultura-eskaintzaren errepasoa egiten du Gautierren testuak. Artikulu luzea da, hiriburu britainiarrean ikusi ahal izan dituen hainbat antzezlan eta opera iruzkintzen ditu, topatu dituen idazle eta abeslariei ere eskaintzen die tarte bat, eta azken paragrafoan ekiten dio Iparragirreren emanaldiari. Lerro gutxi dira, baina nahikoak urretxuarra edozerrekin ausartzen zen artista zela erakusteko: “Baronian-Hall-etik irtetean ezinbestean espainiarra behar zuen gitarra baten hotsa entzun genuen, eta Toros del Puerto kantu ezaguna abesten zuen ahots kartsu eta urduri bat. Sanz des vachesek (Suitzako abeltzainen abesti tradizionalak) suitzarrengan sortzen duten eragin bera izan zuen guregan, eta Ingalaterra uzteko desio indartsu batek hartu gintuen. Octavio eta beste abeslari batzuk bezala Simposiuneko kontzertuetarako kontratatua dagoen Jose Iparragirre zen gitarra horrela jotzen zuena. Bere aberriko hizkuntzan eman genizkion eskerrak, sortu zigun plazeragatik, eta andaluziarrez nahiz ijitoen hizkeran kopla batzuk abestu zizkigun (…)”1.

MITOAREN SORRERA Gernikako Arbola sortu ondoren etorri ziren hurrengoak. La España egunkariak Madrilen eskainiriko hiru emanaldiren berri eman zuen 1855eko apirilean eta

164

maiatzean. Ekainean Euskal Herrira zihoala iragartzen zuen egunkari berak, beste zenbaitek ere jasoko zuten berria, eta abuztuan Martin Sarasaterekin batera Donostian emandako kontzertuaz informatzen zuen. La España euskaldun batek zuzentzen zuen, Pedro Egaña gasteiztarrak. Justizia Ministro eta Gobernazio Ministro izandakoa, politikari garrantzitsua zen Madrilen, eta kazetari gisa ere ibilbide oparoa zuen. Bere egunkariak 1855eko ekainaren 13an argitaraturikoa izango da Iparragirreri eskainiriko lehen testu luzea, bere dimentsio mediatikoaren lehen harria jarriko duena. Bertan, ordurako ezaguna zela aipatzen da: “Mañana jueves sale para su país natal, deteniéndose algunos días en Burgos, el famoso cantor guipuzcoano don José María Iparraguirre (…)”. Eta Gernikako Arbolaren egile gisa aurkezten da: “(…) Árbol de Guernica, verdadera y magnífica inspiración en la cual el fuego poético del entusiasta montañés compite con el gusto músico más puro (…) pudiera llamarse el himno nacional de los vascongados”. Urretxuarraren deskribapen xehea ere eskaintzen da: “Iparraguirre, con su negra y luenga barba, ondeante cabello, ojos de fuego, gentil continente, solemne actitud y enérgicos movimientos, arrebata y conmueve al auditorio (…)”. Euskal askatasunen or-

———————— 1. Jatorrizkoa frantsesez.

165

166

dezkaritza ere aitortzen zaio: “El genio del País Vasco, reciamente apegado al Fuero, a la ley vieja (legue sarrá que dicen ellos) respira (…) en aquellos vigorosos acentos que parecen elevar al cielo los fervorosos votos de un pueblo amante ciego de su libertad”. Eta Gauthierrek, atzerritar batek, goretsi badu aintzat hartu beharrekoa dela azpimarratzen du: “(…) críticos extranjeros, a cuya cabeza campea el célebre ex-folletinista de la Presse, Teófilo Gauthier, han caracterizado y elogiado con igual buena fe al modesto y gallardo joven que hace quince años recorre la Europa (…)”. Argentinan eskaini zituen emanaldiek ere utzi zuten bere arrastoa Buenos Airesko El Nacional eta La Tribuna egunkariek 1858ko azaroan idatziriko dozena erdi bat testutan. Baina Pedro Egaña izango da, berriro ere, mitoa hauspotu eta behin betiko prentsaren fokupean jarriko duena. 1864ko ekainean Espainiako Senatuan Foruen inguruan piztu zen eztabaidan hitzaldi luzea eskainiko zuen, Foruek euskal herritarren artean pizten duten sentimendua ilustratzeko Iparragirren historia kontatuz; jarraian Gernikako Arbolaren arrakasta azaltzeko: “Señores: yo he concurrido á oir uno de esos cantos en aquellas montañas. Estaba anunciado que Iparraguirre cantaría la canción titulada ‘El árbol de Guernica’ (…) Concurrieron de todas las villas, pueblos y caserios circunvecinos, sobre 6.000 personas (…) se posternaban las 6.000 boinas cual si fueran movidas por un resorte, ó heridas por una impresión magnética, y se quitaban los sombreros (…) Señores: y luego se dice que los vascongados no quieren los fueros, cuando á un simple canto de una persona oscura, de un pastor convertido en músico, a la sola voz de ese hombre, repito, porque hablaba de los fueros, se movía apiñada la multitud, hincaba su rodilla en la tierra y levantaba al aire sus nervudos brazos para jurar como los antiguos cantabros morir por las santas leyes de sus padres!”. Hurrengo egunetan sekulako zabalkundea izan zuen Egañaren hitzaldiaren testuak. La Época, El Pensamiento Español, El Contemporaneo, La España… Hemendik aurrera Iparragirreren inguruko edozein informaziok sarbidea izango du prentsara, pertsonaia mediatiko bihurtu da.

BIZITZA HARRIGARRIA Urretxuarraren mitoa hainbat osagairekin kozinatuko da, baina bere biografia abenturazale, bohemio eta gorabeheratsua izango da horien artean nagusiena, figura erromantiko gisa izan zuen oihartzuna etengabe elikatu zuena. Olasok eta Agirrek honela laburbiltzen dute: “La senda vital de Iparragirre (…) presenta meandros fabulosos, golpes de efecto cómicos (…) si me apuran hasta elipsis narrativas que realzan al personaje sobre la peana de mito” (1999: 79). Hamalau urterekin etxetik ihes egin zuen, karlisten bandoan gerra egiteko, eta, gerra horretan erakutsitako ausardiagatik —hiru aldiz zauritu zuten—,

167

Karlos V.aren ohorezko guardiako kide izendatu zuten. Baina gerra galduta, 19 urterekin, Frantziara joan behar izan zuen ihesi. Karlosen gortean egin zituen kontaktuak zirela medio, garai hartan Pariseko operan tenore ezagunenetako bat zen Gilbert-Luis Duprezek hartu zuen bere Parisko etxean. Bertan, erromantikoak irakurtzeko eta musikaren nozio kosmopolita batzuk bereganatzeko aukera izan zuen. 23 urterekin, Paris atzean utzi eta, bost urtean, batetik bestera ibili zen Frantzia, Austria, Suitza eta Italian zehar, bere gitarrarekin, euskaraz egiten zituen emanaldiak ogibide zituela. 1848ko iraultzarekin bat egin zuen, berriro Pariseratuta, eta, urte hartan bertan, Frantziako Tolosan, atxilotu egin zuten: Napoleon III.ak debekatu berri zuen Marsellesa abestu eta ‘desordena publiko larriak’ eragiteagatik. Hainbat kartzela pasatu ondoren, Britainia Handira erbesteratu zuten eta, aitortu gabeko seme bat Frantzian utzita, Florentziako konpainia baten ikuskizunean parte hartuz atera zuen bizimodua. Manuel de Mazarredo, Esparterorekin bi aldiz Gerrako Ministro liberal izandakoa, Guardia Zibilaren burua eta euskal probintzietako Gobernadorea, txunditurik gelditu zen emanaldi horietako batekin, eta Euskal Herrira itzultzeko baimena eman zion. Honela, 1851n itzuli ahal izan zen, baina, 1852an, Manuel de Mazarredo berak berriro erbesteratu zuen Euskal Herritik, berriro ere bere abestiekin eragiten zuen nahasmendua zela eta. Portugaldik pasatu ondoren, Madril hartu zuen bizileku eta, 1853an, Montera kaleko San Luis kafetegian eskainitako emanaldi batean egin zuen ezagun Gernikako Arbola abestia. 1855ean —Mazarredo gobernutik kenduta—, Euskal Herrira itzuli zen. Bere ospearen gailurrean aurkitzen zen urte haietan, bai herritarrek eta baita garaiko agintariek ere estimatzen zuten, baina, 1858an, Ameriketara emigratzea erabaki zuen, Argentinan, bera baino 20 urte gazteagoa zen Angela Kerejeta alegiarrarekin ezkontzeko (Euskal Herrian ez zuten baimenik lortu)… Pedro Egañak Espainiako Senatuan kontatu zituenerako herri xeheari ezagunak zitzaizkion urretxuarraren gorabehera eta balentria horiek gehienak.

PRENTSAK BIDERATURIKO ITZULERA 1876an, Foruen indargabetzearekin batera, espresuki galarazi nahi izan zen Gernikako Arbola abestea. Debeku horrek abestiaren egilearen inguruko arreta berpiztu zuen zenbaitengan: kasik hogei urte ziren Ameriketara joan zela, urte batzuk bai, bere berririk ez zela, eta Montevideon hil ote zenaren zurrumurrua zabaldu zen. Debekutik hilabete gutxira, ordea, Iparragirrek bertso batzuk helarazi zizkion Antonio Trueba kazetariari.

168

169

Truebak Madrilgo La Paz egunkarian kolaboratzen zuen eta, 1876ko irailaren 16an, Iparraguirre izenburupean, gogotsu eman zuen berria: “El inspirado trovador vascongado cuyo nombre acabamos de escribir, y a quien tiempo hace dábamos por muerto, ¡vive todavía!”. Argentinako El Correo Español-ek urriaren 28an jasoko du Madrilgo egunkariaren albistea, eta Iparragirreren ezagunen batek irakurri eta Uruguaiko bere etxeraino eraman zion. Urretxuarrak eskutitz bat helarazi zuen egunkari argentinarrera, azaroaren 5ean argitaratuko zena. Bertan kontatzen du Uruguaiko Daca ibaiaren ertzean bizi dela, Argentinako mugatik gertu, artzain gisa, eta auzokoen seme-alabei klaseak emanez ateratzen duela bizimodua; bederatzi seme-alaba dituela, oso pobreak direla eta Euskal Herrira itzuli nahiko luketela. Uruguaiko El Progreso egunkaria eta Argentinako El Correo Español nahiz El Diario Español Iparragirreren aldeko diru bilketarekin hasi ziren. Iparragirreren beste eskutitz bat argitaratu zuten, eta Uruguaitik Buenos Airesa nola aldatu zen kontatu; azkenik, 1877ko irailaren 25ean familia Uruguain utzita Euskal Herrira abiatu zela zabaltzeko. Euskal Herrian eta Madrilen ere eman zuten bertsolariaren itzuleraren berri, eta bake gizona zela azpimarratzeko bidali zituen eskutitz batzuk argitaratu zituzten. Donostiara urriaren 24an iritsi zen, sekulako ongietorria egin zitzaion, eta Nere etorrera lur maitera estreinatzeko aprobetxatu zuen. Gabirian jarri zen bizitzen, baina Tolosa, Urretxu, Beasain, Bilbo, Gasteiz… batetik bestera ibili zuten, etengabe, garaiko politikari, kazetari eta artista hainbatek. “No ha habido corazón generoso que no le haya llamado amigo, ni caseros que no le hayan abrazado, ni damas aristocráticas que no le hayan abierto las puertas de sus salones, ni literatos que no se hayan apresurado á saludarle”, kontatzen

170

zuen Becerro de Bengoak 1878ko otsailaren 26an La Paz-en argitaraturiko testuan. Gutxira, Madrilera abiatu zen eta bertako Erret Antzokian egin zen emanaldi batean ikusi ahal izan zuten. Berriro ere Becerro de Bengoaren kronikak eskaintzen du aitonduta itzuliriko urretxuarraren eta sortzen zuen miresmenaren erretratu bikaina: “Allí se vió efectivamente saludando, conmovido y cariñoso á los miles de corazones que repetían su nombre; allí apareció el encorvado cantor de las montañas, cuya barba blanca, cuyas canas, cuyo modesto y sencillo traje formaban sin duda, singular contraste con el recuerdo del gallardo y simpático mozo de negra y lustrosa abundante cabellera y larga barba, de colorada boina y airoso atavío de ‘guizon’ vasco, que las gentes habían conocido en las romerías del país (…) Los vascongados sintieron un orgullo legítimo al contemplar con qué entusiasmo Madrid distinguía y honraba á su ‘versulari’”. Uruguain gelditu zen familia Euskal Herriratzeko diru bilketari ekin zion Madrilgo La Paz egunkariak. Argentinan Laurak Bat aldizkaria ere ahalegin berari lotuko zitzaion. Becerro de Bengoak bertsolariarentzako pentsio bat eskatuko zien Aldundiei hainbat hedabideren bidez… Prentsak bere gain hartu zuen itzulerari zegozkion alderdi guztiak bideratzeko ardura.

IPARRAGIRREREN ONDORENGO IPARRAGIRRE Bere heriotzak ere sekulako oihartzuna izan zuen: El Arga, La Iberia, El Noticiero Bilbaíno, La Unión Vasco-Navarra, El Globo, Euskal-Erria, Boletín histórico, Revista Euskara, Laurak Bat, El Anunciador Vitoriano… Berriro ere Becerro de Bengoa izan zen testurik zaporetsuena, kasu honetan mingotsa, argitaratu zuena. La Mañana egunkariak apirilaren 7an argitaraturiko artikuluan itzuleraren ondoko desengainua azaltzen zuen: “Iparraguirre llegó á su patría cuando ésta lloraba perdidas sus viejas y veneradas leyes: cuando se enjugaba las lágrimas de sangre que había vertido en la guerra civil. Halló al país triste,

171

172

desengañado, sin entusiasmo, sin aliento y sobre todo pobre, muy pobre. La madre Euskaria ha sido saqueada por la guerra infame; sus arcas estaban exhaustas, su corazón velado por el luto. Poco valieron las excitaciones de los amigos del poeta: las diputaciones correspondieron á las solicitudes hechas en su favor con una exígua limosna. Se le concedió a Iparraguirre lo puramente necesario para que (…) no se muriera de hambre”. Eta desengainu hori jotzen zuen heriotzaren iturburutzat: “(…) su corazón no ha sido suficientemente fuerte contra el pesar (…) no ha podido dejar la patria por la familia, y volver al seno de ésta; se ha visto abatido por el infortunio y soltando su vieja guitarra y tirando su pluma, ha doblado para siempre su cabeza, feliz aún porque sus huesos iban á descansar en medio de la euskal erria”. Heriotzaren ondoren, gertatu ohi den legez, dena izan ziren gorazarreak eta asmo ederrak. Aldundiek lutozko adierazpen ofiziala egin zuten, mausoleo bat eraikitzeko diru bilketari ekin zioten La Unión Vasco-Navarra-k eta El Arga-k… Hamarkada bukatzerako, kalea jarri zioten Donostian, eskultura altxa Urretxun eta bere biografian oinarritzen zen opera bat ere estreinatu zen (Juan Guimonen Iparraguirre, Donostiako Zirko Antzokian, 1889ko maiatzaren 4an). Mendea bukatzerako, Aldundiek pentsio bat esleitu zioten alargunari, bere gitarra objektu sinboliko gisa gordetzea erabaki zen… Bizi zen artean, Egañak bere diskurtsoa eman zuenetik, mito bat izan bazen ere, Iparragirreren ondoren loratuko da Iparragirreren mitoa. Prentsak zertzelada horien guztien berri eman zuen, kasu gehienetan akuilari lanak bere gain hartuz. Zenbaitetan, polemikatxoak ere piztu ziren argitalpenen artean, Euskal-Erria eta Diario de Barcelona-ren artean urretxuarraren estatua zela-eta sorturikoa kasu. Eta mito bati dagokionez, pertsonaiaren inguruko fikzioa ere argitaratu zen2. ———————— 2. 1884ko Euskal-Erria Felix Ortiz y San Pelayo idazleak himnoaren sorkuntza unea birsortzen zuen Episodio de un Bascongadon, esaterako: “(…) En el caso que lo encontramos viajaba por la bella y montañosa confederacion Suiza y si mal no recordamos en el Canton de Berna (…) á veces agobiado, no por el peso de su guitarra que esta jamás le cansaba; sino por el mucho camino que recorria, sentarse al pié de un árbol de robusto tronco y sobre cuyas salientes raíces encontraba dulce albergue cobijado por la ancha copa que solo permitia en su artística construccion el paso de algunos tímidos rayos del sol para que al chocar con las gotas de sudor que pausadamente caian de su frente, brilláran como perlas que engalanan las musas que tanto lo secundaron (…)”.

173

“Baronian-Hall-etik irtetean ezinbestean espainiarra behar zuen gitarra baten hotsa entzun genuen, eta Toros del Puerto kantu ezaguna abesten zuen ahots kartsu eta urduri bat (…) Jose Iparragirre zen gitarra horrela jotzen zuena. Bere aberriko hizkuntzan eman genizkion eskerrak, sortu zigun plazeragatik, eta andaluziarrez nahiz ijitoen hizkeran kopla batzuk abestu zizkigun (…)” Théophile Gautier La Presse egunkarian (1851). Iparragirreri buruzko prentsako testu zaharrena.

174

Mendea bukatu aurretik mitoaren oihartzunak Euskal Herriko mugak gaindituak zituen, erabat. La Renaxensa-k galegoz idatzi zuen urretxuarraz eta La Ilustració Catalana-k, katalanez. Estatuko egunkari handietan ez ezik Las Baleares, El Isleño, El Eco de Santiago edo El Guadalete bezalako argitalpen periferikoetan ere irakur daitezke bertsolariaren gorabeherak. Frantzian, Revue des Pyrénées et de la France Meridionale, Le Journal des Débats politiques et littéraires, L’Avenir des Pyrénées et des Landes edo Le Gaulois interesatzen dira gaiaz. Azkenik, mende berriarekin, The Times-etik El Telegrama del Rif-eraino topatu ahalko dira bardoari buruzkoak. Hurrengo urteetan, prentsak haren ingurukoak ere hartuko ditu fokupean. Alargunaren heriotza albiste bihurtuko da, baita bere seme-alabek ozeanoaren beste aldean daramaten bizitza ere, eta beste hainbeste gertatuko da Iparragirreren bizitzaren geografiarekin (bere jaiotetxea, itzuli zenean izan zuen etxea eta abar). Haren jaiotzaren ehungarren urteurrenean hainbat ekitaldi antolatuko dira, eta inguruko prentsa guztiak emango du ekitaldi horien eta urretxuarraren figuraren berri: Heraldo Alavés, Euskal-Esnalea, El Correo Español, El Pueblo Vasco, La Libertad, Euskalerriaren Alde, La Hormiga de Oro… baita Montevideoko Euskal erria aldizkariak ere. Hortik aurrera, pixkanaka, urretxuarrari buruzko liburuak hasiko dira pilatzen.

175

BERTSOLARIA IKUR Beste figura oso interesgarri batekin, Agosti Xahorekin, lotzen da Iparragirreri buruz azaldu nahi den azken puntua. Hainbat arlotan aitzindari izan zen Xaho; euskara hutsezko lehen aldizkaria, Uskal-Erriko Gaseta argitaratu zuen, esaterako, 1848an, edota bertan Euskal Herriaren independentzia aldarrikatu zuen prentsan lehenengoz. Eta bertsolaritzarentzat ere egin zuen bidegile lana, prentsan bertsolaritzaren lehen apologia eta lehen bertso jarriak argitaratuz. Bere ekarpenik garrantzitsuena, ordea, bertsolaria, ikur bezala, zirkulazioan jartzea izan zen. Jada Trilby aldizkarian 1844an argitaratu zuen lehen apologia hartan, bertsolaria menditarren egunkaria zela zioen, Europan parekorik ez zuen fenomeno bat zela, eta euskal nazioaren ikur gisa har zitekeela. Urtebete geroago Ariel aldizkarian argitaratu zuen Aitorren kondaira famatuan, bertsolari gisa irudikatu zuen Aitor, eta bertso saio batean, bertsotan kontatzen zuen euskaldunon jatorriari buruzko kondaira. Kondaira hori funtsezkoa izango zen euskal abertzaletasunaren genesian3, eta, baita, beste zenbait faktorerekin batera, tartean Iparragirrek ‘euskal askatasunen kantari’ gisa hartuko zuen sona, bertsolariak euskal kulturaren ikur nahiz herriaren ahots gisa hartuko zuen indarraren eragile gisa ere. Xahok eta Iparragirrek bertsolariari ikur gisa emandako bultzadan lotura estu eta harrigarriago bat ere antzeman daiteke, ordea: oso litekeena da Xahoren Aitor Iparragirreren figuran inspiratu izana. Iparragirre 1843an abiatu zen Europatik barna, 23 urterekin, baina 1845ean Ipar Euskal Herrian, Larresoroko seminarioan kontzertu bat ematen, kokatzen du Bernadouren Azpeitia, Les Fetes Euskariennes de 1893 (1894) lanak. Eta Xarritonek garai bertsuan, Baionan, Agosti Xahori abestu ziola dio: “(…) Baionako Erakustokiko Euskaldun Almanaka zahar batean (1911) Battitta Larçabal adiskideak aurkitu digu beste euskal aldizkari zenbaitetarik hartutako orritxo bat. Paper horretan inprimiturik dira euskal Neurtitzak, Iparragirrek Chaho-ri kantatuak Baionan (…) Delako neurtitzak Larresoron kantatu haiek berak zitezkeen, hots Gitarra zartxo batenak (…) Ikusi det Frantzia/baita Italia,/bietan bilatu det asko malezia… (…) Gitarra tchartcho bat det/nik nire laguna (…)” (Xarriton, 1987: 302). Xahoren Biarritz, entre les Pyrénées et l’Océan lanean, izenik aipatzen ez badu ere, agerikoa da topaketa hura eman zela: “Benetako euskal bardoa duela urte batzuk Italiatik bueltan gitarra zahar bat eskuan, ahots bikain batekin, maisu handienen eskolan ikasita, aurkeztu zitzaidan abeslari gipuzkoar gaztea bezalakoa da: Guitarra zarcho bat det/Neretzat laguna (…)” (1855: 155-156)4.

176

Aitorren kondairako patriarkaz egiten duen deskribapenarekiko antzekotasunak ere bistakoak dira: “Euskariar barduluen edo gipuzkoarren tribukoa zen, bere gerlarien adoreagatik ezagunak eta baita euren gazteek mimikarako, dantzarako, kanturako eta inprobisaziorako zuten gaitasunagatik ere. Lara, hogeita hamar urte bete berri zituela, gerlari goren eta bardoen printze izendatu zuten” (2010: 18)5. Alegia, fikziozko figura eta erreala, biak gipuzkoarrak, biak gazteak, biak gerlan ohoreak irabazitakoak6 eta biak inprobisatzaile ez ezik kantari bikainak direla. Eta Aitor sortu zuen urte berean ezagutu zuela Iparragirre Xahok. ———————— 3. Honela azpimarratzen du Joseba Gabilondok Xahoren ekarpenaren garrantzia: “After Chaho, Aitor became the “newly found” old patriarch of the Basques. After Zumalakarregi died and the Carlist movement became a decadent political cause, the legend of Aitor continued to serve other cultural and political agendas in the Basque Country throughout the 19th and 20th centuries” (Gabilondo, 2016: 181). 4. Bertso jartzaileei benetako bertsolari gisa, hau da, inprobisatzaile gisa kontrajartzen die Iparragirre Xahok testu honetan. 5. Testu biak, Arielekoa eta ‘Biarritz’-ekoa frantsesez dira jatorrizkoan. 6. Xahok sinpatia handia zien karlistei eta hainbat hilabete egin zituen eurekin frontean 1836an. Ezinbestean ezagutu behar izan zituen Iparragirreren gerrako ibiliak, oso sonatuak baitziren karlisten artean.

177

Bere sorkuntzarik ezagunenarekin, Gernikako Arbolarekin, foruzaleen eta euskal askatasunen ikur bihurtu zen berehala urretxuarra, eta gerra karlisten testuinguruan, lehenengo Espainian eta gero nazioartean, indartsu zabaldu zen ikur horren oihartzuna. Gerora, elkarrengandik bereizten joan ziren hainbat ideologiak (karlismoa, tradizionalismoa, abertzaletasuna) bere egin zuen Iparragirreren ereserkia eta figura, eta horrek mitoaren garapen anitza, zenbaitetan kontraesankorra ere bazena, ekarriko zuen7. Horren guztiaren aurretik, ordea, Gernikako Arbola oraindik sortu gabea zela eta urretxuarraren ospea zabaltzen hasi berria, Agosti Xahok ikusi zuen bertsolariek oro har eta Iparragirrek zehazki euskal nortasunaren ikur gisa izan zezaketen potentziala. Bertsolaritzari neurri handi batean arrotza zaion mitoa izango da Iparragirrerena, bestelako eragile eta interesei erantzuten diena eta nazioarteko dimentsio bat hartuko duena. Etxekoagoa izango da, esaterako, Bilintxen mitoa. Baina bertsolaritzaren bilakaeran funtsezkoa izango da hala ere. Bertsolariak nortasun ikur gisa hartuko duen garrantzia eta lortuko duen presentzia mediatikoa ezin daitezke ulertu Iparragirre gabe.•

BIBLIOGRAFIA

ETA

HEMEROGRAFIA

AMURIZA, X. (1981): Iparragirre bertsolari. Jakin, 19-20. zbkia., 149-158 or. ARESTI, G. (1965): ‘Disentir acerca de la ilegitima paternidad de Iparraguirre sobre el himno vasco Gernikako Arbola’. Txistulari, 1965 abendua, 12 or. CHAHO, A. (2010): Aïtor.-Légende cantabre/Aitor.-Leyenda cantabra/Aitor.Kantabriar kondaira. Erevan: Asoghik. — (1855): ‘Biarritz, entre les Pyrénées et l’Océan’ itinéraire pinttoresque... II. liburukia. Baiona, Andreossy. GABILONDO, J. (2016): Before Babel: A history of Basque Literatures. AEB: Barbaroak. LEKUONA, J.M. (1987): Iparragirre eta bertsolaritza. Non: Iparragirre, 109-133 or. Bilbo: Euskaltzaindia. — (1982): Ahozko euskal literatura. Donostia: Erein. OLASO, J.F.; AGIRRE, J. (1999) ‘Iparragirre, Izena eta Izana, Retrato sin retoques’. Non: Iparragirre Erro-Urratsak, 29-180 or. Igorre: Keinu. XARRITON, P. (1987): Iparragirreri buruz bizpalau xehetasun Iparraldetik. Non: Iparragirre, 301-307 or. Jagon-2. Bilbo: Euskaltzaindia. ———————— 7. Olasok eta Agirrek azaltzen dute bizi zen artean ere askotariko inguru ideologikoetan integratzeko gaitasuna zuela urretxuarrak: “Niño mimado de los carlistas, pupilo de un noble liberal, agraciado por los legitimistas, cantor de los republicanos, amigo de los patriotas… El personaje se siente en su salsa en cualquier parte y en todos los partidos, con tal de que reine la alegría y una sana tolerancia”, (1999: 78).

178

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango.eus www.durango-euskaraz.eus

NAZIOARTEA

KANTU INPROBISATUA HERRIALDE KATALANETAN / TRADIZIO ZENTRALA, BERRIZ TOPATUA LA CANÇÓ IMPROVISADA ALS PAÏSOS CATALANS / UNA TRADICIÓ CENTRAL EN PLENA RETROBADA TESTUA: JOSEP VICENT FRECHINA ARGAZKIAK: JOSEP VICENTEK PASATAKOAK ITZULPENA: AITOR ARRUTI ETA JOAN DOMINGO

180

181

Carolino i Brillant cantant corrandes en un festival

182

El Cantador valenciaĚ&#x20AC; El TorrentiĚ , cantant en una sobretaula.

183

El cantador de jotes Josep Garcia Lo Canalero acompanyat d'una rondalla mixta de corda i vent.

1980

KO HAMARKADAKO DATA BATEAN, MANUEL MARZAL, EL XIQUET DE MISLATA, VALENTZIAR ABESLARI ETA BERTSOLARI HANDIENETAKO BATEK, BERAK MILAKA URTE ZITUELA USTE ZUEN TRADIZIO BATEN HERIOTZA AKTA IDATZI NAHI IZAN ZUEN: “Gaur, baratze gutxi geratzen zaigunean (Valentzian), gure aurrekoen ohitura tradizional batzuekiko zaletasun gutxi dagoenean; oraindik geratzen zaizkigunean estilo eta modu garbiak gordetzen dituzten abeslari batzuk. Beren memoria ahanzturaren hoztazunean desagertu aurretik, denboraren iragateak gure historiaren oroitzapenik sakratuenen gainean lurra bota baino lehen…”.

N UNA DATA INCERTA DE LA DÈCADA DE 1980, un dels més grans cantadors i versadors valencians, Manuel Marzal, el Xiquet de Mislata, es disposava a alçar acta d’una tradició que ell presumia mil·lenària i escrivia: “Hui, que poca horta nos queda, que poca afició se mou a algunes de les costums tradicionals dels nostres antecessors; quan encara nos queden alguns cantadors que conserven les maneres i els estils purs dels cants de l’horta valenciana; ans que desaparega en la gelor de l’oblit la seua memòria; ans que el pas del temps tire terra damunt dels records més sagrats de la nostra història…”.

Tradizioa oraindik oso bizirik zegoen une batean egin zuen, baina erorketa sumatzen zen. Eta sentsazio hori, segur aski, mallorcar eta menorcar glosatzaile zaharrek edo Ebro ibaiaren behealdeak ureztatutako eskualdeetako jota abeslariek partekatzen zuten. Ez zen hainbeste gertaera objektibo baten egiaztapena, baizik eta kultur adierazpen horrek azken urteetan gertatutako eraldaketa sozio-ekonomiko sakonek uzten zuten agertokian ez zuela lekurik.

Ho feia en un moment en què la tradició encara estava ben viva, però se n’intuïa l’ensulsiada. I era una sensació segurament compartida pels vells glosadors mallorquins i menorquins o els cantadors de jotes improvisades de les comarques regades pel curs baix de l’Ebre. No era tant la constatació d’un fet objectiu sinó la impressió de que aquella expressió cultural no podria encaixar en l’escenari que deixaven les profundes transformacions sòcioeconòmiques esdevingudes durant els darrers anys.

Eta, egia esan, inprobisatzaileen belaunaldi haien etorkizunarekiko mesfidantza ondo gauzatzear egon zen. Beren ahalegin proselitistak gorabehera, erreleboa ez zen iristen, eta inprobisatutako abestia, pixkanaka-pixkanaka, folklore zoko arriskutsu bilakatzen ari zen.

I, certament, la desconfiança en el futur d’aquelles generacions d’improvisadors va estar ben a la vora de materialitzar-se. Malgrat els seus esforços proselitistes, el relleu no acabava d’arribar i la cançó improvisada a poc a

Forma tradizionalak oinarri harturik, dinamika modernoak bereganatu ditu, Herrialde Katalanak osatzen duten lurraldeetako hizkuntza- eta kultura-kontzientzia handieneko sektore batzuetara hurbilduz, eta bizitasun berrituarekin proiektatzen da etorkizunera. 184

Hala ere, berrogei urte geroago, iragarpen txar horietako bat bera ere ez da bete: gizarte tradizionalaren gainbeheratik, paradoxikoki, tradizioa bera berraurkitu zen, gaur egun oraindik indarrean dauden identitatearen birgaitzeprozesu konplexuen eta imajinario kolektiboaren berreraikuntzaren ondorioz. Bat-bateko abestia izan da onuradunetako bat: oraindik bizirik jarritzen duten forma tradizionalak oinarri harturik, dinamika modernoak bereganatu ditu, Herrialde Katalanak osatzen duten lurraldeetako hizkuntza- eta kultura-kontzientzia handieneko sektore batzuetara hurbilduz, eta bizitasun berrituarekin proiektatzen da etorkizunera.

poc anava quedant confinada en un perillós reducte folklòric. Tanmateix, quaranta anys després, cap d’aquells funests vaticinis s’ha acomplert: del col·lapse de la societat tradicional en va sorgir, paradoxalment, un redescobriment de la pròpia tradició fruit de complexos processos de rehabilitació identitària i reconstrucció de l’imaginari col·lectiu que continuen encara avui vigents. La cançó improvisada n’ha estat un dels seus beneficiaris: recolzada sobre les formes tradicionals encara existents, ha adoptat dinàmiques modernes que l’han apropat a alguns dels sectors amb major consciència lingüística i cultural dels diversos territoris que conformen els Països Catalans, i es projecta en el futur amb vitalitat renovada. UNA TRADICIÓ DIVERSA I CENTRAL La cançó improvisada als Països Catalans exhibeix una extraordinària riquesa i diversitat formal: de fet, la pràctica totalitat dels gèneres cançonístics tradicionals, si n’exceptuem les balades i la cançó religiosa, deixaven total llibertat a l’intèrpret per improvisar-ne el

185

Tradizio anitza eta zentrala Herrialde Katalanetan bat-bateko kantuak forma aldetik aberastasun eta aniztasun izugarria erakusten du: izan ere, ohiko kantutegi genero ia guztiek, baladak eta kantu erlijiosoak izan ezik, interpretea erabat aske uzten zuten abestiaren testua inprobisatzeko, bertso heptasilabikoen gainean artikulatua askotan (metrika katalanak silaba kontaketa azken silaba tonikora arte egiten du). Hala ere, baziren genero batzuk inprobisazio poetikorako bereziki erreserbatuak. Nagusiki gaueko errondetan interpretatzen ziren generoak —abesti bakoitza pertsona bati zuzendua zegoen eta, beraz, edukia pertsonalizatua zen— edo bi abeslari edo gehiagoren arteko borroka dialektikoko ikuskizunetan. Inprobisatzaileak, testuinguru horretan, bo-

text de la cançó, habitualment articulat sobre versos heptasil·làbics (la mètrica catalana fa el recompte sil·làbic fins a la darrera síl·laba tònica). Tot i això, hi havia alguns gèneres reservats especialment per a la improvisació poètica. Gèneres que s’interpretaven majoritàriament en rondes nocturnes —on cada cançó anava adreçada a una persona diferent i per tant calia personalitzar-ne el contingut— o en espectacles de combat de dialèctic entre dos o més cantadors. L’improvisador, en aquest context, actuava sovint en qualitat portaveu col·lectiu o de creador d’opinió i s’investia d’una autoritat que li permetia, fins i tot, avalar transgressions, exercir de vigilant moral o fer de mitjancer en la resolució de conflictes. Si féiem un recorregut per aquests gèneres començant per les Illes Balears, ens trobaríem en primer lloc amb la

El cantador valencià Fernando el Ratllat canta a una família en la Nit d'Albaes del Puig.

Globalizazio ekonomikoaren eta erreferente kulturalen mediatizazio biziaren ordainetan, gizartea modu garaikide batean jarri da tradizioetara begira, non tradizioa jada ez den beharrezkoa ez arau nagusi gisa, ez eta kultura transmititzeko sistema gisa ere, baizik eta gaur egungo identitatediskurtsoak legitimatzeko praktika gisa. 186

zeramaile kolektibo edo iritzi-sortzaile gisa jarduten zuen askotan, eta autoritate moduan jokatzen zuen, zeinak aukera ematen baitzion gaizki eginak bermatzeko, jagole morala izateko edo gatazken bitartekaria izateko. Genero horietara ibilaldi bat egingo bagenu, Balear Uharteetatik hasita, lehenik eta behin Mallorcako glosa aurkituko genuke, musika instrumentu lagungarririk gabe eta estrofa aldetik nolabaiteko askatasunarekin abesten dena; Menorcako glosa, aldiz, gitarraz laguntzen da, eta ses porgueres izeneko zenbait aldaera dituen melodia bakarra du. Biek itxura irmo eta transzendentea dute, beren kurba melodikoarekin abestutako testua benetan igurtziz. Mallorcan ere ohikoa da bat-batekotasuna, San Anton jaietan suen inguruan jotzen diren abestietan, xinbonbaren burrunba ilunarekin batera. Valentzian, genero inprobisatzaile nagusia “Cant valencià” da, eta, aldi berean, bi musika genero ditu: cant d ‘estil eta les albades. Lehenengoa harizko eta haizezko rondalla baten laguntzaz abesten da, eta orokorki “valentziarrak” deritzen hainbat musika mota biltzen ditu, nahiz eta beren banakako izenek patroi numeriko enigmatiko bat jarraitzen duten: bat, bat eta bi, bat eta hamabi. Zaletu onek antuvi zaharretik bereiz ditzakete duten sarreragatik. Albadeak, edo albaes, kalean esaten den moduan, kaleko valentzierak berezkoa duen “d” interbokalikoaren erorketa bereizgarriarekin, dultzaina eta atabalaz lagunduta jarduten dira,

glosa mallorquina que s’interpreta a l’aire, sense acompanyament instrumental, i amb una certa llibertat estròfica; la glosa de Menorca, en canvi, s’acompanya de guitarra —una única melodia amb diverses variants anomenada ses porgueres—. Totes dues tenen un aire solemne i transcendent, amb la seua curva melòdica ungint de veritat el text cantat. A Mallorca també es habitual la improvisació en les cançons que, acompanyades del brunzit fosc de la ximbomba, s’interpreten al voltant dels foguerons durant les festes de Sant Antoni. Al País Valencià, el gènere improvisatori per excel·lència s’anomena “cant valencià” i inclou, al seu torn, dos gèneres musicals diferents, el cant d’estil i les albades. El primer s’interpreta amb acompanyament d’una rondalla mixta de corda i vent i reuneix diverses espècies musicals anomenades genèricament valencianes, tot i que les seues denominacions individuals segueixen un enigmàtic patró numèric: u, u i dos, u i dotze. El bon afeccionat les distingeix de bell antuvi per la introducció musical que les precedeix. Les albades, dites popularment albaes, amb la característica caiguda de la d intervocàlica pròpia del valencià col·loquial, s’e-

Transglosatzailearen figura eraiki da —edozein musika-generotan aritzeko gai den inprobisatzailea, edozein lurraldetan dagoela ere—. 188

eta haien estrofa hiru esaldi musikaleko bi saiotan antolatzen da, bakoitza bi kantarik abestu ohi dutelarik. Valentziar kantuaren ahots exijentzia handia dela-eta, abeslariaren eta inprobisatzailearen irudiak banandu ditu, eta, askotan, inprobisatzaile espezializatu batek — el versaor — abestuko duen testua belarrira esaten dio abeslariari. Ebroko Lurraldeak izenaren inguruan bilduriko Kataluniako eskualdeetan, jotaren aldaera inprobisatu bat abesten da, valentziar estiloko kantuarekin ahaidetasun handia duena, bai laguntza instrumentalari dagokionez —harizko eta haizezko rondalla mistoa—, bai festetako errondetan duen protagonismoari dagokionez. Ebroko Lurraldeak inprobisaziorako egokia den beste musika genero baten hegoaldeko mugak ere badira. Gaur egun, bere jatorrizko testuinguruan desagertuta dago, orain administrazio frantsesaren pean dauden lurralde katalanetaraino hedatzen zen eta, gizarte tradizionalean, emakumeen adierazpen-bide bakarrenetakoa zen. Les majoEl versador Paco Nicasio dicta l'estrofa al cantador valencià Milio del Puig.

xecuten acompanyades de dolçaina i tabal i la seua estrofa s’organitza en dues tongades de tres frases musicals cadascuna cantades habitualment per dos cantadors diferents. L’alta exigència vocal del cant valencià ha fet que la figura del cantador i de l’improvisador es dissocie, de forma que, molt sovint, un improvisador especialitzat — el versaor— dicta a cau d’orella al cantador el text que ha de cantar. A les comarques catalanes reunides al voltant de l’apel·latiu Terres de l’Ebre, es canta una variant improvisada de la jota amb un fort parentiu amb el cant d’estil valencià, tant pel que fa a l’acompanyament instrumental —rondalla mixta de corda i vent— com al seu protagonisme en les rondes festives. Les Terres de l’Ebre constitueixen també els límits meridionals d’un altre gènere musical propici a la improvisació, avui desaparegut en el seu context original, que s’estenia fins els territoris catalans ara sota administració francesa i que constituïa un dels pocs vehicles expressius femenins en la societat tradicional: les cançons de pandero que cantaven les majorales del Roser en els llevants de taula festius per recaptar fons per a la confraria. Igualment associades a un ritual religiós, el cant de les caramelles de Pasqua, estaven les corrandes, també gairebé desaparegudes, que es cantaven en rondes d’acapte per pobles i masos. Finalment, caldria mencionar com a gèneres de cançó improvisada amb una molt més reduïda circumscripció territorial les patacades que es canten durant la festa de Sant Sebastià a Cadaqués, les nyacres que es cantaven durant el ball homònim en alguns pobles de l’Empordà —i sobre la improvisació de les quals hi ha alguns dubtes raonables— i el garrotín que interpre-

189

rales del Roser-ek festa-amaieretan abesten zituzten pandero kantuak ziren, kofradiarentzat dirua biltzeko. Era berean, erritual erlijioso bati loturik, el cant de les caramelles de Pasqua, corrandak zeuden, hauek ere ia desagertuak, herri eta masietan zehar eske-errondetan kantatzen zirenak. Azkenik, lurralde barruti askoz murritzagoko kantu genero inprobisatu bezala aipatu beharko lirateke Cadaqueseko San Sebastian festan abesten diren patacadesak, Ampurdaneko herri batzuetan izen bereko dantzaldian abesten ziren nyacrak —beren bat-batekotasunaren inguruan zentzuzko zalantzak daudelarik— eta Lleidako ijitoek interpretatzen zituzten garrotinak. Nyacrak eta garrotinak dira, bitxia bada ere, Katalunian inprobisatutako abestiaren dinamika berrietako genero gogokoenetako bi, jarraian jorratuko ditugunak.

Ustekabean berriz topatua Globalizazio ekonomikoaren eta erreferente kulturalen mediatizazio biziaren ordainetan, gizartea modu garaikide

taven els gitanos de Lleida. Nyacres i garrotins són, curiosament, dos dels gèneres predilectes en els noves dinàmiques que protagonitza avui la cançó improvisada a Catalunya i que abordarem a continuació. UNA INESPERADA REDESCOBERTA La globalització econòmica i la intensa mediatització dels referents culturals ha tingut com a contrapartida una retradicionalització moderna de la societat on la tradició ja no actua com a principal norma coercitiva, ni com a sistema de transmissió cultural, sinó com a repositori històric d’on se selecciones determinades pràctiques i formes d’expressió per legitimar discursos identitaris contemporanis. En aquest context, la cançó improvisada, empesa per la seua pròpia naturalesa festiva, participativa i comunicativa, ha començat a recuperar presència i prestigi, s’ha emancipat del reduccionisme folklòric que l’ofegava i juga un paper rellevant en els processos de refundació col·lectiva que viu el país en els darrers anys. La seua represa s’ha vist esperonada, a més, per un seguit de fenòmens convergents: la necessitat d’espais de sociabilitat alternativa amb major arrelament cultural que demanen les noves generacions educades en català; la retrobada general amb la pròpia tradició musical amb fites tan significatives com la consolidació del festival Tradicionàrius a Barcelona —que s’hi celebra des del 1988—, la irrupció de Pep Gimeno Botifarra com a cantant de masses al País Valencià, el boom del ball de bot a Mallorca o el protagonisme de la jota en el moviment contra el Pla Hidrològic Nacional de les Terres de l’Ebre; la descoberta d’altres tradi-

Els cantadors de jotes improvisades Boca de bou i Lo Canalero en una ronda.

190

batean jarri da tradizioetara begira, non tradizioa jada ez den beharrezkoa ez arau nagusi gisa, ez eta kultura transmititzeko sistema gisa ere, baizik eta gaur egungo identitate-diskurtsoak legitimatzeko praktika eta adierazpide jakin batzuk hautatzeko gordailu historiko gisa. Testuinguru horretan, kantu inprobisatua, bere izaera festazale, parte hartzaile eta komunikatiboak bultzatuta, presentzia eta ospea berreskuratzen hasi da. Kantua itotzen zuen erredukzionismo folklorikotik libratu da eta paper garrantzitsua du herrialdeak azken urteotan bizi dituen birsortze kolektiboko prozesuetan. Berrabiaraztea, gainera, bat egin duten zenbait fenomenok bultzatu dute: sustrai kultural sakonagoko espazio alternatiboak asetu beharrak, katalanez hezitako belaunaldi berrien eskariari erantzunaz; musika tradizionalaren inguruan Tradicionàrius jaialdia Bartzelonan sendotzeak (1988az geroztik ospatzen da); Pep Gimeno Botifarra abeslariak Valentzian izan duen izugarrizko arrakastak, ball de botek Mallorcan, edo jotak Ebroko Lurraldeetako Plan Hidrologiko Nazionalaren aurkako mugimenduan izandako protagonismoak; gizartean eragin handia duten beste inprobisazio-tradizio batzuen aurkikuntzak, hala nola, bertsolaritza Euskadin, edo dezimaren inguruko iskanbilak hainbat kultura hispanikotan; irudi ikoniko batzuen famak edo oraindik jardunean dirauten tradizioetan erreferente berriak agertzeak —Josep Garcia Lo Canalero, Ebron, edo Miquel Ametller, Menorcan, adibide jatorrak lirateke lehenengo kasurako; Mateu Xurí, Mallorcan, bigarrenaren eredurik liluragarriena—; edo, azken finean,

El glosador menorquín Joan Moll, Joanet.

cions improvisadores amb una incidència social tan gran com el bertsolarisme a Euskadi o l’enrenou al voltant de la dècima en diverses cultures hispàniques; la popularització de figures icòniques o l’aparició de nous referents en les tradicions encara existents — Josep Garcia Lo Canalero, a l’Ebre, o Miquel Ametller a Menorca, serien bons exemples del primer; Mateu Xurí, a Mallorca, el model més enlluernador del segon—; o, en fi, l’activisme de determinades entitats fundades amb propòsits divulgadors com l’Associació de Glosadors a Mallorca, Soca de Mots a Menorca o Cor de Carxofa a Catalunya, absolutament decisives en la configuració del panorama actual. Aquest darrer col·lectiu és qui ha tingut una major influència transversal: davall els seus auspicis s’han reunit improvisadors de totes les tradicions catalanes, s’ha erigit la figura del transglosador —improvisador capaç d’exercir el seu art en qualsevol gènere musical, inde-

Mateu Xurí, glosant al bar.

Inprobisatutakoabestia zabaltzeko eta sustatzeko ekimen garrantzitsuak gauzatu dira —zeinari, oro har, jada Glosa izena jarri dioten—; Espollako abeslarien urteroko topaketa, non Nyacren erregea/erregina aukeratzen den, Txapelketa Nagusitik inportatutako eredu batekin. 191

dibulgazio-asmoekin sortutako erakunde jakin batzuen jardunak, hala nola Associació de Glosadors Mallorcan, Soca de Mots Menorcan edo Cor de Carxofa Katalunian, erabat erabakigarriak gaur egungo itxuraren konfigurazioan. Azken kolektibo horrek izan du zeharkako eragin handiena: haren babespean katalan hizkuntzako tradizio guztietako inprobisatzaileak bildu dira, transglosatzailearen figura eraiki da —edozein musika-generotan aritzeko gai den inprobisatzailea, edozein lurraldetan dagoela ere—, eta inprobisatutako abestia zabaltzeko eta sustatzeko ekimen garrantzitsuak gauzatu dira —zeinari, oro har, jada Glosa izena jarri dioten—; Espollako abeslarien urteroko topaketa, non Nyacren erregea/erregina aukeratzen den, Txapelketa Nagusitik inportatutako eredu batekin; glosen Udako Eskola, aurreko topaketari lotua; eta Eduglosa web-

pendentment del seu territori de pertinença— i s’han dut a terme les iniciatives més ambicioses de difusió i promoció de la cançó improvisada —anomenada per ells, ja genèricament, glosa—: la Trobada de Cantadors d’Espolla que cada any elegeix el rei/reina de les nyacres, amb un model importat de la Txapelketa Nagusia; l’Escola d’Estiu de Glosa, vinculada a la trobada anterior; i el portal web Eduglosa, “plataforma de referència per a materials sobre glosa aplicats a l’ensenyament”. Per tot arreu, i especialment en l’àmbit del sobiranisme polític juvenil, s’han multiplicat les vetllades, sessions i maratons de cançó improvisada, en format

Alde guztietan, eta bereziki gazteen burujabetza politikoaren esparruan, ugaritu egin dira inprobisatutako abestien gaualdi, saio eta bat-bateko abestien maratoiak. 192

Victoria Sousa canta escoltada pel versador Manuel Martí, el tio Nel·let, un dels més cèlebres de la història recent.

ataria, “Glosa gaineko materialak hezkuntzan erabiltzeko erreferentziazko plataforma”. Alde guztietan, eta bereziki gazteen burujabetza politikoaren esparruan, ugaritu egin dira inprobisatutako abestien gaualdi, saio eta bat-bateko abestien maratoiak; txapelketa moduan, modu parte-hartzailean edo ikuskizun soil gisa. Sareak bat-batekotasunaren estetikara jotzen duten bertsoz betetzen dira. Hiriko inprobisazio-forma berriekin partekatutako aukerak bilatzen dira, hala nola rapa eta oilarren arteko borrokak. Gaia hainbat ikuspegitatik jorratzen duten argitalpenak ugaltzen dira. Eta lehen itxiak ziren ohiturak pixkanaka irekitzen doaz. Beste kultura batzuetatik datozen elementuak iragazten dituzte eta, ia oharkabean, tradizioa eguneratu eta aberasten ari dira. Dezima Mallorcako eta Menorkinako glosetara sartzea eta lehenengoaren berrikuntza melodikoa izan daitezke adibiderik adierazgarrienak. Dinamika moderno horiekin batera, eskoletan egindako lanak indartuta, Albert Casalsek hasitako Corrandascola

competitiu, participatiu o d’espectacle. Les xarxes s’inunden de versos que apel·len a l’estètica de la improvisació. Es busquen ocasions compartides amb les noves formes improvisatòries urbanes amb el rap i les batalles de gallos com a cooficiants. Es multipliquen les publicacions que aborden el tema des de múltiples perspectives. I tradicions abans tancades es tornen poroses, filtren elements procedents d’altres cultures i s’actualitzen i enriqueixen quasi imperceptiblement —l’entrada de la dècima a les gloses mallorquina i menorquina i la renovació melòdica de la primera, podrien ser-ne els exemples més eloqüents Paral·lelament a aquestes dinàmiques modernes, reforçades pel treball a l’escoles amb iniciatives com el projecte Corrandascola iniciat per Albert Casals —en aquest curs passat, n’han participat una vintena de centres educatius—, es desenvolupen les dinàmiques més o menys tradicionals on segueixen immersos el cant valencià, la jota improvisada de l’Ebre i la glosa de Mallorca i Menorca. Tots ells s’interpreten encara en el seus contextos originals i busquen fórmules de transmissió alternatives mitjançant l’organització d’escoles, tallers i trobades. Potser el més vulnerable siga, en aquests mo-

La glosadora mallorquina Maribel Servera

Escola d'Estiu de Glosa Espolla.

Sofia Morales, nova veu en la jota improvisada de l'Ebre.

193

proiektua bezalako ekimenekin —iazko ikasturtean, hogei bat ikastetxek parte hartu zuten—, dinamika tradizionalak ere garatzen dira, non Valentziako kantua, Ebroko bat-bateko jota eta Mallorca eta Menorcako glosa murgilduta dauden. Horiek guztiak jatorrizko testuinguruetan interpretatzen dira oraindik, eta transmisio alternatiboen formulak bilatzen dituzte, eskolak, tailerrak eta topaketak antolatuz. Beharbada, une honetan, valentziar kantua (Cant valencià) da ahulena, non, kantu-eskolak ondo ezarrita egon arren, bertsolarien eskolak falta diren, Josemi Sánchez eta Trini Carballoren l’Espai del Vers bezalako ekimen pribatuetatik harago ez baitago askorik. Hauek dira agintariak inoiz kezkatu ez dituen iluntasunaren aurkako kandela bakarra. Pandemia globalaren inpaktua aztertzea falta da, ahultasun estrukturalak beti mehatxatzen dituen praktika kulturaletan bizi baikara; kultura herrikoiak, oro har, eta kantu inprobisatuak, bereziki, bizipen fisikoa, gorpuztasuna, partaidetza partekatua eskatzen baitute. Ingurune birtualean edo gizarte urruntasunak markatutako presentzialtasun batean beren zentzuaren zati handi bat galtzen dute, eta horrek eragotzi egiten du beren garrantzia sortzen den taldeko jariotasun une hura. Azken hilabeteetan, online egindako hainbat ekimenekin biziraun da —Cant al Ras jaialdiak Massalfassaren, Valentzian, jarraipen handia izan zuen bere bertsio telematikoan, eta Cor de Carxofaren proposamen glosabiralak oihartzun nabarmena izan du sareetan— , baina egungo joera luzatzen bada, azken urteetan lortutako guztia arriskuan jar dezake. Hala ere, hasierako iragarpenak txarrak ziren arren, asko da lortutakoa.

ments, el cant valencià on, malgrat la bona implantació d’escoles de cant, hi manquen escoles de versadors més enllà d’iniciatives privades con l’engegada per Josemi Sánchez i Trini Carballo, l’Espai del Vers, única espelma en una foscor que mai ha semblat preocupar a les institucions. Falta per analitzar, però, l’impacte de la pandèmia global que vivim en unes pràctiques culturals sempre amenaçades per la seua debilitat estructural: la cultura popular en general i la cançó improvisada en particular, demanen vivència física, corporeïtat, participació compartida. Perden gran part del seu sentit en l’entorn virtual o en una presencialitat marcada pel distanciament social que impedeix aquell moment d’efervescència col·lectiva d’on sorgeix la seua transcendència. Els darrers mesos hom ha sobreviscut amb diverses iniciatives en línia —el festival Cant al Ras de Massalfassar, al País Valencià, va tindre un gran seguiment en la seua versió telemàtica i la proposta glosaviral de Cor de Carxofa ha gaudit d’un notable ressò a les xarxes— però si la tendència actual s’allarga, podria posar en risc tot allò aconseguit en els darrers anys. Que, malgrat els mals auguris inicials, ha sigut molt. •

•

Els glosadors menorquins Toni Olives l'amo de Son Mascaró, Miquel Ametller i Esteve Barceló.

194

195

o x i a K ? e b a g IDAZMAKINAZ irik r a l o s t r e b e marm giñak , n a d e d n e z smat a a E . k a l z l i , u g mut i k a d k a n Da . k o e r d n a n u a , or n a ela. J r e g i r a n gite e a t E . n u g ot o i d n di k i t a g a s u bir o k a l a D . n u g u zai

NIKOLAS ZENDOIA

Zer giñake bertsolaririk gabe?

dirala, txanponen etorria ere, murriztu, ziurrenik. Baina barka. Ni ez naiz sartuko bertsolarien txanpon kontuetan. Barkatu.

KAIXO AITON-AMONAK, ANDRA GIZONAK, NESKAK ETA MUTILLAK. EA ASMATZEN DEDAN, MARMARRA TXUKUN BAT EGITEN, ZUEK MEREZI BEZELA.

Jakin zazue, zuek bertso saioak egiten asteko ainbesteko gogoa eduki dutela, edo gehiago, erri-jaietako bertso saio antolatzailleek. Eta nola ez, jai oietan urbiltzen diran entzule bertso zaleak. Zer giñake zuek gabe?

Jaunandreok. Danak dakigu, ze egoera gogorrari aurre egin bear izan diogun. Eta egiten ari geran, oraindik ere. Naiz eta egoera asko baretu zaigun. Dalako birusagatik diot.

Gure erriak bear zaituzte trixtealdietan eta alaialdietan. Badet itxaropenik igaro degun krisialdi orretan egingo zenituztela zuen ariketak, era batera edo bestera.

Nork esan bear zigun, lau bat illabetean bertso berririk entzun gabe egon bearko genuela?

Esaten dan bezela, ez ziñaten egongo jokoz-kanpo. Ni oker ez banago, emendik urte betera bertsolari txapelketa nagusia martxan izango da. Udaberrian asita irentsi bearra izan degun krisialdiak ez al zuen egingo eragin txarrik bertsolarien buruetan. Alderantziz zergatik ez? Doiñu berriak atera eta orrelakoak.

Eta aste buruetako pelota partidu berririk gabe egon bearko genuela? Aspaldiko esaldiak dira, berldurrak ikara dakarrela, eta ikarak ez duela txantxarik. Denbora omen da ba gauzak bere onera ekartzen dituena eta ea ala dan! Nik neure baitan, galdera auxe erabili det: Kontxo, gure bertsolariek atzerapenik sentitu ote dute beren betso-etorrian? Plazarik gabe… Beren aurrean jendetzarik gabe… Betiko girorik gabe. Eta oiek orrela

196

mer aiton am k e u z , n e t i t eg a b n u k u x t a n b i g marr e e r r u a ri a r r o g o g a r e sko a ze ego a r e o g e a t iz e a N . e r e k i d rain t.

eta Iñaki Elorza ere ekarri zizkigun Pello Esnalek. Itxuraz, billeraren batetik zetozen. Poztu giñan. Nola ez. Guk uste genuen Iñaki Perurena arrijasotzaillea bakarrik zala. Bertsotan ere dotore aritu zan. 103 koiñaka guk bezela artu bait zuen. Eta fariasa. Mesedez, ez esan berari e…

Txapelketa irixten danean, doiñu berri politak entzutea, atsegin egiten zaigo bertsozaleoi. Eta ez esan, ez dezuela denborarik eduki orretarako. Krisialdiak balio izango zuen bai, zerbaitetarako… Beti daukagu zerbait zuzentzeko. Baiña ni ez naiz iñor, gaurko bertsolariei nola prestatu esateko. Sobran dakite zer ariketa egin. Ala ere, laga eidazue azaltzen 89ko txapelketa nagusi artarako zer ariketa, zein lekutan, eta nortzuk egiten genituen. Iru Aiarrek ere egin genuen ba, gure purruxtada… Joxe Mari Lertxundi, Luix Otamendi eta nik.

Oraindik ere tarteka biltzen gera aroztegi baztarrean, Zarauzko bertsolari gazteekin. Erratza pasatzea eta kafea eramatea neri tokatzen zait, gai batzuekin. Beti bezala. Luzaroan bedi.

Iazko txapelketa Gipuzkoakoan aroztegi bazterra, nola ez, gogoan. Txakurra ere lotan geronen ondoan. Bat finalera sartu itxura sendoan. Kontuz, ea bi sartzen, diran urrengoan.

Badakizue nola deitzen zigun Anjel Mari Peñagarikano bertsolariak? ‘Los tres mosqueteros’. Kaixo Peña. Aupada bat. Ostiral illunabarretan geure etxeko aroztegi txikian biltzen giñan. Aaiako Luix Arrillaga Arruti ezindua bere silla gurpildunean etortzen zitzaigun, berak prestatutako gaiekin. Nere zeregiña izaten zan, lanari lagatakoan ostiralean, erratza pasa, maaia libratu, maillu, trintxa, kola-pote eta trasteak kendu, eta orrelakoak. Termokada kafea eramatea ere, neroni tokatzen zitzaidan. Pozik gainera.

Ondo izan lagunok. •

Noiz beinka, afaritxoa ere prestatzen genuen. Eta aietako batean, Iñaki Perurena

Oraindik ere tarteka biltzen gera aroztegi baztarrean, Zarauzko bertsolari gazteekin. Erratza pasatzea eta kafea eramatea neri tokatzen zait, gai batzuekin. Beti bezala. Luzaroan bedi. 197

IKERKETA-ELKARRIZKETA

ANTXOKA AGIRRE “TRADIZIOAREN ALTXORRA GORDETZEKO ZALETASUNA BEZAINBESTE, BERRITZEKO ZALETASUNA IZAN DUTE BERTSO MUNDUKO ERAGILEEK AZKEN BERREHUN URTEETAN” TESTUA: HARKAITZ ZUBIRI ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

198

199

200

Doktore tesiaren gaia aukeratzeari buruz doktore tesi asko egin litezke. Zuk nolatan aukeratu zenuen bertsolaritzaren presentzia mediatikoaren historia ikertzea?

STORIOAREN HARI MUTUR NAGUSIA ALDIZKARI HOď&#x161;ş NETAN BERTAN, Bertsolarin, topa daiteke. Aitak sortu zuen aldizkaria nik 14 urte nituela, eta hasieratik jarri ninduen lanean: marrazkiak egitea asko gustatzen zitzaidan eta ilustrazioak eskatzen hasi zitzaidan. Gutxira, bertsolariei elkarrizketak egiten hasi nintzen, komertzial lanetan geroâ&#x20AC;Ś eta bizitza osoa egin dut bertan; datorren urtean, hogeita hamar urte. Zuzenbide ikasketak egin nituen eta epaitegi batean aritu nintzen bizpahiru urtez, baina bitarte horretan ez nion utzi kazetari lanak egiteari: Zumaiako Baleike herri aldizkarian hainbat urtez, Egin irratian kolaboratzen bolada bat, Gaztezulo-n bi alditanâ&#x20AC;Ś Hori guztia gehiago gustatzen zitzaidanez, kazetari karrera ere egin nuen, eta, bukatutakoan, epaitegia utzi eta lan bila nenbilela, unibertsitateko lan-poltsan eman nuen izena erdi kasualitatez. Nire sorpresarako, berehala deitu zidaten ordezkapen bat egiteko, eta esperientzia berri bat probatzeko emandako pausoa luzatuz joan den kontu bat izan da. Hasieratik esan zidaten unibertsitatean bidea egiteko tesia behar nuela. Nik ez nuen garbi ikusten, baina badaezpada ere doktorego ikastaroak egin nituen lehenengo, tesina gero, eta irakasle laguntzaile plaza batera aurkeztu nintzen hurrena. Plaza horrek epe batean tesia egin beharra eskatzen zuen, eta, atera nuenean, ezin izan nuen tesiarena gehiago saihestu. Prentsak erdaldunei euskarazko kulturaren berri nola ematen zion ikertu nuen tesinan. Durangoko Azokari eta Bertsolari Txapelketa Nagusiaren finalei buruzko testuak aztertu nituen, eta Txema Ramirez de la Piscina irakaslea izan nuen zuzendari. Askotan, tesinaren jarraipena izaten da tesia, baina ez nekien nola,

201

eta berak planteatu zidan: â&#x20AC;&#x153;Urte asko daramatzazu Bertsolari aldizkarian lanean, hori da gehien kontrolatzen duzun alorra: zergatik ez duzu bertsolaritzaren eta kazetaritzaren arteko harremanean sakontzen? Gaia oso interesgarria daâ&#x20AC;?. Niri ere interesgarria iruditu zitzaidan. Zirriborro bat egiten hasi eta nahikoa erraz sortu zitzaizkidan lehen ideia batzuk; banekien nondik hasi nintekeen bila, elkarrizketatzeko interesgarriak izan zitezkeen hainbat lagunen kontaktua baneukanâ&#x20AC;Ś Eta animatu egin nintzen. Alegia, nahikoa txiripaz iritsi naiz tesia egitera, duela urte batzuk ez zitzaidan burutik pasatu ere egingo horrelakorik; baina, aldi berean, behin puntu horretara iritsita, nahikoa logikoa izan da gai hori aukeratu izana.

Elkarrizketa batean irakurri dut ez zeniela jaramonik egin zure tesiko zuzendarien aholkuei. Hori esan omen zuten zuzendariek, Simon PeĂąak eta Txema Ramirez de la Piscinak, tesiaren aurkezpen ekitaldian, eta horrek mesede egin ziola tesiari gaineratu omen zuten. Zuk, ordea, jaramon egin zeniela esaten duzu. Tesiaren defentsa ekitaldi formal bat izan ohi da, bere protokoloak dituena. Lehenengo, doktoregaiak bere aurkezpena egiten du; gero, tribunaleko kideek beren iruzkinak eta galderak egiten dituzte, eta, doktoregaiak horiei erantzun ondoren, tribunaleko lehendakariak galdetu ohi du ea entzuleen artean hitza hartu nahi duen doktoreren bat dagoen. Tesi zuzendariek hartu ohi dute hitza hor, normalean doktoregaiaren alde zerbait esateko. Nire tesiaren ekitaldian ere eskema hori jarraitu genuen, baina nahikoa informala izan zen dena. Hasteko, jende mordoa agertu zen entzutera, gela txiki samarra zen, eta tribunalaren mahaia nahiz entzuleen aulkiak mugitzen aritu behar izan genuen denok

202

sartu ahal izateko. Gero, tribunalaren interbentzioa ere berezia izan zen, batez ere Jon Sarasuarena: oso gauza ederrak esan zituen tesiari buruz, gauza interesgarriak bertsolaritzaren inguruan, eta, tarteka, hitanora ere pasatu zen niri hitz egiterakoanâ&#x20AC;Ś Total, giro berezia sortu zen, eta eurei tokatu zitzaienerako inspiratuta zeuden zuzendariak ere. Horrela, biek esan zuten tesia egiten ari nintzela ez niela kasu handirik egin, baina horri esker askoz tesi hobea atera zela... Polita izan zen. Kontua da, hasiera batean, bertsolaritzaren presentzia mediatikoak 1980tik aurrera izandako loraldia zela ikergaia. Baina ikusi nuen loraldi horren hainbat gako lehenagotik zetozela, eta bertsolaritzaren historia arakatzen hasi nintzen. Zuzendariek esaten zidaten ikergaia mugatu beharra zegoela, hasierako planari eutsi behar niola. Baina argi samar ikusi nuen nire intuizioari jarraitu behar niola. Egoskorkeria horren erruz, askoz lan gehiago eman dit tesiak, 200 urteko historia mediatiko eta sozial batean murgildu bainaiz, eta hanka sartzeko arriskuak ere biderkatu egiten ditu zabalera jotzeakâ&#x20AC;Ś Baina gustura gelditu naiz hartutako erabakiarekin: lanak bestela izango ez lukeen ikuspegi orokor bat eskaintzen duela iruditzen zait. Tesi bat nahikoa gauza pertsonala da, bakarlan asko eskatzen duena, eta ezinbestekoa da hartutako bidean sinesteaâ&#x20AC;Ś Bestalde, hainbat alderditan bai jarraitu izan ditut euren aholkuak, eta eskertuta nago izan duten pazientziarekin.

203

Bertsolaritza, ahots subalternoen adierazpena dela defendatzen duzu. Zer esan nahi duzu horrekin? Hegemonikoaren ifrentzua da subalternoa, ertzekoa, nagusitu denak bazterreratua. Kontzeptu zaharra da, Gramscik duela mende bat materialismo marxistari dimentsio kultural bat emateko sortutakoa, eta, egun, hainbat alorretan nahikoa modan dagoena. Egia da euskararen komunitateak ahalduntze prozesu garrantzitsu bat bizi izan duela azken hamarkadetan, eta bertsolaritzaren prestigioak ere nabarmen egin duela gora, baina agerikoa da bai bata eta bai bestea subalternoak direla. Kultura modernoa Nazio Estatuen eskutik garatu zen XVI. mendetik aurrera, eta euskararen komunitatea oso ertzean gelditu zen prozesu horretan. Estatuen babesa izan zuten hizkuntzek, hizkuntza hegemonikoek, askoz lehenago ekin ahal izan zioten euren akademiak, gramatikak, estandarizazioak eta alfabetatze prozesuak garatzeari. Bestalde, ahozko kultura ere ertzekotu egin zuen kultura modernoaren garapenak. Inprentaren sorreratik, eliteek kultura idatzi bat garatu zuten, eta goi-kultura deitu zioten horri; herri xehearen kultura, ahozkoa, behe mailakotzat joz. Horrela, hainbat mendetan, diskurtso hegemonikoak zabaldu izan du idatzia zela balio zuena, estatusa ematen zuena eta progresua zekarrena; ahozkoa, aldiz, iraganeko kontutzat hartzen zen, garapenak atzean utziko zuen fosil aurremodernotzat. Azkenik, bertsolaria bera ere, figura subalterno bat izan da historikoki: pobrea zen aberatsa baino, parrandazalea elizkoia baino, alfabetatu gabea ikasketa ugari egindakoa baino, autoritateari burla eta kritika egin zaleaâ&#x20AC;Ś Gramscik esaten zuen subalternoari asko kostatzen zaiola bere ahotsa entzunaraztea eta bere historia idaztea. Bada, bertsolaritzarekin ere hori gertatu da: badaude bertsolaritzaren historia

204

205

jorratu duten lanak, eta ekarpen garrantzitsuak egiten dituzte, baina partzialak dira batzuk, sintetikoak besteak, eta historia soziala nahiz mediatikoa, esaterako, apenas landu dira. Nik planteatzen dudana da bertsolaritzaren bilakaera eta garapena subalternoaren bizi indarraren testigantza eder bat dela. Eta historia hori zirriborratzen saiatu naiz.

Nork eta zergatik eman zion bizkarra bertsolaritzari? Burkek azaltzen du Erdi Aroko Europan guztiek partekatzen zutela ahozko kultura, baina XV. mendetik aurrera nobleek, elizako buruek eta burgesia aberatsenak klase kultura bihurtu zutela idatzia. Eurek sortu zuten kultura popularra terminoa, herri xehearena, ahozkoa eurenarengandik bereizteko, eta bereizketarekin batera hura mespretxatu, debekatu edo erreformatzen saiatzeko. Eta historialari britainiarrak gaineratzen du prozesu hori muturrekoagoa izan zela ertzeko hizkuntza komunitateetako eliteengan: Estatuko Gortean integratzeko uko egin zioten euren hizkuntzari ere. Bertsolaritzaz topatu diren arrasto zaharrenak XIV. eta XV. mendeko eresiak dira, Martin IbaĂąez de Labieroren hilobian eta Milia Lasturkoren eresia, biak ere euskal nobleziako emakumeek sortuak. Alegia, bertsolaritza, denek partekatzen zuten kultura zen Erdi Aroan. Ezagutzen den debeku zaharrena ere garai hartakoa da, ordea, 1452ko Bizkaiko Foruek ezarririko profazaden eta hileta-

206

rien bertsoen debekua. Euskal Herrian ere hasiak ziren eliteak ahozko kulturari bizkarra ematen. Debeku gehiago etorri ziren hurrengo mendeetan. Joxe Azurmendik, esaterako, XIX. mendean hainbat elizgizonek bertsolaritzaren aurka idatzitakoak jaso zituen: Jean Baptiste Comoussary, Juan Bautista Agirre, Bartolome Madariagaâ&#x20AC;Ś Eta Juan Inazio Iztuetaren XIX. mende hasierako testu batean hainbat herritako alkateek eta zenbait epailek bertso saioak debekatzen zituztela jasota dago.

Tesian azaltzen duzun historia erromantizismoaren garaian hasten da. Kultura popularrari bizkarra eman zioten berak, eliteak, berriro ere kultura popularrarekiko interesa erakusten hasiko dira XVIII. mende bukaeran. Kultura idatziaren sofistikazio gehiegizkoaz nekaturik, sustraien bila hasiko dira eta herri xehearen kulturan topatuko dituzte. Garai horretan jaioak dira izen abizenekin ezagutzen ditugun lehen bertsolariak: Mardo, Etxahun, Fernando Amezketarraâ&#x20AC;Ś Bertsolaritzaren historia modernoaren lehen lerroak ere XIX. hasierakoak dira: 1802ko Villabonako eta Tolosako desafioak. Eta handik gutxira azalduko dira prentsan ere bertsolaritzaren aipamenak egiten dituzten lehen testuak. Burkerekin harilkatuz lehen aipatutako aztarna zaharrago batzuei ere erreparatzen diet aurrekari gisa, baina tesiaren abiapuntua hor jarri dut, bai.

Erromantizismoak askatasunaren aldarria hedatu zuen, eta, horrekin batera, kultura jasoa eta popularra, biak, hauspotu zituen (Beethovenen musika, esate baterako). Nola eragin zion erromantizismoak bertsolaritzari? Alkateen eta epaileen debekuak jasotzen dituen Iztuetaren testu berean bertsolaritzak jende jantziarengan pizturiko interes be-

207

rriaren lehen zantzuak ere topa daitezke. Esaldia esanguratsua da oso: â&#x20AC;&#x153;Artikaste aundiakiko gizon jakinti askori aditu izan diotet esaten, guziz ikaragarria dala eskolatu gabeko itz neurtulari oen alainzo edo talentu jakinduriazkoaâ&#x20AC;?. Europa Erromantikoan jakin-min handia piztu zuen euskarak, kontinenteko hizkuntza zaharrena izanik jatorrizkotzat har zitekeelakoan. Atzerriko antropologoen eta hizkuntzalarien lanek, pixkanaka, oihartzuna izan zuten bertako zenbait figura interesgarrirengan. Iztueta lehenengo, Xaho gero, Abbadia hurrenaâ&#x20AC;Ś Norbere nortasun kulturalarekiko autoestimua igotzen joan zen eta, Euskal Foruak galdu zirenean, erreakzio kulturalista handi bat loratu zen: Lehen Euskal Pizkundearen olatu foruzalea. Inspirazio erromantikoko euskal intelligentsia bat sortu zen, Campion, Manterola eta abar, lehen aldiz euskal kulturgintza moderno antolatu bati ekin ziona, eta kulturgintza horretan bertsolaritzaren garapen modernoa abiarazi zuten. Ikusi zuten, herria bere hizkuntzan alfabetatu gabe zegoenez, oso nekeza zela euskarazko kultura idatzi popular batek funtzionatzea. Ahozkoak oso ondo funtzionatzen zuen, ordea, oraindik, eta euskaldungoa oso identifikatuta sentitzen zen bertsolariekin. Logikoa, bata ertzeko komunitatea eta bestea ertzeko figura izanik. Beraz, bertsolaritza garatzen eta nortasun ikur gisa proiektatzen hasi ziren. Garai hartan hasiko ziren lehen aldiz bertsolariak herriaren ahotsa direla esaten.

Erromantizismoak eman zion bertsolaritzari sarbidea hedabideetara? Erromantizismoaren fetitxeetako bat bidaia zen, kultura exotikoak, primitiboak, alferrikako artifiziorik gabeak ezagutzeko aukera ematen baitzuen. Bidaia aldizkariak asko ugaritu ziren eta horietako batean agertu zen lehen aldiz bertsolaritza prentsan: 1823an Parisko Journal des Voyages aldizkarian, CrĂŠvecoeurrek sinaturiko Souvenirs artikuluan. Antzinako National Geographic

208

moduko batean eta bitxikeria exotiko gisa estreinatu zen, bada, bertsolaritza hedabideetan. Lehen urte haietan oso garrantzitsua izan zen atzerriko argitalpenen ekarpena. Esan bezala, â&#x20AC;&#x2DC;euskal gaiakâ&#x20AC;&#x2122; arrakasta handia zuen Europa Erromantikoan. Gero, bertako prentsa garatzen joan zen neurrian, hemen ere tokia hartu zuen bertsolaritzak. Abbadiaren Lore Jokoen berri emango da urtero 1851tik aurrera, eta Manterolaren Euskal-Erria aldizkariak sekulako bultzada eman zion bertsolaritzaren presentzia mediatikoari 1878tik aurrera. Bertso kronika ere, genero bezala, aldizkari horretan finkatu zen.

Iparragirre omen da bertsolari historiko mediatikoena, zure datuen arabera. Nola gertatu da hori? Iparragirre bertsolaritza bera baino lehenago bihurtu zen nortasun ikur. Figurak berak, bere bizitza gorabeheratsuak, garaiko jendarteak eta prentsak hainbeste maite zituen heroi erromantikoen osagai guztiak zituen. Gero, Gernikako Arbola medio, dimentsio politiko bat hartu zuen, â&#x20AC;&#x2DC;euskal askatasunen abeslariâ&#x20AC;&#x2122; deitzen zitzaion. Eta bi gerra Karlisten bueltan gorpuztu zen ikur

209

bat izanik, gerra horiek nazioarteko prentsan ere dezenteko oihartzuna izan zutenez, urretxuarraren oihartzuna nazioartera ere zabaldu zen. Hemengo egunkariek ez ezik, Espainiako, Frantziako, Argentinako edo Uruguaiko egunkarietan ere dozenaka testutan eman zen bere berri. The Times-en ere argitaratu zen zerbaitâ&#x20AC;Ś Euskaldun gutxi egongo dira The Times-en atera direnak. Bertsolaritza nortasun ikur gisa eratzeko, aurrekari gisa, erabakigarria izan zen.

Nabarmentzen duzu kulturak garrantzi handia zuela Lehen Pizkundean. Gizartea eraldatzeko tresna bezala erabiltzen zuten orduan? Esan bezala, Foruak galtzeak eragindako erreakzio gisa eman zen Lehen Euskal Pizkundea. Erakunde politikoen galerarekin herria bera, euskal herria, galtzeko arrisku bizian egon zitekeela konturatu ziren. Ordura arte erakunde politikoen defentsan zentratu zen borroka, baina horiek galdu ondoren, gelditzen zen azken lubakia fronte kulturala zela ikusi zuten. Erromantizismoak kulturaren eta nortasunaren arteko lotura kontinente osoan zehar bistarazi zuen. Planteatu zen erronka nagusietako bat kultura popularra kultura nazional bihurtzea izan zen, honela nortasun nazionala indartzeko. Horrela egin zen Euskal Herrian, baina baita gainerako beste herrietan ere.

Deigarria da bertsolaritzak egin dituen aldaketa guztietan hibridaziora jo duela. Kultura hegemonikoetan arruntak diren osagaiak hartu ditu eta bere neurrira ekarri ditu. Lore Jokoak ez al dira horren adibide? Lore Jokoen poesia lehiaketak hainbat herritan egin ziren askoz lehenagotik, baina Abbadiak bertsolariak eta herri kirolak gehitu zizkion idatzizkoari, euskal nortasunaren ikuspegi osotuago bat eskaini nahian.

210

Lehiaketa idatzia eta bat-batekoa, normalean oso bazterrekotzat jotzen zena, maila berean jartzea ekarri zuen horrek; oso pauso originala garai hartako mentalitatean. Batbatekoa maila horretan jartzeko, literatura idatziari zegozkion irizpideen arabera baloratzeari ekin zitzaion pixkanaka, eta hibridazio bat eman zen: Labordek azaltzen duen bezala, literatur genero gisa garatu nahi izan zen ordura arte ahozkotasunaren praktika espontaneo bat zena. Pello Esnalek aipatu izan ditu batetik besterako ezberdintasunak, desafioak eta Lore Jokoetako sariketak alderatuz: desafioetan bertsolariak ziren antolatzaile eta epaile; Lore Jokoetan, garaiko kultur gizon jantzienak. Formari eta hizkuntza zuzentasunari askoz gehiago erreparatuko zaio formatu berrian. Desafioan librean egiten zena sariketetan gaia jarrita egingo da: poesia lehiaketetan egiten zen bezala eta antzeko gaiekin, bertsolarien jarduna bideratu eta â&#x20AC;&#x2DC;jasoâ&#x20AC;&#x2122; nahianâ&#x20AC;Ś

Bertsolaritza antzokietara eraman zuten. Zergatik? Zer eragin izan zuen horrek? Aipatu berri den prozesuaren barruan ulertu behar da hori ere: bertsolaritza kultura eta ikur nazional gisa saldu nahi zenez, kultur adierazpen dotoreenen pare jarri nahi izan zen formatuari dagokionean ere. Garaiko jendarte kaletarrarentzat ikuskizun moderno batek izan beharko lituzkeen janzkerak eman nahi izan zizkioten prestigioa eta oihartzun soziala areagotu nahian. Kultura popularraren adierazpen askorekin gertatu zen antzeko zerbait kontinentean zehar. Burkek azaltzen du nola garai ber-

211

tsuan boxeoa, zezenketak edota zaldi lasterketak, esaterako, asko sofistikatu ziren, plazaren bueltan herri xeheak festa giroan gozatzen zituen libertimenduak izatetik ikuskizun moderno bihurtzeraino. Esnalek aipatzen du bertsolariek aldaketa horiek nola barneratu zituzten erakusten duen aldaketa: desafioetan elkarren kontra aritzetik, Lore Jokoetan publikoarentzat abestera pasatuko dira.

Lore Jokoetan gertatu zen bezala, bertsolaritzak sarri erabili ditu txapelketak hedapenerako. Mesede egin al dio joera horrek bertsolaritzari? Presentzia mediatikoa eman dio, eta presentzia mediatikoarekin oihartzun soziala eta prestigioa. Bestalde, bertsolaritzak izan duen bilakaeran funtsezkoa izan da txapelketa formatua. Izatez, bertsolaritzaren historiako hainbat eta hainbat mugarri txapelketen bueltan sortu dira; Bertsozale Elkartea 1986ko Txapelketa Nagusia antolatzeko sortu zen, adibidez. Aspaldidanik, txapelketak bertsogintzan dituen eragin kaltegarriak aipatu izan dira tarteka. Ni horretan ez naiz sartu, ez da nire gaia. Nik seinalatzen dudana da Txapelketa funtsezkoa izan dela bertsolaritzak fenomeno soziokultural gisa izan duen garapen arrakastatsurako.

Azaltzen duzun bilakaeran nabarmena da bertsolaritza etengabe aldatzen aritu dela, garaian garaiko testuinguruan ahalik eta modu eraginkorrenean funtzionatu ahal izateko. Historiari erreparatuta, tradizioa bezain berezkoa al du bertsolaritzak aldaketa? Dudarik gabe. Tradizioaren altxorra gordetzeko zaletasuna bezainbeste, berritzeko zaletasuna izan dute bertso munduko eragileek azken berrehun urteetan, eta bi pultsio horiek modu orekatu batean uztartzen asmatu dutelako iritsi ahal izan da gaurdaino

212

horren osasuntsu. Zenbaitetan, sortzaile izan dira berrikuntzetan, Abbadiak egin zuen bezala, eta, beste hainbatetan, oso adi egon dira atzerrian topa zitezkeen berrikuntzei. Manuel Lekuona bat bere garaiko antropologiarik aurreratuenaren jakitun zen bertsolaritzaren inguruko ikerketa abiarazi zuenean. Edo Aitzolek berak ere ondo ezagutzen zituen Europan kultura popularraren lanketarako burutzen ziren ekimenak. Bertsolaritzaren historia mediatikoak ere erakusten du joera hori. Bertako prentsa oraindik hastapenetan zenean, Duvoisinek Lore Jokoei buruzko argitalpen espezializatu bat egin beharra planteatu zuen. Edo irratia munduan zabaltzen hasi berria zenean, euskarazko lehen irratsaioan bertsoa osagai garrantzitsua izan zitekeela ulertu zuten Zubimendik eta Luzearrek… Eta bertsolariak eurak ere irekiak eta probatu zaleak izan dira gehienean. 1936ko txapela irabazi berritan Txirritak irratian bota zuen bertsoan ikus daiteke, adibidez, jarrera hori: “Inbentu ederra egin digute/gure euskera zabaltzeko; / inpernutako sorgiñak dira / nere ustetan tarteko! / bañan alare onik artzen det, / ez da gauza tristetzeko, / baldin emendik kanta al badet / euskaldunak agurtzeko”.

Hego Euskal Herrian 1936ko gerrak Pizkundea eten eta suntsipen handia ekarri zuen. Nola moldatu ziren? Txirritaren omenaldiko argazki ikonikoan ageri zirenek sufritutakoek erakusten dute bizi izan zen txikizioaren dimentsioa. Aitzol fusilatuta hil zuten; Lekuonak etxe batean ezkutaturik egin zituen lau urte, eta Calahorrara erbesteratu zuten gero beste hamabost urtean; Zubimendi Ipar Euskal Herrira pasatu zen eta bertan hil zen, gutxira; Luzearrek hainbat urte egin zituen kartzelan, eta, handik irtendakoan, Iparraldera ihes egin behar izan zuen, inoiz ez itzultzeko; Basarrik lau urte egin zituen Iparraldean, eta, itzulitakoan, beste bost Espainian zehar, behartutako lanak egiten; Hernandorenak hamarkadak egin zituen Iparraldean…

213

Frankismoaren negu luzea etorri zen jarraian, eta kasik zerotik berrekin behar izan zitzaion. Basarri izan zen klabea. Trabajadoresetatik libre utzi eta gutxira bertsotan hasi zen berriro. Laster itzuli zen bertsolaritza prentsan jorratzera, eta egunkari falangista baten, La Voz de España-ren, babesletzarekin lehen txapelketa batzuk abiaraztea lortu zuen. Pentsatzen dut odisea bat izango zela beretzat. Autoritate frankisten konplizitatea landuz egin behar izan zuen lan hori guztia. Bere alde ona ere izan zuen egoera horrek. Hernandorena Iparraldean finkatu zen eta bertako bertso mundua, oso baxu aurkitzen zena, erabat berpiztu zuen. Bertsolariak bildu, txapelketak antolatu, prentsan gaiaz idatzi… sekulako lana egin zuen. Berak deskubritu zituen Xalbador eta Mattin. Izugarri tipo aktiboa zen.

Diario de Burgos egunkarian 1958an argitaratu zuten biolin-jotzaileen lehiaketa batean Basarri delako batek irabazi zuela eta bigarren postuan berdinduta gelditu zirela Uztapide, Mattin eta Shalvador izeneko hiru gizon. Zer izan zen hori? Hernandorenak antolatu zuen txapelketa baten finala Parisko Euskal-Etxera eraman zuen. Hainbat gonbidatu ilustrek jarraitu zuen saioa: bertan erbesteratuta bizi zen Agirre lehendakaria, Sorbonako irakasleak, Unescoko kide batzuk… Eta, historian lehen aldiz, telebista bidez emititu zen bertsolaritza. Hernandorena bera izan zen bertsolariak lehen aldiz ikus-entzunezko batean jaso zituena, 1933an zuzendu zuen Euzkadi filmean, eta Parisko saiora TeleParis eta Alemaniako telebista publikoa bertaratzea lortu zuen. Hainbat irratik eta egunkari mordoxka batek ere eman zuten saioaren berri, eta EFE agentzia frankistaren testuetaraino iritsi zen gertatutakoaren oihartzuna. Un español primer premio del concurso internacional de violín darama izenburutzat agentziak sinatu eta Diario de Burgos-ek argitaratutako informazioak. Frankismoak bertsolaritzaz zuen ezagutzaren maila erakusten du titularrak.

214

215

Hala ere, esan beharra dago egon zirela euskal frankista batzuk bertsolaritza ondo ezagutu eta asko estimatu zutenak… Baita eragile gisa garrantzitsua izan zen bakarren bat ere…

Egunkarian, irratian, telebistan, bertsolaritza aspaldidanik agertu da hedabideetan, baina zure tesian badirudi ez zela berez gertatu. Badirudi eragileen lana beti izan dela ezinbestekoa. Tesia egiteko prentsa historikoan argitaratutako bertsolaritzaren inguruko testuak biltzen aritu naiz. Lau mila eta piku bildu eta aztertu ditut, eta sinadurei erreparatuta ikusten da garai bakoitzean bertsolaritzaz gehien argitaratu zuten sinadurak garaian garaiko bertsolaritzaren eragiletzan zebilen jendearenak direla. Manterolak bertsolaritzaren inguruko testu mordoa argitaratu zuen prentsan, Aitzolek ere bai, Zubimendik, Basarrik, Hernandorenak, Zavalak… Bazekiten bertsolaritza jendarte modernora egokitu eta garatzeko hedabideetan atera beharra zegoela, eta ahalegin handia egin zuten.

Caro Barojak 1979. urtean ‘Gipuzkoa’ filmatu zuenean, asmo arkeologikoa zuen, “desagertzera zihoan aberastasun etnologiko bat betierekotzeko”. Bertsolaritza ere pack horretan zihoan. Nola lortu zuen bertsolaritzak patu horri iskin egitea? Bigarren Euskal Pizkundean inspiraturik kultur ekosistema modernora egokitzeko falta zitzaizkion pausoak ematen asmatu zuelako. Lehen Pizkundeko eragileak euren praktiketan nahikoa modernoak ziren, baina mugimendu Erromantikoko zenbait ahotsetan inspiratu zirenez, hark bezala diskurtso antimoderno edo tradizionalista bat egiten zuten ohikoan: alegia, ekosistema zaharrean, baserriaren inguruan gotorturik, biziraun zuen euskal mundu horri bere horretan eutsi behar zitzaion kosta ahala kosta. Ber-

216

tsolaritzaren inguruko irudikapenak ere hor lerrokatzen zituzten: ekosistema zahar horretan bertsotan berez ikasten zuena zen benetako bertsolaria. 1960-1970etako Bigarren Pizkundeak, ordea, ekosistema hori galtzear zela ikusi zuen, eta euskal munduak, biziraungo bazuen, ekosistema modernora, kaletarrera, industrialera, erdarek hartutakora, egokitu beharra zuela. Euskal kantagintza berriaren eta ikastolen mugimenduaren garaiak dira besteak beste. Bertso munduak garai hortako bizipenetatik bertso eskolen ideia atera zuen. Horrek transmisiorako bide moderno bat eskaini zion eta, irudikapen aldetik, framinga deitzen zaiona, aldaketa handiak ekarri zituen: bertsolaria ez da jaiotzen, egin baizik, eta honenbestez baserritarra bezain kaletarra, euskaldun zaharra bezain euskaldunberria, gizonezkoa bezain emakumezkoaâ&#x20AC;Ś izan daiteke, garai berrietara egokitzeko funtsezkoa izan dena.

217

218

Bestalde, 1960-1970 hamarkadetako euskararen mugimendu kulturgiletik ikasita, 1980ko hamarkadatik aurrera gizarte mugimendu gisa antolatuko da bertso mundu hau. Lore Jokoetatik bestelako kultur gizonen alde galdu zuen lidergoa berreskuratuko du bertsolariak Elkartearekin, eta antolaketa modu hori oso eraginkorra dela ikusiko da. Caro Barojaren filmak Lehen Pizkundeko logikaren alderdi kontserbadoreenari jarraitzen zion: gorde dezagun gure kultura, besterik ez bada ere museo batean. Baina bertso mundua ez zegoen hilotz eder bat izateko prest, nahiago izan zuen arriskatu eta bizirik irauteko beharrezkoa zen metamorfosia burutu.

Bertsolaritza gizarte mugimendu bezala autoeratzen denetik, zer gertatzen da bertsolaritzaren politika mediatikoarekin? Lehen Modernitatean kultura popularraren biziraupenerako eta garapenako erronka nagusia kultura nazional bilakatzen asmatzean zetzan bitartean, Beranduko Modernitatean masa kulturaren eremuan lehiakorra izatea suertatu da erronka hori. Eta adituek azaltzen duten bezala, Amezagak, esaterako, bertsolaritza da hori lortu duen euskal kulturaren adierazpen bakanetako bat. Finalerako BECen 14.000 lagun batzea eta dozenaka mila lagunek hedabideen bidez jarraitzea masa kulturan lehiakorra izatea da; beti ere euskararen komunitatearen dimentsioen barruan, noski. Masa kulturako sartu-irten horiek Txapelketa dela medio eta hedabideen bitartez lortu izan ditu bertsolaritzak, baina bertso mugimenduaren apustu sendo baten emaitza dira beste ezer baino gehiago. Sarasuak eta EgaĂąak idatzi izan duten bezala â&#x20AC;&#x2DC;hedatu grinaren belaunaldiaâ&#x20AC;&#x2122; izan da eurena: aurreko belaunaldiek ere landu zuten ardatz hori, baina azken ziklo honetan apustua askoz ere kontzienteagoa izan da. Komunikazioak gero eta pisu gehiago hartu du Elkartearen zereginen artean eta bere egituran. Alor hori modu profesionalean jorratzen duen gero eta pertsona

219

gehiago dago, bai Elkartearen nahiz txapelketen komunikazioaz arduratuz, eta baita Elkartearen ekoizpeneko produkzio mediatikoa bideratuz. Telebistako Hitzetik Hortzera eta Interneteko bertsoa.eus, bertsolaritzan espezializatutako bi eskaintza nagusiak, Elkarteak berak sortzen ditu.

Hedabideratzearen arriskuak oso presente izan ditu bertsolaritzak. Nola egin die aurre? 1990eko hamarkadaren hasieran, bertsolaritzaren boom famatua izan zen. Saioak biderkatu egin ziren, horietara bertaratzen zen zale kopurua ere bai, eta bertsolaria telebistako programa eta ekitaldi publiko guztietara eraman beharreko pertsonaia bihurtu zen. Joxerra Garziak kontatzen du 1993an EgaĂąaren txapelaren berri eman zutela partida baten erdian, Anoetako markagailuan, eta sekulako burrundara eragin zuela harmailetanâ&#x20AC;Ś Ordura arte ezagutu ez zen abiadura bat hartu zuen bertsolaritzak, eta bertigo puntu bat ere sartu zitzaien mugimenduaren buru zebiltzenei. Hitzetik Hortzeraren itzelezko audientziekin kointziditu zuen horrek guztiak. Bistakoa zen telebistaren indarrak eragin zuela booma neurri handi batean, baina, arrakastaren distirarekin itsutu beharrean, gogoeta oso interesgarriak egin zituzten hedabideratzearen arriskuez: telebistan gehiegi ateratzeagatik, publikoa eta bertsolariak saturatu eta erretzeko arriskua; bertsoaldi onenak emanez edo fokua elitean bakarrik jarrita, bertsolaritzaren irudi desitxuratu bat ematekoa; programa hezitzaileago bat egin beharraâ&#x20AC;Ś Eta ETBk programaren kontrola ematen ez zienez, programa bertan behera uztea erabaki zuten 1994an. Horixe izan da, hain justu, arriskuei aurre egiteko mugimenduaren errezeta: kontrola lortzea. Horrela, 1997an berriro martxan jarri zenetik, pixkanaka, Elkartearen esku gelditu da programa eta, duela urte batzuetatik, Elkarteko jendeak sortu eta kudeatzen du hasi eta buka.

220

Gaur egun ez dira arrisku horiek hainbeste aipatzen. Aparra jaisten zenean azpian zer topatuko ote zuten kezkaturik zeuden orduko eragileak eta 1994tik 1997rako geldialdi horretan ikusi zuten likidoa ere gora egiten ari zela; alegia, telebistarik gabe ere gorantza jarraitzen zutela bertsolaritzaren datuek. Bestalde, denborarekin, bertso mundua abiadura berri horretan bizitzera ohitu dela esango nuke, bertigorik ez duela jada. Azkenik, gaurko panorama mediatikoa eta duela 30 urtekoa ere ez dira berdinak: publiko gazteagoa Interneten murgildu da eta telebistak ez du hainbesteko audientziarik. Bere garaian, Sarasuak telebista energia nuklearra zela utzi zuen idatzita. 1990eko hasiera hartako boomean beste faktore batzuek ere kointziditu zuten, ordea. Hitzetik Hortzera erreaktore nuklearra izan bazen, EgaĂąaren belaunaldia uranio ezin aproposagoa izan zen, eta Lujanbioren belaunaldiarekin izandako fisioa ere funtsezkoa suertatu zen. Hertzainak edo Negu Gorriak bezalako taldeekin egindako lehen hibridazioakâ&#x20AC;Ś

Esan al daiteke gaur egun bertsolaritzak 2. boom mediatiko bat bizi duela? Datuek honakoa diote: 1980ko finalari buruz 30 testu argitaratu ziren prentsan; 1993koari buruz, lehen boomaren gailurrean, 127; eta azken finalari buruz, 2017an, 148. Egia da testu gehien izan zuten bi finalak 2005ekoa eta 2009koa direla, 193 eta 189 testu hurrenez hurren. Esango nuke hor bai egon zela bigarren boom mediatiko bat. Azken urteetan pixka bat behera egin dute nik dauzkadan datuek, baina papereko egunkarien datuak dira eta liteekeena da paperean argitaratzen den prentsa klasikoaren krisiak distortsioren bat eragin izana. Bestalde, Interneten eta sare sozialetan mugitzen dena ere hartu beharko litzateke kontuan. Ez daukat datu kuantitatiborik, baina hor ari da ematen hazkundea azken urteetanâ&#x20AC;Ś

221

Atal bat eskaini diezu emakume bertsolariei. Gaur egun, eskolarteko gazte mailako txapeldunen artean %46 dira emakumezkoak eta %53 gizonezkoak, 1989-2019 artean. Helduaroan, berriz, lautik hiru inguru dira gizonezkoak eta lautik bat inguru da emakumezkoa. Entzun izan dut nerabezarotik helduarorako trantsizioan historiaren zama nabaritzen dutela emakume bertsolariek. Nola zamatu da historia?

222

Prentsa historikoan bildu ahal izan ditudan bertsolaritzaren inguruko lau mila testu horietatik, %0,7k baino ez dio egiten aipamenen bat emakume bertsolariei. Bildu nituen testu bakan horiekin artikulu bat idatzi nuen aldizkari honetan bertan, iazâ&#x20AC;Ś Emakumeak eremu publikoa betaturik izan du luzaroan. Beraz, plazan egin izan den bertsoa ere bai, eta beste hainbeste gertatu da hedabideekin ere, plazarik publikoena baitira hauek. Emakume bertsolarien historia isilarazitako bertsolarien historia bat da. Subalternitate bikoitza bizi izan dute, eta, ondorioz, kasik ikusezinak izan dira. Beraz, normala da gaurko emakumeek isiltasun eta ikusezintasun horren zama nabaritzea.

Historiaren ikuspegitik, testuinguru mediatikoa erabat aldatu den garai honetan, zer egin beharko luke bertsolaritzak? Bere ibilbide historiari leiala izan; hedabideratzeko eta horren formatu berriak probatzeko apustuari eutsi. Kultura mediatuaren garaian bizi gara, gure kultur kontsumoaren funtsezko zati bat hedabideen bidez gauzatzen dugu. Beraz, hedabideratzeari ezin zaio uko egin.

223

Ari dira horretan. Iruditzen zait Elkarteak ondo asmatu duela ekoizpen propioa eta hedabideekin egin beharreko elkarlana uztartzen; bi alderdiak zaindu beharko dira eta bietan sakontzen jarraitu. Bestalde, prentsan, irratian eta telebistan eredu garatu bat lortu ondoren, formatu berrienean ere, Interneten, lan handia egin dela esan beharra dago. Webgune korporatibo mordo bat jarri du abian Elkarteak, 2001ean, nahikoa goiz, hasita: bertsozale.eus, mintzola.eus, bdb.bertsozale.eus, bertsoikasgela.eus, lanku.eusâ&#x20AC;Ś herrialde bakoitzak bere ataria du bertsozale.eus-enâ&#x20AC;Ś webgune horietatik eta erakundearen hainbat egituratatik sare sozialetan hainbat kontu zabaldu diraâ&#x20AC;Ś Eta bertsoa.eus-ek ere funtzio garrantzitsua betetzen du hedabide digital espezializatu gisa. Seinalatu beharra dago Interneten ezaugarriak oso ondo egokitzen zaizkiola bertsolaritzari: Bertsoa sorkuntza multimedia bat da ahotsa, testua eta irudiarekin, eta Internetek eskaintza multimedia ahalbidetzen du; bat-batean sortzen den performancea izanik, egokia da streaming bidez eskaintzeko; Sarearen edukiera mugagabea eta berehalako eguneratzea aukera-aukerakoak dira bertsolaritzak azken hamarkadetan garatu duen produkzio masibo eta azkarrari erantzuteko; eta Interneten aldebiko komunikazioa, elkarreragintasuna, funtsezkoa izan daiteke bertsolaritzarena bezalako mugimendu zabal, anitz eta horizontal bat artikulatzeko. Laburbilduz, esango nuke etorkizunerako potentzial handia duela bertsolaritzaren hedabideratzeak. Ondo antolatuta dagoen mundu bat da, alor honetan ibilbide garrantzitsu bat egina duena, eta gazte asko erakartzen duena. Arriskatzen jarraitu beharra egongo da, noski, arriskurik hartu gabe ez baitago etorkizuna irabazterik, eta arrisku nahiz berrikuntzak jarraikortasunarekin modu orekatu batean uztartu beharko dira, baina itxura ona hartzen diot hurrengo urteetan etor daitekeenari.â&#x20AC;˘

224

BERTSO LARI ALDIZKARIA EGIN ZAITEZ HARPIDE! URTAROKO ALE BAT, URTEKO 29 EURO