Bertsolari 123 by elkarmedia

BERTSOLARITZARI BURUZKO PRENTSAKO TESTU ZAHARRENAK, LEHEN KRONIKA ETA ELKARRIZKETAK, IPUINAK, BITXIKERIAK…

perlak

PRENTSA HISTORIKOKO

PRENTSA HISTORIKOKO PERLAK 123 ZK. / UDAZKENA 2021

www.bertsolari.eus EDITATZAILEA :

BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA Martin Ugalde Kultur Parkea / 20140 ANDOAIN TELEFONOA: 688 827 545 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus ZUZENDARIAK:

Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora ERREDAKZIO BATZORDEA: Jon Martin, Andoni Lubaki, Harkaitz Zubiri, Antxoka Agirre eta Beñat Hach Embarek. KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora ADMINISTRAZIO KONTUAK: Zezilia Herrador Garin WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar ARGAZKIAK: Conny Beyreuther Crezburg DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Gartzia Urbina MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios EUSKARA ZUZENTZAILEA: Txiliku Aranguren INPRIMATZAILEA: Leitzaran grafikak D.L.: SS 482/91

‘IZAN ZIRELAKO GARA…’,

dio esaerak. Beraz, izan zirenei buruz gehiago jakingo bagenu garen hori hobeto ulertzeko modua izango genuke akaso.

Bertsolaritzak distira soziala eta oihartzun mediatikoa irabazi ditu azken hamarkadetan, angelu guztietatik atera zaizkio argazkiak, ikuspegi askotatik gogoetatu da, baina izan ziren haiei buruzko ezagutzan ez da askorik aurreratu 1963an Zavalak Bosquejo de historia del bertsolarismo hura argitaratu zuenetik. Gerora egin dira aldizkatzeak, bertsolari belaunaldien sailkapenak, azalpen sintetikoak, artikulu luzeak eta kapitulu xeheak, baina zirriborroa osatzeke dago oraindik. Hemeroteka digitaletan ibili gara arrasto gehiagoren arrantzan, baina baita Zavalak berak jasotakoak gordetzen dituzten kaxa zaharrei hautsa kentzen ere. Orain arte inondik sumatzen ez genituen bildumazalearen harra eta ehiztari sena piztu zaigu gure baitan, eta hainbat hilabetetako lanaren ondotik bertsolaritzari buruzko 4.000tik gora pieza bildu ditugu 1980 aurreko prentsan. Eskura dauzkazunak lauzpabost dozena dira, historiaren puzzlea osatzeko egokiak direla edo testu nahiz bitxikeria gisa balio bat badutela iruditu zaigulako apartatutakoak. Etxahunen edo Txirritarren epaiketen kontakizuna. Egunkari austriarrean bertsolaritzari buruz duela 180 urte alemanez argitaratutako testua. Pello Errotaren saioa ingelesez luze kontatzen duen kronika. Bertso

B123

saio bat wenstern bat balitz bezala deskribatzen duen ipuina, edo bertsolari bat zaldunen istorio baten protagonista jartzen duena. Bilintxen kalbarioaren testigantzak. National Geographicen Xalbadorri eta Mattini egiten zaien soslaia. Tangoaren notak sumatzen zaizkion testua. ABC egunkarian 1950eko hamarraldiko zezenketa kronikan toreatzailearen bertsolaritzarako gaitasunari egiten zaion aipamena. Euskara gorrotatu baina bertsolariak maite zituen frankistaren ekarpenak. Amurizak Lopategiri duela 50 urte egindako elkarrizketa sasoiz betea. Arestik, Atxagak, Sarrionandiak eta Letek oso aspaldi batean bertsolaritzaren inguruan argitaratutakoak… Bakoitza bere testuinguruan kokatua. Euskadi Irratiak Euskal Perlak izenarekin emititu zituen Patxi Mujikak 1960ko eta 1970eko hamarkadetan grabatutako saioak. Hortik sortu zaigu lanari Prentsa historikoko perlak izenburua jartzearen ideia. Horiek ere harribitxiak direla uste dugu, tamaina nahiz kolore guztietakoak, eta asko oso zaharrak. Izan ziren haiei buruz gehiago ezagutuz, garen hori hobeto ulertzeko aukera duzu esku artean. Edo, horrelako kezkarik nahi ez baduzu, arratsalde pare bat entretenituta pasatzekoa. > > > > > > >> > > > > > > > > > > > > > > > > > > >> > > > > > > > > > > > > > > > > > > >> > > > > > > > > > > > > > > > > > > >> > > > > > > > > > > > > > >

Akats informatiko baten ondorioz, aurreko aleko 139. orrialdean agertzen zen esteka bat (“Herriyetan batzubek” bertsoaren audioa eskuratzeko esteka) gaizki agertzen zen. Honela behar zuen: https://archives.crem-cnrs.fr/archives/items/CNRSMH_I_1900_001_055/

TESTUA: ANTXOKA AGIRRE MARRAZKIAK: TXEMA GARTZIA URBINA ARGAZKIAK: XDZ ETA BERTSOLARI ARTXIBOA

perlak

PRENTSA HISTORIKOKO

ZAHARR

XVIII. MENDE BUKAERATIK HASITA, mugimendu Erromantikoa Europa guztian zehar zabaldu zen, kultura popularrarekiko interes berri bat ekarri zuen mugimendua. 1760an James Macphersonek argitaratu zuen Fragments of Ancient Poetry izan zen lehen bilduma lan ezaguna, Ossian Mc Finn izeneko antzinako bardo gaelikoak sortutako baladen itzulpena, eta Alemanian biderkatuko zen mugimenduaren oihartzuna, Johan Gottfried Herderren Volkslieder (1778) herri kanten bildumarekin hasi eta Grimm anaien ipuingintza tradizionalaren lanketarekin jarraituz. Kultura popularra nazioaren sustraien eta, ondorioz, bere izpirituaren isla ei zen. Juan Inazio Iztueta zaldibiarra izan zen gurean gisako lehen bilduma egin zuena, 1824an argitaratu zen Gipuzkoako dantza gogoangarrien kondaira edo historiarekin. Euskal dantzak ziren bildumaren muina, baina, Iztueta bera bertso-jartzailea eta garaiko hainbat bertsolariren laguna izanik, bertsolaritzari ere eskaini zitzaion tarte bat bertan. Villabonako (1801) eta Tolosako (1802) desafioen berri jaso zuen zaldibiarrak, bertsolaritzaren historia modernoaren hasiera litzatekeena ezarriz, edota Fernando Amezketarraren ateraldi batzuk eskaini zituen. Eta bertsolaritza hainbat ilustraturen arreta pizten hasia zela seinalatzen zuen Iztuetak: “Artikaste aundiakiko gizon jakinti askori aditu izan diotet esaten, guziz ikaragarria dala eskolatu gabeko itz neurtulari oen alainzo edo talentu jakinduriazkoa”.

Prentsan bertsolaritzaz argitaratu ziren lehen testuak liburu horren garaikideak dira. 1820ko hamarraldian azaldu ziren zaharrenak, eta hurrengo bi hamarkadetan ere perla bakan batzuk baino ez dira bistaratuko.

RENAK

TESTURIK ZAHARRENA: BERTSOLARITZA SOUVENIR BAT BAILITZAN (1823)

ertsolaritzaz prentsan topatu den aipamenik zaharrenak Souvenirs du pays Basque et des Pyrénées en 1819 et 1820 darama izenburutzat. Ètienne Boucher de Crèvecoeurrek sinatzen du, zeina 1791n Rethel herrian jaio baitzen, Frantziako Ardenan, eta ogibidez aduanetako ikuskariordea izan zen Siercken (Alemania eta Luxenburgorekin muga egiten duen frantziar herrixka, Lorenako eskualdean). Behobian sinatu zuen testua eta euskal lurretan zehar egindako bidaia luze baten kontakizunean jaso zituen bertsolaritzaren inguruko pasarteak.

Journal des Voyages, découvertes et navigations modernes ou archives géographiques et statistiques du XIXe siècle aldizkarian argitaratu zen testua. Parisen argitaratzen zen hilabetekaria zen hori, XIX. mende hasiera hartan kontinente osoan itxuragabe ugaritu ziren bidaia aldizkarietako bat. Gaurko National Geographic aldizkariaren izpirituaren aitzindaritzat har daitezke aldizkari haiek. Honela, Boucher Crévecoeurren testua zekarren zenbakia Ipar Amerikako txeroki indiarrei eskainitako erreportajeak, Persiako kultur adierazpenei buruzko iritzi testuak eta gisako kontu exotikoei eskainiriko testuek osatzen zuten. Bidaiariak kasualki topatutako harribitxi primitibo gisa eskainiko zaigu, bada, bertsolaritza prentsako lehen testu honetan.

Euskaldunaren izaerari buruz idatziz ekiten dio testuari, mendeetan zehar jasaniko okupazioek atzerritarrekiko mesfidati bihurtu dutela eta bere hizkuntza nahiz ohiturei gogor eusten diela esanez. Historiari errepaso arin bat ematen dio jarraian, janzkera deskribatzen du, musika tresnei gainbegiratu bat eman, tipo fisikoa ere azaltzen du… eta 14. orrialdean hasten da bertsolaritzarekin. Mahaiaren bueltan eserita dagoen taldea aipatzen du, jan-edanak beroturiko giroa, bertsolaria altxatzean bat-batean nagusitu den isiltasuna: “(…) Baina eraman dezagun euskalduna bere plazeren eta jolasen eremura eta ikus dezagun une horietan nola erakusten duen bere irudimen distiratsua. Askotan, otordu baten poztasunaren erdian, berezko bizitasun naturala ardo on batek edota jaki gozoren batek kitzikatua, gizakiak bere izatea plazer hutsa dela sentitzen duen puntu horretan, gonbidatuetako bat inspiratuta sentitzen da, zutik jarri eta iskanbila isildu egiten da; isiltasunik sakonena nagusitzen da eta ordura arte aktore iskanbilatsu zirenak belarri erne bihurtzen dira”.

Bertsolariaren jarduna deskribatzen du, gako batzuk eskainiz eta ukitu literario bat emanez: “Abestu egiten du. Ahapaldiak bata bestearen atzetik datoz. Poesia modu natural batean jaiotzen da bere ezpainetatik. Bere kantua grabea eta neurritsua da; melodia, hitzak, dena inongo esfortzurik gabe sortzen da, bere irudimen aberatsak etenik gabe hornitzen du ideia berriez, bai gonbi-

daturen bat omentzen ari delako, edo baita herrialdeko kronika bere abestietarako testu gisa egokitzen zaiolako. Modu honetan ordu luzez abestuko du. Gainera, bertako beste norbait ere inspiraturik sentituko balitz artzainen arteko lehia dialektiko bat ezar daiteke eta ikuskizuna are interesgarriago bihurtuko da (…)”.

Egun bereko iluntzean parean tokatu zaion saioaren kronikan azken puntuaren errepika ere aipatzen du, eta bertsolariak tarte hori hurrengo bertsoa pentsatzeko baliatzen duela ere erreparatzen dio: “(…) ate ondoan gelditu ginen arratsaldeko freskuraz eta iluntzearen edertasunaz gozatzen (…) mutil gazte talde handi baten baitatik kantuan ari zen gizaseme bat ikusi genuen. Bere bertsoak baserri baten atarian pilaturik zeuden neska batzuei zuzentzen zizkien, baina kaleak banatzen zituen bi taldeek ez zuten elkarrengana hurbiltzeko zirkinik ere egiten. Neskek bertso bakoitzaren bukaera errepikatu egiten zuten koruan, eta hori egiten zuten bitartean bertsolariak bere euskal buruaren baitan hurrengo bertsorako gaiak bilatzen zituen, horri ere berdin erantzungo zitzaiolarik (…)”.

Hizkuntzaren ezezagutzak suposatzen dion muga aipatzen du Boucher de Crévecoeurrek, penaz, eta hitzotan berriro ere argi gelditzen da bat-bateko bertsolaritzaz ari dela: “(…) Nola bota nuen faltan hizkuntzaren ezagutza inprobisazio horietako batzuk jaso ahal izateko. Izan ere, kantu hauek, otorduaren alaitasunak inspiratu zituenak bezala, ez zeuden aurretiaz prestatuta. Alferrik saiatu nintzen hitzen zentzua harrapatzen. Egileek eurek bukatu bezain pronto ahaztu dute abesturikoa eta honen zentzuaren berri eskatuko bagenie jada ez litzateke berbera izango (…)”.

Souvenirs du pays Basque et des Pyrénées en 1819 et 1820, Ètienne Boucher de Crèvecoeur. Journal des Voyages, 51. zenbakia (1823) Mais ramenons le Basque au sein de ses plaisirs et de ses jeux, et voyns dans de pareils momens se déployer sa brillante imagination. Souvent au milieu de la joie d’un repas, lorsque sa gaîte naturelle encore excitée par le vin et la bonne chère, est parvenne à ce point de vivacité oú l’homme semble ne plus tenir à l’existence que par le plaisir, un des convives se sent inspiré; il se léve; le tumulte cesse; le plus profond silence s’etablit, et d’a cteurs bruyans qu’ils étaient, ses compagnons sot tout à coup devenus auditeurs attentifs. Il chante; les stances se succèdent; la poésie découle naturellement de ses lèvres. Sont chant est grave et mesuré; air, paroles, il trouve tout sans chercher, et sa riche imagination lui fournit sans cesse de nouvelles idées, soit qu’il ait pris pour sujet les louanges de chacun de ses convives, soit que la chronique du pays ait servi de texte à ses chants. Ill chantera ainsi des heures entières. Mais un autre se sent inspiré á son tour; une espèce de combat pastoral s’engage, la scène n’en devient que plus intéressante (…). Je me trouvais un jour à Espelette, gros village du pays de Labourt, à trois lieues de Bayonne, pendant le tems de la fète (…). La nuit avait is fin à ces divertissemens; la place et les rues, devenues presque désertes (…). De reotur à l’auberge, nous n’avions pas voulu nous retirer de suite, et

b 14

nous étions restés sur la porte pour jouir encore quelque temps de la fraîcheur du soir et de la beauté de la nuit (…), nous vîmes un groupe nombreux de jeunes gens au milieu desquels un individu chaint des stances qu’il paraissait adresser à un troupeau de jeunes filles, rassemblées sous cet espéce de vestibule exterieur que le paysan basque manque rarement de laisser au rez-de-chaussée da sa maison. La rue taute entière séparait les deux groupes, sans qu’aucun de ceux qui les composaient parut chercher à franchir cet intervalle et à se rapprocher. Les jeunes filles reprenaient à la fin de chaque stance, et chantaient en choeur une sorte de refrain. Pendant ce temps le chanteur rappelant ses idées traovait dans sa tête basque le sujet d’un autre couplet, auquel on répondait de la même manière. Combien je regretti alors de ne pas comprendre assez la langue pour retenir quelqu’une de ces improvisations, car ces chants n’étaient pas plus préparés que ceux qui avaient été inspirés par la gaîte du repas. Je voulus en vain me procurer après coup de ces paroles. Les auteurs eux-mêmes les ont oubliées avant qu’ils aient cessé de chanter, et celles qu’ils pourraient vous donner ne seraient déja plus les mêmes (…). •

IZEN-ABIZENEKIN AGERI DEN LEHEN BERTSOLARIA: ETXAHUNEN EPAIKETAK (1828 ETA 1845)

ADA MARKA, bertsolari bat izen-abizenekin lehen aldiz prentsan agertzen denean, krimeri lotua, epaiketa baten kronikan agertuko da. Pierre Topet Etxahun da bera, eta emaztearen maitalea hiltzeko egin zuen saiakera famatua da epaitegira eskuburdinak loturik eraman zuena.

Gazette des tribunaux egunkari paristarrean, 1828ko abuztuaren 27an argitaratu zen testua, Assasinat commis par méprise izenburupean eta sinadurarik gabe. Alor judizialeko nobedadeak eta eztabaidak jarraitzeko foro espezializatu bat zen nagusiki egunkaria, garaian garaiko legegizon prestigiotsuek idatzia, baina kronika beltzari ere egin zion tokia eta honek arrakasta ekarri zion irakurle arrunten artean ere jada astekari bezala 1955ean itxi zen arte. Adelbert von Chamisso (1781-1838) poeta erromantiko ezaguna testu honetan oinarritu zen Etxahun Europako zirkulu erromantiko guztietan ezagun egin zuen poema idazterakoan. Bere azken antologia handian (Gedichte) argitaratu zuen, 1831n, Des Basken Etchehon’s Klage (‘Etxahun euskaldunaren arrangura’) izenburuarekin.

Etxahunek pairaturiko epaiketaren kronika da testua. Xehetasun osoz aletzen du jazotakoa. Bertsolaria bera eta epaiketak sortu zuen ikusmina honela deskribatzen ditu, esaterako: “Arropa zarpail miserable batzuek apenas estaltzen zuten gizasemea eseri zen akusatuen aulkian. Hazpegi markatua, arnas aztoratua eta begirada bizia (…) barrena pasioak gainez zuela nabari zitzaion alde guztietatik: amodioaz eta bere ondorioez hitz egin zen, eragin dezakeen sukarraz. Emakumez betea ikus zitekeen epaiketa gela. Eszena tragiko bat mintzagai, zeloak osagai eta bizigarri zituena. Emozio indartsuak espero ziren. Itxaronaldiak pena merezi izan zuen (…)”.

Kontatzen da Dominique Etxegoien barkoxtarrak 1827ko maiatzaren 1ean gaueko 10etan bere etxe ondoan dagoen zubi batetik

Hitzez eta errimaz eskutik eskura ahozko ondarea da gure ardura mundutik herrira ta herritik mundura.

bueltan zetorrela tiro bat entzun zuela eta gutxira odol putzu batean etzanda aurkitu zela. Ez zuela inor ikusi. Auzokoek lagundu zutela eritetxera. Gizon pakiosoa zela eta inork ez zuela ulertzen gertatua bere lagun on bat desagertu zen arte: “(…) Etxegoienen lagun min bat ez da zauritua bisitatzera azaltzen. Bere izaera bortitz eta oldarkorra ezaguna da inguruetan. Bere izena aipatu denetik mundu guztiak susmo bera dauka. Etxahun da izen hori. Arima gartsua eta minberatasun gehiegizko bat ditu, bere gaztaroa gatazkatsua izan da eta denborak ezin izan ditu bere okerrak zuzendu. Bi urteko zigorra ezarri izan zitzaion berarekin eztabaidan ari zen gizon bati aizkorakada bat emateagatik eta txanponak faltsifikatu izanagatik ere salaketa bat bazeukan”.

Bere lankide baten deklarazioak argi samar uzten du dena. Etxahun konbentzituta omen zegoen bere emazteak Egiapal izeneko maitale bat zuela, ideia horrekin erabat obsesionatuta bizi omen zen. Egiapalen etxea zubi ondoan aurkitzen zen eta Etxahun galdezka ibili zen maiatzaren 1eko gau horretan Oloroneko feriara irteteko asmorik ba ote zuen. Estainua funditzen ere ikusi zuten Etxahun eta Etxegoienen zaurietatik estainua atera zuten. Alegia, emaztearen maitaleari beharrean bere lagun minari egin ziola tiro, mendira ihes egin aurretik: “(…) Larraineko mendietan ezkutatzen da artzain zahar batek eskainitako aterpean. Bakardade horretan buruan bueltaka ari zaizkion ideiak jasangaitz bihurtzen zaizkio (…) konturatzen da Egiapalek egindakoa bere lagun Etxegoienek ordaindu duela. Bere bihotza irekitzeko beharra sentituz, artzain zaharrari bere desgrazien historia kontatzen dio (…) bere maitasun suharrari buruzko kantu ilun bat sortzen du (…)”.

Mündian malerusik bertso sorta ezagunaz ari da egunkaria kantu iluna aipatzen duenean. Bere erruduntasunaren froga gisa aurkeztu zen epaiketan bertso sorta, bere sorreratik bertatik sekulako arrakasta eta oihartzuna izan zuenaren seinale. Edozein kasutan, onik aterako da bertsolaria epaiketatik. Izan ere, garaiko izpirituak Barkoxekoarekiko enpatia errazten zuen. Honela, Chamissoren olerkian, Etxahun maitasun traizionatuaren eta zorigaitzaren biktima gisa aurkezten zaigu, bere borondateaz gaindi dauden pasioek gainditua, eta Egiapali egozten zaio krimenaren errua. Eta, armarik topatu ez zitzaionez, epaileak bertsolaria libre uztea ebatzi zuenean ere, epaiketa jarraitzen zuen publikoak gogo onez hartu ei zuen epaia: “Egin zaion galderari Etxahun ez dela erruduna eta libre utzi behar dela erantzuten dio epaimahaiak. Erabaki hau oso gustura hartu du auditorioa betetzen duen publikoak bertan nagusitu den mugimenduak aditzera ematen duenez”.

Libre gelditu izangatik bertsolariak ez dio justiziarekin arazoak izateari utziko eta bere epaiketen kronika gehiago gehituko zaizkio bertsolaritzaren hemerografia historikoari. Etxahunen deskribapen bikainak eskaintzen dituzten paragrafoak idatziko dira berriro, 1845ean Journal des Landesek argitaraturiko hauek, esaterako: “(…) Hegal zabaleko kapela, oskolez estaliriko kapa, bularretik behera luzatzen zaion bizarra, erlikiaz eta errosarioz hornituriko gerrikoa; erromes klasikoaren ikur guzti hauekin sartu da Pierre Topet audientziara (…) Lehendakari Jaunak Pierre Topet inguratzen duen kinkila guzti hau kanpoan uztera gonbidatzen du, Justiziaren San-

tutegiari zor zaion begirunea urratzen duelakoan, baina akusatuari oso nekeza suertatzen zaio agindua betetzea. Betaurrekoak jartzen ditu duintasunez eta zutik jarrita begirada ikusleen artetik paseatzen du, herriko plazan balego bezain lasai. Gendarme batek esertzera behartzen du (…). Pierre Topetek ez du kondenatua izan nahi entzuna izan gabe. Bere mingainak kasik bere zangoek bezainbesteko aktibitatea dauka (…). Lekuko bat aurkezten da eta juramentua bukatu aurretik ozen entzuten da akusatuaren aulkitik: “Bera nire etsaia da!”. Hitza hartzen du eta deskribatu ezin daitekeen azentu betekin bere historia, edo hobe esanda bere eleberria, kontatzen hasten da (…). ‘Nire emazteak bost edo sei maitale zituen eta ermitau gisa erretiratzea erabaki nuen’ (…).

Assasinat commis par méprise. Gazette des tribunaux Journal de jurisprudence et des débats judiciaires, 1828ko abuztuaren 27an Un homme à peine couvert de misérables haillons comparaissait sur le banc des accuses. Des traits fortement prononcés, une respiration quelquefois oppressée et des regards qui ayant quelque chose du fixe devenaient vifs (…) tout annonçait en lui de grandes passions. On avait parlé en effet de l’amour, de ses transports, de ses fureurs et une foule de dames étaient accourues; une scène tragique et tous les emportements de la jalousie leur promettaient de fortes émotions; leur attente n’a point été trompée (…). (…) Un voisin ami intime d’Etchegoyen ne parut point pour le visiter (…). Cet individu se nommait Etchehon; doué d’une âme ardente et d’une susceptibilité excessive, sa jeunesse avait éte orageuse et le temps semblait n’avoir pu le corriger de (ses) fougueuses erreurs. Condamné correctionnellement à 2 ans d’emprisonnement pour avoir asséné un coup de hache à un homme avec qui il s’e tait pris de dispute il avait de plus été accusé d’émission de fausse monnaie.

BETELU Bizitza ematen

(…) se réfugie ensuite dans les mon-

Beteluk zaintzen gaitu MANANTIALES DE BETELU S.A.

948 513 157

www.betelu.com

tagnes de Larraeau où un vieux pasteur lui donne l’hospitalité. Là les idées qui le préoccupaient à Barcus viennent de nouveau l’assaillir et la solitude lui donne un nouveau degré d’exaltation (…). Il soge à ami qu’il a frappé et au triomphe d’Eguiapal; il a besoin d’épancher ses changrins et il conte à ses hôtes l’histoire de ses malheurs (…) il compose un chant lugubre sur les événements dont il a été ne suffit même pas à son âme ardente (…). Le vedict du jury ayant été non coupable sur la question qui lui a été soumise Etchehon a été acquitté. Cette décision a paru exciter un vif mouvemment de satisfaction dans la foule nombreusse qui remplissait l’auditoire.

Cour d’Assises des Landes. Journal des Landes, 1845eko azaroaren 15ean (…) chaupeau à larges bords, manteau couvert de coquilles, barbe descendant sur la poitrine; ceinture de chapelets et de reliques, tous ces signes du pélerin classique sont prétentieusament étales par Pierre Topet à son entrée dans la salle d’audience (…). Monsieur le Président invete Pierre Topet à déposer tout l’appareil dont ile st entouré et que est malséant dans le sanctuaire de la justice, mais l’a ccuse ne se rend qu’avec la plus grande peine à cette injonction. Ill a gravament mis les lunettes et, se tenant debout, il promène sur l’auditoire un regard aussi placide que s’il était sur une place publique. Un gendarme le contraint à s’a sseoir (…). Pierre Topet ne veut pas être condammé sans être entendu. Sa langue est pourvue au moins d’autant d’a ctivité que ses jambes (…). Se présente-t-il un témoin et à peine a-t-il achevé de prêter serment, que l’a cusé s’ècrie avec un ‘ut’ de poitrine des plus énergiques: “c’est mon ennemi!”. Il prend la parole et raconte son histoire ou plutôt son roman, avec un accent impossible àdécrire (…).

BERTSOLARI BATEN FIGURAZ LEHENA: JEAN BAPTISTE XAHOK ETXAHUN (1838)

INEZ ERROMANTIZISMOKO PERTSONAIA zoritxarrekoaren osagai guztiak ditu Pierre-Topet Etxahunen bizitzak (1786-1862): Bere aitak beste baten semea zenaren susmoak zituen eta oso haurtzaro gordina ekarri zion horrek. Etxeko neskameaz maitemindu eta haurdun utzi zuen, baina gurasoek beste emakume batekin ezkontzera behartu zuten (1808). Zor bat zela-eta izandako liskarragatik bi urte (1824-1826) egin behar izan zituen kartzelan, eta handik itzulitakoan gertatu zen Etxegoienen tiroketa eta bigarren epaiketa. 1831n erromes joan zen Italiara eta hiru urte egin zituen Erroman, Florentzian, Loreton eta hainbat santutegitan bizitzen. Tarte horretan, beharrezko dokumentaziorik ez zuelako kartzela bat edo beste zapaldu edota izurriteren batek kutsatuta hilabeteak Nimeseko ospitalean egitea ere tokatu zitzaion. Itzuli zenean bere lurrak berreskuratu nahi izan zituen, baina berriro ere bide aldrebesetik nonbait, dokumentu publikoak faltsutzeagatik epaiketa berria eta bi urteko espetxeratze (1846-1848) berria izan baitzituen. Espetxetik irten zenean familia guztiak bizkarra eman zion eta eskale gisa bizi izan zen, herriz herri abestuz, tartean epaiketa gehiago pairatuz, hiltzera bere jaiotetxera itzuli ahal izan zuen arte. Biografia honek, aldian aldiko sortu zituen bertso sorten bidez zabaldua (bere lehen maitasunari buruzko Urx’aphal bat, Mündian malerusik edota erromes joatea erabaki zuenean sorturiko Bi berset dolorusik), sona handia eman zion Ipar Euskal Herrian, eta erromesalditik itzuli zenerako inguruetako bertsolari ezagunena zen.

Chamissoren olerkiak, gainera, fokoa jarri zion inguruetako jende jantziarentzat. Honela, Hypolite Clérissek, Erregeren prokuradorea Donapaleun, Ernest Legouvé izeneko Parisko gonbidatuari erromantizismoaren olatua Euskal Herrira ere iritsi dela frogatzeko bere bizitza bertsotan emateko enkargua jarri zion Etxahuni 1833an, 20 frankoren truke. 1838an, Revue des Voyants, aldizkarian Une existence de Barde: Histoire du Poète Etchaon de Barcus izenburupean testu luzea argitaratu zuen Jean Baptiste Xahok. Agosti Xahoren anaia zen Jean Baptiste (1815-1848), eta Revue des Voyants, hain zuzen, Agostik zuzendu zuen lehen aldizkaria. Chao familiak izan behar zuen Etxahunen berri zuzena, Etxahunen bertsoetan Atarratzeko aguazilak, Agosti eta Jean Baptisteren aita Andre Xahok, eskaini izandako laguntza aipatzen baita.

Une existence de Barde: Histoire du Poète Etchaon de Barcus (Barde baten izaitia), Jean Baptiste Xaho, Revue des Voyants (1838)1 Testu osoak tragedia erromantiko kutsua ematen dio Etxahunen bizitzari, jaiotzatik hasita: “Pyrenéek formatzen dien aphaltziarekin ekhi sargugiako itxasuen gaintin, kartielik alagerenetarik batetan, sorthu zen orai dila zunbait urthe gizun bat markaturik martiro triste baten harenen zortin izatera. Muntainer aisatu baten, nahi bada ez aberatsen, lehen sorthia zen, eta titre huntzaz hartan gainen phausatu behar zien naturalki haren familiaren eta jaben esperantxak. Bena haur horrek naturaz osagarri flaku, kolorik txar eta mehe etzin kausatu gisala haren aman haur minetarik landan ordenariz jarraikitzen diren alageratarzun biziak (…).

———————————— 1. Patri Urkizuk hirugarren anaia batek, Jean Pierre Xahok (1821-1848), 1842an zubererara eginiko itzulpenaren eskuizkribua eman zuen ezagutzera Hegats aldizkarian (Patri Urkizu: “Jean Baptiste Chaho: Barde baten izaitia”, Hegats 5, 1991: 29-37 or.). Revue des Voyants-en jatorrizkoa Baionako Mediatekan topatu ahal izan da, baina kasu honetan zuzenean zubererako itzulpenari berari egin nahi izan zaio lekua.

Umetako urteak ere ez ei ziren gozoak izan: “Mithilek berek bazien nahi izan zien bezain beste haren joiteko permisionia (…). Thurmentuz unguraturik zen orotaz, berarthan arraplegatu zen, berarthan lili bat zerratzen den bezala dolore baten efeitaz, eta haurra senditu zen ikhasteko desir biolent batez thurmentaturik (…)”.

Bere lehen maitasun debekatua aipatzen da: ‘Praubeziazko aizo familia batetako neskatila gazte bat maithatu zin’. Eta behartutako ezkontza kontatu: “Esperantxarik gabe bakhoitzik; eta bakiaren idereitia desiratzen baitzin, obligaturik izan zen haitatu zion espusaren utsiala azeptatzera. Heben hasi zen disgraziazko huarrarentako, nigarrezko denbora bat, zuin bi phartetan izan beitzen, presontegietako bitzia eta desertietako abenturaren izatia”.

Emaztearen infidelitatea dator ondoren, “(…) zuinek destruisitzen beitu familiaren saintutasuna (…)”, eta mendekuzkoa izan nahi zuen krimena: “(…) gizon hori errealki gizon bada, sustout balin badu karakter borthitz bat eta pasaionatu bat, juntatzen dizu kolera heraki bat, gizon hori ezta (…) sozietate batetako legeti kanpo baizik ezarriko ahal”.

Ihesa, hilbeteetako gordekako basa bizitza eta atxiloketa: “(…) obligaturik justizia bati eskapatzeko desertutarat ihesi egitera eta han bizi solitario baten eramaitera (…). Udan bizitzen zen basafrutaz hartzen artin arraroki hasardatzen ahal zen etxenetat eraiztera, xerkatzeko ogi, artho, eta hazkurri borthixiago bat. Ezin suporta ahalez hainbeste pribazione erresolutu zen azkenekoz arrisk orotara, bere lurrila arrajitera, eta etzin berantu justiziaz arrestaturik ikhustera”.

Epaiketaren kontakizunean xehetasun guztiak ematen ditu: “Ikhusi zien agertzen bi jendarmaren artin, taila ordenarioko gizun bat, bilhuak luze, figurako aragiak mehaturik, bena begia odolez zainzturik eta brillant, gar estofatu bat bezala, sursils barrera beltz baten pin. Urhats bat baizik etzin egin salan baina, nahiz eta ere esku batez edoki beitzin bere laboran buneta, eta hedatzen bestia largatu zen haren botz bizi eta purra hain ederki, nun justiziazko salaren arauek ezpeitzien sekula entzun magnifikuagorik. Ixiltarzun handi bat izan zen harmonia baten gisa. Haren lehen koblak kusekraturik izan zien beren jujen salutatzez eta hen elojiaren egitez (…). Gero bere diskursa jarraiki zin haren desfortunen kuntatzez (…) eta obtenitu eszitatzen haren udurien konpaionia, justiziaren absoluzione beranta”.

Azkenik, Etxahunen erromesaldien kontakizunarekin. testuaren hiru laurdenak hartzen dituen biografia osatzeko: “Bisitatuz geroztik aita saintiaren hiria, Florencea erredatu zen, nun bere

urhatsetra utzultzeko ideia jin beitzon, eta Jerusalemera joaiteko, han komentu vie aszetiko zunbaitetan sartzeko (…) paperak galdurik presuner eginik izan zen Autrixien eta eramanik Frantziala presuntegiz presuntegi (…). Erroman igaran din denbora (…). Eri eroririk Nimesen, pelegria egon zen hanitx denboraz hiri huntako hospitalin desesperatzeko estatin (…)”.

Testuak bertsoari ere egiten dio tartea. Münduan malerusik osorik jasotzen da, eta Bi berset dolorusikeko bertso batzuk ere bai. Bestalde, sarrera gisa orrialdea eskaintzen zaio bertsolarien eta poeten arteko alderaketari: “(…) Denbora zaharretako lehen poetistek bezala montainako Bardiak kunserbatzen du animatzeko pribilejio preziusa haren bost propiaren akzentez, imajina eta figurai, zuintaz hazten beitu bere pentsamentia (…) naturaren semia, buhureki exprimatzeko dohaina majika segur batez gizunak esprabatzen ahal dira (…) natura salbaje baten harmonien erdian kantuan ari den ‘kantazale salbajia (..) zuinek beste gidarik gabe bere gizun intelijent instinkta baizik, argiarazten beitu haren anaien erdian (…)”.

Amaiera gisa, aldiz, Etxahunek bertsoek herritarren artean duten estimua azaltzen du Jean Baptiste Xahok: “Uskaldun mendien parkurritzeko odazionia balin baduzu, zuin Biarnekuen aizo beitira, galthe zazu arrakuntratuko duzien lehen haurrari, Etxehun bardiaren berri, arrapostu emanen deizu kantatzez zuntzar largo batez goraxiago kantore kopiatu dudan kobletarik lehena”.

• • • • •

AGOSTI XAHOREN BERTSOLARITZAREN APOLOGIA (1844)

THARRATZEKO AGUAZIL eta eskribauaren semea izanik etxetik zetorkion letrekiko interesa. Olorongo seminarioan Erretorikan eta Pauen Finantzetan lizentziatu ondoren Parisera aldatu zen zuzenbidea ikastera. Bertan ezagutu zuen Antoine Abbadie, adin berekoa eta ikaslea baita, bien familiek ere harreman handia zuten, eta adiskidetasun estua sortuko zen euren artean, Iparraldean emango ziren borroka politikoetan bata Gorriekin eta bestea Xuriekin lerratu arren, bizi osoan zehar mantenduko zena. Abbadie lehen euskal kulturgintza modernoaren lehen eragile eta mezenasa izango zen, Iparraldeko Lore Jokoen antolakuntzarekin. Xaho lehen ideologo modernoa. La France Littéraire aldizkarian hasi zen nabarmentzen artikulugile gisa eta bere bigarren liburuak Paroles d’un voyant (1834) oso harrera ona izan zuen. Entsegu filosofiko-politiko bat zen lana Charles Nodierren eskola esoterikoaren eragin nabarmena zuena. Frantziar erromantizismoaren baitan funtsezko figura izan zen Nodier, Victor Hugo edo Alexandre Dumas bezalako idazle garrantzitsuek erreferentetzat hartua, eta zirkulu haietan mugitu zen Xaho.

Etenik gabe jarraituko zuen liburuak idazten, titulu ugari argitaratuz, lehen horren ildokoak, hizkuntzalaritzari emanak eta narrazioak tartekatuz. Tropa karlistekin bizi izandako esperientzia kontatzen duen Voyage en Navarre pendant l’insurrection des basques (1836) narrazio luzeak emango zion berriro sona Frantzian, baina hurrengo lanek ez zuten oihartzun handirik izan. 1843tik aurrera Baionan finkatu zen eta, 1848ko iraultzarekin bat eginez, erabat murgildu zen politikan Udal Kontseiluko, Guardia

Nazionaleko eta Pirinioetako Kontseilu Orokorreko kide izango zelarik. Kazetari gisa, Revue des Voyants (1838) zuzentzen lehen saiakera batean porrot egin ondoren Ariel aldizkariarekin (18441852) dezenteko zabalkundea lortu zuen eta bere mezu politikoa zabaldu nahiz hauteskunde kanpainak egiteko erabili zuen. Nortasun handikoa, polemista sutsua, pistolaz edo ezpataz buruturiko duelu bat baino gehiago ezagutzen zaio. Erabat antiklerikala zen, Alderdi Erradikaleko kidea eta masoia, hainbat testutan azti edo igarle gisa aurkezten zuen bere burua eta euskal nazioaren inguruan eraturiko kosmologia esoteriko bat zen bere gai kuttuna. Posizionamendu horiekin ez zitzaion etsairik falta, noski, eta erbesteratuta ere egin behar izan zituen urte batzuk. Bere kosmologiaren eta arrazoiketa esoterikoen haria jarraitzea ez da erraza suertatzen, baina igarle sena behintzat ezin zaio ukatu Xahori. Euskara hutsezko lehen aldizkaria kaleratu zuen, Uskal-Herriko Gazeta (1848), gisa honetako bigarrenak, Azkueren Euskalzalek (18971899) argia ikusi baino mende erdi bat lehenago, eta ordurako euskara batuaren, hizkuntzaren ofizialtasunaren nahiz euskarazko irakaskuntzaren beharraz ere gogoetatua zen, aurretik aitzindari bakarti batzuek baino urratu ez zituzten bideak

Ondarearen etxea baino gehiago! oiartzun.eus ondarea.oiartzun.eus

seinalatuz. Edota, Euskal Herriaren independentzia aldarrikatzera iritsi zen, abertzaletasuna mugimendu politiko gisa eratu baino mende erdi bat lehenago, eta ezkerreko posizioetatik egin zuen gainera, tankera horretako lehen alderdi politikoari, EAE-ANV, 80 urteko aurrea hartuz.

Aitzindaria izan zen baita bertsolaritzak euskal nortasunaren ikur gisa izan zezakeen potentzialari erreparatzen ere. Berea da prentsan argitaratutako bertsolaritzaren lehen apologia. Voyage en Navarren, 1836an, bertsolarien aipamen dezente egin zituen, guztiak ere pisu gutxikoak izan arren, eta bi urte geroago anaiak argitaratua zuen Etxahuni buruzko artikulua. Bertsolaritzarekiko igurtzia urrutitik zetorkion, bada, eta gogotsu heldu zion gaiari Trilby aldizkarian 1844. urtean: “Euskaldunak ditugu, egun, bat-bateko poesigintza populuarena den Europako nazio bakarra. Berezitasun honek garai honetako beste nehongo naziok ez dauzkan pribilegio historikoetan du funtsa: ez konkistak ez joputasunak ez die odola herri arrotzekin nahasi; beren mintzaira sortu zen lehen mendeetan bezain garbi eta aldatu gabea dute gorde; lanerako eta aisiarako tresnen sortzeak ez die ekarri antzinako azturen katea eten zezakeen neholako hondamenik: oraino nazio berria bada ere antzinatasun handia ukanik, Euskaldunek naturatik hullan iraun dute, eta abantaila honi zor diote halako atrebentzia bat asmatzeetan eta eginkizunetan, bat-bateko poesigintzarako dohainean nabarmenki ageri dena”.

Propio azpimarratzen du kultura popularraz ari dela, kultura jasoa gizarte handiekin, aberastasunarekin eta aisialdiarekin lotuz:

“Populuaren poesiaz besterik ez dugu hitz eginen hemen. Literaturaren oldarra ez da gertatzen multzo sozial handietan baino, aberastasunaren eta astiaren altzoan (…). Gerlak atertu gabe erailik, bizi diren lurraren nolakoak pobreturik eta eskualde murritz eta helezin baten mugetan hertsirik, Euskaldunek ez dituzte zientziak eta arteak landu ahal izan beren mendietan (…) hogeita hamar mendetik honat milioi bat biztanle baino haboro inoiz eduki ez duen herri batez ari garelarik (…). Baina non kausituko ditugu, Euskaldunetan ez bada, bat-bateko bertso grazios eta zorrotzak «tono-à-tono» harrigarrizko erraztasunaz sortzeko nahikoa barnealdia luketen artzain, laborari, eskolatu gabeko esku-langileak?”.

Gerora hainbeste azpimarratuko den ideia dator ondoren, aurretik Boucher de Crèvecoeurrek bakarrik eta oso modu arinean aipatua: bertsolaritzaren dimentsio historikoa eta bertsolariak kronista gisa betetzen duen funtzioa. Menditarren gazeta da bertsoa: “(…) Euskal inprobisazioek poesia espekulatibo orok duen berezko ezaugarri historikoa dute; horregatik maite dituzte gehienik Menditarrek, kantuz osatu Kazeta bat daukate horrela. Xalotasun naif berberaz dira kantatuak drama politikoak eta bizi intimokoak, maila arrunteko gertatuak, pilota partida, amodiozko altekeria, galdu edo garaituriko bataila (…)”.

Bilketaren beharra ere azpimarratzen du, azkenik, kantutegiaren proiektua iragarri eta nazionaltzat hartuz: “(…) Uste dugu txalo patriotiko batean hartuko dutela gure asmo hau Erresuma bietako euskal probintziek. Haizu gara gure bilduma atzerritarrei ere eskaintzera, eredugarri bezala eta Europako biztanleria zaharrenetariko baten jitetasun poetiko eta musikalaren taupada duen monumentu gisa”.

Chant Basques, Agosti Xaho, Trilby, 1844ko abuztuaren 11n Les basques sont aujourd’hui la seule nation de l’Europe chez qui le don de l’imporvisation poétique soit resté populaire. Ce phénoméne tient a des priviléges historiques que les Basques ne partagent avec aucune nation contemporaine: la conquête et la servitude n’ont jamais mêle leur sang a celui d’aucun autre peuple étranger: ils conservent leur langue, aussi pure inalterée qu’elle l’était dans les premiers siécles de sa formation; la création des arts d’utilité et d’agrément n’a été suivie chez eux d’aucune catastrophe qui pût: rompre la chaine des traditions primitives: nation neuve encore, malgré sa haute antiquité, les Basques sont restés près de la nature, et ils doivent a cet avantage une certaine hardiesse de conceptions et d’entreprises qui les distingue surtout le don de l’invention poétique. Nous n’entendons parler ici que la poésie populaire. Le’ ssor littéraire n’a lieu que dans les grandes agrégations sociales au sein de la richesse et du loisir (…). Les Basques constamment décimés par la guerre, pauvres par la nature du sol qu’ils occupent et resserrés dans les limites d’un pays étroit et peu accessihle, n’ont pu se livrer à la culture des arts et des sciences dans leurs montagnes. Ils ont eu néanmoins toujours, une classe lettrée: et relativement à la petitesse d’une nation que, despuis trente siècles, n’a guère compté plus d’un million d’âmes de population, ils ont fourni un nombre considérable d’esprits supérieurs. Les nom d’Iriarte et d’Alonzo d’Ercilla suffiraient suel à la gloire du Parnasse Cantabre.

Mais où trouvera-t’on, ailleurs que chez les Basques des bergers, des laboureurs, des artisans illettrés, assez favorisés d’inspiration pour improviser avec une merveilleuse facilité des couplets tono-à-tono gracieux, et caustiques? Et qui de nous n’a admiré quelquefois ces luttes poétiques, où les chanteurs montognardas, le verre à la main, font assaut d’esprit, souvent pendant des nuits entières sans épuiser leur verve intarissable? les improvisations basques ont un caractère historique exclusif de toute poésie spécularive; elles intéressent principalment par là les Montagnards qui ont ainsi una Gazette toute en chansons. Les drames politiques et ceux de la vie intime, les faits même d’un ordre vulgaire, une partie de paume, une intrigue d’amour, une bataille gagnée ou perdue, sont célebrés avec la même simplicité naive. A me-

Iturri zaharretik

ur berria

San Andres bidea 35 Arroitz (Nafarroa) 948 537 602 652 117 798 angel.iturri2@gmail.com

sure que les évenements se succédent la nouvelle du jour fait oublier celle de la veille; et les productions de la Muse nationale, après être restées gravées quelque temps dans des mémoires privilégiées, se perdent sans retour au bout d’un petit nombre de générations. C’est pour dérober à ce grand naufrage ce qui nous reste encore de nos chants nationaux et de notre mélodie primitive que nous avons résolu de hasarder cette publication, malgrè des difficultés de plus d’un genre. Les textes recueillis de longue main & soigneusement épurés seront accompagnés de leurs timbres notés avec l’exactitude que réclame leur simplicite vénérable. Les accompagnements de piano et de guitare sont confiés à des compositeurs de talent et de réputation. Nous espérons que les provinces basques des deux Royaumes, dont les trésors poétiques ont eté mis a contribution, accueilleront notre entreprise avec un applaudissement patriotique. Nous oserons offrir notre recueil aux étrangers eux-mêmes, comme un objet de comparaison & un monument où respirera le génie poétique et musical d l’une des plus antiques peuplades de L’Europe.

•

Agosti Xaho (1811-1858).

AITORREN KONDAIRA: BERTSOLARI BAT EUSKALDUNON PATRIARKA (1845)

SAN BEZALA, Xaho etorri handiko idazlea izan zen eta liburu errenkada argitaratu zuen bere bizitza laburrean zehar. Euskal jendartean arrastorik sakonena utziko zuen lana, ordea, ipuin bat izango zen. Berak zuzentzen zuen Ariel aldizkarian argitaratu zuen testua, Aitor/Légende cantabre izenburupean, aldizkaria martxan jarri eta berehala. Xahoren kondaira euskal nazioaren balizko sortzaileaz mintzo da, Aitor deitutako patriarka bati buruz. Ekialdetik bere zazpi semeekin etorria, bakoitzari lurralde bat eman zion eta hortik sortu ziren antzinako zazpi euskal tribuak, gaurko probintzien jatorri gisa. Linguistika nahiz historiari buruzko hipotesiak eta bere irudimen indartsua uztartu zituen idazle zuberotarrak bere testuan, eta Campionek 1878an berreskuratu zuenean, ernatzen hasi berria zen euskal abertzaletasunak harrera beroa egin zion testuari, jatorrien epifania moduko bat izango balitz bezala bereganatuz. Sabino Aranak bere lanetan erabili zuen, eta gerora hainbat intelektual jeltzalek. XIX. bukaeran eta XX. hasieran Aitorren seme gisa izendatzen zituen askok euskaldunak, eta euskarari, Ziriako Andonegiren gerra osteko kantuan lez, ‘Aitorren izkuntz zarra’deitzen zitzaion. Dezente idatzi izan da, bada, Aitorren kondairari buruz. Badago gutxiago erreparatu zaion edo gutxiago azpimarratu izan den kontu bat, ordea: kondairaren narratzailea bertsolari bat da.

Kondairaren azpitituluan bertan egiten du lehen erreferentzia: ‘Barduliarrak. Gerekiz. Ilargi betearen festa. Bardo inprobisatzailea’. Gero, testua bertsolariaren deskribapenarekin irekitzen

da. Euskaldunen antzinako urrezko aro batean, Gerekiz izeneko alegiazko mendialdean, gerra amaitu berria, ilbeteko festa ospatzeko bildutako tribuak bertso saioaren bueltan bildu dira. Ohiko tradizioa hautsiz, bere merituengatik, Larari bakarka aritzeko aukera emango zaio eta honek berak asmaturiko kondaira bat kantatu nahi du honek: azti eta igarle gisa aurkezten du Xahok, 30 urteko gizon gazte bat izanagatik, agure jakintsu baten jitea hartu du bat-batean. Euskaldunen jatorrizko askatasuna eta genealogia esoterikoa eskaintzen ditu bertsolariaren kantuak eta zirkulu interesgarri bat ixten da, Xahok berak bere burua azti gisa ez ezik bardo-bertsolari gisa ere aurkeztu izan baitu testu askotan. Testuaren mamia kondairaren kontakizunak berak dakar, baina ez dio horrek bertsolariaren paperari garrantzirik kentzen. Xahok behin eta berriro azpimarratuko du bere protagonismoa, euskaldunon lehen patriarka dela esango du, eta bertso saio bati berezkoak zaizkion hainbat xehetasunetan ere sakontzen da: bertsolaria taulatura agertzen denean egiten zaion harrerako txalo zaparrada, bertsoari ekin aurreko isiltasun sakratua, publikoaren harridura eta miresmen erreakzioak… Aitorren kondaira bertsotan emana da, bada, eta bertsolaria ez da historia nazionalaren kronista bakarrik, honen sortzailea baizik. Urtebete lehenagoko apologiaz lehen pausoa eman ondoren, testu honekin bertsolariari ikur nazional gisa bide oparo bat irekiko zaio. > > >

Aitor/Légende cantabre, Agosti Xaho, Ariel, 1945eko ekainaren 8, 15, 22, 29 eta uztailaren 6an2 Lara, kantabriar koblakaria, zeinari buruz Silio Italiko olerkariak deskribapen ederra egiten baitu bere epopeian, Gerla Punikoari buruzkoa, Barduliako Euskotarren edo Gipuzkoarren tribukoa zen, berdin famatua bere gudularien kementasunarengatik hala nola bere gizon gazteek zeukaten mimikarako, dantzarako, kanturako eta koblak egiteko trebetasunarengatik. Lara, zeinak hogeita hamar urte baizik ez baitzituen, gerlarien lili izendatua zuten eta koblakarien printze. Barduliarrak harro ziren haren edukitzeaz, eta beste tribuek, euskal federakuntzakoak, ezta Zuberotarren salbuespenarekin ere, ez zioten ezin konparatuzko kantari horri lehiakiderik ezagutzen (…). Bakearen egitea Menditarrek ospatua izan zen ilbeteko bestaren denboran, hiru egunez zirauena, eta ordurako ohiz kanpoko handitasunarekin ospatu zena. Lehenbiziko gaua nazio-historiaren orroitzapenari emana zitzaion, askatasunaren haritzpean zegoen taulada baten gainean batak besteen ondotik txandakatzen ziren koblakariek egina. Jarraiki ohiturari egindako indargabetze baten ondorioz, tribuko zaharrek Larari merezia bezain erakargarria zeukan saria eman zioten, lehenbiziko gauean, koblakariak oro alde batera utzirik, biltzarra libertitzeko, hala nola jende aitzinean berak asmatu kondaira bat, Aitor zeritzana, deklamatzeko manatuz (…).

Koblakariak, bere zaurietarik sendatua, zegokion zereginera prestatua zuen bere burua. Memento hartan bizar zuri luze bat zeraman, gerriraino jausten zitzaiona. Mitra distiratsu batekin estalia zuen burua, eta bere sorbaldetan dalmatika aberatsa jantzia zuen, aztien eta igarleen funtsezko soinekoa zena (…). Eta, pauso serios eta dotorearekin, tauladaren bazterreraino aitzinatu zelarik oraindik hostailaz jantzia zen haritzadar bati bermatua, zutik, hitza hartzeko prest, paisaia guzian zehar distiratzen zuen ilargi beteak argiztaturik, zaharrez mozorrotu koblakariaren soinekoa apaintzen zuten broderia sinbolikoen dirdira zilarreztatuan, bakoitzak Aitorren irudia ikusi zuen, arbaso handia, aitalehena, Indoantlantida arrazako aita, eta Euskotarren seme zaharrena. Berehala koblakariak bere aurrean eskuineko besoa errara luzatu zuen, eta aurpegia, ilargi xuriaren isladatzeak distirant agertarazi zuena, zeru aldera itzuli. Jendearen arreta goihenera zegoen. Haritzaren inguruan eta mendien gainean nagusi zen ixiltasun liluragarrian, hostoetan haize leunen zurrumurru iheslaria baizik ez zen hautemaiten (…) koblakariaren ahotsaren akonpainamendu misteriotsua, Aroetako Ozeanoaren gainean gogoratzeko prest, ahanztearen sakontasunetan belaunaldi hondatuak eta mende pilatuak (…). Azken erranaldiekin batera, koblakariaren ahotsak, keinu handizkatu eta bitxi batez lagundua, ozentasun indartsu bat hartu zuen; biltzarra harritu zen, eta haritzpean jarri agureetarik batzu erdizka altxatu ziren, harridurazko eta mirespenezko oihu batekin.

———————————— 2. Jatorrizkoa topatu den arren, Hector Iglesiasek eginiko itzulpenetik hartu da testua, 2010ean Asoghik argitaletxeak kaleraturiko bigarren ediziotik.

(…) ixilik egon zen, orroitzapenen inspirazioa berriz galdekatzera balihoa bezala. Zeinu bat izan zen: txalozaparrada hirukoitz batek kondaira ohoratuaren zati hori agurtu zuen. Entzuleriaren arreta eta jakiteko gogoa goihenera zeuden. Berehala itzuli zen ixiltasunak, libertimendu poetiko hori entzutean ikusleek zeukaten plazerraren seinale, koblakaria berriz entzuteko zeuden ezinegona frogatu zuen. Larak, edo hobeki erran Aitorrek, zeren koblakari gazteak bere nortasunaren rola sakonki bereganatua baitzuen, bere kondaira bukatu zuen: bere begi beltzak su magiko batez distiratzen zuen; inspirazioak hartzen zuen; eta, bere bat-bateko entsegua jarraitu ahala, bere boza arima berri batez jabetu zen, bere keinua gero eta handientsuagoa zen.

•

JADA AIPATU DEN JOHANN GOTTFRIED HERDER izan zen Europan Erromantizismoaren ideologo nagusia. 1784an argitaratu zuen Philosophie der Geschichte der Menschleit liburuan kultura popularra nazioaren izaeraren isla zela argudiatu zuen, horren berreskurapenari dimentsio politikoa emanez. Europa osora zabaldu zen bilketarako deia ere luzatu zuen bertan, eta Euskal Herriaren kasuan dei generikoari dei zehatza gaineratu zion, Macphersonek gaelikoarekin egin zuen bezala euskaldunon jeinu nazionala bilduko zuen bigarren Larramendi baten beharra aldarrikatuz. Orreagako garaipena abestuko lukeen balizko balada bat jarri zuen biltzaileen xede puntuan. Herderren deiari erantzunez, Karl Wilhem von Humboldt (1767-1835) hizkuntzalari, diplomatikari eta politikari alemaniarrak bi egonaldi luze egin zituen bertan, 1799an eta 1801ean. Ez zuen Orreagako baladaren arrastorik topatu, baina berak deskubritutako Leloren baladak dezenteko oihartzuna izan zuen Europan. Hala ere, bere bidaien kronikak eta hizkuntzalaritzan egindako planteamenduak izan ziren Euskal Herria Europako ikerlari eta bidaiarien mapan jarri zutenak. Bertako apologista belaunaldi batekin egin zuen topo Humboldtek, figura nagusi Pablo Pedro Astarloa eta Juan Antonio Mogel zituena, nagusiki apaizez osatua, eta hauek zerabilten euskoiberismoa, euskara Iberiar penintsulako jatorrizko hizkuntza dela defendatzen zuen teoria, Europara zabaldu

ATZERRIKO B IKERKETAK ETA BIDAIAK

zuen. Bere sustraien bila abiatua zen Europa erromantikoari euskara eta euskaldunak bertako hizkuntza eta herririk zaharrena izan zitezkeela azalduko zitzaion, eta moda-modan jarri zen gure herria kontinenteko intelektualen artean. XIX. mende hasieran Humboldtek Europako hizkuntzalarien artean harrotu zuen olatuari, mendearen bigarren erdian sortu zen Euskal Herriarekiko interes antropologikoaren olatuak jarraitu zion. Horrela, antropologia fisikoa Parisen eta Stockholmen estreinatu zuten Broca eta Retziusek, euskal gizakia Europako jatorrizko arrazaren azterketaren erdigunean jarri zuten. Ikerlari mordoxka batek Euskal Herriari buruz argitaratutakoen berri iristen hasi zen prentsara. Tarteka, baita bertsolaritzaren inguruko erreferentziaren bat ere. Bestalde, primitiboaren lilura atzeman eta adierazteko biderik zuzenena bidaia izanik, eta Erromantizismoaren baitan lilura horrek hainbesteko pisua izan zuenez, literatura erromantikoaren ikur garrantzitsu bihurtu ziren bidaien kontakizunak. Garaiko autore entzutetsu askok (Goethe, Dumas, Stendal eta abar) argitaratu zuten bidaia libururen bat. Bidaia horietan kultura popularrari geroz eta garrantzi gehiago emango zaio, eta hortik ere iritsiko dira prentsara, Broucher de Creveceourren lehen testu hura bezala, bertsolaritzari tarte bat egiten dioten jite guztietako abenturazaleen kronikak.

BEGIRADA:

BERTSOLARITZARI BURUZ EGUNKARI AUSTRIARREAN (1860)

IENER ZEITUNG egun martxan daudenen artean munduko egunkaririk zaharrena da. 1703an abiarazi zuten Wiennerisches Diarium izenarekin, astean bi zenbaki argitaratuz eta nazioarteko berriak nahiz bertako nobleziaren bizitza sozialaren kronika ematera bideratua. 1780an jarri zioten egun daukan izena, 1812an kazeta ofizial izatera pasatu zen, 1813tik egunkaria da eta 1857tik egunkari publiko gisa funtzionatu du. Munduko egunkari dekanoak bertsolaritzari tarte bat egin zion 1860ko maiatzaren 3an, 22. orrialdean. Testuak Neber die Basken und ihre Volkslied zeraman izenburutzat (Jarraian euskalduna eta bere abesti herrikoiak) eta Bon Adolph Wolfek sinatu zuen. Francisque Michel ikerlari frantziarrak 1857an argitaraturiko Pays Basque sa population, sa langue, ses moeurs, sa littérature et sa musique liburu mardularen iruzkina da egunkariak eskaintzen duena. Testu luzea da eta Michelen ikerketa bezala nagusiki euskal baladei erreparatzen diena, baina bertsolaritza behin baino gehiagotan aipatzen duen paragrafo mardul bat ere badakar.

Bon Adolph Wolfi buruz ezin izan da ezer topatu, baina Francisque Michel (1809-1887) izen aski ezaguna da euskal ikerketaren alorrean. Lyonen jaioa, Bordeleko unibertsitateko Literatura Atzerritarren Katedraren titularra, alor ezin anitzagoak ikertu zituen ehundik gora lan argitaratuz, baina artxibo zaharretan sartu eta Erdi Aroko testuak erreskatatzea izan zen bere espezialitatea.

Chanson de Roland famatuaren jatorrizko bertsioa berak berreskuratu zuen Oxfordeko artxiboetatik 1835ean, eta urte berean Garay de Mongleveri irakurri zion euskal baladak bilduko zituen Mcpherson bat behar zela. Bazuen, bada, euskaldunen berri hamarkada horren bukaeran Bordeleko unibertsitatera iritsi zenerako. Behin bertan kokatuta, euskal kultura ikergaitzat hartuko du eta euskal ikerlariekin harremanetan jarriko da, besteak beste Jean Duvoisinekin, euskarazko testuen itzulpenerako ezinbesteko laguntzaile bihurtuko zaiona. Pays Basque sa population, sa langue, ses moeurs, sa littérature et sa musique izango da euskal kulturaren inguruan burutuko dituen lanen emaitzarik behinena: historia eta geografia, hizkuntza, euskal antzerkia, atsotitzak, sineskeriak, kontrabandoa, libertimenduak, bertako mineralak… ez zuen ukitu gabeko gairik utzi.

Aurretik beste hainbatek aipatutako kontu bati heltzen dio Michelek euskara olerkigintzarako hizkuntza egokia dela seinalatzerakoan, baina azalpen zientifikoago bat ematen du euskal gramatikak egitura metrikoetarako egokitzapena errazten duela gaineratuz: “(…) Euskara goxoa eta limurtzailea da, armonia eta sonoritatez betea, ezin hobeto egokitzen da poesia lirikora. Michel jaunak honela adierazten du: euskal hizkuntzaren mekanismoak, bere mugimenduek, bere bukaera gramatikalek bereziki errazten dute egitura metrikoa”.

Bertsolaritzaren transmisio naturalaren irudia ere zirriborratzen du: “Gazte batek irudimen ernea eta, kanta popularrak abesten dituen aita bat, edo antzinako abestiak errepikatzen dituen ama bat baldin baditu, laster hasiko da bere kontura kantuan. Beste inolako ikasketarik gabe hasiko da kantuak

sortzen, hegaztiekin gertatzen den bezala, kumeek ariak senez errepikatzen dituzten gisan”.

Bestalde, ordura arte bertsolariaren figura basati onaren mitoarekin erkatu bazen, neurri batean kontrakoa esatera ere badator, klase altuko jendeak ere bertsogintzan parte hartzen duela zehaztuz: “Abeslari folklorikoei koblakari deitzen diete euskaldunek eta, aurrez argitu den gisan, gehienetan inprobisatzaileak izan ohi dira, baina askotan gertatu ohi da klase altuagoetako jendeak ere parte hartzea, festa giroan, garapen errazeko kantu horien sorkuntzan”.

Gaitegiari ere erreparatzen zaio: “(…) poesia popular horren kexuak nagusiki, herri guztietan gertatu ohi den modura, maitasunaren ingurukoak izan ohi dira, edota baserri bizitzaren ingurukoak nahiz bizio sozialak direla eta modu alai batean hauekin bat egin ala zirikada satirikoa eskaintzen dutenak (…)”.

Azkenik, erromantzeekin alderatzen da bertsoa, esanez euskarak ‘benetako’ erromantzeak ere badituela (‘Espainiakoen parekoak’, dio) eta Cantabrer balada edo Ultabiscarkoa (sic) aipatuz. Karlistadetako bertsoak ere balada gisa sailkatzen ditu, eta hileta abestiek kategoria berezi bat osatzen dutela dio, korsikarren Boceriekin antzekotasunak omen dituena.

Neber die basken und ihre volkslied, Bon Adolph Wolfek, Wiener Zeitung, 1860ko maiatzaren 3an (…) Das Escuara ist sanst einschmeichelnd, voll Harmonie und Wohlklang, es eignet sich daher ganz vorzü-

glich für die lyrische Dichtung. Herr Michel äußert sich darüber folgendermaßen. Der Mechanismus der Baskischen Sprache, ihre Versetzungen, ihre grammatikalischen Endungen erleichtern besonders den Versbau. Hat ein junger Mensch eine lebhafte Einbildungskraft, einen Bolkssäuger zum Vater, oder eine Mutter, die häufig die Gesänge vergangener Zeiten wiederholt, so ivird er seinerseits bald zu singen anfangen. Bald wird er selbst Lieder ohne anderes Studium verfassen, dem Vogel gleich, der instinktmäßig die Arien des seine Brüt bewachenden Baters wiederholt. Die Volkssänger heißen bei den Basken Coblacari und sind größtenteils, wie schon aus dem Borherge henden erhellt, Improvisatoren, häufig geschieht es aber auch, daß Personen aus den höheren Ständen sich bei festlichen Anlässen mit dem Verfertigen solcher leicht entstehenden Lieder beschäftigen. (…) dieser lyrischeil Volkspoesie, deren Vorwürfe wie bei allen Völkern vor Allem die Liebe, dann das Naturleben, fröhliche Geselligkeit und satyrische Züchtigung sozialer Laster und Untugenden bilden (…).

•

BIDAIAK: BERTSO SAIOA NAHIAGO ZEZENKETA BAINO (1864)

SCAR COMETTANT (1819-1898) frantziarra konpositorea, piano-jotzailea eta bidaiaria izan zen. Hiru alor horiei eskaini zien bizitza, askotan hirurak uztartuz. Horrela, 1852tik 1855era, bira amaigabe bat egin zuen Estatu Batuetan solista gisa piano kontzertuak eskainiz, bidaia hartan bertan hainbat pieza sortuz eta bueltan bidaia hari buruzko bi liburu argitaratuz. Erretiratzerako, dozenatik gora bidaia liburu (Estatu Batuak, Danimarka, Pirinioak, Australia, Ipar Poloa…), ehunka kontzertu, ehun bat musika pieza berri eta musikologiari buruzko hainbat lan egin zituen. 60ko hamarkada hasieran Bordelen zegoen. Danimarkako bidaia luzea egin ondoren, Pirinioen inguruak ezagutzeko proiektua ari zen prestatzen, eta lagun batek Tolosara gonbidatu zuen, bertako zaindariaren festak, sanjuanak, bizitzera. Horiek guztiak Le Siéclen kontatu zituen Comettantek, garai hartan, 70.000 aleko tiradarekin, Frantzian itzalik handiena zuen egun-

karia. 1864ko azaroaren 19an eta 20an argitaratu zuten bidaia kronika, Quelques pas en Espagne. Lehen atalean Donibane Lohizunetik Tolosara eginiko bidaia kontatzen du, Baiona, Ziburu, Behobia, Irun eta Hondarribia igarotzean ikusitakoak ekarriz. Kontrabandisten inguruko kontuak, euskal kantak abestu dituen emakume korua eta Ziburuko ijitoen dantzak dira deigarrien suertatu zaizkionak. Bigarren atala, aldiz, Tolosan topaturiko giro bikaina deskribatuz hasten da. Laster okertuko zaizkio baina gauzak bidaiariari: bertako jendeak zezenketa ikustera joateko animatzen ditu, bere laguna prest dago, eta alkatearen gonbidapena ere iristen da atzerritar ilustreentzat; Cometantek zalantza egiten du, animalien babeserako elkarte bateko kide baita, baina, bestelde, ez du inoiz zezenketarik ikusi, eta azkenean joatea erabakitzen du.

Hasiera batean grazia egiten dio kontuak, bertako musika, jendetza, toreroen paseilloa, arnasten den jai giroa… zirkua dakarkio burura. Baina pikatzailea zezenari eztena sartzen hasi bezain pronto erabat damutuko da hartutako erabakiaz: —“Zer gertatzen zaizu?”, esan zidan alkateak, “oso zurbil zaude”. —“Hala da”, esan nion, “bihotzeko eritasun bat daukat”. “Kaxatik kanpo pauso batzuk ematen lagundu zidaten [lehen lerroan jarri zituzten bi atzerritarrak] eta nire zentzumenak berpiztu zituen cordial bat hartu nuen. Ezin nuen gisa horretako ikuskizun ikaragarri higuingarri bat odol hotzean ikusi. Pikatzailearen ariketan gizakiak ez du inolako arriskurik jasaten, baina zaldiak ez du zezenarekiko defendatzeko inolako modurik; ez da giza ankerkeria elikatzen duen sufrimenduaren gorazarre bat baino”.

Rousseauk gizakia berez ona dela esaten duela gogoratzen du ironiaz eta beste zenbait filosofok Jainkoaren irudira egina dagoela defendatzen dutela. Umoreak gutxi iraungo dio, ordea, banderilleroen nahiz matadorearen lana baitatoz jarraian: “(…) Harakin eldarniatuen suntsiketa eszena honen ondotik, ikuskizunak banderilleroen eta matadoraren ariketekin jarraitzen du. Banderilleroarenak graziosoak izango lirateke ez balitz hazbete eta erdi dituen dardo bat hondoratzen duela zezenaren lepoan (…)”.

Zezenketa bukatu ondoren, Frantzian berehala debekatu behar liratekeela errepikatu ondoren, kafetegi batean sartzen dira bi lagunak gorputzaldi txarra uxatzera. Bertso saio batekin egiten dute topo bertan, eta, euskara ulertzen ez badu ere, gustatu egiten zaio Comettanti: “Ankerkeria guzti horien pilaketak eragindako buruko mina uxatzeko nire lagun abokatuak paseo bat ematera gonbidatu ninduen eta ibilaldiak, hainbeste señorita polit ikusita, inpresio penagarri haiek ahaztea ekarri zidan. Gero, kafetegi batera sartu ginen eta freskagarri bat eskatu. (…) Gugandik hurbil dozena erdi bat inprobisatzaile edo bardo herrikoi, coplariac deitzen zaie, eseri ziren mahaira. Euskaraz inprobisatzen dute, txandan, erraztasun harrigarriz eta doinu jakin bati jarraitzen dioten ahapaldi luze samarrak osatuz. Euskal hizkuntza dagoen harmoniatsuenetakoa da. Ikerlariek apenas dakite ezer berari buruz”.

Bertsolarien ikuskizunak euskarari buruz entzun dituen azalpenak eskaintzera darama: “(…) Fabre anderearen arabera harmoniatsu eta berezi bezain aberats eta adierazkorra da euskara. Kasuak amaierekin markatzen ditu, deklinazio bakarra dauka, eta preposizioak hitzaren baitan integratzen dira, beste hizkuntzetan oso gutxitan ikusten den ezaugarria; aditzak ere aldaketa

txiki batzuk izan ditzake hizketa-lagunaren adina edo generoaren arabera (…)”.

Eta, nola ez, platerkada eder banaren aurrean bukatzen dute bi lagunek; ez dira erraz konformatzekoak, ordea: “Kafetegitik atera ginenean puchero famatua jatera joan ginen. Aza, saltxitxa moduko bat, txahal haragi egosia eta garbantzu sahiestezinek, ilar hori moduko batzuk, osatzen dute. (…) Ardoa atsegina litzateke ez balitz berau gordetzeko erabiltzen duten ahuntz larruaren zaporeak kutsatzen duela; olioak guk lanparetarako erabiltzen duguna dakarkit gogora (…)”.

Quelques pas en Espagne, Oscar Comettant, Le Siécle 1864ko azaroaren 19an eta 20an — ”Qu’avez-vous?” me dit l’a lcade; “vous pâlissez”. — “En effet, lui dis-je, je me sens mal au coeur”. On m’aida à faire quelques pas hors de la loge, et je pris un cordial qui ranima mes sens. Je ne pouvais contempler de sang-froid l’abobinable spactacle d’une pareille course. Le’ xercice du picador, dans laquel l’homme ne court pour ainsi dire aucun danger, et dans lequel le cheval ne peut en aucune façon se défendre contre le taureau, n’a autre but que de donner en pâture à la férocite humaine le spectacle de la doleur. (…) Aprés cette scène d’abattoir par des bouchers en délire, la course continua par les exercices connus des ban-

derilleros et du matador. Les exercices des banderilleros seraient gracieux si on ne savit que chaque dard s’enfonce d’un pouce et demi dans le cou du taureau (…). Pour dissiper le mal du tète que m’avait donne cette débauche de cruautés, mon ami l’avocat me conduisit à la promenada, où la vue de tant de belles senoritas me fit un peu oublier tant de pénibles impressions. Puis nous allàmes au cafe prendre un rafraichissement (…) A une table, prés de la nòtre, vinrent s’a sseoir une demi-douzaine d’improvisateurs, bardes populaires qu’on appelle

coplacariacs. Ils improvisent en basque, chacun à son tour, avec une merveilleuse facilité, une strophe assez longue sur un air donné. La langue basque est une langue des plus harmonieuses.

Kulturarteko plaza feminista Zabalik herritar guztientzat irailetik aurrera

(…) Cepedant, d’après M. Fabre, elle est aussi riche, aussi expressive qu’elle est harmonieuse et originale. Elle marque par les terminaisons les divers cas des mots; elle n’a qu’une déclinaison; mais ce que se voit rarement das toute autre langue, c’est que la plupart des prépositions s’incorporent a leur régime; les verbes subissent même de légeres variations suirvant l’a ge ou e sexe de la personne à qui l’on parle ou qui vous parle (…). En sortant du café, nous allâmes manger le fameux puchero, qui se compose de choux, d’une espèce de saucisse, de boeuf bouilli et des invévitables garbanzos, sorte de pois chiche (…) le vin serait agréable s’il ne sentait pas horriblement la peau de beuc des outres où on l’enferme; l’huile à manger fait regretter notre huile à quinquet (…).

•

Oscar Comettant (1819-1898).

BILINTXEN KALBARIOA (ETA BIZIPOZA)

———————————— 3. Ik. AGIRRE, A. (2020): Iparragirre, lehen bertsolari mediatikoa eta inoiz izan den mediatikoena. Bertsolari, 119. zk., 160-179 or. 4. Ez zen eguneko lehen albistea izan Bilintxen heriotzarena. Albiste honen gainean, azaleko albiste nagusi gisa, euskal Foruen abolizioaren berri zekarren egunkariak: “(…) Mañana tal vez la ley ahogue nuestra voz. Mas hoy ¡cómo dudarlo! el país entero repetirá con nosotros: ¡Los Fueros han muerto!, ¡ivan los Fueros!”.

LEHEN TESTU SOLTEEN ONDOTIK, eta atzerriko begirada nagusitzen den lehen hamarkaden ondoren, bertako prentsak ere geroz eta arreta handiagoa jarriko dio bertsolaritzari. Iparraldean, 1850eko hamarralditik aurrera, Abadieren Lore-Jokoei esker, gutxieneko presentzia mediatiko jarraitu bat lortuko da. Hegoaldean, garai bertsuan, Jose Mari Iparragirreri (1820-1881) buruzko lehen testuak hasiko dira agertzen, tantaka-tantaka. Bera izango da lehen bertsolari mediatikoa —denborarekin zientoka testu argitaratuko dira prentsan bere figuraren inguruan—, baina aldizkari honetan bertan erreportaje luzea argitaratu zen duela gutxi horren inguruan, eta ez dugu berriro ekarriko3. Prentsa historikoko perlen bilduma honetarako jasoko duguna bertsolaritzaren historiako lehen gertakari mediatikoa izango da: Bilintxen kalbarioa (1876). Azken urtea zuen 1872an piztu zen Bigarren Karlistadak, baina oraindik ere borrokaldi dezente ematen ziren. Donostia inguruetan, esaterako, Arratzain menditik ia egunero jaurtitzen zituzten kanoikadak. Diario de San Sebastián liberalak egunero egiten zuen kalteen kontakizuna eta San Sebastian biharamunean honela jaso zuen berria: “Entre las víctimas del hierro enemigo se cuenta el honrado conserje del Teatro principal, el simpático y popular poeta Vilinch, que á primera hora de la tarde resultó herido en su misma habitacion. Esta desgracia ha sido generalmente sentida por toda la poblacion, en la que tantas simpatías cuenta el discreto cuanto desgraciado D. Indalecio Bizcarrondo”.

Egunkari berak eman zuen 1876ko uztailaren 22an agonia luzearen ondotiko heriotzaren berri: (…) “El pobre Vilinch ha muerto, víctima del profundo pesar que le aquejaba, el mismo dia que se firmaba la abolicion de las libertades vascongadas, que tantas veces habia cantado, y deja en el más triste desconsuelo a su cariñosa esposa y sus tiernos hijos (…). ¡Pobre Vilinch! ¡Séale la tierra ligera!”4.

Bilintxen agoniak iraun zuen sei hilabeteko tarte horretan bere egoeraren berri ematen zuten 30 bat testu topatu ahal izan dira, hainbat egunkaritan argitaratutakoak. Izan ere, gerrak biderkatu egin zuen Donostiako bertsolariari jazotakoaren oihartzuna, egunkari liberal gehienek atera baitzuten testuren bat, karlistek eragindako alferrikako minaren adierazle gisa (El Tiempo, El Imparcial, El Boletín del Comercio, El Pabellón nacional, Crónica Meridonal, El Pueblo Español, El Bien Público…). Esanguratsuenak iruditu zaizkigun bi testu apartatu ditugu horien artetik. Eta baita zoritxarraren ikur gisa hartu zen bertsolariaren bizipoza azpimarratu zuten beste hiru ere, zerbait geroagokoak.

BILINTXEN ZAURIAK ETA EBAKUNTZAK

ONOSTIAKO EGUNKARIAK Bilintx zauritu zela zabaldu ondoren informazio berria eskaintzen lehena La Correspondencia de España izan zen, garai hartan Espainiako egunkaririk indartsuena zena, eta Bigarren Karlistadako gerra korrespontsal ezagunenak sinatu zuen, Francisco Peris Mencheta valentziarrak5.

Lehen eskuko informazioa eskaintzen du testuak, kazetariak bertatik bertara jasotakoa, Bilintxi bisitan joan baitzitzaion, honek lehen ebakuntzak gainditu ondoren. Honela, bere bizipenen kontakizunekin osatzen du Menchetak informazioa. Hala ere, testuak eskaintzen duen elementurik interesgarriena, eta Espainiako egunkari handienak kasuarekiko erakutsi duen interesa ulertarazi dezekeena, beste bat da: Bilintx La Correspondencia de España-ren berriemailea omen zen. Bertan idatzitakoa egia izatekotan, donostiarra litzateke kazetari lanetan aritu izan den lehen bertsolaria6.

Cartas de la guerra/San Sebastián 20, Francisco Peris Mencheta, La Correspondencia de España, 1876ko urtarrilaren 24an (…) Queriendo, sin duda, los artilleros carlistas de Arratsain dejar triste memoria de este día, han disparado mas cañonazos que otros dias contra la plaza, y sus proyectiles han producido dos sensibles desgracias. Uno de ellos ha estallado en la habitación del poeta vascongado y

corresponsal de La Correspondencia en esta Sr. Vilinch, hiriendolo en el tercio medio de la pierna derecha con fractura conminuta de hambos huesos por lo que ha habido necesidad de amputársela por el sitio de eleccion. Esta delicada operación ha sido practicada por el Sr. Sagastinúe, presidente de la Cruz Roja de esta capital, auxiliado por los facultativos Sres. Mayora, Aristizabal, Oa y Tames. El paciente ha sufrido la amputación sin revelar abatimiento de espíritu ni lamentarse de su desventura, lo cual patentiza un alma grande y un corazon á prueba de vicisitudes.

Francisco Peris Mencheta (1844-1916).

Otro casco le ha herido en el tercio superior de la pierna izquierda, con fractura de ambos huesos, causándole además varias contusiones; pero se confia en que no habrá necesidad de amputársela. No quisiera recordarlo: le he visto tranquilo en el lecho del dolor, mientras que temblaban mis piernas al ver una de las suyas separada del cuerpo y destrozada la otra. Vilinch tiene unos 35 años, empleados en su mayor parte procurándose un porvenir honrado y defendiendo la libertad con la pluma y el fusil. • ———————————— 5. Peris Menchetaren (1844-1916) ospea 1874tik aurrera Las Provincias egunkariaren gerra karlisten korrespontsal gisa zabaldu zen. La Correspondencia de España (1848-1925), Espainiako lehen egunkari profesional eta independientea, estatuko salduena zen garai hartan. 50.000tik gorako tiradarekin, eta valentziarra fitxatu zuen 1875ean. Mencheta Espainiako erreporterismoaren aitzindaritzat hartu izan da. Gerora Espainiako lehen agentzia informatiboa, Agencia Mencheta, sortuko zuen, eta baita hainbat egunkari ere: La Correspondencia de Valencia, El Noticiero Universal eta El Noticiero Sevillano. 6. Zavalak sinesgarritzat jotzen du Diario de San Sebastián egunkarian (1876/VII/26) argitaraturiko testu honetan oinarrituz: “(…) el Director-propietario de La Correspondencia de España, D. Manuel María de Santana (…) en cuanto tuvo noticia de la muerte de Vilinch, se ha prestado generosa y espontáneamente ha publicar la coleccion de sus poesías vascongadas, con objeto de enaltecer así el nombre del insigne poeta euskaro (…)”. Honela dio tolosarrak: “(…) Etzukean orrelakorik eskeiñiko, Bilintx ez-ezaguna izan balu. Zerbaiten artu-emana bear zuten alkarrekin. Artu-eman ori, Bilintx egunkari orren corresponsal edo berri-emale izatea izango zan”. (1993: 55) Bilintxen sinadurarik ez da topatu, ordea, egunkarian: “(…) Egunkari orren zenbakiak aztertu ditugu; eta, F Peris Mencheta-ren firma azaldu aurretik, Donostitik bialtzen diran berriak firmarík gabe daude. Eta orrek, esan oi dan bezela, ez zerurako eta ez infernurako uzten gaitu” (1993: 55). IK. ZAVALA, A. (1993): Bilintx, bertsoak eta bizitza. Auspoaren Sail Nagusia, 9. zbkia. Oiartzun: Sendoa. Saiatu gara gu ere, baina Zavalak bezala ez dugu ezer topatu.

MITOAREN LEHEN ZIRRIBORROA

EREZKOA ZITZAION BERTSOLARIARI ZORTE TXARRA. Umetan leihotik behera erori eta aurpegia desitxuratua gelditu zitzaion, gaztetan zezen batek herren utzi zuen… Egun hartakoak, ordea, marka guztiak hautsi zituen. Zavalak eskaintzen ditu xehetasun guztiak: “Bilintxen billobak esan zigutenez, onela gertatu omen zan: Bilintxek traje berria zuan egun artan, eta galtzak jazten orduantxe asia omen zan. Une artantxe kanpai-otsa entzun zan. Entzun bezin laster, andrea eta aurrak beera abiatu ziran korrika, granada erori bitartean ezkatzeraiño jexteko astia izaten zan eta. Bilintx, ordea, esan bezela galtzak aldatzen asia, eta etzuan iges egiterik izan (…). Granada etzan zuzenean etorri. Leenengo beste etxe bat jo zuan, eta rebotean Bilintxen gelara leiotik sartu”. (1993: 79)

Zorte txarrekoa bezain pertsonaia maitatua behar zuen bertsolariak eta bazituen egunkarietan berari buruz idaztera animatu ziren lagun ilustreak ere. Serafin Baroja idazleak, esaterako, donostiarraren bertsoetan jarri nahi izan zuen fokua El Tiempo egunkari madrildarrean (1876/01/24):

“Gracias al álbum publicado por el Sr. Santestéban no se perderán en el olvido algunas de sus bellísimas producciones. En cambio otras muchas, de indiscutible mérito, solo conocidas de algunos íntimos amigos suyos, se hallarán posiblemente recluidas en un rincon de su memoria”.

Manuel Curros Enriquez poeta, literatura galiziarraren garai hartako pizkundearen (Rexurdimento) eragile nagusia, bisitan joan zitzaion (gerra kazetari zebilen inguruotan eta lagun egin ziren) eta urtarrilaren 26ko El Imparcial-en, egunkari garrantzitsua baita, bere mina kontatu nahi izan zuen: “(…) anoche mismo, yo, que conocía al nobilísimo Vilinch por varios de sus cantares y por referencias de las personas más ilustradas de esta capital, acompañado de su buen amigo D. Cirilo Latierro, fui a su casa, calle del Puerto, núm 5, y lo que entonces senti aún lo recuerdo ahora con dolor”.

Hurrengo testua Antonio Peña y Goñi musikari eta kritikari donostiarrak eskaini zion, El Imparcial-en baita ere, urtarrilaren 31n, Curros Enriquezek berean egin zion eskariari erantzunez. Eta testu horretan gorputza hartzen hasi berria zen Bilintxen mitoaren zirriborroa zuen Peña y Goñik7: zoritxarrak markatutako bizitza tragikoa, poetak barre eginez eta barre eginaraziz aurre egin ziona, baina begiradan tristura arrastoa utzi ziona. Testu polita da eta oso konpletoa, mitoa zirriborratu ez ezik nola gorpuzten ari den erakusten duena: tragediak prentsaren arreta nola piztu duen eta prentsak bertsolariaren oihartzuna nola biderkatu duen kontatzen du.

Vilinch, Antonio Peña y Goñi, El Imparcial. 1876ko urtarrilaren 31n Acabo de leer con profundísima emocion la bellísima correspondencia que el Sr. Curros ha remitido desde la capital de Guipúzcoa a El Imparcial; he leido los sentidos y elocuentes acentos que la infausta suerte de un poeta vascongado ha arrancado al corazon de artista del activo é inteligente corresponsal (…). ¡Triste deber el que la amabilidad y el excesivo cariño de Curros me imponen! Depositar una flor sobre esa tumba ¡que va a abrirse! tales son las palabras de Curros, cuya desgarradora elocuencia me hace extremecer. ¡Una flor! ¿Y qué flor puede ofrecer, quien como yo conserva acaso algunas mústias y deshojadas merced a ese invernadero santo que tiene por nombre amistad? (…) Indalecio Bizcarrondo nació en San Sebastián. ¿Cuándo? No lo sé a punto fijo. Es joven. ¿Mostró en sus primeros años esos destellos consagrados que con irritante prodigalidad se atribuyen hoy á cuantos séres se apartan de la esfera común? Probablemente no. Nació sencillamente para ser desgraciado, y morirá desgraciado sencillamente (…). Caer desde un tercero y desfigurarse horriblemente el semblante; tener taladrado un muslo por el asta de un cornúpedo; ahorrar 8.000 pts á fuerza de trabajos sin cuento, para serlos arrebatados, robados por una mano infame; disponerse á estrenar un traje el día de San Sebastian y tener las dos piernas destrozadas por una granada: hé aquí á Indalecio Bizcarrondo; este es el hombre.

———————————— 7. Antonio Peña y Goñi (1846-1896), musika kritikari gisa egin zen ezagun, Madrilgo Musika Eskola Nazionaleko irakasle izan zen eta hainbat liburu argitaratu zituen gaiaz. Zezenketen kritikari bezala ere itzal handia izan zuen, ordea, eta euskal pelotari buruzko testugintzan aitzindari garrantzitsua izan zen La pelota y los pelotaris (1892) liburuarekin. Kolaboratzaile izan zuten medioen zerrenda amaitezina da. Bilintxen laguna zen eta hainbat testu idatzi zituen bere inguruan. Baita rapsodia bat konposatu ere.

Antonio Peña Goñi (1846-1896).

Cantar sin esfuerzo alguno, inconscientemente quizá; cantar como canta el ave en la enramada, por un acto espontáneo, por una necesidad de la naturaleza; cantar así para consolar sus dolores, tal vez para olvidarlos: hé aquí a Vilinch; este es el poeta. Si Indalecio muere, el hombre habrá tenido un fín digno del sino fatal que presidió toda su existencia. Si vive, su dulce y cristiana resignación le impedirá ahorcarse cualquier día por el barrote de una venta, en una calle oscura, como Gérard de Nerval. En cuanto al poeta, ya es otra cosa. ¡Horribles compensaciones de la Providencia! Si Vilinch no hubiera sido mortalmente herido por una granada carlista, habríase deslizado su existencia tranquila y sosegada. Querido por todos los amigos, admirado por sus paisanos todos, pero admirado en cariñosa intimidad, sin ruido, ni ostentacion, el hombre, identificado con la desgracia, hubiera seguido resignadamente su carrera, mientras el poeta cantaba para sí y para los demás; para sí, derramando sobre su alma tan lacerada el bálsamo del arte y para los otros añadiendo una obra mas á la colección de las suyas, que tantos ratos de placer puro han proporcionado á sus paisanos. Llegada la hora de su muerte, y muerto Vilinch, le habríamos llorado, lo habríamos enterrado; el Diario de

San Sebastian, dado caso que entonces existiera, habría dedicado una corta y sentida necrología a nuestro poeta, y luego, al correr de los tiempos, una canción sorprendida en lábios de algun chiquillo (…). Esto hubiera pasado entonces. Hoy las cosas han cambiado. Una infame guerra (…) destruye en flor los empujes de un alma fuerte. Un vate vascongado, personificacion de todas las virtudes, poeta y justo a la vez, cae bañado en sangre, cae con ambas piernas horriblemente destrozadas por una granada lanzada desde la batería carlista de Arratsain (…). Vilinch cae, pues, herido mortalmente, ¿Quién es Vilinch? Un poeta. ¡Un hermano! exclaman Curros y Peris Mencheta. ¡Un hermano! exclaman cuantos escritores llevados por una árdua y dolorosa misión residen hoy en Guipuzcoa. Y El Imparcial y La Correspondencia de España dedican expresivas frases a Vlinch y los demás periodicos las copian, y conducido por la poderosa voz de la prensa, el nombre de nuestro poeta resuena en toda España. ¡Infeliz Indalecio! Tan inesperada honra le cuesta sus dos piernas. ¡Desgraciado! (…) ¿Qué representan, en suma, sus poesías?. Para los que no son vascongados, nada (…) nuestro lenguaje, encerrado en los estrechos límites de tres provincias hermanas, ha quedado reducido a una herencia sagrada que cuidamos con avara solicitud y de la que nos mostramos y mostraremos siempre orgullosos (…). Tal es el

lenguaje que ha empleado Vilinch en sus poesías, convirtiendo sus asperezas en dulzuras, hallando para sus conceptos una trabazon natural, sencilla y exenta de artificio, armonizando en bellísimo conjunto la esencia primitiva del vascuence con cierto sabor moderno de exquisita delicadeza (…). Hombre de muy poca, por no decir de ninguna instrucción, Vilinch es (…) un bardo solitario a quien la poesía se revela espontaneamente. Su falta de cultura no le impide en ocasiones ser poeta subjetivo, y merced á un instinto maravilloso entra sin saberlo en el terreno de la psicología (…). Una golondrina que vuela, las ruedas de una carreta que rechinan, un tipo ridículo que atraviesa una calle, cualquier incidente de la vida de un amigo; hé ahí los temas de Vilinch (…). Un barrendero le sugirió su obra maestra: Calegarbitzalliari (Al barrendero). Un tipo guipuzcoano, célebre en San Sebastián, José Domingo Campaña, especie de Falstaff y Sancho Panza, sonámbulo eterno qu ese dormia tocando el tambor en las procesiones del Corpus, inspiró á Vilinch una improvisación, otra obra maestra: ‘Mando baten gañian/ Domingo Campaña/ etzijuan utzirik/ manduaren gaña, etc’. (…) Perseguido, acosado y vencido al fin por la desgracia, en vez de llorar, rie y hace reir: prefiriendo tal vez, como Fígaro, acudir á la risa por no verse obligado á tener siempre abiertos los manantiales del llanto (…). En Francia hubiera sido Musset; en Italia, Leopardi; en Alemania, Heine. En Madrid, por tanto, hubiera sido Becquer. En Guipúzcoa no es sinó Vilinch.

Allí, entre cuatro paredes, sus poesías se espaciarán poco, pero tendrán en cambio recuerdo mas duradero; se transmitirán de generacion en generacion. ¡Imprimirlas! ¿Para qué? Las sabemos todos de memoria. (…) En el lecho del dolor donde te hallas postrado ¡pobre amigo mio! Tu espíritu fuerte no ha decaido un instante. ¿Qué importa una desventura mas al que tantas ha sufrído? Tu tumba no está, no, próxima á abrirse. Quizá la Providencia te reserve nuevas desgracias (…). ¡Animo Vilinch! Tu canto póstumo no ha sonado todavia. Dios es justo y guarda tus dias para que puedas cantar la terminacion de esta guerra (…)”.

Bilintx (1831-1876).

•

LANPERNA JANA DOMINGO KANPAÑAREKIN

RANADA HARK jo aurretik Bilintxen erreferentzia bakarra topatu da prentsan, Diario de San Sebastián-ek 1874ko urriaren 21ean Juana Bixenta Olaberen bertsoak argitaratu dituela eta Bilintxen etxean daudela salgai dioen laburra, sinadurarik gabe.

Gerora, baita bere kalbarioa amaitu eta gerora ere, dozenaka izango dira, Lore Jokoen zikloan (1845-1917) guztira 77. Tartean, zoritxarreko gizajoaren kontakizunaz harago iristen diren testuak ere argitaratuko dira, esaterako, Peña y Goñiren bigarren testu hau. 1885 da. Ordurako alargunari estanko bat jarri diote (1876), familiarentzat dirua biltzeko funtzio berezi bat egin da Printzipal antzokian (1876), Peña y Goñik bere figuraren inguruan konposatutako rapsodia bat estreinatu da (1883), bere izena jarri diote Donostiako kale bati (1884) eta orain mausoleo bat jarri nahi da bere omenez. Mausoleo horren aurkezpenerako bertsolariari buruzko testu bat eskatuko diote lagunari, eta bertan hiru oroitzapen dakartza: Domingo Kanpañarekin izandako saio zelebrea, tuterako zuen zaletasuna eta bere hiletara batu zen txarangak eragin zion zirrara.

Bilinch, recuerdos, Antonio Peña y Goñi. Euskal-Erria, XII. liburukia, 1885eko lehen seihilekoa (…) Era por los años del 59 al 61 y en un día de Miércoles de Ceniza. Había entonces la costumbre, que no se si subsiste aún, de merendar en ese día copiosamente, con

la particularidad de que los manjares se conponían en su casi todalidad, de mariscos, descollando entre estos, las lampernas, las lapas y unos moluscos largos y estrechos, en forma de calzoncillo, que se conocían con el nombre de déitus. La merienda se verificó en la casa de Arsuaga, sita en le paseo de Atocha, y allí pude ver una singularísima y chistosa competencia poética entre Indalecio Bizcarrondo y el entónces popular y nunca bien ponderado Campaña. Para que se vea que nada invento, hago memoria de algunos de los asistentes y recuerdo á Ramon Emparanza, mi tio Domingo Peña, Arsuaga, José Javier y Policiano Serrano. Sentados todos á la mesa, y entre mariscos y libaciones, comenzó de pronto Campaña la pelea dirigiendo á Bilinch una redondilla satírica en bascuence.

Aurrez aurreko eta urruneko interpretazioa ELKAR ULERTZEKO Idoia Gillenea Mujika > 647 438 648 Zinpeko itzultzailea eta interpretea / Zuzendaria

El famoso sacristán de San Vicente, el cataléptico Campaña, que se dormía de pie tocando el bombardino en pasacalles y procesiones, y á quien yo ví más de una vez en la Fraternal, quedarse aletargado jugando al billar, en el momento de volver la cara para escupir, cuando se preparaba á dar un tacazo; Campaña, vuelvo á decir, tenía sus puntas y ribetes de poeta y no sin razón, porque improvisaba con facilidad y aderezaba el chiste con presteza. Bilinch y Campaña fueron los héroes de la merienda á la que me refiero, y allí, en casa de Arsuaga, pude apreciar de cerca la prodigiosa facundia de Indalecio, su sátira punzante y fina y el arte naturalísimo y persuasivo con que aparejaba los versos (…). La réplica de Bilinch surgía de sus lábios como una centella. Mientras Campaña hablaba lentamente, con su respirar ruidoso de apopléjico, Indalecio componía en el acto la contestación. Y era de ver á aquellos dos séres tan extraños y diferentes, obeso el uno y receptáculo de malos humores como Falstaff, delgado el otro y con cara de sátiro averiado, insultándose mutuamente, poniéndose de relieve los defectos físicos y cruzando entre sí un fuego granjeado de denuestos, en los cuales la gracia, la oportunidad y el calor y la expresión de los conceptos poéticos formaban admirable conjunto y no dejaban punto de reposo á la hilaridad de los concurrentes”. En esa ocasion conocí, como digo, al poeta. En el café de la Marina conocí al hombre; y le conocí embebido en el vicio que por entonces le dominaba: en el juego.

No se vaya á creer que Bilinch jugaba por el afan del dinero (…) odiaba los juegos de azár. Lo que Indalecio buscaba en el juego, era la lucha del amor propio (…). Adoraba el tute entre dos y tenia delirio por el tute alternado entre tres, llamado la pincheta. Toda su irasci-

bilidad de artista aparecia en estas ocasiones y dejaba ver al desnudo al hombre nervioso, casi histérico, que la fortuna del contrario ponía fuera de sí (…). Yo les acompañe muchas veces, pero mi intervencion fué con frecuencia origen de disputas sin cuento por reunir yo, como jugador, las mismas desdichadísimas condiciones del pobre Bilinch. (…) El tercer recuerdo que conservo del infortunado vate quipuzcoano, es el último y el más fuerte. Tocóme asistir á su entierro y recibir en el fúnebre acto una de esas emociones que nunca se olvidan. Numerosa asistencia se reunió en la nave de Santa María, donde descansaba el cuerpo magullado del pobre Indalecio. Todos sus amigos acudimos allí á darle el último adios. Terminada la ceremonia, salió de la iglesia el cortejo, y al llegar en frente del teatro Principal del cual fué Bilinch conserje durante muchos años, incorporóse á la comitiva una pobre, una humilde charanga que ejecutó al instante una marcha fúnebre. Aquel metal estridente y desafinado, aquellos desgarrados acordes penetraron en mi alma con tal fuerza (…) al ver á aquellos pobres menestrales que unian al duelo general, su particular manifestacion, en la forma más expresiva del sentimiento; al oir aquella ejecucion burda y descuidada, me pareció que el alma del pueble se cernía sobre el féretro de Bilinch y lo cubria de lágrimas (…) traian á la memoria la naturaleza esencialmente popular del vate guipuzcoano.

•

POETA ERROMANTIKOEKIN HUNKITZEN ZEN BAT-BATEKO BERTSOLARIA

ALANTZAN JARRI IZAN DA Bilintx zenbateraino aritzen zen bat-batean, eta horren aurrean Zavalak Peña y Goñiren bigarren testu hori seinalatzen zuen. Bat-bateko bertsolaria bazela erakusten duen bigarren testu bat ere topatu da, ordea, Fernando López-Alenek8 sinatua. Sei orduko saioa aipatzen da bertan.

Bestalde, ez dago ukatzerik bertsolari ezohikoa izan zela Bilintx. Benito Jamarrek9 literatur tertulia baten bueltan gogoratzen du, Becker edo Aguileraren poesiarekin erabat hunkiturik, eta haien mailara iristen zen poesia sortuz. Batean sagardoaren bueltan, beste batean helatua bikaina ateratzen zuten kafetegi batean, bertsolariaren bizitzan dena ez zela tragedia izan ere ikus daiteke bi testu horietan. ———————————— 8. Fernando Lopez Alen (1866-1910) ziklo honetako sinadurarik jorienetakoa izan zen bertsolaritzari buruzko prentsan. Idazle eta pintore, Donostiako Udal Liburutegiko eta Euskal-Erria aldizkariko zuzendari, Donostiako Lore Jokoen antolaketarako taldeko kide, bertso-jartzaile gisa hainbat sari irabazi zituen. 9. Benito Jamar (1848-1900) antikarlista eta errepublikazale garrantzitsu bat izan zen Gipuzkoan. La Voz de Guipuzcoa egunkariaren sortzaile, bertan eta hainbat liburutan eman zuen argitara bere ideario politikoa.

“Le leí las rimas de Becquer y las Elegías de Aguilera. Aún recuerdo la intensa atención con que seguía Vilinch la lectura: aquello era más que poner atención: era desprenderse de toda su alma para identificarse con el alma del poeta”, Jamar. 81

Cosas del País. Oriamendi, Fernando López Alén, Euskal-Erria, 1907ko lehen seihilabetekoa Durante el invierno del año 1863 se expendió en esta cacería una sidra tan magnífica y excelente, que hizo época. Uno de los domingos de aquellos felices días asistió á saborear el pajizo liquido un buen puñado de donostiarras, formando parte del agradable grupo el celebrado é inolvidable Bizcarrondo. Más de seis horas estuvo improvisando el popular Indalecio, haciendo morder polvo á cuantos caseros se aventuraron á compartir con él aquella expontánea sesión de bersolaris La gracia, la inspiración y el chiste agudo é ingeniosisimo, brotó á borbotones de los labios del incomparable Bilinch. Llego la una de la madrugada, y caseros y donostiarras, mezclados en la más fraternal armonía, continuaban a la intemperie en el sitio de A ‘ liñategui’, (sin importarles un ápice la temperatura glacial de aquella noche) disfrutando con la mayor alegría lo que escuetamente hemos consignado.

Sobre la poesía vascongada Benito Jamar, Euskal-Erria, 1906ko bigarren seihilekoa (…) á uno de ellos conocí y traté yo; al más sensible á lo bello, al más tierno, y al mismo tiempo, por uno de esos contrastes misteriosos de la naturaleza humana, al más mordaz: conocí y traté á Vilinch. Parece que lo estoy viendo. En aquel cafe Oriental de la calle Esterlines, célebre por sus helados, nos reuniamos horas que nadie acudia allí, varios aficionados a la literatura. Yo era un niño; Villinch era ya hombre entrado en años. (…). Vilinch nos recitaba sus tiernos versos. Allí conoció las Doloras de Campoamor; quiso cultivar el género, y fracasó. No era esa la lira que debía él pulsar. Pero yo le leí la poesía que aquella alma se podía asimilar, le leí las rimas de Becquer y las Elegías de Aguilera. Aún recuerdo la intensa atención con que seguía Vilinch la lectura: aquello era más que poner atención: era desprenderse de toda su alma para identificarse con el alma del poeta. ¿Qué salió de aquella honda emoción producida en el espíritu de Vilinch por aquellos sentidos y profundos versos de los dos grandes poetas castellanos? Salió algo que murió con Vilinch, algo muy superior á todo lo que él escribiera: composiciones que él nos recito, dignas de Becquer y del autor de las Elegías. (…). •

BILINTX. Bitoriano Iraolaren marrazkia, 1885ean Euskal-Erria aldizkarian argitaratua. Iturria: XDZ.

LEHEN KRONIKAK

BERTSOLARITZA EUSKAL NORTASUN IKUR GISA hartu zuten lehen euskal kulturgileek, eta honenbestez, Europan bakoitzak bere kultura popularrarekin egin zuen bezala, kultura herrikoiaren adierazpena kultura jasoaren parametroetara gerturatzeko ahalegina eman zen. Abbadie izan zen lehena, XIX. mendearen erditik aurrera, Iparraldeko Lore Jokoen antolaketarekin. Poesia idatziaren lehiaketari bertsolaritzaren moldeak jarri zizkion, eta idatziaren ondoan bat-bateko bertsolari lehiaketak antolatzeari ekin zion. Era berean, bertso saio horiek herriko plazatik frontoira eraman zituen, harmailetara ikusle gisa garaiko handikiak gonbidatuz. Hurrengo pausoa 1876ko Foruen Galeraren ondoren etorri zen. Honek ekarri zuen erreakzio kulturalistaren baitan Hegoaldeko instituzioek ere Lore Jokoak antolatzeari ekin zioten. Frontoitik antzokietara aldatu ziren saioak, jende jantziak ikuskizun modernoaz zuen ulerkerak espazio itxia, publikoarekiko hartu-eman formalagoa eta ikuslearen posizio zurrunago bat eskatzen baitzituen. Bestalde, literatur genero baten tratamendua eman nahi izan zitzaion saioaren egituraketari: ariketa nahiz balorazio irizpide sofistikatuagoak, elkarren kontra baino ikusleriari begira bideratutako jarduna eta abar. Eta eredu berria loratzearekin bat-bateko bertsolaritzaren inguruko arreta mediatikoaren hazkunde nabarmena eman zen. Izatez, mendearen hirugarren hamarkadatik aurrera topa daitezke bertsolaritza ukitzen duten testu zaharragoak, baina Etxahun, Iparragirre edo Bilintx bezalako figuretan zentratzen dira bat-bateko bertsolaritza oso bazterrean utziz, edo nozio orokorrak ematen dira saio konkretuen berri eman gabe, edo saioren bat deskribatzen da, baina bertsolarien izenen nahiz jorratutako gai zehatzen berririk eman gabe. Abbadiek Iparraldean Jokoak martxan jartzean ere, askoz arreta handiagoa eskaintzen zioten medioek idatzizko lehiaketari edo pilota partidari, bat-batekoari buruzkoak aipamen soilean utziz. Hegoaldean, ordea, 80ko hamarkadatik aurrera lehen kronikak azalduko dira. Jendartea, eta, ondorioz baita kazetetarako idazten zutenak ere, hasiak ziren bat-bateko saioa ikuskizun moderno gisa hautematen, baloratzen eta prentsan kontatzeko modukotzat hartzen.

LEHENGOA FRANTSESEZ (1870)

ERTSOLARITZARI BURUZKO TESTU ZAHA RRENEN ARTEAN frantsesa zen nagusi eta lehen kronika ere hizkuntza horretan argitaratu zen.Izatez, artikulu zientifiko bat zen, eta ez kazetaritza testu bat. Argitaratu zuen aldizkariak ematen digu zentzu horretan lehen zantzu erabakigarria: Revue de Linguistique et de Philologie comparée hizkuntzalaritzan eta filologian espezializatutako hedabide bat zen. Testuaren sinaduran bigarrena Julien Vinson (18431926) hizkuntzalari eta folklorista zen, kazetaria beharrean. Paristarra zen sortzez; kanpotik ekarritakoa izan da, beraz, lehen kronika hau ere, aurretik aipaturiko bidaiari eta ikerlari atzerritarrak ez bezala Vinson euskaldunduriko egile bat izan arren. Izan ere, Baionako Basozain Nagusi postua atera zuen 1866an eta ordutik euskararen nahiz euskal gaien ikerketan murgildu zen buru-belarri. Bere euskal bibliografia (Essai d’une Bibliographie de la Langue Basque) famatuaz gain (1891, 1897an osatua) euskarari, euskal folkloreari eta bertako historiari buruz dozenaka artikulu argitaratu zituen beste hainbeste mediotan, tartean Iparraldeko garaiko egunkarietan edo Euskaltzaindiaren Revista Euskara aldizkarian. Baina, era berean, garaiko euskaltzale ilustratu gehienak (Luis Luciano Bonaparte, Arturo Campion, Sabino Arana, Jose Manterola…) hasarraraztea ere lortu zuen: Foruen aurkakoa zen, atzerakoiak zirelakoan; Vascoiberismoaren aldeko argudioen zientifikotasuna zalantzan jartzen zuen, eta baita euskal baladen inguruko ikerketarena ere… Euskal Herritik salbatzea merezi zuen bakarra euskara zela eta euskarak salbaziorik ez zuela, modernitatearekin uztartu ezinezkoa zelako, gaineratu izan zuen bere postura laburbiltzeko.

Artikulu zientifiko bat izanagatik, testuak ez dio kronika bat izateari uzten. Honela, tokia izenburutik bertatik zehaztu ondoren, data, ordua eta iraupena eskaintzen ditu, “Inprobisazio saioa irailaren 14an, asteartea, arratsaldeko lauretan hasi zen eta hiru ordu luze iraun zuen”; publikoari ere erreparatzen dio, “Jende multzo handi bat bildu zen herriko plazan eta harmailetan (leku berean egiten dira esku pilota partidak ere) eta dauden eserlekuak herriko agintariek eta kanpoko gonbidatu bereziek hartu zituzten”; eta parte har-

tzaileen, ariketen eta gai-jartzailearen berri ere ematen du, “Hamalau partaide aurkeztu ziren, binaka hartu zuten hitza eta aritu ziren beren artean eztabaidan M. D’Abbadiek emandako gaien gainean”.

Azken buruz burukoaren kontakizuna dator ondoren, eta hemen maila xeheago batera jaisten da, giroa, bertsoen dema eta bertsolarien jarrerak zorroztasunez jasoz: “Saria biren artean banatu zuten, Ibarra izeneko Jatsuko zapatagile baten eta 24 urte inguruko neskatxa baten artean. Neska Azkainekoa zen eta Maria Osollo edo Osorio dira bere izen-deiturak. Elkarrekin egin zuten azken norgehiagoka: hika egitera behartu zituzten eta ezkontza eskabide bat izan zen jorratu zuten gaia. Hasieran lotsagabe hasi zen neska, zakar samar ere bai, baina eztabaida luzearen buruan eta mutilaren maitasun adierazpenei esker amore eman zuen. Bi irabazleak elkarri besotik helduta aurkeztu ziren epaimahaiaren aurrean saria jasotzera: jendeak eromen izugarriarekin egiten zien txalo”.

Saria jasotzera besotik helduta agertu ziren bi irabazle horiek Piarres Ibarrart Bettiri (1838-1919) Jatsukoa eta Mari Luixa Erdozio

(1846-1925) azkaindarra ziren. Ibarrartek, lanbidez zapataria, hainbat sari irabazi zituen Iparraldeko Lore Jokoetan bai bat-batekoan bai jartzaile gisa, eta dezenteko sona bereganatu zuen bere bertsoak garaiko egunkarietan eta Manterolaren kantutegian argitaratu zirelarik. Erdoziok ere, Iparraldean ezagutzen den bat-bateko emakume bertsolari antzinakoena, laboraria ogibidez, bat-batekoan lehen saria lortuko zuen berriro 1875ean eta hirugarrena 1884an. Vinsoni deigarria egin zitzaion emakume bat bertsotan ikustea: “Ez da ohikoa emakumeak jendaurrean inprobisatzen ikustea. Oraindainokoan Hondarribiko neska gazte bat baizik ez zuten ikusi hemen egiteko horretan, baina ondoko hiru urteetan ez da berriro agertu”.

Eta arreta gehiago jarri zion Erdozioren deskribapenari:

“Mademoiselle Osorio nahikoa polita da; beltzarana, gorputz txikikoa, bizia eta espirituala; entzuleei asko gustatu zaie: sentiberagoa ez agertu izana deitoratu dute”.

Edozein kasutan, bertsolaritza ere ez zen libratzen Vinsonek euskal kulturaz zuen ikuspegi garratzetik: “Euskaldunek inprobisaziorako dohain miresgarria dute, nahiz eta, egia esan, erabiltzen dituzten ideiak motz samarrak izan, errimak kamutsak eta bertsoak hankamotzak. Baina kantatu egiten dituzte eta gauza jakina da musikarekin janzten denean poesiak mirariak egiten dituela”.

Concours de poésie basque en Sare en 1869, Julien Vinson, Revue de Linguistique et de Philologie Comparée (1870) La séance d’improvisation a commencé a quatre heures du soir le mardi 14 septembre; elle a duré trois heures entières. Un grand nombre de curieux étaient massés sur la place (emplacement pour le jeu de paume) et sur

les galeries oú des siéges réservés étaient occupés par les autorités locales et par quelques étrangers privilégiés. Quatorze concurrents se sont présentés; succesivament, deux à deux, ils ont pris la parole, discutant l’un avec l’autre, sur les sujets que le président, M. d’Abbadie, leur indiquait à mesure. Les Basques ont une merveilleuse faculté d’improvisation: ile st vrai que souvent les idées sont médiocres, les rimes insuffisantes et les vers boiteux; mais cela se chante et l’on sait que la poésie, grâce à la musique, peut opérer des prodiges. La prime a été partagée enre un cordonnier nommé Ibarra, de Jatxou, et une jeune fille, du vingt-cinq ans environ, qui a déclaré se nommer Maria Luisa Osollo ou Osorio, d’Ascain. Ils avaient lutté ensamble à la fin de la séance: on leur avait imposé l’obligation de se tutoyer. Il s’a gissait d’une demande en mariage: la jeune fille, d’abord cruelle et farouche, s’est rendue, après une assez longue discussion,

Julien Vinson (1843-1926).

aux prières de l’amoreux. Les deux vainqueurs se sont présentés en se donnant le bras, devant les juges pour recevoir le montan du prix: la foule les a frénetiquement applaudis. Ile st assez rare que des femmes improvisent ainsi publiquement; jusqu à present, on n’avait encore vu prendre part au concours qu’une jeune Espagnole de Fontarabie qui n’a plus paru depuis trois ans. Mlle Osorio est assez jolie; trés brune, de petite taille, vive et spirituelle, elle a plu à tous ses auditeurs: on a seulement regretté q’elle n’ait pas été plus émue. – Je n’ai pu recueillir aucun des dialogues improvisés que leurs auteurs du reste avaient complèment oubliés quelques moments après avour cessé de chanter (…)”. •

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango.eus www.durango-euskaraz.eus

EUSKARAZ GAZTELERAZ BAINO LEHENAGO (1880)

USKARAREN KOMUNITATEA TXIKIA eta ertzekoa izanik, oso berandu sartu zen gure hizkuntza prentsan. Izatez, bertsolaritzaren hedabideratzea hizkuntza berarena baino goiztiarragoa izan zen: bertsolaritzari buruzko prentsako lehen testua, esan bezala, 1823an argitaratu bazen, euskarazko prentsako lehen testua 1834an argitaratu zen (‘Erritar maiteac’. El Correo del Norte. 1834ko maiatzaren 5ean). Esan bezala, bertsolaritzaren inguruko prentsako testurik zaharrenetan, XIX. mendearen lehen erdian eta hurrengo bi hamarkadetan, frantsesa izan zen hizkuntza erabiliena. Gaztelerak hartu zuen toki hori 1870eko hamarralditik aurrera, besteak beste Bilintx eta Iparragirreri buruzko testuekin. Eta euskara ez zen nagusituko XX. mendeko Aitzol eta enparauen Lehen Euskal Pizkundearen olatu Jeltzalea iritsi arte (1920ko eta 1930eko hamarkadak).

Euskara atzetik eta berandu ibiliko da beti, bada, Euskal Herriko kazetaritzaren historian. Bertso kronikari dagokionean, ordea, euskarak aurrea hartu zion gaztelerari, egun gutxiko aldeagatik izan bazen ere: Klaudio Otaegi (1836-1890) zegamarrak sinatu zuen Euskal-Erria aldizkarian 1880ko irailaren 2an, Bertsolariak Ondarrabian izenburuarekin. Bertsolaritzaz prentsan euskaraz argitaratutako lehen testua ere bada hau. Gaztelerazko lehen kronika ere Euskal-Erria aldizkarian atera zen, 1880an baita ere, baina irailaren 26an sinatuta. Otaegik, familia pobrekoa izanagatik, herriko organo-jotzaile plaza atera zuen 14 urterekin eta Gasteizen irakasle ikasketak egin ondoren, 22 urterekin, irakasle plaza Hondarribian. Euskaltzale porrokatua izan zen eta bere maisutza lanetan haurrei dotrina eus-

karaz irakasteko metodo bat garatu zuen. Louis-Lucien Bonapartek bere berri izan zuenean laguntzaile gisa hartu zuen euskalkien inguruan eginiko hainbat ikerketatan landa-lanak egiteko, eta harreman luze bezain estua izan zuten. Euskal-Erria aldizkarian sorreratik izan zen kolaboratzaile. Bertso jarri ugari argitaratu zituen, euskarazko itzulpen batzuk eta baita kazetaritza testuren bat edo beste ere. Aldizkariko kolaboratzaile euskaldun gehienek elebitan argitaratu ohi zuten, baina nagusiki gazteleraz. Otaegik, ordea, denak euskaraz idatzi zituen. Kronika eskutitz gisa dago idatzia, Euskal-Erria aldizkariko zuzendari Jose Manterolari zuzendua. Saioaren atarikoekin ekiten dio, bertsolariak zein ziren zehaztuz, eta balkoitik balkoirako saioaren berri ematen du. Librean egindako saioa da, bertsolaritza ikuskizun moderno gisa instituzionalizatu aurretiko ereduari jarraitzen diona, ez dago sariketarik, eta, ondorioz, ez dago epaimahaiko, sari banaketa eta gisakoen aipamenik. Aitzitik, gaia bai jartzen zaie eta bertsoen zenbaketa ere badakar, bai goizeko saioarena eta baita arratsaldekoarena ere. Bertsotan esandakoen nondik norakoak ez ezik, jendearen erreakzioak ere jasotzen ditu kazetariak. Entzutera bi mila lagun bildu omen ziren.

Bersolariak Ondarrabian, Klaudio Otaegi, Euskal-Erria (1880) Manterola jauna: Aspaldi ez da izan, nire adizkide maitea, Ondarrabian, aurten bezelako pestarik, batezere euskal-izkuntz, bere lege ta oitura zar eta ondasunai dagokien gauzen gañean; bada Ayuntamentu edo Batzarre argidotarrak, ezaguturik zeñen on dan antziñako

jostaera egogiak berriztzea gaurko denbora naasi oetan, ekar erazi ditu bi bersolari obeenetakoak (…). Atzo goizean etorri ziran Udarregi eta Gorria, pozez beterik, gusto eman naiean, eta aurkeztu zitzazkion Alkate jaunari, diosala egitera eta galdetzera zer punturen gañean, non eta nola nai zuen neurtutzea beren indarrak. Eranzun zien, ongietorria egiñaz, arratsaldeko iruretan izango zala jostaera ori eta orduan esango zitzaiela zeren gañean mintzatu bear zuten. Bereala zabaldu zan uri chit Noble, Leial, Suspar eta beti Piel onetan berri au, eta baserririk urrutienetatik bildu zan alako moduan jendea ezik kale ta eche guziak bete ziran berealase. Biek leio banatan aurrez aur, asi ziran eskerrak emanaz Batzarre, kabildu eta jende guziari, eta aditzera eman zuten bazekitela Uri onek daukazkiela bere eskutarmak galanki apainduak, izandu zituelako lengo denboretan asko ume erne eta azkarrak, ala ichasoz nola idorrez, zekizkitenak bere bizia ematen erlijio eta libertadeen onean, eta aurrera ere, beren ustean, izango dutela ondorengoak aen antza (…). Udarregik esan zion bere lagunari, kopla eder baten bidez, mintzatu bear zirala euskal-erriari dagokion jolasgairen gañean, eta orretarako iruditzen zitzaiola punturik egokiena Gurutzea eta Arbola. Ez nezake ezan iñolaere emengo jendearen otsarea, chaloak eta irrintziak aipamen au aditzean bersolari aiñ egoki eta aion gordiñ aren aotik. Abian eranzun zion Gorriak, batere zorrik etzion beste berso batekin, eta instante onetatik bukaeraraño etzan aspertu jendea chaloka, bibaka eta ojuka, aliketa azkeneko bersoarekin

Klaudio Otaegi (1836-1890).

aditzera eman arte illunabarrean egingo zutela beste tekiñaldi bat, ikusirik aiñ atsegiñ aundiarekin izandu zirala adituak beren itzalkarrak. Ordu bat iraun zuen lendabiziko zall onek, eta denbora onetan bota zituzten, gelditu gabe eta supituan, 55.na berso, bakoitza zortzi oñekoa (…). Zazpietan asi ziran berriz, eta zortzirek bitartean bota zituzten, bien artean, 121 berso, neurri bainatan batzuek, zeñ baño zeñ obeagoak (…).

•

ANTZOKI ZAHARREKO SAIO HANDI HURA (1880)

TAEGIK, bere testuaren amaieran, umiltasunez desenkusak eskatzen zizkion Jose Manterola Euskal-Erria aldizkariko zuzendariari kronika bidali izanagatik: “Barka egidazu atrebentzi au, eta agindu zure adizkide ta serbitzariari”. Formula protokolario bat zen zegamarrarena, baina ez ziren alferrikako hitzak, Manterola eta Euskal-Erria ez baitziren edozer gauza izan. Lehen Euskal Pizkundearen olatu foruzalean, bestelako egiturarik ezean, euskararen aldeko elkarteak eta elkarte horiek sorturiko aldizkariak izan ziren mugimenduaren artikulatzaile nagusiak, eta horien artean, iraupenez eta izan zuen eraginagatik Donostiako Euskal-Erria (1880-1917) aldizkaria izan zen garrantzitsuena.

Jose Manterola (1849-1884), berebat, aldizkariaren sortzailea eta lehen zuzendaria izan zen. Bere aita, Gregorio Manterola, Gipuzkoako diputatu nagusi izana zen, eta etxetik zetorkion kulturzaletasuna. Valladolid, Zaragoza eta Madrilen Filosofia ikasketak osatu ondoren Madrilgo La Paz foruzalean eta Aurrera liberalean hasi zituen bere kazetari lanak. Hogeita hamar urte eskasekin Euskal-Erriaren sortzaile eta zuzendari lanetan hasi aurretik, Donostiako Diario de San Sebastián egunkariko zuzendari (1873-1877) eta Donostiako Udal Liburutegiko zuzendari (1876) lanetan aritu zen eta bere Cancionero Vascoren hiru liburukiak osatzeko beta ere izan zuen (1877-1880). Oso gazterik hil zen arren, funtsezko figura izan zen garai hartan euskal kulturak bizi izan zuen irakinaldian, eta bertsolaritzari ekarpen garrantzitsuak egin zizkion: bere kantutegiarekin ordura arteko bilduma konpletoena osatzeaz gain (hainbat bertsolari klasikoren biografiak jaso ziren lehen aldiz bertan), Hegoaldean indarrik handiena izan zuten Lore Jokoen, Donostiakoen, lehen antolatzaileen taldeko kide izan zen, Euskal-Errian bertsolaritzari toki garrantzitsua eskaini zion hasieratik (hurrengo hamarkadetan bertsolaritzaren euskarri mediatiko printzipala izan zen aldizkari hau ehunka testurekin), edota bertso-kronikaren oinarriak finkatuta utzi zituen. Testuak atarikoekin ekiten dio tokia deskribatuz, parte hartuko duten sei bertsolariak zerrendatuz, epaimahaiko kideekin beste hainbeste eginez, bertsolariak nahiz jendea nola eseri diren deskribatuz, antolakuntzan aritutako Canuto Ignacio Muñozen sarrera hitzaldia osorik jasoz, hasierako agurra epaimahaiko lehendakari gisa Alkain bertsolari beteranoari egokitu zaiola azalduz… Eta xehetasun maila horri eusten dio aurrerantzean ere: ariketa bakoitza esplikatzen du, bakoitzean parte hartzen duten bertsolarien ordena zehazten, edota entzuleriari gehien gustatu zitzaizkion bertsoaldiak zein izan ziren azpimarratzen. Hainbat kontu dakartza, baina berritzaileenak, ordura arte inongo testutan jaso gabeak, bertsolarien bertsokerari buruz egiten dituen

100

erreferentziak dira. Horrela, Otaño eta Gorriyaren ondotik datozen Pello Errota eta Udarregiren estiloa deskribatzera animatzen da, esaterako, eta bigarrenaren inguruan soslai moduko bat ere eskaintzen du. Analisia ere eskaintzen du, dezenteko ezagutza maila erakusten duena: Udarregi bertsoaldi batean neurri ezberdineko doinu batera aldatu arren Pello Errotak arazorik gabe jarraitu ahal izan ziola kontatzen du, hurrengo ariketa, hamarreko handikoa, eska daitekeen zailenetakoa dela, esperimentu gisa oinak emanda (pie forzado dio berak) ere aritu direla bertsolariak eta aise moldatu direla… Egungo kroniken ikuspegitik exotiko samarra den alderdiari erreparatzen dio, bertsoen abiaduraren neurketarekin. Eta, azkenik, sari banaketaren ondotik, iluntzeko hamaiketatik aurrera Pello Errotak eta Udarregik burutu zuten saioaren kontakizunarekin ixten du testua kazetari donostiarrak, zehatzago esanda, azken saio horretan antzokiko giroak goia nola jo zuen deskribatuz. Hurrengo urtean Euskal-Errian argitaraturiko gisako beste hiru kronikarekin eredua jarrita utziko du Jose Manteroak10.

Una fiesta euskara, Jose Manterola, Euskal-Erria (1880) El domingo último, 26 del corriente, se verificaron en el Teatro principal de San Sebastian, el anunciado concurso de bertsolaris-improvisadores, y la solemne distribución de premios (…). El bellisimo coliseo de la Calle Mayor, propiedad del Excmo. Ayuntamiento, hallábase engalanado como en los dias de gran fiesta; Elegantes guirnaldas de verde laurel,

———————————— 10. Euskal-Erria (1881 maiatza), Jose Manterola, ‘Variedades euskaras/Un concurso de improvisadores vascos’. Euskal-Erria (1881 iraila), Jose Manterola, ‘Fiestas euskaras de Irún/Concurso de bersolaris’; Euskal-Erria (1881 iraila), Jose Manterola, ‘Una fiesta euskara’.

101

convenientemente entrelazadas con flores, ornaban los antepechos de los palcos y las galerias; á trechos se ostentaban, circuidos de banderas, los escudos de los principales pueblos de la provincia (…) en los proscenios aparecían cuatro grandes coronas de laurel, con los nombres de Larramendi, Etcheberry, Astarloa y Humboldt (…). Poco despues de las once de la mañana se presentaban en escena, acompañados de varios miembros de la Comision, y de su Jurado especial, los bersolaris Pedro Elicegui el molinero de Asteasu, José Bernardo Otaño, de Cizurquil, José Martin Udarregui, de Igueldo, Juan Bautista Aurquia Gorriya, de Usúrbil, e Isidro Arancegui y Francisco Echeberria, ambos de San Sebastian, que fueron saludados por el público con una salva de aplausos. Los espectadores ocuparon inmediatamente sus asientos (…) los improvisadores ocuparon los suyos respectivos, y entre los individuos de la Comision ocupó el puesto señalado el Jurado especial nombrado para esta pacifica lid, compuesto del Presidente, Juan Manuel Alcain, respetable anciano de mas de ochenta años, afamado bersolari de otros tiempos (…). (…) el Presidente del Jurado abrió la sesion con una improvisada estrofa de diez versos (amar puntukoa), dando las gracias á la Comision (…) señalando á los bersolaris el órden en que debían terciar, y autorizando á dar comienzo á los que formaban la primera binca (…). La sola presencia de Otaño y Gorriya despertó vivamente la curiosidad del público, que les conoce de anti-

102

guo, y su peroracion, ya grave, ya chispeante, delicada ó intencionada, fué interrumpida repetidas veces con grandes salvas de aplausos. Las estrofas mas sentidas y de mayor mérito, fueron indudablemente las que dedicaron á recordar los servicios y las virtudes del padre de uno de ellos (Otaño), antiguo y afamado bersolari, á quien tienen hoy arrinconado en el hogar la edad y los achaques (…). A Otaño y Gorriya sucedieron en el palenque los populares improvisadores Pedro Elicegui, el molinero de Asteasu, y José Martin Alcain, Udarregui, de Igueldo, que figuran ho yen primera línea entre los mejores bersolaris del pais. Agudo, punzante y mordaz el primero, grave, sesudo y pausado el segundo, el contraste era completo, y la lucha no podía menos de ser presenciada con interés. Desde la primera estrofa, Pello, comenzó por arrancar grandes aplausos, por la decision y valntia con qu ese lanzaba á la pelea, y con su viveza y pasion, comunicó el mismo ardor á su contrincnate Udarregui, que aunque algo mas parado, no le vá en zaga; en intencion y facilidad. Udarregui es el verdadero tipo del improvisador bascongado: grave y sesudo de ordinario, intencionado cuando se le hiere, incansable en la lucha, que le presta cada vez mayores bríos, como el olor de la pólvora y el ruido del combate encienden el ánimo del guerrero, hábil en la polémica, con una gran dósis de esa gramática

103

parda y esa filosofia práctica sui genéris, que distingue á nuestros caseros, hasta con una entonacion especial, de oscuro colorido, puede ser presentado, por todo este conjunto de cualidades, como uno de los ejemplares mas tipicos que quedan de esta antigua raza de improvisadores populares.

104

El número de estrofas por Udarregui y el Molinero ascendió á 37, por cada parte, dándose el singular caso de que, el primero, en los últimos momentos de la lucha, y despues de dada ya la órden de suspencion, cambiase repentinamente de tono y metro, sin que se alterase en lo más mínimo por esta mudanza su contrincante, que, sin pérdida de momento, contestó con la misma decision y el mismo aplomo en el metro elegido por Udarregui. Grandes aplausos pusieron término á esta primera parte de la sesion, que fué escuchada con religioso silencio y con general interes (…). La sesion dió fin á la una menos cinco minutos con una estrofa del Presidente de la fiesta, aplazando para la noche el fallo del Jurado (…). Hé aquí, ahora, un resúmen del número de versos improvisados en la HORA Y MEDIA próximamente que duró la sesion: (…) que hacen un total de 150 estrofas, mas 31 con pié forzado, que suman un total de 1.810 versos. Es decir, sobre DOS VERSOS POR MINUTO. ¿No es esto admirable? A las ocho y media de la noche (…). El teatro se hallaba lleno de bote en bote, qn términos que hubo necesidad de cerrar el despacho de billetes á primera hora, y los palcos y butacas, así como el anfiteatro y galerias, en los que tenía honrosa y magnifica representacion el bello sexo, ofrecian un aspecto soberbio (…) se presentó en el palco escénico el Jurado de los bersolaris, cuyos mienbros expusieron en verso el fallo del tribunal, que acordo

105

Jose Manterola (1849-1884).

considerar como uguales, en primer término, á los cuatro improvisadores Elicegui, Udarregui, Otaño y Urquía (…). El Orfeon municipal cantó despues el precioso aire bascongado, Juana Vishenta Olave, letra del inolvidable Vilinch, música del Sr. Sarriegui, que hubo de ser repetido á instancias del público (…). Diremos únicamente para concluir, que terminado el programa oficial de la funcion, los bersolaris Pedro Elicegui y Martin Udarregui se prestaron expontáneamente á una nueva sesion de improvisacion, que duró hasta despues de las doce, y en la que ambos disertantes demostraron sus especiales condiciones, produciendo verdadero entusiasmo en el público, que les escuchó con verdadero deleite, y les colmó de atronadores aplausos; obsequiándolos con abundantes cigarros y llenando la escena de boinas y de sombreros”.11 ———————————— 11. Bistakoa da bertsolaritzak sekulako sua pizten zuela garai hartan. Garaiko kazetaritza estiloa puztu samarra ere bazen, eta norbaitek pentsa lezake Manterolaren hitzek joera hori izango ote zuten, baina Printzipal Antzokiko saioaren biharamunean ‘Euskarazko itz-jostaldiak Donostian. Sariak’ izenburupean Diario de San Sebastián-en Pedro Soraluzek sinatzen duen testua irakurrita argi gelditzen da ezetz. Honena bai dela grina eta puztu beharra: “Es la una de la noche y acabo de volver hace poco del lunch que varios jóvenes de esta Ciudad hemos ofrecido a los preclaros versolaris, que en el Teatro Principal, (que durante toda la noche ha estado atestado de gente, desde lo mas distinguido al último pescador) despues de la distribución de premios, nos han electrizado y entusiasmado con sus cantos, con sus dichos, con sus profecías, pues siempre los divinos vates han tenido la dicha de leer en el porvenir. Todo aquello me ha conmovido, me ha puesto en un estado tal que me es imposible dormir (…) El entusiasmo, el delirio, el paroxismo que hemos presenciado, nunca se borrará: baste decir que hemos asistido a la apoteosis de la madre Euskal-Erria y siempre sentiré el haber sido contenido en el palco, cuando el entusiasmo popular, y el no haber logrado soltar las coronas de laurel que adornabarn los nombres de Humbold y Larramendi, para saltar al escenario y coronar à los dos vates, el molinero de Asteasu y el koblakari de San Sebastián. Réstame el consuelo de haber sido el iniciador de aquella apoteosis, de aquel diluvio de sombreros, boinas, flores, cigarros, petacas, guantes etc., y de haber visto, lo que el gran Victor Hugo dice de nosotros: Sois un pueblo de gigantes y por donde ha pasado el padre, pasará tambien el niño”.

106

PELLO ERROTAREN SAIOA INGELESEZ (1882)

TZERRIAN EUSKAL KULTURAK sortzen zuen interesaren erakusgarri, euskara edo gaztelerazko lehen bertso kronikatik ingelesezko lehen bertso kronikara ez dira bi urte baino pasatuko. Wentworth Webster britainiarra (1828-1907) izan zen testuaren egilea. Bizibidea apaiz anglikano gisa atera arren, goi mailako ikasketez horniturik, Oxforden Master of Arts titulua zuen eskuratua, folklorista gisa lan itzela egin zuen honek bere bizi guztian zehar. Munduan zehar bidaiatu ondoren, Pirinioetan jarri zuten bere apaiz lanak betetzeko eta, 1864tik aurrera, Ipar Euskal Herrian finkatu zuen bizilekua. Berehala erakutsi zuen bertako kulturarekiko interesa, euskara ikasi eta 1865eko urtarrilerako Londreseko

Mac-Millan’s Magazinen A Basque Pastorale ikerlana sinatu baitzuen Hurt anderearekin. Euskal gaiei buruz Basques Legends (1877), Grammaire Cantabrique Basque (1900) eta Les loisirs d´un Étranger au Pays Basque (1901) liburuak argitaratu zituen. Britainia Handian, Estatu Batuetan, Frantzian nahiz Espainian argitaraturiko artikulu zerrenda amaigabea da, ordea, bere lanaren benetako neurria ematen duena. Bertako intelligentsiarekin oso harreman onak izan zituenez (Abbadie, Manterola, Vinson, Urquijo…), Euskal Herriko garaiko prentsan ere (Euskal-Erria, Euskalerriaren Alde, Euskalzale…) aritu izan zen kolaboratzaile lanetan. Ez da harritzekoa horrelako langile porrokatuak bertako jende ikasiaren artean jada oihartzuna lortzen ari zen bertsolaritzari erreparatzea. Vinson bezala, ikerlari atzerritarren tradiziotik dator Webster. Hark bezala metodo zientifikoa jarraitu ohi zuen hertsiki, eta lanik gehienak aldizkari espezializatuetan argitaratu zituen. Ingelesezko lehen kronika hau, ordea, aldizkari literario batean argitaratu zuen, Londreseko The Cornhill Magazinean. Ipuinak, bitxikeriak eta kronikak tartekatuz, garai Victoriarrean modan jarri zirenen ereduko aldizkaria zen hori, guzti haietatik salduena. Victoria erreginak ere argitaratu izan zuen bertan berak sortutako testuren bat.

Bertso kronika baino zabalagoa da testua, urte hartan Saran jokatu ziren Lore Jokoak deskribatzera dator, eta horien azterketak izan dezakeen interesa aipatuz egiten du sarrera: “(…) Euskaldun modernoen arteko joko eta jaialdiak dira agian, antzinako greziarren Olinpiadak eta joko Isthmikoak alde batera utzita, garai bateko gizartea izan zena modu gordin eta biluzi batean ikusteko hurbilketa onena (…). Galeseko Eisteddfodak jende arteko topaketen alderdi litera-

108

rioaren adibide dira, Braemargo Highlandersen bilerak, bere aldetik, kirol topaketena. Euskaldunek, ordea, buruaren eta gorputzaren aisialdia elkartzen dituzte euren jaialdietan; bertso edo prosa idazle onenarentzat saria dago eta baita bat-bateko bertsolari onenarentzat, pilota jokalari onenarentzat edota atleta onenarentzat ere”.

Eguraldiak urte hartako ekitaldi gehienak suspenditzea ekarri zuen, ordea, pilota partidak eta bertso saioa baino ez dira jokatuko. Bi orrialde eskainiko dizkio lehenengoari eta hiru bigarrenari. Abaddieren Lore Jokoen antolaketari erantzuten dio saioak, antzokian beharrean frontoian ari dira, eta antolaketa modu horri buruzko xehetasun interesgarri batzuk eskaintzen ditu testuak. Esaterako, momentuan egiten zen deiari erantzuten diote bertsolariek: “(…) Pilota jokoa amaitu berri zela (…) marinel zahar batek (…) bere eskuak tronpeta gisa erabilita, inprobisatzaileak norgehiagoka leunago batera deitu zituen. Lehenbizi, nekazari itsu bat agertu zen, Sarako Anibar, mutiko batek lagunduta (…). Ondoren, geldialdi bat egon zen eta jarraian etsipenezko murmurio bat entzun zen, beste aurkaririk ez zegoelakoan. Halere, Kanboko Pellok, ile kizkurdun gazte bat, pauso bat aurrera eman zuen eta ondoren, oihu batek hegoaldeko bertsolari famatuenetako baten berri eman zuen; Gipuzkoako Oiartzungo Elizegi Errotaria. Gero, Nafarroako Etxalarko langile bat altxa zen. Zuraideko Makharrak eta bere txanda iritsi aurretik bihotzak huts egin zion Baigorriko gizon batek osatu zuten zerrenda”.

Informazio dezente eskaintzen du saioaren antolaketa espazialari buruz; bertsolariak, frontoiko hormaren kontra, entzuleriarekiko zer altueratan dauden, epaimahaia bertsolarien eskuinera kokatzen dela… Epaimahaiko kideak aurkezten ditu, jartzen dituzten gaiak ere zehazten ditu, eta baita bertsolari bakoitzak gai bakoitzaren gai-

109

nean hartzen duen bidea azaldu ere. Berritasunik deigarriena, aurretik jaso diren kronikekin alderatuz, bertsolarien gorputz espresioari egiten dion azpimarran legoke. Honela, esaterako, umore puntua ere nabari zaio Kanboko Pello gaztearen gorputz espresioa eta epaimahaiak jarri dion rolaren arteko kontraesana azaltzen duenean: “(…). Anibar itsuak, soiltasunaren kausa defendatzen zuen bitartean, Kanboko Pello gazteak alaitasunaren alde egiten zuen (…). Pellok ikaragarri urduri zegoela zirudien, bere txapela esku artean gogorki estutzen zuen ikaragarrizko zigorra jaso izan balu bezala eta txapelari bertan legokeen azken hezetasun tanta atera nahiko balio bezala. Ondoren, oso poliki, bere bertsoa abestu zuen, alaitasunaren defendatzailea ezik beste edozer ematen zuela”.

Azken buruz burukora iristea lortzen du, ordea, Kanboko Pellok. Pello Errotaren aurka aritzea tokatuko zaio hemen. Bien gorputz espresioari erreparatuko dio berriro Websterrek: “Errotaria ez zen oso altua baina bai gorpuzkera sendokoa eta bere besoak bular zabalaren gainean gurutzatuta abesten zuen. Noizean behin, geldialdiren bat zenean, bere anaiak emandako zahatotik ardoari tragoren bat edo beste ematen zion baita. Pellok berriz, altuagoa eta argalagoa bera, bere eskuineko eskuan txapela estutzen zuen eta abesterakoan besoak zabaltzen zituen modu dotore batean. Bere lehenengo bertsoak amaitzean zeharkako begirada bat botatzen zion aurkariari, esandakoak aurkariarengan zuen eragina ikusteko; baina egiteari utzi zion, Errotaria beti prest zegoela ikusita”.

Larri dabil gaztea Pello Errota handiaren aurrean, baina epaimahaiak berdinketa ezarriko du, eta bertso supporterrek bero zorionduko dute: “(..) Udaletxera bideratu zituzten irabazleak sariaren bila; Pellori bere lagun eta miresleek besarkada eta bizkarreko zapladak ematen zizkioten, ia pusketan egiteraino”.

110

Festival among the Basques, Wentworth Webster. The Cornhill Magazine, 46. zbkia (1882) The games and festivals of the modern Basques furnish, perhaps, the nearest approach in Western Europe to what may have been their grosser and more brutal features excepted the Olympic and Isthmian games of ancient Greece. Boxing, wrestling, chariot and horse racing have no place in the assemblies of the Basques. The Eisteddfod of Wales presents the literary side of these meetings; the gathering of the Highlanders at Braemar, the athletic. But the Basques unite recreation of mind with that of body; prizes are given equally for the best prose or verse composition, to the best improvisatore, to the successful ball-player, and to the athlete (…). In the Labourd and in the neighbouring parts of Guipuzcoa and Navarre the ball games are the most keenly

Wentworth Webster (1828-1907)

111

practised, though they are common everywhere; and there the g ‘ ift and habit of improvisation is most frequent, and the coplacari, makers of couplets, or bersolari, makers of verses, contend against each other in poetic strife (… We propose now to give a brief description of this year’s fete at Sare (…). The fete was most sadly curtailed by the weather. Nothing could be done on the second and third days, and but little even on the first. The morning of September 11 opened very gloomily. It had rained heavily during the night, and in the morning rain was still falling (…). Hardly had the game of ball been concluded, and the spectators left the seats which they had patiently occupied for four hours, when the garde-champetre, a fine old sailor, mounted the wall at the end of the court, and, using his hands like a speaking-trumpet, summoned the improvisatore to a more gentle contest. First a blind old labourer, Anibar of Sare, appeared, led on by a boy (…) Then a pause and a murmur of disappointment began that there would be no other candidate; but a curlyheaded youth, Pelho of Cambo, came forward, and then a shout announced one of the most noted of the Spanish bersolari, Elicegni, el molinero (the miller) of Oyarzun, in Guipuzcoa; a labourer from Echalar, in Navarre, then stood up; then Makharra of Souraide, and a man from Baigorry, whose heart, however, failed him before it came to his turn, made up the full list (…). The candidates were successively brought forward in pairs to the edge of the wall, standing high above the

112

Pedro Jose Elizegi Maiz Pello Errota (1840-1919).

113

heads of the mass of the audience, chiefly men, in the court beneath. Then ensued a rapid consultation among the jury, and the theme for poetical debate was given out. Anibar the blind defended the cause of “Sobriety” against young Pelho of Cambo, who maintained that of “Good Cheer”. Each sang, or rather chanted, a verse at the top of his voice, to which his rival replied. The old man, in a voice somewhat broken by age, started with a stanza which might be the prelude to anything. Pelho looked horribly nervous, and squeezed his beret (cap) in his hands as if he were doomed under severest penalties to wring out the last drop of any moisture that might be in it. Very slowly he sang his first verse, looking anything but like an advocate of good cheer (…). Now came on the final struggle between Pelho and the miller, the one a French, the other a Spanish Basque, a circumstance which gave almost an international character to the competition. There was, however, but little expectation among the French that their young champion would hold his own against the redoubted victor of many a former contest. It was amid breathless silence (except on the part of some chattering girls) that the two began. The miller defended the condition of “A poor Peasant Proprietor”, Pelho that of “A Servant or Metayer (tenant) under a Good Master”. The appearance and attitude of the men were very different. The molinero is a man of barely middle height, but of Herculean build, and he stood with arms folded across his broad chest, occasionally, during a pause, taking a

114

hasty sip from a small wine skin proffered by his brother. Pelho, taller and slighter, crushed his cap in his right hand, and when singing swayed both arms to the tune in no ungraceful fashion. At the close of each of his first few verses he turned with an arch glance to see their effect on his opponent; but he discontinued this when he found him always ready. The miller sang of the blessings of independence, of the charms of ancestral property, of being at no man’s beck and call, of the rent which the tenant farmer had to pay, &c. &c. “Yes”, sang Pelho in reply; “but I have no anxiety; everything is provided for me; my master is kind and good; I don’t get into debt, and when I have paid my rent I have still money to put by. I do not borrow to cultivate my land, and have no fear of mortgage and of law-Suit”. The improvisation was very rapid. Every verse was saluted with applause; each was evidently ready as soon as his rival ceased, and began the instant that he could be heard. For some six or seven verses Pelho held his own well, but after that the physical strength of the miller began to tell. He seemed as if he could go on for ever; but Pelho was beginning to look worn and exhausted, and at the close of the thirteenth stanza the jury mercifully decided that the prize (80 francs) should be divided between them. Two verses of thanks from each to the jury, to the audience, and to M. d’Abbadie, the prize-giver, concluded the scene, and the successful competitors were hurried off to the mairie to receive the prize, Pelho being hugged and slapped and almost torn to pieces by his admiring friends. (…). •

115

116

117

FIKZIOA

CHAOREN AITOR-LEGENDE CANTABRE (1845, Ariel), Becerro de Bengoaren Señor amo imprentualista del Solfa (1875, El Solfeo), Mogelen Peru Abarka’ (1880, Beti-bat), Ortiz y San Pelayoren Episodio de un Bascongado (1884, Euskal-Erria), Zabalaren Gabon gau bat Euskal-Erriko baserri batean (1889, Euskal-Erria), Vicente Aranaren El Bardo de Uribe (1892, El Aralar), Txomin Agirreren Iru Erezi (1898, Euskalzale) eta Garoa (1907, RIEV), Laffitteren El versolari de Aloñaga, leyenda bascongada (1899, Euskal-Erria), Otañoren Auntza Larrera (1903, La Baskonia), Truebaren El bardo euskaro (1903, La Baskonia), Lopez de Saáren El Versolari (1903, Blanco y Negro), Loyarteren El Bersolari (1904, Euskal-Erria)… bertsolariren bat tartean baduten prentsan argitaratutako fikzioen zerrenda polita osa daiteke, bertsolaritzaren historia sozialaren baitan Lore Jokoen zikloa dei genezakeenaren baitan (1845-1917). XIX. mendean egun baino dezente ohikoagoa zen fikzioa prentsan. Folletoiak zeritzenak, atalka hainbat egunetan zehar argitaratzen ziren istorioak, arrakasta handikoak eta ohikoak ziren, eta kazetari bezala ezagun egindako sinadura asko animatzen zen gisako testuak lantzera. Ez luke inor harritu behar, bada, bertsolaritzaren inguruko fikzioren bat topatu izanak. Topatutako kopurua, ordea, 72 testu guztira, bada harrigarri samarra. Kopuruak, nolabait, bertsolaritzak euskal iruditerian hartu zuen pisua erakusten duela esan daiteke.

BERTSOLARITZA LEHEN EUSKAL ELEBERRIAN (1880)

OGELEN PERU ABARKA euskarazko lehen eleberritzat hartzen du hainbatek (beste hainbatek trama nahikorik ez duela-eta Txomin Agirreren lanetan jartzen du mugarri hori), maila literario bikaina duela esan ohi da, bizkaiera literarioaren erabileran aitzindaritza aitortzen zaio, gerora hainbesteko indarra hartuko zuen euskal kostunbrismoaren lehen aletzat ere hartzen da, eta funtsezkotzat jotzen da euskal nortasun politiko modernoaren oinarrizko iruditeriaren sorkuntza prozesuan.

Juan Antonio Mogelek (1745-1804) aita, Maisu Juan bezala, medikua zuen, eta hura bezala, ilustratua, Euskal Herriaren Adiskideen Elkarteko kidea. Bera ere Adiskideen Elkarteko kidea, Filosofia eta Teologia ikasita, apaiztu egin zen 1770ean, eta Markinako erretore izan zen 1788tik heriotzara arte. Garaiko apaiz apologisten korronteko kidea izan zen, euskararen inguruko lan bat argitaratu zuen, baita euskarazko katekesi bat ere, eta harreman estua izan zuen Humboldtekin, bera izan zelarik Leloren kantuaren berri eman ziona. Galdua den euskal kantutegi baten egiletza ere aitortzen dio zenbaitek. Frantziako Iraultzatik ihes egindako elizgizonak etxean hartutakoa zen, eta modernitateak zekarren zentralismoak eragindako foruen aurkako lehen erasoak ere ezagutu zituen; hori zen Peru Abarkaren idazketaren testuingurua. Horrela, modernitatearen aurka mundu zaharrean gotortu beharra azpimarratu nahi izan zuen idazle eibartarrak, eta baserria, euskara nahiz fedea seinalatu zituen mundu

120

horren oinarri gisa, baita aurremodernitateko formula ekonomikoak eta euskal kultura popularra ere. Bere heriotzean, Peru Abarkaren eskuizkribua Zarauzko Frantziskotarren esku utzi zuenean, hainbat kopia hasi ziren zabaltzen, argitaratzeko hainbat saiakera egin zirelarik. Testua 80 urte geroago argitaratu zenean (lehen aldiz Bilboko Beti-Bat aldizkari karlistan folletoi gisa), beste oihartzun bat hartu zuten bere izenak eta lanak, agortzear zen foralismoak nahiz sortze bidean zen abertzaletasunak bere egin baitzuten bertan jasotzen zen ideologia guztia. Rusticus abnormis sapiens, crassaque Minerba (‘Baserritarra jakintsu bikaina eta Minerba jakintsua tentel hutsa’). Horazioren aipua darabil Mogelek hitzaurrean, eta horixe da lan osoaren planteamendua ere. Peru Abarka baserritarraren jakinduria naturalak mila buelta ematen ei dizkio Maisu Juan medikuaren jakinduria ikasiari. Eta tartean, hainbat orrialde hartuz, bertsolaritza, herriaren xehearen kulturaren aberastasunaren eta berezko bizkortasunaren adierazgarri: lana osatzen duten sei elkarrizketetatik hirutan agertzen da. Lehenengoan, Peru Abarkak eta Maisu Juanek tabernan nola elkar ezagutzen duten azaltzen digun elkarrizketan, goiko solairuan kantuan ari den agure mozkor bati entzuten dizkioten bertsoek hartzen dute orrialdeen herena. Maisu Juan, medikua, kaletar ikasiaren paradigma, txunditurik dauka bertsolariaren etorriak. Liluratik haserrerik sutuenera pasatzen da, ordea, pixkanaka: bertsoek diotena da agureak parranda batean erorikoa izan eta medikuarengana eraman zutela, Maisu Juan deitzen ziotela mediku hari, eta borrerotik gehiago zuela sendagiletik baino. Ez dio graziarik egiten honi, baina bertsolariaren etorriaren aurrean honen maisutasuna aitortuz bukatuko du. Lehen elkarrizketa honetan, bada, gerora hainbeste joko emango duen parrandazalearen irudiarekin lotzen da bertsolaria.

121

Hirugarren elkarrizketan azaltzen da berriro bertsoa eszenan. Peruren baserrira bisitan joana da Maisu Juan eta haren seme Txominek hiriko eta baserriko saguen ipuina, abade batek irakatsia, bertsotan eskaintzen dio. Berriro ere baserrikoaren gorazarrea eta berriro ere zur eta lur kaletar eskolatua. Elkarrizketaren erdia hartzen du pasarteak. Azkenik, bosgarren elkarrizketan, Peruren alabak dira lihoa lantzen ari diren bitartean Maisu Juani bertso sorta eskaintzen diotenak, eta bertsoaren lilurak elkarrizketa herena hartuko du.

El Doctor Peru Abarca catedrático de la lengua vascongada en la universidad de Basarte ó diálogos entre un rústico solitario bascongado y un barbero callejero llamado Maisu Juan, Juan Antonio Mogel, Beti-bat, 1880ko ekainaren 15ean hasita MAISU JUAN: (…) Zer daantzut?… Kanteetan… Gagozan isillik zer dinuan… Peru, artu dozu goguan koplatxuba? (…). PERU: Ona. Aita semiak edanda dagoz/ama alabak jokuan;/ostera bere egongo dira/soñoko zaarrak kakuan. MAISU JUAN: Nor ete da kantoria? PERU: Nik ezdakit, itanduko deutsagu neskatilliari, eta esango deusku. MAISU JUAN: Praiska, nor da alango kantore ederra? PRAISKA: Aita seme batzuk juan dira sabaira, aita katu andijaz ta semia bere bai zerbaitakuan. Lo egiteko

122

asmoz igon dabee, baña emon deutsa aguriak kantiari. Soñulari eder bat dozu ardaoz basa basa eginda bere. MAISU JUAN: Peru, esaidazu arren ostera bersua, ta aterako ditut papera ta tinteruba beti aldian darabildazan legez, eskribiduko dot aztu eztekidan (…). Berso asko irakurri ditut neure aldijan erdaldunen liburubetan; baña ez berba gitxitan gauza geijago esan gura dabenik. Ai ostera kantauko baleu! Ai! Asi da… Gagozan issillik. Peru, artu goguan… Kantau ditu berso bi: zer dino? PERU. Ona zer dinuan. Egun baten gaba eginda /ninoian neure etxera /larrapastadatzar bat eginda /jo neban beeko bidera. /Jaso

nenduben danau mankauta /bizkar azurra ausirik, /miñaren miñaz katu guztia /beinguan niri igarorik”. MAISU JUAN: Zetan parau ete zan Piestia? Nok osatu eban? Berso oneek gejaguen eske dagoz (…). Zer esan dau? PERU: Ona zer dinuan. Ekarri eusten egun-sentijan /Maisu Juan Barberuba, /gurago neban neure albuan /euki Gaiskin Diabruba. MAISU JUAN: Ze diabru? Nungua da agure ordi kantore au? (…). PERU: Nik eztakit baña bai zeu aitatuten zaitubana, ta Diabruba baño gaisto gogorragotzat zauzkazana (…). Ara… badarraijo. Dino bada. Borreru arek birau nenduban /albo bateti bestera, /egon biar dau onek, zinuan, /begira gaur bazterrera. /Asi zan gero erremientak/bere ziskuti ateraten, /otso bijotzaz barre eginda /an egozanai esaten. /Kangrenatzar bat jajoko jako /ondo ezpadogu sajeetan; /ezdira ez onlango heridak /bedartxubakaz osetan./Jaurtigi neutsan ostikadiaz /ezarri neban lurrera /sartu eztedin Maisu Juane /nire etxian ostera. MAISU JUAN: Badakit orain nor dan agure kantore au. Da ordi pusga etxe guztija ondatu dabena; zorrez beterik dago: tabernarik taberna dabill. Nosian bein darue banatuta, katubagaz duala, golpiak artuta (…).

(…) nago ikaratuta, zelan gizon ordi batek atera leikezan alango bersuak, ta kantau ain klaru. Nik uste neban,

124

eztarri gustia euki bihar ebala katigatuta, ta berso gauzarik ezin gomutatu litxakiola.

[Hirugarren elkarrizketa] (…) MAISU JUAN: Agindu egijozu arren, esan daigula apaldu baño lehenago. PERU: Txomintxu, esaizu lengo eguneko ipuin abadiak atera, ta irakatsi eutsuna. Ez bildurtu; etxekotzat euki egizu emen dakutsun gizon au. TXOMIN: Aita, asko da zuk agindutia ta ona bera. Sagu bi zelai baten/ Egozan gauzak esaten,/ Bata zan basokua,/ Bestia etxekua./ Dirautsa ak oni; Gurozu neugaz etorri?/ Bai ordu onian/ Adiskide usainian./ Baña emen kanpuetan/ Zelai basuetan/ Zer dogu guk janto?/ Ezdeustazu emongo (…). MAISU JUAN: Txomintxu, ez juat inos enzun ipuin ain ederrik. Zelan baña imini dabee berso ain luzian? Ze plagak irakasten deutsee euskeraz koplaak egiten? Asto bat naz ni. Ordi sats egiñak bere ateraten jitubek bersuak, eta ezin najaik bat bizitziaren beian. Eta, zer esan eban abadiak kanta ori irakatsita. TXOMIN: Ez inos aztuteko. Goguan banerabillen, biziko nintzala ondo; bada bizitza onak ekarrela bijotzeko bakia, ta dongiak, atsekabia ta ikaria (…).

[Bosgarren elkarrizketa]

125

PERU: Eldu gara etxera, ta neure ustian izan dozu gois eder ta atsegintsu bat olaan ikusi dituzun gauzaakaz. Jan daigun gogoz, ta eguberdi ostian lo apur bat eginda (…). Emen da arratsaldian lino ezpateitia, ta ikusiko dituzu ez dakizuzan gauza asko biargintza gogaitkarri onen gañian (…). MAISU JUAN: (…) Agur neskatillak; arratsalde ona euki daizubela. Jainkuak bedeinka zuben biar egiteko gogua, ta besuetako sendotasuna. LAS ESP.: Ez da guretzat biargintza atsegingarrijagorik: alkarren leijan, miña berba egiteko askatuta daukagula, olgantzaan egotia, neke gogorra ez da: gogorraguetara eginda gagoz, bakarrago ta gitxiago jan da. Gura dogunian kanteetan dogu geure soñuban. Batek ekiten deutsa zorzikuari, ta gero bestiak eranzutiari. Gura dozu enzun? Ona bada (…). Kantadu dagiguzan/ Linuaren penak /Ezpata oneen otsian/ Izanik latzenak;/ Alkar ondo artuta,/ Soñuba neurturik,/ Gorputzeko nekia/ Isteko arindurik (…). MAISU JUAN: Eztakit topatuko dan inun andrakume euskaldunak baño senduagorik. PERU: Nik bere ezdakit, Maisu Juan. Dira sona, dulabre ta askotakuak. Nork sinistu lei, gizonen premiña baga artu daikeezala linunak dakazan ta enzun dituzun arazo ta lor guztijak? (…). •

126

127

ZALDUNEN ISTORI0 BAT DAKARREN FOLLETOIAN BERTSOLARIA PROTAGONISTA (1896)

1896

KO UZTAILAREN 17ko El Aralar egunkariaren lehen orrialdearen beheko erdian estreinatu zen El Bardo de Uribe folletoiaren lehen kapitulua. Bertsolari bat protagonistatzat duen lehen fikziozkotzat har daiteke, Xahorenean narratzailea baitzen bertsolaria eta Mogelenean bigarren mailako pertsonaia. Gerora fikzioan bertsolariak gehiagotan aterako badira ere, protagonista gisa ikusi ahal izatea gutxitan gertatuko da. Ez behintzat horrelako lan luzeetan, folletoia abuztuaren 11raino luzatu baitzen, hogeitik gora kapitulurekin.

El Bardo de Uribe honek gerora izango duen oihartzuna ez da Aitorren kondairak edo Peru Abarkak izandakoaren mailara inolaz ere iritsiko, eta horregatik ziurrenik, haiek baino exotikoagoa da gaurko begiradatik. Bertsolaria ez da Peru Abarkako bertsolari alproja edo Aitorren kondairako liderra, dontzeila baten maitasunagatik borrokatuko den zaldun errefinatua baizik. Egilea, Vicente de Arana (1848-1890) idazle oso estimatua izan zen garai hartan Bilboko zirkulu literarioetan. Revista de Vizcaya (1885-1889) kultur aldizkaria sortu eta zuzendu zuen eta hainbat literatur lan argitaratu, tartean Los últimos Iberos (1882) arrakastatsua. Sabino Aranaren lehengusua, adinez zerbait nagusiagoa, literatura foruzale victoriarra deitu izan zaionaren agerkari nagusitzat hartzen da. Bilboko oligarkiaren behar estetiko eta ideologikoetara

128

egokituz, foruzaletasuna aldarrikapen politikotik aldendu eta zaldunen literaturaren tradizioan murgildu zuen korronte honek. Vicente de Arana bera ere pertsonaia erromantiko bat izan zen. Gaztetan Londresen duelu bat izan zuen maitasun afera bategatik, Europan zehar emakume baten atzetik hainbat herrialde ere igarotakoa zen, eta mutilzahartuta, bere izaera arraro, kosmopolita eta maitaberak, hainbat txutxumutxu eragin zuen Bilbon, tartean Sabino Aranak edo Migel de Unamunok idatzita utzitakoak. Erromantiko nordikoen jarraitzaile, Alfred Tennyson, Longfellow edo Sacher Masoch itzuli zituen gaztelerara, eta horien tradizioari jarraiki, zaldunen istorietan aurkitu zuen bere tokia.

El bardo de Uribe, Vicente de Arana, El Aralar, 1896ko uztailaren 17tik abuztuaren 11ra Izenburuan bardo badio ere ez dago zalantzan jartzerik bertsolari bati buruz ari denik. Izatez, oinoharra ere gehitzen du: Poeta, improvisador. Lo mismo que coblakari. Euskaraz egiten duela ere zehazten da, eta lehen paragrafoan bertan topa daiteke bertsolari hitza. “Diriase, Ivan de Basábil, que vuelves de un funeral, y no de las fiestas de Bilbao, tan animadas y alegres. Estás más serio que el sepulturero de Gatika, que no se rie jamás, y en lugar de apresurarte á contarme lo que has visto y lo que has hecho en las fiestas, á mí que no he podido asistir á ellas, contestas a mis preguntas con monosílabos (…). Así decía el joven Leonel Terlíguiz á su amigo y compañero de la infancia Ivan de Basábil, más conocido en la comarca por el versolari de Uribe (…)”.

129

Zaldunen istorio bat denez, maiteminak behar du bere atsekabearen zioa, eta horrela azaltzen dio bere lagun Leoneli: “Habilísimos bailarines llegados de Berriatúa y Busturia, habian dado principio á sus graciosas y complicadas evoluciones bajo la dirección de un gallardo mancebo de la casa de Arancibia (…) por todas partes resonaban los aplausos de la multitud, cuando hirió agradablemente mis oidos una voz de mujer, la voz más límpida y más argentina que he escuchado en mi vida, el acento más dulce que imaginar se puede, la pronunciacion más correcta y cadenciosa posible. Aquella voz hizo vibrar de un modo extraño, pero gratísimo, todas las fibras de mi corazón”.

Manera finduak dituen gortesaua da Uribe, literatura erromantikoaren kanonei jarraiki ezinezko maitasun batek liluratu duena: “— ¡Lucía de Artibay! (…). En verdad, Ivan, te compadezco con toda mi alma. No hay de Castro-Urdiales á Aramayona, ni de Motrico á Lanestosa, una jóven cuya mano sea tan solicitada como la de la hermosa heredera de Artibay, y desgraciadamente no basta para obtenerla ser galan y apuesto, tener un bello rostro y una rizada cabellera, y saber componer lindas canciones. ¡Ah, pobre Ivan! No es lo mismo enloquecer á una sencilla campesina, como domeñar el altivo corazon de una orgullosa rica-hembra”.

Ez dago dena galduta, ordea. Neskari gustatu egiten zaio bertsolaria, “Me dijo que me conocia hacia mucho

130

tiempo, que preferia mis canciones á cualesquiera otras, y me dio las gracias por la que en honor suyo habia compuesto”, eta bere aita aberatsak neskaren eskua nahi

duten guztien arteko gaitasun lehiaketa ireki bat antolatu du: “(…) deben presentarse cuantos aspiren á obtener la mano de Lucía, para mostrar en él su destreza en el manejo de las armas, sus habilidades de cualquier clase que sean, y la ciencia que atesoren”. Bertsolari zaldunari

errimatzeko aukera aproposa irudituko zaio, bada, “(…) yo no soy hombre de guerra, sino coblakari, y, si me presento (…) como coblakari, y no como hombre de guerra, he de presentarme”.

Testu luzea da oso eta tartean protagonista bahitu ere egiten dute: “(…) apenas había entrado en la selva, que no distaba mucho de la extremidad del promontorio, cuando cuatro hombres ocultos se arrojaron de imprevisto sobre el pobre Iván sin darle tiempo para defenderse, le maniataron fuertemente, y, después de vendarle los ojos, le condujeron de grado o a fuerza a través del bosque (…). En vano el coblakari de Górliz pedía a los que le llevaban explicación de aquel inesperado acto de violencia. ¿En que les había ofendido? ¿Adónde le llevaban?”.

Traizioa bistaratuko da ekintza honen atzean. Leonel Terliguiz adiskidea da, Artibaiko Luziaren eskua lortu nahian, lehiakidea jokoz kanpo uzteko bahiketa agindu duena: “(…) ¡Cuan grandes fueron el dolor y la sopresa de Ivan de Basabil al saber que el fautor de la violencia cometida

131

132

con el era su amigo Leonel de Terliguiz! Entonces se convenció de que, tal como había sospechado más de una vez, este le guardaba rencor desde lo sucedido con Rosa de Gaminiz, y en efecto, si Lionel deseaba obtener la mano de Lucia de Artibay, no era porque la amara, sino por vengarse (…)”.

Bitartean dama gaztearen eskua lortzeko lehiaketa hasi da eta modu guztietako hautagaiek egiten dute euren eskaintza: “(…) El pastor Barinaga, de la sierra de Bizcargui, rechoncho de cuerpo, feo de rostro, y con la nariz que apenas era perceptible, vuelta hacia arriba a manera de gancho, se presentó en el circo seguido de numerosos pollinos cargados de quesos que distribuyó entre los es pe ctadores, sin que lograran desconcer tarle las ruidosas carcajadas y los burlones aplausos que resonaban (…). Este al menos tuvo la satisfacción de

que la hermosa Lucia probara uno de sus quesos y dijera que era excelente”.

Bertsolaria bere lagunek askatuko dute, ezpatak eskuan, preso zegoen dorretxetik. Eta badoa Luziaren aitak antolatu duen lehiaketara korrika batean. Iristea lortzen duenean arbasoen batailak eta probintziaren sorrera bertsotan azaltzen ditu izugarrizko arrakasta lortuz: “(…) los jueces, por no contrariar á la multitud, dan al bardo de Uribe permiso para volver á cantar”. Maitasun

historia bat kantatzen du orduan: “¡Cuantos corazones palpitan ruidosamente! ¡Cuántos ojos se llenan de lágrimas (…) las doncellas que no han encontrado amante se proponen salir de tan triste y egoista soledad, y hasta los casi apagados ojos de los ancianos se iluminan (…)”.

Aita aberatsak, beraz, ez du neskaren eskua bertsolariari eskaini besterik, eta bertsolariei bibaka amaitzen da testua: “¡Gloria al bardo de Uribe! Él es el orgullo de Vizcaya. ¡Dichoso el pueblo que tenga muchos bardos como él, llenos de amor á la patria y á sus hermanos!”.

Vicente Arana (1847-1890).

•

134

KONTRABANDISTAK ETA BERTSOLARIAK (1906)

1897

AN ARGITARATU ZUEN Ramuntcho Pierre

Lotik (1850-1923) eta ordurako idazle oso ezaguna zen. Frantziako Itsas Armadako ofiziala izanik, bizi erdia toki exotikoetara bidaiatuz igaroa zuen eta testuinguru horietan oinarrituriko eleberriek sekulako sona eman zioten: Turkiako egonalditik Aziyadé (1879), Senegalekotik Le Roman d’un spahi (1881), Tahitikotik Le Mariage de Loti (1882), Japonian bizi izandakoetatik Madame Chrysanthème (1887)… Testuinguru exotikoak eta maitasun istorio erromantikoak, itxuraz autobiografikoak, ziren eleberri horien osagai nagusiak. 1891n ezagutu zuen Euskal Herria, Akademia Frantseseko kide izendatu zuten urte berean, Itsas Armadak Bidasoa ibaia zelatatzen zuen Javelot kanoiontzia bere ardurapean jartzean. Eta liluratu egin zuen euskal munduak, neurri handi batean Antoine Abbadieren anaia Charlesen emaztearen, Marie-Emilie-Augustine Coulomben, eskutik deskubritu zuena (Ramuntcho berari eskaintzen dio). Etxea erosi zuen bertan, euskal janzkera tradizionala bere egin zuen, pilotan jolasten ikasi zuen, eta bertako emakume batekin bi seme izan zituen. Mende bat lehenagotik Erromantizismoak ekarritako izpiritu abenturazale eta bidaiaria, urruneko lurraldeetako exotismoaren eta primitibismoaren peskizan mugitzen zena, maisutasunez eraman zuen literaturara. Eta Erromantizismoak bigarren bulkada batean joera horri ekarri zion garapena ere, exotismo eta primitibismo hori gertuko nekazari kultura popularrean des-

135

kubritzea, beste hainbesteko arrakastaz eleberriratu zuen Ramuntchorekin. Ordurako egina zuen bertako kleroak nolabaiteko euskal ruralismo bat izozturik kontserbatzeko apustua, literatura arloan Mogelen Peru Abarka ekarri zuena. Intelektual foruzaleak eta euren literatura ere oso hurbil zebiltzan lurralde hauetatik, eta baita lehen pausoak ematen ari zen euskal abertzaletasuna edota Lotiren garaikidea zen Txomin Agirreren eleberrigintza ere. Ez zuen, beraz, ezer berririk asmatu idazle frantziarrak. Baina Lotiren lanak Euskal Herritik kanpora beste oihartzun bat emango dio euskal nekazaritza giroa aurremodernitatearen azken gotorleku gisa irudikatzeko ideiari. Eleberriaren hainbat berrargitalpen egin ziren hurrengo hamarkadetan, nagusiki Frantzian eta Espainian, eta baita opera bat (Gabriel Piernéren Ramuntcho, 1908) eta hiru film estreinatu ere (Jacques de Baroncellirena, 1919an; René Barberisena, 1938an; eta Pierre Schooendoerfferrena, 1958an; hirurak izenburu berarekin). Oihartzun honek atzerriko begiradan oso luze finkatuta geldituko zen euskal kulturaren irudikapenari literatur erreferente garrantzitsu bat eman zion. Kontrabandista talde baten gorabeherak dira eleberriaren muina eta bertsolari batzuk, Iragola anaiak, talde horretako kide dira. Martxoaren 6an argitaratu zen bertsolaritzari protagonismorik gehien eskaintzen dion pasartea. Kontrabandisten burua bera jartzen du Lotik gai-jartzaile. Deskribapen bikainak eskaintzen ditu idazle frantziarrak. Hala ere, bertsolaritza eta bertsolariak ez dira eleberri osoan zehar marrazten duen paisaia kostunbrista eta bukolikoaren baitako elementu bat baino. Eta pertsonaia horien psikologiaren zantzu batzuk ematen hasita basati onaren lilura agertuko da berriro.

136

Ramuntcho, Pierre Loti, ABC, 1906ko otsailaren 25etik ekainaren 24ra —Vamos a ver —dijo Itchúa—, supongamos que tú, Marcos, eres un marino que quiere pasar la vida en el océano y busca en América la fortuna; tú, Joaquín, harás de labrador que prefiere no abandonar su aldea y la tierra de sus amores. Y alternando, primero uno, luego otro, discutiréis en estrofas de igual número de versos los placeres de vuestro oficio, cantándolas con la música del ‘Hiru damatxo’. Vamos, empezad. Y los dos hermanos se miran, apenas vueltos el uno hacia el otro en el banco de encina en que se sientan; permanecen absortos un instante, durante el cual una imperceptible agitación de párpados, únicamente, revela el trabajo que hacen los cerebros (…) recuerdan, en su grave inmovilidad, los perfiles de ciertos rostros que se ven en las medallas romanas. Cantan con cierto esfuerzo de garganta, como el muecín en la mezquita, con tonalidades agudas. Cuando el uno concluye su tirada de versos, el otro, sin interrupción y sin vacilación, le responde; cada vez se animan más sus almas y se enardecen (…). Alrededor de la mesa de los contrabandistas vense ya muchas boinas. Son las de otros tantos caseros que escuchan con admiración las cosas dulces o filosóficas que los dos hermanos dicen, espontáneamente y sin abandonar las trabas de la cadencia y de la rima (…). —Pero ¿cómo habéis aprendido eso —pregunta Ramuncho a los Iragola—, de dónde lo sacáis?

137

—¡Puach! —le contestó Marcos—, ya sabes que es cosa de familia. Nuestro padre y nuestro abuelo fueron improvisadores a quienes se oía con gusto en las fiestas del País Vasco, y nuestra madre era hija de un famoso «bertsolari» de Lesaca. Y todas las noches, al traer a casa los bueyes u ordeñar las vacas, nos ejercitamos en la improvisación, y lo mismo hacemos al amor de la lumbre en las noches de la invernada. Así, todos los días, y con gran placer, componemos versos sobre un tema que uno de los dos imagina… (…) ¡Que sencillos aquellos hombres y cuán naturales! ¡Eran los sabios y humildemente dichosos…! Ramuncho se separó de él (…) deseando (…) que a su camarada le acompañase la ventura en su pequeño hogar de pájaro imprevisor y sin cuidados.

•

Pierre Loti (1850-1923).

138

139

140

141

LEHEN ELKARRIZ

ESAN BEZALA 1823AN ARGITARATU ZEN PRENTSAN bertsolaritzari erreferentzia egiten zion lehen testua. Geroztik, mende luze batean zehar, dozenaka aditu eta sasi-adituri emango zaio bertsolaritzaz aritzeko hitza bertsolari bati galdetu baino lehen. Euzko Pizkundeko txapelketetan topatuko dira bertsolariei eginiko lehen elkarrizketak, 1935eko txapeldunari, Basarriri, eta 1936ko txapeldunari, Txirritari, egindako elkarrizketa bana hain justu, txapelketa horiekin bertsolariaren prestigioak koska bat igo zuenaren seinale. 36ko gerra tarteko, beste hogei urte pasatu arte ez da gisako elkarrizketa gehiago topatu ahalko, eta bakantasun honek harribitxi bihurtzen ditu bi testuok12.

ZKETAK ———————————— 12. Are bitxiagoa da aurrekari gisa har daitekeen beste testu bat, 1896an Marie Abbadiek testu luzego batean txertaturiko elkarrizketa laburra, Aña Etxegarairi eginikoa. Ik. AGIRRE, A. (2019): Orrialde horituetan. Bertsolari, 114. Zk., 94-133 or.

BASARRIRI (1935)

IPATU DEN gisan euskara frantsesa edo gaztelera baino dezente geroago agertu izan da bertsolaritzari buruz prentsan argitaratutako testuetan, baina, kronikarekin bezala, aurrea hartuko du euskarak, elkarrizketa gisa hasi eta buka taxututako lehen testuan. Bertsolari emakume baten lehen elkarrizketatzailea emakumezkoa izatea kasualitatea ez den bezala, bertsolari bati egiten zaion lehen elkarrizketa osoa euskaraz izatea ere ez da kasualitatea: euskararen komunitatean bertsolariari erderarenek baino errazago aitortu ahal zitzaion horretarako behar zen estatusa. Elkarrizketa luzea da, izenburutzat Basarri daraman hau, euskara hutsez ibilbide garrantzitsu bat egin zuen lehen aldizkariaren, Argiaren, bigarren orrialdearen bost zutabeetatik bi betetzen dituena. Ez dakar argazkirik. Egilearen Atarka izenordearen atzean nor dagoen ezin izan da argitu. Basarrik elkarrizketaren une batean ‘Kepa’ deitzen dio, ikusten da elkarren ezagunak direla, eta gertu samarrekoak behar dute gainera, Atarkak hitanoa baitarabil hainbat galderatan, baina ezin izan da izena osatu.

Basarri, Atarka. Argia, 1935eko otsailaren 3an Donosti’ko Eusko Gaztedia’ren aretoa. Bertsolarien sari banaketa. Inguru errietako eusko semeak bertan dira. Zalantza aundia. Nor izango ote da txapeldun? Zein aterako ote da Euzkadi’ko bertsolarien buru? Oturuntza amaitu da eta A ‘ itzol’ek du itza. Lehenago bañan ere dardar aundiagoak nabaritzen dira entzuleetan.

144

Jaunak: epai-maiak erabaki du lendabiziko saria Zarauz’ko ‘Basarri’rentzat dala. Beriala ango txalo eta diadarrak. ¡Gora “Basarri”! ¡Gora Iñaki! ¡Gora Zarautz! Orain dek neria nion nere buruari. Gure txapeldun onekin berriketatxo bat egin bear diat. Bañan, jaunak, nola utzi bioi bakarrik? ¡Ango zorionak! ¡Ango basarkadak! Alako batean ere, orratiok, asi gera. Esan dezagun lendabizi: “Basarri” ori da, Eizmendi’tar Iñaki, Errezil’en jaioa da 1914an. urteko Azaroa’ren 27an; 21 urte ditu beraz. Orain Zarautz’en bizi da bere gurasoekin. — Zer iruditu zaik Iñaki, gaurko jaialdia? — Egia esan, ez det orrelakorik ezagutu. Bertsolari jai ikuskarria. Aurrera jarraitu bañon lehenago esker sutsuenak eman zaizkiozu ARGIA’ren bidez Euskaltzaleak eta Eusko Gaztedia’ri. Ez da iñorren errua Kepa, bañan tamala da euzko edesti mamitsu gayetan ez geyago sartzia. Egia da, oraindaño ez da benetako asmorik artu, bañan urtero jarraitzen badute orrelako jai aldiak antolatzen, etorri bear dute bersolariengandik egun zoriontsuak Euzkadi’rentzat. Ikusiko dezu datorren urterako jendea nola saiatuko dan eta zer gogor etorriko diran (…). — (…) ¿Zer lan iruitu zaik gaur zallena? — Irugarrena, ori da, doñuba eta oña epai-maiak astia. Zalla, nai bada, orren zalla ez da. Orain gertatzen zaiguna, gaztiak gera, esatekoan berriak, eta orrenbeste

145

jende aurrian ikusi, mai aundi batian 8 edo 10 epaikari eta antzokian, badakizu, beti alako zerbait. Gai oyek berak beste leku batian… — ¿Lasaiago Iñaki? — Bai lagun ez dudikan ere. — ¿Gutxi-gora-bera Iñaki zenbat jai aldietan izandu aiz? — Askotan Kepa, askotan; ezin zenbatu nezazke. Gipuzkoa’n egin diran eusko jai geyenetan izandu naiz eta bai Bizkaya’ko uri askotan ere. Bizkaitarrakin inbili nintzan lau egunean, Gipuzkoa’n izenean, Euzkadi osoan bira eman ziotenean, ayek egunak eta ura anaitasuna: bañan geyena nire biotza poztu zuan lekua Kanbo deritzaion erri polit artan izan zan. Bersotan jarraitu bear nubela eta erriko enparantza zabala jendeaz josia zegoen. Asi eta beriala bazirudin ango anayei abertzale gayetan biotza ikutu niotela, bada an egin zizkidaten txaloak ez dira aztutzeko alakoak. Arrenbeste nai alkartuta eta asmo berarekin! Ura edertasuna; antzegon eusko sendia (…). — Lenagoko bersolarietan ire ustez zein izandu dek onena? — Nere ustez eta juaten bagera abertzale gayak ibiltzen zituzten bersolarietara, ez da Enbeita’tar Kepa bezelakorik. ¡Enbeita aundia da! Beste gayetan ezagutu deanik onena Gaztelu’tar Bautista. — ¿Eta gaur Poxpolin Antzokian izandu dianetan? — Ezin nezake iñor berexi; danak dira bersolari onak. Orain bai, oyetatik badago jarraitzen badu orain arte bezela, etorkizun aundikoa izango dana eta ori nire adizkide on “Zepai” da.

146

— Lehenago edo orain egiten dituk bertso ederraguak? — Garai batian ere bertso ederrak egiten zituzten, bañan uste det gaur orratiok obegoak azaltzen dirala. — ¿Eta ori zergatik dala derizkiok? — Euskera garbian askok itz egiten dutelako, geyago irakurri eta gañera urteak igaro ala ekintza (practica) geyago izaten dalako. — Gure aldunak ere eskertuak zeuztek irekin Iñaki, ez da ala? — Bai eta Zarautz’en gertatua esango dizut; gure aldunak etortzekuak ziran eta neri bertso batzuek botatzeko agindu ziaten ongi etorria egiñaz. A ‘ lcibar’ eri ere iritxi zitzaion bere txanda eta bertso auxe bota nion: Aizazu A ‘ lcibar’ esango dizut/ zerori aurrez aurre/ Madrid aldera juandakoan / etzaitez egon bildurrez/ eta latetxe zabal aretan/ esan esazau mesedez/ guri ez digula ajolik/ Goikoe-

txea o Gil Robles/ aitor bezate “estatutorik”/ emango duten edo ez. Bota banuan, bota nuan: ango diadarrak. Beriala etortzen zait “Alcibar” jauna eta aldian bere bizkar gañian ibilli nindun. —¿Bersoetan aritzera nunbaitera juan eta zerbait gertatu alzaik? — Bai eta Donosti’ko Kursaal Antzokian (…). SanTo Tomas egun batez Zarautz’ko Naste Borraste ekarri zuten antzeztutzera eta jakiña ayekin batian ni ere bai, tartian tartian bertso batzuek botatzeko asmuan. Sartu gera antzokian eta ederki, bañan orra nun jai aldia asteko garayan bururatu zitzaidan antzeztokitik (escenario)’tik begiratzea zer nolako jendea zegoen; ¡ango sonbraillu, mantilla eta jende aundiki eta dotoreak! (…). Emezortzi urte nituben orduban eta Antzoki batean arrenbeste jenden aurrean eta abertzaleak ez ote ziran eta nik esaten nuana ulertuko ez ote zuen kezkarekin, bildurra jabetu zan nere korputzaz. ¡Ura ikara! ¿Zer egin bear ote det nik emen? ¡Jauna lagundu nazazu! Asi da jai aldia. Lendabizi ezpata-dantzariak ziran. Kortina altxa eta azaldu ziranean gure eusko ikurriñarekin, berebiziko txalo eta gorak izandu ziran. ¡Gaizkatu nauk!; emen danak abertzaleak dituk; danak euskotarrak (…). Bota det bat eta ango ixtilluba eta ango txaloak. Bata bestian ondoren zortzi abestu arte ez ziraten utzi eta lehenago nire barruban zegoen bildu-

148

rra poz eta atsegin biurtu zan. Beriala an nituben jende aundi guztiak besarkatzen eta zorionak ematen (…). Galdera oyek egiten ordu bete igaro degu. ¡Iñaki, ator onera, dio batek! ¡Iñaki, urrutizkiñera!¡Iñaki, argazkiak ateratzea! ¡Iñaki, olako aldunek juateko! Eta alde batera eta bestera or dabilkite gure mul gazte jator au. — Utzi zaiotek orain bai eta bukatu zagun Iñaki, bestela ez ditek lagako bizkar guztia purrukatu arte. Bota zaidak bertso bat ARGIA’ko irakurleentzat. Olerkitxo bat moldatutzeko/ ez daukat jaunak ezinik /euskeran alde jokatutzeko/ nago ziñ on/ bat egiñik/

Basarri eta Uztapide.

149

ARGIA onen irakurleok/ Egon zaitezke jakiñik/ ez asterikan utzi iñola/ irakurri gabetanik/ Astekari onek Europa zear/ ez dauka ba berdiñik. Lagunak lepotik artu eta badaramakite. Guazemak Zarautz’a , oraintxe diagu bultzia eta. Erritarrak zai zeudek geltokian. Mutilla bereganatu dute eta badijoa etxe aldera aitzeneko agurra bertsoetan eginda. Berriro txaloak, basarkadak eta zorionak. Guri, egiya esan, naikoa kosta zaigu Iñaki’ri galdera oyen erantzuna ateratzen. “Ez det nik ezer egin nire izena horrela izparringian ateratzeko”, zion. “Nik egin detena edozeñek egiten du”. Apaltasun aundiko gazte zintzoa, diot nik, eta orregatik gaur emen lantxo ontan azaltzen ditut gauz asko neronek dakizkidalako. Baibaitakit Iñakik barkatuko dirala. Orrelako mutil gazte zintzo, jakintsu eta abertzale jator dan Eizmendi’tar Iñaki’k guztia merezi du. Ardutegi eta jate-etxea dauka Zarautz¡en eta bertan naiz eta lan asko izan, ez du beñere asterik igarotzen izparringiako euskeraz idaztez. Orrelakko euskotar jatorrai lagundu egin bear diogu. ¿Nola? Zarautz’a juaten geranean bere etxera juanaz. Euskotarren dirua gelditu dedilla euskotarren artian. Anai artean maitetasuna horrela erakutsi bear degu ¿Ez zera aztuko irakurle? ¡Zorionak Iñaki! ¡Gora “Basarri”! ¡Gora Gipuzkoa’ko urretxindorra!

•

150

TXIRRITARI (1936)

URRENGO AGERTOKIA KURIOSOA DA BENETAN: aldizkari madrildar batek, Estampak, 200.000 aleko tiradarekin garai hartan Espainiako kultur aldizkari salduena, Txirritari egindako elkarrizketa luzea eskaintzen digu urtebete eskasera. Badu honek ere bere azalpena, ordea: Kultur aldizkariek garai hartan argazkiz ongi hornitutako irakurketa arina hartu zuten ikur, eta arreta berezia jarri zioten bitxikeriari buruzko kazetaritzari; honela, pertsonaia ezezagun bitxien biografien ildoan kokatuko litzateke hernaniarrari eginiko elkarrizketa. Campeones Vascos izena duen sail baten baitan argitaratzen da Txirritarena, eta saila irekitzen duen testuan, Jose Aranburu Keixeta aizkolariari eginiko elkarrizketa (El rey de los ‘aizcolaris’ tiene cincuenta y cuatro años, 1936/III/21), honela aurkezten da ekimen honen atzean dagoen ideia: “Vasconia es la tierra de los campeones de todas clases, populares y pintorescos. Hay el que corre más kilómetros en el anillo de una plaza de toros, el que corta más troncos, el que siega más de prisa, el que levanta una piedra más gruesa, el que se come una merluza en menos tiempo: corricolaris, aizcolaris, segalaris, tripa-aundis (…). Vamos a presentar a nuestros lectores unos cuantos campeones populares de Vasconia. Los más famosos en cada especialidad. Verán cómo además de ser esforzados tienen una gracia un poco primitiva pero muy simpática”.

Bestalde, aipatu beharra dago, ez zela aldizkari honek bertsolaritzari erreparatzen zion lehen aldia. 1931ko abenduaren 12an, esaterako, Las festivas improvisaciones de los ‘bersolaris’, izenburuarekin argitaratua zuen erreportaje luze samar bat, eta bertan bertsolaririk onena Txirrita zela esaten zen. Elkarrizketaren sinadurak gordetzen duen istorioa ez da badaezpadakoa. Jose R. Ramos irakur daiteke testuan eta honek Jose

151

Rodríguez Ramos kazetaria behar du, gerra osteko lehen sariketa garrantzitsuaren kronika Juan de Hernani ezizenarekin sinatzen duena (kazetariaren biografiak ematen du lotura egiteko modua, eta bi testuetan ikus daitekeen estiloak ere bai). Eta Juan de Hernani ezizenarekin sinatu zuen baita Gernikaren txikizioaren inguruan bando frankistaren gezurra zabaldu zuen lehen testua ere (¡Que lo sepa el mundo! Barbarie marxista en Guernica, Juan de Hernani, Fotos 1937ko maiatzak 8)13. Txirritari elkarrizketa egin ziona faxista bat izan zen, bada, eta ez edozein faxista. Kazetariaren ideologia gorabehera, aitortu beharra dago idazkera aldetik ona dela testua, Baserriri eginiko elkarrizketa baino hobea, eta pertsonaiaren nahiz bertsolaritzaren ezagutza ona erakusten duela Ramosek14. Azkenik, interesgarria izan daiteke euskaraz egindako lehen elkarrizketatik erdaraz egindako bigarren honetara dauden ezberdintasun batzuk seinalatzea: euskarazkoak bertsolariaren estatus jasoago bat ospatzen eta aldarrikatzen duen bitartean, gaztelerazkoak ertzekoaren exotismoa bilatzen du; euskarazkoa elkarrengandik gertu dauden bi berdinen arteko hizketaldia den bitartean, gaztelerazkoan ‘bestetasuna’ dario bertsolariari. Txirritaren elkarrizketak hiru orrialde hartzen ditu, sinaturik ez dauden lau argazki berrirekin, eta argazki oinek jarraituko den tonuaren berri ematen dute: ‘Academia de versolaris [sagardotegia]’; ‘Chirrita’ celebra sesión con otros dos compañeros [sagardotegia berriro]’; ‘Cuando la sidra es buena, surge espontáneamente el versolari [botilaz inguraturik]’; ‘Harto de corretear por su mundo, ‘Chirrita’ ahora desgrana mazorcas y les canta coplas a sus sobrinos [familiaz inguraturik]’. ———————————— 13. Fontesen (2014: 108-109) eta Ortizen (2010: 352-354) arabera Gernikaren bonbardaketaren inguruan frankistek zabaldu nahi izan zuten gezurraren eraikuntzan funtsezkoa izan zen Rodríguez Ramosen erreportajea. Bando frankistak argitaraturiko lehenengotako testua izan zelako batetik eta bestetik argazkiak zekartzalako. Ik. FONTES, I. (2014): ‘1937: el crimen fue en Guernica/Análisis de una mentira’. Madril: Akal. Eta Ik. ORTIZ, J. (2010): «Esto no es Guernica…». Fotografías en prensa de la destrucción de Guernica durante la guerra civil española. Estudios sobre el Mensaje Periodístico, 16. zbkia., 349-368 or. 14. Zortzi urte lehenago gaiari buruzko testu bat argitaratu zuen Estampan bertan. Sagardotegian ‘Erricoechea’ eta ‘Juan Ignacio’ bertsolariek buruturiko bertso saioa kontatzen zuen, bertsoak jasoz. Ik. Estampa, 1928/X/30, 22 or, Manzanas, sidra y ‘bertsolaris’ en los caserios vascos, R. Ramos, José.

152

Un poeta de 150 kilos, Jose R. Ramos, Estampa, 1936ko apirilaren 4an El versolari más famoso de Guipúzcoa es hoy Chirrita, el del caserio de Gastelu-enea. Tiene setenta y cinco años y ciento cincuenta kilos de humanidad. Para poeta romántico le sobrarían arrobas: pero no le dañan las que tiene para ser vate aldeano, despreocupado y zumbón, parroquiano de sidrería. En cualquiera de las de Guipúzcoa - ¡quién las cuenta!- darán razón de Chirrita por este nombre. Por el suyo de bautizo casi no le conocen ni en su casa. Ese, en caso de que Chirrita la tuviera. No la tuvo nunca. A los quince años le ahogaba ya la de su padre. y huía a menudo de ella para ir a tomar lección de los maestros cantores, que la dan junto a un tonel. Sus academias las tuvo siempre al lado de las kupelas de sagardúa, y dio sus mejores conferencias rimadas a la puerta de una taberna cualquier día de mercado en Hernani o Andoain. Entre sus años y sus kilos, ya no le dejan andar. Cuando le reta un versolari joven algún día de feria, le llevan en un carro tirado por dos novillas. Va la carreta cantando por caminos de aldea, y Chirrita encima, henchido de ricos jugos, como un dios mayor del Olimpo vasco, vencedor del ácido úrico.

Las estrellas se fueron y salían las gallinas — ¿Cuáles son los poetas que más le gustan a usted, Chirrita?- le he preguntado el otro día, después de haber

153

sido coronado triunfador en el certamen de versolaris de San Sebastián. — ¿Poetas dises15? ¿Y qué es, pues, las poetas o eso? Le explico que poetas son unos versolaris famosos, que escriben libros de versos, y Chirrita se sonríe: — Buenos versolaris no me parese a mí que serán esos, creo – me dice en su jerga, que yo no acertaría a reflejar bien-. Los versos se hacen cantando. Ni en la papelera de Rentería hay papel bastante para escribir todos los bersoberriak que yo he cantado en mi vida… Una tarde de romería, en Andoain, nos encontramos Pello Errota y yo a la puerta de la taberna. El público empezó a ziricarnos, porque sabía que éramos rivales. Pello era un versolari de los buenos que ha habido. No hacía falta que el público nos pinchara. En cuanto Pello y yo nos veíamos frente a frente, ya estaba armada la pelea. Empecé yo, diciéndole no se qué de una blusa que había estrenado. En seguida me contestó el meténdose con mi tripa. Yo no me callé; pero él tampoco era mudo. Sus amigos le aplaudian a él y a mi, los mios. En la taberna nos prepararon la cena. Mientras comiamos seguiamos cantando y poniéndonos como un trapo sucio. Sidra tampoco faltaba: para que la garganta funcionara bien, siempre nos tenian el vaso lleno. Y así estuvimos toda la noche, sin rendirnos ninguno de los dos. El tabernero cerró, y cuando ya amanecia, nos fuimos quedando solos, poco a poco, en la plaza… A ver ahora –termina Chirrita- si poetas esas que tu dises metían tantos versos de dexvergüensas, ni en libro ese grande grande, de misal de lo latines de desir misa.

154

— Y, en fin de cuentas- le pregunto- ¿quién de los dos quedo victorioso? Victorioso, victorioso… Los dos quedamos bien. Pello me dijo en la última chanda que bien estaba que cantáramos para divertir a los amigos cuando había sidra abundante, pero que ya hasta las estrellas se habían marchado a dormir. Yo le contesté que también a mi me molestaba tener la garganta seca. ‘Pero no pienses que es miedo – le dije -, porque dispuesto estoy a seguir. Si las estrellas se han marchado, ya andan por la calle las gallinas.

No hace falta saber escribir para hacer versos Chirrita, Pello Errota, Zepai, Udarregi, Lezoti… son nombres de poetas populares vascos geniales y analfabetos las más de las veces. Versolaris. No hace falta saber escribir para hacer versos. Los suyos no están

TXERRiKiEN BANATZAiLE ETA EKOiZLEA

ENPRESEN ZENTRUA. Ama Kandida 21 307. moduloa, ANDOAIN

943 592 923 / www.ormaki.eus

155

recogidos en antológias, ni escritos en ninguna parte, pero el público los repite de memoria. Cada uno de sus oyentes es como una página del libro que no han escrito. Entre todos, el libro entero. Hasta con notas marginales16 (…).

Más desprendido que Esaú También Chirrita vendio su progenitura, como Esaú; pero con más elegancia. En las costumbres vascas, que tienen fuerza de ley, cuando el mayorazgo sec asa, queda constituido en jefe de familia del caserio paterno, con determinadas obligaciones para con sus padres y hermanos menores. En el caserio de Chirrita, el mayorazgo era él, pero no le daba importancia. Desaparecía temporadas enteras, que se pasaba por los pueblos navarros y vascofranceses, de donde le llamaban a cantar en fiestas y romerías. En una de esas ausencias se casó el hermano menor, y se instaló con su mujer en el caserio de los padres. Cuando Chirrita volvió, el intruso salió a la puerta. Como vió Chirrita que se disponía a decirle algo en tono mayor, le cortó el énfasis con una coplilla (…). ‘(…) No vengo a pedirte cuentas. Yo soy un vagabundo sin raices;

———————————— 15. Badirudi erdaraz egina behar duela elkarrizketak. Hori bai, argi uzten du kazetariak bertsolariaren erdara maila eskasa: jerga berezi batean ari dela azpimarratzen du eta testu guztia ‘dises’, ‘parese’, ‘ziricarnos’ eta gisakoekin zipriztintzen du. 16. Txirritaren pasadizo bat dator jarraian, gerora hain ugaria izango den Txirritaren pasadizoen alorra estreinatuz: Parrandan mozkorturik dantzan ari zela txorkatila bihurritu eta etxera bueltan egiten zuen errenagatik galdetu ziotenean botatako bertsoak jasotzen ditu: “Albaiteruen salan/ Demoniuen artan/ Demoniosko estraposo bat/ egin nuen bertan/ Demoniuak emen/ Demoniuak an/ Demoniuak beti/ gorputzaren bueltan/ Demoniuak sasoi seukaten/ demoniuetan”. Gaztelerarako itzulpena egiten du, esateko euskaraz bertsolariak egindakoak askoz ere grazia gehiago duela, eta kontrastean berriro ere bertsolarien analfabetismoa azpimarratzeko: “Se pondría luego a escribir una carta a la familia y no sabría empezar”. Edo ‘¿Te gusta el besugo?’ dakar hurrengo tartekiak eta gai horrekin txapelketan botatakoak dakartza gogora. Euskarari edo gerrari buruz abestu zirenak, ordea, Aitzol eta enparauek sustaturiko gai jasoagoak, ez ditu aitatu ere egiten. Bertsolaritzaren alderdirik subalternoena azpimarratzen da beste behin. 17. Bukaeran ageri den oinoharra ere bada esanguratsua: Esta serie de informaciones termina en el número próximo, con la que lleva por título: “El hombre que se comió 236 croquetas y después cenó…

156

tu trabaja y ten muchos hijos. Sólo te pido que, cuando

— Y usted, Chirrita –le pregunto- ¿cómo no se ha casado? ¿No ha tenido nunca novia? — La tuve una vez y me duró una hora (…). Toda esta importancia da a las cosas serias de la vida este cigarrón imprevisor, que se pasó su verano cantando alegremente. Menos mal que es hermano de una hormiga trabajadora, la echeko-andre del caserío Gastelu-enea. Y en su agujero ha encontrado definitivamente abrigo seguro para el invierno17.

157

Jose Manuel Lujanbio Txirrita (1860-1936).

venga cansado me dejes tenderme en un rincon’.

158

159

160

161

TXIRRITAREN ARRASTOA

7 ———————————— 18. Esaterako, lan honetan jada jaso ditugun gaztelerazko lehen kronikan (1880) edo ingelesez idatziriko lehenengoan (1882).

1930EKO HAMARKADAKO BI TXAPELKETEN kroniketan nahiz Ramosen elkarrizketan nabaria da mito bizi bat zela hernaniarra. Fernando Amezketarraren pareko ateraldi eta pasadizo andana egozten zitzazkion, eta bertsolariek eurek ere maisutzat zeukaten. Adinak eta kiloek nahieran mugitzea eragozten bazioten ere, jendeak bere presentzia eta bertsoak eskatzen zituenez, plazarik plaza jarraitzen zuen eta alde batetik bestera gurdiz edo automobilean eraman behar izaten zuten, beti inguruan sekito ikusgarri bat zuela. Aurreko maisu handiarekin, Pello Errotarekin, alderatuz, ordea, askoz oihartzun mediatiko gutxiago izan zuen 1936ko txapela irabazi arte. Pello Errotaren erregetzak, XIX. mendeko azken hiru hamarkadetan, Lore Jokoen eta klase jasoen bertsolaritzarekiko interesaren loraldiarekin egin zuen bat, eta bere eskarmentua, ahalmena, bertsokera, itxura fisikoa edo izaerari buruzko hainbat zertzelada jasota geldituko dira garaiko kronikarik zabalenetan18. Mende berriarekin Txirritaren erregetza etorri zenerako, ordea, loraldi hori gainbeheran zen, eta desagertu egin ziren bertso kronika zabalak. Txirrita 1897ko Lore Jokoetan aipatzen da lehen aldiz, eta gerora ikus daiteke berak eta Pello Errotak osaturiko bikote artistikoa zela saio garrantzitsu gehienetako kartela (1915eko Lore Jokoetan ageri da azkeneko aldiz asteasuarra), baina prentsako testurik gehienak ez dira el humorístico Chirrita gisako aipamen soiletatik pasatuko. Ikusezintasun hori, ordea, ez da erabatekoa izango. Lau testu apartatu dira bertsolariak bere garaiko prentsan utzitako arrastoaren ale esanguratsuenak izan daitezkeenak.

EPAIKETAN LARRI (1916)

XIRRITAK PRENTSAN duen lehen aipamen luzea epaiketa baten kronikak dakar. Bertso batzuk jarri izanagatik epaitu zuten hernaniarra 1916an. Aldizkari honetan ikerketa oso konpletoa argitaratu zuen duela gutxi Mikel Tabernak, eta ez gara testuinguratze lanetan luzatuko; interesa izan dezakeena lan horretara bideratzea iruditzen zaigu egokiena19. Hala ere, ezin izan zaio testua bilduma honetara ekartzeko tentazioari eutsi. Batetik, oso testu interesgarria delako, eta, bestetik, Tabernaren lanean prentsako testua bera modu jarraitu batean irakurtzeko modurik ez zegoelako. Besteak beste, akusazioaren eta defentsaren argudiaketaren berri ematen du kronikak: defentsak bertsoen itzulpena ez zela zuzena argudiatu zuen bertsolariaren alde; akusazioak, aldiz, deliturako ezinbesteko bitarteko gisa salatzen zuen bertsolaria. Edo bertsolariaren izua ere deskribatzen du kronistak, bere ezjakintasuna azpimarratuz. Epaiketaren eszenaratzeak Txirritari izutu izana litekeena da, baita lege kontuetan ezjakin bat izatea ere, baina tontotik ezer gutxi zuen bertsolariak: egunkari berak azaroaren 10ean argitaratzen duenez, hiru urte eta erdian Legasatik 25 kilometroko eremu batean sartzeko debekua, eta 250 pezetako isuna nahiz epaiketaren kostuen laurdena ordaintzera zigortu zuen epaiak, baina ezin izan zitzaion zentimorik kobratu, Txirrita desagertu egin baitzen. Diario de Navarraren testuak eta Tabernaren ikerketak urte haietako gutxiespena gogorren pairatu zuen bertsolari modu baten profila osatzeko baliagarriak suertatzen dira. ———————————— 19. Ik. TABERNA, M. (2018): Txirrita epaileen jomugan (Legasa 1913 – Iruñea 1916). Bertsolari, 110. zb., 8-96 or.

164

Tribunales, Eme. Diario de Navarra, 1916ko urriaren 31n ‘… á vosotros mi canto consagro’. Y efectivamente, el canto del versolari fué tan avieso que se cayó en las redes del Código penal. El conocido versolari guipuzcoano ‘Chirritak’ (sic) -creemos que es de Hernani- José Manuel Lujanbio y el vecino de Legasa Tomás Alcaine, ocuparon ayer el banquillo ante el Tribunal de Derecho, acusados de los delitos de injuria y calumnia al alcalde pedáneo que fue de Legasa don Eusebio Babace. El versolari estaba ayer aplanado a la vista del aspecto severo del Tribunal que había de juzgarle.

El no sabía de cosas tan serias y nunca pudo sospechar que las improvisaciones de su ingenio que derrochó pródigamente en catorce estrofas, inspiradas y mandadas imprimir por Alcaine, pudiesen llegar a constituir un delito. Es más, ni sabía quien era Babace ni tenía motivos para afirmar si era cierto que cobraba multas sin darles la inversión que manda la ley municipal. El puso á contribución sus facultades al servicio de un encargo que, previo pago, le dio Alcaine; y sin duda, sin quererlo, se le corrió la pluma y lo que quiso ser un canto de ironía, resultó una sarta de disparates que levantaron en vilo a don Eusebio Babace de quien se decía, en los versos euskaros, unas cuantas cosas mortificantes por su gestión de autoridad y se le atribuía el hecho de haberse quedado para sí las cantidades que hacia efectivas por multas que imponía. El caso es que los versos se vendieron á 10 céntimos, con un éxito loco, en Santesteban, el día 30 de Junio del año pasado, donde había gran afluencia de forasteros con motivo de las fiestas anuales que se celebraban. La lectura de los versos produjo gran hilaridad y regocijo; tanto, que hubo momentos en que la algazara pública revistió caracteres de desorden y tuvo que intervenir una pareja de la guardia civil. El juicio oral de esta causa-querella celebrado ayer fue interesante y laborioso; tanto, que en él se invirtieron dos horas y media en la sesión de la mañana y tres horas en la de la tarde (…).

166

En la declaración terminante, buscada por la acusación particular, encomendada al distinguido letrado don Manuel Aranzadi, fue el punto de partida para desarrollar su informe en la sesión de la tarde. Yo no hubiera traído aquí al versolari –decía- que en realidad es ajeno al delito, aunque instrumento empleado para cometerlo, pero por fuerza del imperio de la ley (…) hago responsables por igual a los dos procesados (…). En último término informó el ilustrado letrado Don Gabriel Leiz que defendía al versolari, negando en rotundo que los versos en cuestión fueran constitutivos de delito; sirviéndose de punto de apoyo para argumentar con éxito la impugnación del delito, de las dos traducciones que se hicieron de los versos vascos, las cuales son completamente distintas. (…) mientras la acusación pide para cada uno de los procesados por el delito de injuria la pena de 3 años, 6 meses y 21 días de destierro a 25 kilómetros de Legasa y (…) 3 meses y 1 día de arresto mayor, las defensas dicen que procede absolver a los procesados por no constituir delito alguno los versos denunciados. El juicio quedó concluso para sentencia que habrá de dictarse dentro de treinta días. • • •

167

168

PELLO ERROTA AGURETU BAT ETA TXIRRITA LIRAIN BAT (1926)

iklo berrian topatu den lehen testu esanguratsua 1926an argitaratu zen Madrilgo La Voz egunkarian. Luis Antonio De Vegak sinatzen du eta bertsolari batzuekin nola topo egin duen kontatuz ekiten dio: Son tres y famosos en todas las anteiglesias y villas (…). Dicen los versos con rima fácil y sus manos desprecian las herramientas agrarias y los utensilios marineros (La Voz, 1926/VI/16, Han bajado los versolaris, De Vega, Luis Antonio). Hurrengo testu luzea 1926an topatua da, Madrilgo La Voz egunkarian, Luis Antonio De Vegak sinatua.

Bertan, Pello Errota aguretu bat, pelotan iaioa den Txirrita lirain bat eta Olloki deitzen duten bertsolari gaztea20 deskribatzen zaizkigu. 1926an Pello Errota hila zen, ordea, eta Txirritak 66 urte zituen; lehenagokoa behar du testuan deskribatzen den jazoerak. De Vega 1900ean jaioa zen eta kazetari ibilbidea 1917an hasi zuen Bilboko El Nervión egunkarian. Urte horretan hernaniarrak 57 urte zituen eta adin horrekin ere nekez irudika dezakegu pilota jo———————————— 20. Usurbilgo Mateo Sagardia edo Juan Kruz Sagardia izan daitezke, biak Olloki ezizenez ezagunak, Artikulatxiki baserrikoak, eta Udarregirekin bertsotan asko egin zuen Manuel Ollokiren (1798-1879) ondorengoak.

koan. Litekeena da, bada, De Vega umetan ikusitako zerbait kontatzen aritu izana, edo norbaitek kontatutakoetatik osatutako testua izatea. Edozein kasutan, ez dira inondik inora ageri txapelketetako kroniketan hainbeste azpimarratzen diren kiloak eta herrenak. Eta ez da bertsolariaren deskribapen fisikoa testu honetan elementu deigarri bakarra: bertsoarekiko esleitzen zaion grina faltarekin eta aipatzen den lehiakortasunik ezarekin ere beste hainbeste gertatzen da. Bilbotarra kazetariaren zehaztasunetik baino idazlearen sorkuntzatik gertuago dabilela suma daiteke testuan zehar, eta bere ibilbidean ere alor horretan nabarmendu zen gehien, baina beste zenbait pasartetan bai ikusten dira Txirritari buruzkoetan gero ohiko bihurtuko diren kontuak, hernaniarraren bizi filosofia deskribatzerakoan, edo bere jendetasuna azpimarratzean, esaterako.

Han bajado los versolaris, Luis Antonio De Vega, La Voz, 1926ko ekainaren 16an (…) Son tres y famosos en todas las anteiglesias y villas (…) Dicen los versos con rima fácil y sus manos desprecian las herramientas agrarias y los utensilios marineros (…). Uno de los versolaris es viejo y su nombre goza de mucha notoriedad en el país. Se llama Peru Errota, y nadie como él, en los finales del pasado siglo, sabía improvisar bellos versos en la lengua dificil de los euzkeldunes de la raya de Francia. Lanzaba las palabras como avispas, y tenia su verbo algo del zumbido de estos campesinos volátiles. Era bien amado

170

por los indianos que se esponian los días laborables en las alamedas, y por los mozos, que son diestros y maliciosos zirrilaris; pero nunca las mujeres le quisieron bien. Mientras los otros discuten, él se ha dormido filosóficamente, con el agudo mentón apoyado en la tabla de las mesa. Un mechón de pelos canos asoma con notoria irreverencia por el borde de su boina. Me han dicho de él que no inventa nuevas trovas, que se limita a repetir las antiguas y a beber sidra blanda en compañia de los viejos curas carlistas, a quienes distrae con referidos de los tiempos de bandería. No hace mohines tampoco si las caseras le obsequian con aspero chocolate y bizcochos triangulares de Villaro, de esos que en las bodas aldeanas de Arratia se reparten a los invitados sin mengua; pero aunque él se lo calle, yo sé que prefiere los chacolíes que se trasegan con largo

zurrut y los corderos lechales de Alava y de Navarra. Al otro le llaman Txirrita. Es un mozo rubio, con dos ojos azules demasiado claros (…) te diré que no ama su bello oficio de versolari, y que muchos de los versos que dice son oídos de bocas de versolaris vascofranceses (…). Su lema parece ser vencer la tristeza del reposo, no soportar lo duro de la tarea agrícola, caminar, caminar sobre sus dos pies calzados con abarcas, decir primero los versos y después bailar en todas las romerías

171

Para el, solo los inviernos son tristes; pero cuando las nieves no cubren el Iarraitz, cogido del talle de una moza, moviendo sus piernas sobre el berilo de las hierbas en las campas romeras o bebiendo y hablando recio en todas las merindades de nuestro señorio Txirrita es integralmente feliz Sólo cuando los octubres mueren Txirrita se retorna a la casería de su anteiglesia, y allí, los días no lluviosos, juega a la pelota como un pelotari, siguiendo la poma blanca con saltos elegantes, y si en los campos caen sin tregua las lluvias largas, bajo los tejados de las boleras tira contra los txirlos las esferas grandes. Es amigo de todos los malos trabajadores y de todos los buenos bailarines. En todas las contiendas le vence su compañero más bien; pero a él eso no le preocupa. ¿Y el tercero? (…) es casi un adolescente, de puro perfil vasco, a quien entre los poetas rurales llaman Olloki. Olloki es un fino versolari, del que no hay temor de que repita una de sus trovas. Le encantan, más que otro ninguno, los asuntos del mar, y sabe decir cosas bellas de los navíos y de los hombres que mueven con brazos robustos los remos. Por eso es querido en nuestra zona costera de Guipúzcoa y de Vizcaya, en Zaráuz, en Orio, en Elantxobe (…) sabe también rimarlas muy bellas sobre el campo, y su vascuence, un poco recargado de erres canta la gran labor agraria (…). Pero cuando en la plazoleta aldeana se perfilan curiosos los rostros femeninos, entonces Olloki se olvida de que

172

173

Txirrita, Olegario eta Gaztelu.

existen la montaña y el mar, eligen sus ojos a la más bella y dicta para ella sus versos amorosos y cándidos. Las muchachas vascongadas que lo saben acuden a las contiendas de versolaris por oír a Olloki y un poco también con la esperanza de que aquel día se consagre a su belleza la glosa euzkelduna del adolescente poeta del mar. •

174

TXIRRITA ETA ARCIPRESTE DE HITA (1936)

KO TXAPELKETAREKIN hartu zuen sonak bertsozaleez harago zabaldu zuen Txirritaren mitoa. Bertso mundutik urrun samarretik idatzia dirudi Diario de Navarraren azalean bertsolariaren argazki eta guzti argitaratu zen soslai honek. Hernaniarraren itxurarekin jolasten du, eta bertsolaritzaren eta poesiaren badaezpadako harremanari ere heltzen dio, beste klasiko bat.

Este es Txirrita, Diario de Navarra, 1936ko otsailaren 1ean Este es Txirrita. Ganó el primer premio en el certamen de versolaris que se ha celebrado recientemente en San Sebastián. ¿Poeta entonces con esos carrillotes y ese abdomen suculento? Poeta, claro ¿por qué no ha de ser poeta este Txirrita, con esa imponente traza de boyatero? Ruben Dario no fué un Adonis, y acaso tampoco poeta. Fué poeta con todas las de la ley, el gran Arcipreste de Hita, socarrón, glotón, zumbón como es este Txirrita y además de eso, con unas erupciones líricas de vez en cuando que llegan hasta la Vía lactea. Txirrita, por ejemplo, de lirismo, dice que permanecerá soltero mientras haya en el mundo una amenaz de guerra sobre los hijos ¡sobre los hijos de los demás claro! •

175

176

OMENALDIAREN KRONIKA (1936)

XAPELA IRABAZI BERRITAN egin zioten omenaldia, Txirrita garaiko bertsolari eta eragile garrantzitsuenez inguratuta ageri dena da bertsolaritzaren historiako argazki ezagun eta ikonikoenetako bat. El Día egunkariaren azalean Ander Arzelus Luzearrek sinatzen du, kazetari, eragile eta EAJko militate garrantzitsua bera, besteak beste euskarazko lehen irratsaioko gidaria izandakoa.

Testua luzea da eta egun osoko omenaldiaren kontakizun zabala eskaintzen du: meza, txistulariak, Jose Ariztimuño Aitzolen hitzaldiaren transkripzioa, makil eskaintza eta horren ondoren egin zen bertso saioa, bazkaria, bazkalondoko bertso saioa, Telesforo Monzonen hitzaldia eta txistularien saioa, dantzarien ikuskizuna, pilota partidaren kronika, hirugarren bertso saioa eta erromeria. Testu bizia eta polita da, baina badu hutsune garrantzitsua ere, egun hartako bertsorik gogoangarriena, historiara pasatu zena, ez du jasotzen: Txirrita bi makulurekin ibiltzen zen eta omenaldian eman zioten bastoi hori zertarako behar ote zuen zirikatu zuten bertsotan;

LEITZA, SUSTRAIAK BERTSOTAN www.leitza.eus

honela erantzun zien: “Hirurogeita hamasei urte,/ garaia det umiltzeko,/ bultza beharrik ez nadukake/ goitik behera amiltzeko;/ bi makil hoiek aski nitun nik/ munduz mundu ibiltzeko,/ hirugarrena andregaiari/ arkakosuak hiltzeko”. Bertsolaria gehien aipatzen duten paragrafoak jaso dira. Nahikoa gerraurreko Euskal Pizkunde hartan sortu zen giro bikaina arnasteko eta Txirritaren itzal luzea sumatzeko.

Txirrita bertsolari bikañaren omenez, Luzear. El Día, 1936ko martxoaren 24an (…) Eliz eskalleratara bateratsu eldu giñan “Txirrita” ta gu. Gu onez, ura automobillean. Ta automobil inguruan jende pilla polita zuala, ingeles ministroak bezalaxe arkitu genuan gure “Txirrita” zarra. “Txirrita” ikusi baño len bi emakumezko izketan nabaitu genituan: ¿Zer da or? – galdetu zion batak. Pralleren bat omen da paisano jantzian – erantzun zion besteak. (…) Pixu dago “Txirrita”. Irurogeitamasei urte ta eundaberrogei kilo aztunegiak izaki nunbait. Ta Errenderiko eliz ortara sartuko bazan, berriz, hainbeste eskallera malla igo bear. Igo zituan, alare, bere bi makillen laguntzaz ta elizara sartu zan.

178

Eliz ateetan bi neska gaztekin topo egin genuan: “Si llego a saber esto no vengo”, zion batek (…). Larri dabil jendea antxe. Iya omen aldi garaia ta argirik ez antzokian. “Euskaltzaleak” elkarteko lendakaria, omen-itzaldia egin bear zuan Montzon jauna ere azaltzen ez (…) Amabiak laurden gutxiago. Antzokia beterik… gañezka. Ustegabean, argia piztu zaigu. Tira ba. Ta an azaldu da ez Montzon, baña bai “Aitzol” jauna. Bai azkar lotu ere errenderitarrak aren utsa betetzeko. Ta… españarrak ezin egin lezaketena… esandako ordua baño amar minutuz lehenago asi zan bereziki omenaldi jaia deitu genezaiokena. Antzeztokian, erdi-erdian bere “patriarka” itxurarekin antxe zegon “Txirrita”. Inguruan zituan “Basarri”, “Telleritxiki”, Lujanbio, Sarasola, “Uztapide”, Alkain gaztea, “Txapel” ta Alkain zarra. Oiekin batera “Euskaltzaleak” elkarteko buru egiten duten jaun batzuek (…).

AITZOL JAUNA21 “Zelai ta basotara begirazten dugu, uda berriak, Jainkoaren aginduz, lore gorri, zuri, urdiñak gure begien asegarri nola sortzen dituan oarrarazirik (…). Gogo-zelaietan ere berdin gertatzen da. Baditugu, mendi antzera, guzien gañetik agertzen diran gizon jakintsuak. Bai ordea, basaloreak ere. Basalore oiek gure bertsolariak dira (…). Gure egunetan bertsolaria baserritarra da, baña len gizon ikasiak eta señoritak ere bertsolari ziran. Ta ezkontza ala illeta, sendi jai itun ala adaietan, aberats eta txiro, ikasiak eta ezjakiñak, gizon ala ema-

———————————— 21. Aitzolen hitzaldia.

179

kumeak, zar eta gazteak, guziak ziran abeslari (…). “Usoa” andereñoak bere aitaren gorputz aurrean sortu ta abestutako olerkia aitatzen du. Galdu zan ordea au, ta gure baserria izan dugu bertsolarien gordeleku (…). Txirrita bertsolarien erori aldian, antzu aldian, guzien eusle, buru, biotz, maixu izan baita. Bertsolari guziak aitortzen diote maixutasun au (…). “Ta orain (…) izlariak zeruetaraino jaso, lasterkari pizkorrenak saritu ta ukabilkariak aberasten diran egunetan, ¿ez ote zan legezkoa gure izakera, oiturak, gure izkuntzan goratu ta abesten Laburdi, Gipuzko ta Naparroan saiatu dan oni gorasarrea eskeintzea egoki?”.

MAKIL ESKAINTZA (…) Ondoren bertsolari guziak bertso bana bota zioten “Txirritari”, aren bertsotarako trabetasuna goratu ta lengo bi makillaz gañera orain eskeñitako irugarrena zertarako ote zuan galdetuz (…).

BAZKARIA Ez guri galdetu zer bazkaldu genun. Ederki jan genula jakin arren, zer jan genunik ez gizuteke esango: arroza, arkumea, eztakigu zer. Baña ura giroa Batzokikoa igande otordukoan (…). Ango bertsoak jaso izatera gaurko izperringi osoa txikia genuke guzientzat. Kilometroka neurtzekoa zen atzoko etorria (…). Monzon berandu xamar azaldu zan. Arek jakin nunbait inportantzia bere buruari ematen. Ango txaloak etorri zanean (…). Ta bazkalondoan “Baserri” ta “Txirrita”k egindako saio eder-eder baten ondoren, arek eta

180

Alkain gazteak zirikatuta, iz egin bar izan zuan. Labur baña sakon (…).

BERTSO SAIOA Ta berriro exeri zitzaizkigun an aurrean gure bertsolariok, patxara ederrean, patxarako gizonak baitira, “Txirrita” erdi-erdian zutela. Ta Zubimendik agindu ala egin zuten: Alkain aita-semeak elkarri ekin, gero Zubik emandako oñari jarraituz bertsoa bota ta abar. Jendea txoratzen egon zan.

ERROMERIA Ta gazte jendea txistu otsean zankoak astintzen asi zanean, alde egin bear izan genun. Emezortzi bat urte gutxiago izan bagenitu a zer dantzak egingo genitun. Neska politik ikusi baikenun antxe. Baña gazte aien zanko biziai begira guk baino gehiago sufrituko zuana izango zan an: Txirrita zarra. Uztapidek bazkalondoan esan ziona ordea: zankoz nagi egon ezpalitz etziotela makilik erregalatuko (…). •

181

182

Txirritaren Omenaldia (Errenteria, 1936). Iturria: XDZ. ESERITA: Fernando Alkain “Alkain Zaharra”, Juan Jose Sarasola “Lexo”, Jose Ariztimuño “Aitzol”, Jose Manuel Lujanbio “Txirrita”, Iñaki Eizmendi “Basarri”, Inazio Alkain “Alkain Gaztea”, Eusebio Eizmendi “Txapel”. ZUTIK: Teodoro Hernandorena, Juan Jose Lujanbio “Saiburu”, Frantzisko Garmendia “Patxi Laja”, Jose Maria Berra “Telleri-Txiki” edo “Teilaetxipi”, Bittor Idiazabal, Joseba Zubimendi, Gillermo Lizaso, Andres Arzeluz, Klaudio Gaztelumendi, Iñaki Olaizola eta Manuel Olaizola “Uztapide”

183

HERIOTZAK TAULATU GAINEAN BISITA

ertsoari eman zion bere bizia Txirritak, eta heriotzak ere horrela harrapatu zuen, bertso saio batean emandako ondoezak eraman zuen. Txapela irabazi, omenaldia jaso eta gutxira izan zen, gerra hasi aurretik, 1936ko ekainean. Garaiko prentsan dezenteko oihartzuna izan zuen jazoerak.

A consecuencia de un ataque en Goizueta Txirrita moribundo, El Día, 1936ko ekainaren 2an “El teléfono nos trae la fatal noticia del ataque sufrido en Goizueta el domingo por el célebre bertsolari ‘Txirrita’ (…). Con motivo del ‘Día de la Patria’ y solicitada su colaboración por el Batzoki, acudió a Goizueta en unión de Zainburu, sintiéndose indispuesto y dándole después un ataque, paralizándole medio lado22. Trasladado a Alza hacia las dos y media de la larde del domingo a su caserío en grave estado, ayer, lunes, al atardecer, recibió con extremado fervor los Santos Sacramentos”.

Biharamunean hil zen hernaniarra, eta El Díak berak, Euzkadik, El Pueblo Vascok edota Argiak eman zuten hurrengo egunean heriotzaren berri. “El ataque que días pasados (…) sufrió en las fiestas de Goizueta el popular bertsolari «Txirrita», culminó ayer tarde en el último suspiro que con admirable resignación cristiana exhaló nuestro vate”, ekiten zion kontakizunari El Díak; Argiak,

184

“Txirrita bezelako bertsolariak gustatzen zaizkate gure baserritarrei: zirikalariak. Eta zirikalarietan bazan ba bat gure Txirrita ospatsua. Irakurle, Aita gure bat Txirrita’ren gogo aldez” batekin bukatzen zuen bere testua;

edota Joseba Zubimendik “Zeñek agertu leku labur onetan bere bertso laneko berri guziak? Gipuzko osoa bere adiskide zuan. Gaztelu, Xenpelar, Udarregi, Pello Errota, beti berekin leian; baña alkar adiskide. Ezpaizan berealakoan asarretuko gure gizona (…)” esanez hasten zuen

bere ibilbidearen errepasoa El Pueblo Vascon. Bertso sorta bat baino gehiago ere eskaini zioten han eta hemen23. •

———————————— 22. “Ez da Txirrita taulatu gainean ondoez larri bat izan duenn bertsolari bakarra. Uztapidek ere, kastako bertsolaria baita, bihotzeko bat izan zuen 1972an bertso saio baten erdian. Ez zuen jendaurrean gehiago kantatu, oraindik ere beste hamarkada bat bizi izan zen arren. Honela kontatu zuen garaiko prentsak: Eguna ere ez ain egokia eta eguraldia, berriz, mendirutz bultzatzen zuena. Jaialdiaren berria ere gutxi zabaldua eta berandu (…). Ez zan Anoetako pelota-lekua geiegi betetzerik izan (…). Ezbear txiki bat izan zan tartean: Uztapideren ondoeza. Baiña oni zaion maitasuna agertzeko egokiera izan zuen jendeak: Zenbat txalo Uztapideri! Ezin eta obeto amaitu zuen Azpillagak agurra, Uztapideren izenean”. (Zeruko Argia, 1972/V/14, 2 or., ‘Bertsolariak jai’, Mikel Atxaga, Mutiozabal). 23. Hauek dira albistearen inguruan prentsan topatu ahal izan diren testuak: El Día: 1936/VI/02, ‘A consecuencia de un ataque en Goizueta ‘Txirrita’ moribundo’; 1936/VI/04, ‘Txirrita ha muerto’; 1936/VI/06. ‘¡Agur Txirrita!’ (Bertso-jarriak), Errenderi. Argia: 1936/VI/07,‘Txirrita il da’ eta ‘¡Gora Txirrita! (Bertso-jarriak)’, Iturralde; 1936/VI/14, ‘Txirrita’, Zubikarai, Augustin Arteta eta ‘Txirrita zanari agur (Bertso-jarriak)’, Erauskin, Patxi Errotari. Euzkadi: 1936/VI/05, ‘Eztakixu…?/ Txirrita zana’, Txirritaren heriotzari buruzko fotoalbistea eta ‘¡Txirrita! (Bertso-jarriak)’, Erletxu; 1936/VI/06, ‘Txirrita’. Zubikarai, Augustin Arteta. El Pueblo Vasco, 1936/VI/07, ‘’Txirrita’ joan zaigu’. Zubimendi, Joseba.

185

186

187

ATZERRIKO BEGIRADA

BERTSOLARITZAZ ARI DIREN HEDABIDEEN ARTEAN Lore Jokoetan (1845-1917) %78 izango dira atzerrikoak, Euzko Pizkundean %65 (19181944) eta frankismo garaian %35 (1945-1979). Datu horien atzean bertako kazetaritzaren eta hedabide sarearen indartzea suma daiteke, euskarazkoen garapenaren ekarpen garrantzitsuarekin. Baina Erromantizismoak kontinentean indarra galtzen duen neurrian kanpoko arretak behera egin duela ere nabarmena da. Edozein modutan, atzerrian argitaraturiko hainbat harribitxi topa daiteke lehen zikloaz harago ere. Horrelako testu gutxien daukan zikloan ere, frankismo garaian, Belfast News-Letter eta Nottingam Evening Post bezain goiburu exotikoen erreferentziak jaso dira, esaterako, edota National Geographic bezain medio prestigiotsu batenak.

M MADRIL

ADRILEN BERTSOLARITZAZ argitaratzen diren prentsako testuen kopuruak ere behera egingo du XX. mendeak aurrera egiten duen eran, baina ez dio iturburu interesgarri bat izateari utziko. Garai hartan gehien saltzen zen egunkari madrildarrak, El Solek, esaterako, gerraurreko euskal pizkundearen urteetan jarraipentxo bat egiten dio gaiari, besteak beste Fernando Amezketarraren edo txapelketen berri emanez. Eta jada azaldu da Estampak aldizkari grafikoak hainbat testu argitaratu zituela. Frankismo garaian Hoja del Lunes de Madrid, Ya edo Ritmo bezalako goiburuetan ere aurki daiteke bertsolaritzaren aipamenik, baina ABC izango da tarterik handiena eskainiko duena: 1965eko txapelketaren berri emango du, Auspoa saileko Bilintxi buruzko liburuaren iruzkina eskaini, Mitxelenari egindako elkarrizketatxoa… Sinadura ilustreren bat ere suma daiteke tartean. Pedro Rocamora, Francoren hirugarren gobernuan Propagandako buru eta liburuen zentsuraren arduradun nagusi izandakoa, esaterako: “(…) solo los pueblos antiguos con aristocracia de milenios, llegan a la cumbre de lo mitológico si sus gentes aman de verdad la poesía (…) los vascos tienen las dos cosas: antigüedad de siglos y profunda sensibilidad lírica en su temperamento. La pervivencia del ‘bersolari’, el juglar irónico que repentiza en las fiestas o en los banquetes es símbolo del sutil espíritu poético del pueblo “(ABC, 1952/VIII/12,

4 or., Mitos y fantasmagorias de los vascos, Pedro, Rocamora). José María de Areilza ere ez da edonor: Gerraurretik Falangearen sortzaileetako bat izana, gerraostean Bilboko alkate, Francorekin Argentinan, Estatu Batuetan eta Fratzian Espainiako enbajadore,

190

Arias Navarroren UCDko gobernuan Ministro eta 1980ko hamarraldian Aliantza Popularren sortzaile: “La vena poética del pueblo vascongado es a un tiempo sentimental e irónica. Si habéis escuchado alguna vez esos concursos de versolaris improvisadores en las fiestas de cualquier pueblo, o lugar, de Guipúzcoa o Vizcaya, os asombrará –aunque no entendáis la vieja lengua- la rapidez asombrosa de la versificación y las risotadas constantes del público, testimonio de los dardos humorísticos del poeta” (ABC, 1971/XII/31,

3 or., La otra tentación, José María de Areilza). Edota Pío Baroja idazleak ere ukitzen du gaia: “(…) Silenciosos, antisociales, los vascos cuando quieren entenderse con los demás, cantan. No ha habido un orador vascongado; el orador alli se ha convertido en músico ó en poeta, en el humilde versolari ó en el bardo Iparraguirre”

(ABC/Blanco y Negro, 1966/V/07, 69 or., Vascongados y Navarra. Pío Baroja). Nagusikeria darie testuoi gehienetan, hamarkada luzez euskal kulturaz egin den irudikapen esentzializatu eta orientalizatuaren jarraidura. Honen muturreko adibide bat jarraian.

Jose Miguel Michelena (campeón de bersolaris) ha actuado en más de dos mil quinientas justas, Oscar de la Lama, ABC, 1970eko irailaren 15ean Kronikaren hasierari danborrak bakarrik falta zaizkio tribu galdu baten erritua irudikatzeko: “El hombre que está subido sobre la plataforma de madera canta alocadamente. Las gentes del valle de Oyarzun llenan la pequeña plaza de piedra, junto a la iglesia. El ‘sirimiri’ moja las ropas, que despiden olor a humedad. Muchachas de afilado perfil. Hombres de anchas espaldas. Viejos de faz congestiva y mirada apretada se agrupan hasta juntar sus cuerpos (…). Mientras, el bersolari recita sus versos improvisados, fluidos, satíricos y precisos. Su voz suena en la mañana con precipitada estridencia. Rebota contra las fachadas de las casas cercanas. Como hace diez mil años. Como siempre, porque el vasco es la prehistoria de nuestro pueblo, y el bersolari su tradición oral más pura transmitida de boca en boca (…). Oirles es acercarse a épocas pasadas”.

Edo Joxe Joakin Mitxelenaren deskribapena ere kuriosoa da, izenetik hasita: “José Miguel Michelena es corpulento. Sus labios se mueven carnosos. Cada palabra va acompañada de movimientos. Hay en él mucho de actor de drama antiguo”.

Galdu samar aurkitzen da kazetaria: “(…) Hay clamorosas expresiones. Aplausos. Frente a él otro cantor de versos contesta también improvisada-

192

mente. Inagotable fuente de regocijos. Incoherentes carcajadas y risas para el que nada entiende del idioma euskera”.

Baina dokumentazio ahalegina egiten du behintzat: “Cuando llego a la plaza clavan en mi sus ojos distraidos. Alguién me ha dicho que Oyarzun encierra la más pura tradición de bersolaris (…) aquí viven Michelena y Uztapide dos de los cinco grandes con Basarri, Garmendia y Lizaso (…). El pasado siglo Xenpelar fue desafiado por Bakallo, de Hernani, ‘Pidiendo plaza’ en Ventaberri, despues de cruzarse unas cartas que ha recogido en su obra Manuel Lecuona. ‘Tienes buena inventiva, aguda garganta; me pondré en camino enterminando estas palabras. El convidar a un hombre es una diversión…’”.

Eta Mitxelenaren hitzak eta bertso ibilerak ere jasotzen ditu: “Nada de estudios. Viene de dentro. A los once años comencé a discutir en verso y me di cuenta que podía ser bersolari. Hacía poesía oral y también improvisaba lo que cantaba con ingenio, agudeza, ocurrencia, oportunidad y c‘ hispa’… Setenta veces al año actúa Michelena. Cobra mil quinientas pesetas por media hora de actuación frente a otro bersolari. Y también tiene su ‘temporada’, como los toreros, en primavera y verano, actuando repetidas veces en un mismo día.

193

Michelena camina a grandes pasos hacia su caserio de Ugaldechu, barrio de Oyarzun, donde atiende un restaurante en sociedad con el campeón de pelota a mano Atano X”.

Bukatzeko, nola ez, euskaltasunaren inguruko gogoeta eskaintzen du, eta, horretarako, bertsolaritzari buruzko garaiko sinadura jorienen artean aurkitzen den Santiago Aizarna lagunari eskatzen dio iritzia. Gizon jantzia dela azpimarratzen du, bailara galdu horretan bizi den gizon jantzia: “(…) cultiva la ‘literatura ‘pánica’ desde que leyó ‘Homo Faber’ de Max Frisch. La soledad del valle cala en su alma. Esta imbuido en las obras de Camus. Muchas veces le he preguntado a Santiago Aizarna, ¿qué son los vascos para tí?”. •

Jose Joakin Mitxelena (1924-1988).

194

PARIS

ARISEN BAKANAGOAK izango dira bertsolaritzari buruz prentsak argitaraturiko testuak. Dena den Paris-soir, France Illustration, Le Petit Journal edo L’Intransigeant bezalako argitalpenetan topatu ahal izan dira ale batzuk. Deigarrienak, aipamen soilaz dezente urrunago iristen direlako, egile berak, François Duhourcauk, idatziriko bi testu izan dira: L’Echo de Parisen 1925eko abuztuaren 8an argitaraturiko La complainte de Poilo Malhereux eta Le Figaron 1932ko apirilaren 5ean atera zen Survivance de l’egloge antique. Duhourcau (1883-1951) Angersen jaio arren, bizitzaren zatirik handiena Baionan egin zuen idazle eta historialaria izan zen, Auguste Furtado Saria (1922) eta Frantziako Literatur Akademiaren Sari Nagusia (1925) irabazi zituelarik. Lehen Mundu Gerran parte hartu zuen, urte askoan gerran parte harturiko frantziar idazleen elkarteko lehendakariordea izan zen, eta hainbatetan jorratu zuen gai hau bere lanetan, esaterako, La guerre et la région de Bayonnaise (1919) delakoan.

L’Echo de Pariseko artikuluan ere kontu horiei heltzen die. Azaroaren 11 da eta gerrako beteranoen bilkura bat ospatu da Iparraldeko herrixka batean. Gerrako kontuak oroitzen dituzte nostalgiaz eta ondoren etorri zen bake garaira moldatzeko izan dituzten zailtasunak azaltzen ditu idazleak. Erreboteko partidaren ondotik bazkaria dator, eta bazkalondoan bertsotan hasten da bazkaltiarretako bat: “Entzun dezagun bere lagunen artetik altxa den gure euskaldunaren kantua: Ameriketan gelditu zirenen zoria da heroi dohakabe honek amesten duena. Saileko lehendakaria

195

den lagunak itzuli ditu bere minaren bertsoak. Sufrimenduak, gerrak eta bakeak zorrozturiko euskal arrazaren malenkonia gozoa; guzti hauek jasotzen ditu ohikoa den lez arima kolektiboa ñabardura pertsonalekin adierazten duen koblakariaren arrangurak. Euskal Mistral bat etortzen denean, su ilunekin eraldatuko du diamante hau”.

Bertsolariak kantuan esandakoak jasotzen dira jarraian, bakarrizketa bat balitz bezala: gerrako zauriak, gudu-zelaitik itzuli zenerako hila zen aita agurtu ezin izana, egindako sakrifizioaren neurrigabea eta jasotako sariaren ezdeusa, joandako gaztetasuna… Kantua da bertsolariaren kontsolamendua, azken bertsoan azaltzen duenez kantuak malkoek baino hobeto adierazten baitute arimaren herstura: “—Abes dezagun! Abes dezagun! Tristuraz beteriko geure ahotsek malkoek baino hobeto adierazten baitute gure arimaren herstura guztia”.

Artikulu honetan bertsoa gerrako beteranoez hitz egiteko aitzakia baldin bazen, zazpi urte geroago Le Figaron argitaraturikoan gai nagusi bihurtuko da. Duhorcauk sarrera luze bat egiten du bertan, Antzinako Greziako Teokrito eta Virgiliorekin hasi eta Mistralen ekarpenetaraino, Lotiren Ramuntchon agertzen diren bertsolarien pasarteak ere aipatuz. Aurremodernitatearen azken arrastoekin lotzen ditu sorkuntza hau eta euskal komunitatea: “Herrietako lehiaketetan edo bat-batean sortzen diren txandakaturiko kantuen inprobisazio hauek bizirik diraute Europako eremu primitiboetan. Bizirik dirau aro modernoan antzinako altxor indoeuroparra, antzinako izpiritu horren azken adabakiak ekartzeko patua egokitu zaion herri baten baitan: euskal herritarrak”.

Nahiago ditu saio inprobisatuak Lore Jokoetako lehiaketak baino: “Herrietako lehiaketetan inspirazioa konbentzionalagoa izaten

196

da. Hobeak izaten dira bat-batean sortzen diren saioak, koplariek, emozioen edo jan-edanaren eraginez, euren baitako onena ematen baitute”. Eta Nafarroan ikusitako saio bat dakar gogora apaiz bat

gai-jartzaile zutela bi baserritarrek eskainirikoa, lur batzuen inguruko jabetza umorez bustiriko bertsoen bidez ebatzi zuena. Edo Donibane Lohizune inguruetan euren baserria saltzera behartutako bi anaiak bertsoen bidez adierazi zuten bizitza modernoarekiko arbuioa. Ez du bertsolarien izenik ematen, ezta saioen data eta toki zehatzik ere. Fenomenoaren azalpen orokor bat ematea du xede, eta saioak bakarkakoak ere izan daitezkeela gaineratzen du jarraian, besteak beste, L’Echo de Pariseko artikuluan aipatzen zuen saioari berriro erreferentzia eginez: “Virgilio eta Tokritoren eglogetan gertatzen zen bezala, euskal nekazarien inprobisazioa bakarrizketa bat izan daiteke; bidean, kalean edo famili ospakizun baten amaieran bakarka egiten den pozaren edo tristuraren adierazpen bat. Halako bat entzun genuen azaroaren 11 batean ospatu zen bankete baten ondoren (…) aurretik, Ameriketara irten aurretik bera agurtzeko ospatu zen oturuntzan gazte batek nola emigrazioak eragiten zion nostalgia eta esperantzari abesten zion ikusia genuen; edo beste behin, mozkor bati entzun genizkion ironia eta poesiaz beteriko koplak; bentako

197

198

atean, gauerdiko ilargipe hotzean, mandoa urduri zain zuen bitartean botatakoak”.

Azkenik, bertsolaritzari modernitatean bizirauten lagunduko liokeen euskal Mistral baten agerpena opa dio: “Egloga modernoetan loratuko litzatekeen euskal Mistral baten jaiotza ikusi nahi genuke, euskaldunak bere jai eta jolasetan poesia ahoz goiti botaz hiltzear den Arkadia honi progresuaren aurka eusteko gai izan daitezen”.

La complainte de Poilo Malhereux, François Duhourcau, L’Echo de Paris, 1925eko abuztuaren 8an Ecoutons in chant de notre Basque qui se lève au milieu de ses compagnons: c’est à l’heureux sort de ceux qui restèrent aux Amériques que songe ce héros infortuné. Voici, fidèlement traduits par son camarade, président de section, les versets de sa douleur. La gravité chaleureuse et la mélancolie de la race basque, aiguisées par les souffrances et de la guerre et de la paix, sont encloses toutes vives dans cette, complainte où, commede: coutume, un koblakari (trouvéur de couplets) populaire exprima l’âme collective avec des accents personnels. Lorsque viendra un Mistral euskarien, il recueillera, et sertira ce diamant aux feux sombres. (…) - Chantons, chantons! Que nos voix – pleines de tristesse- mieux que des larmes disent – de nos âmes toute la détresse.

199

Survivance de l’e gloge antique, François Duhourcau, Le Figaro, 1932ko apirilaren 5ean (…) Cette poésie populaire, à chants alternés, issue d’improvisations de circonstance ou des joutes de village, subsiste un peu partout en Europe, dans des cantons demeurés primitifs. Elle subsiste sur tout chez le peuple qui semble prédestiné à main tenir dans l’ère moderne les survivances de l’esprit antique, le vieux fonds indoeuropéen: les Basques. (…) Mieux que dans les concours de villages où l’inspiration est conventionnelle, c’est dans les improvisations suscitées par les circonstances que les faiseurs de couplets — koplariak — sous le choc de l’émotion ou dans le feu des banquets, livrent le meilleur d’eux-mêmes. (…) Mais, comme dans l’églogue antique, à la Virgile ou à la Théocrite, l’improvisation chez les paysans basques peut être un soliloque, le jaillissement solitaire d’une joie, d’un chagrin, un soir sur la route ou à la fin d’une fête de famille. Ainsi avons-nous entendu, au terme d’un banquet du 11 novembre (…) une autrefois, un jeune homme dire sa nostalgie et son espérance, à la fin du repas précédant son départ pour les Amériques; une fois aussi, un ivrogne apostropher, en couplets étonnants d’ironie et de poésie, et sa mule s’impatientant au seuil de l’auberge et la pleine lune qui semblait le narguer, haute et froide dans le ciel de minuit. (…) On aimerait que fût né le Mistral basque qui épanouirait en églogues modernes les graines de poésie jetées à pleine voix par son peuple, de meuré arcadien, malgré le progrès, au cours de ses travaux, de ses fêtes et de ses jeux. •

200

BUENOS AIRES

USKAL HERRIA ZAPALTZEN DUTEN bi estatuetako hiruburuez harago, euskal diaspora ere bertsolaritzari buruzko prentsako testu ugariren iturburu izan da, batez ere Lore Jokoen zikloan eta batez ere Buenos Airesetik. Buenos Aireseko La Baskonia, diaspora horrek prentsan izango duen ispilu garrantzitsuena, esaterako, Lore Jokoetan bertsolaritzaz gehien argitaratutako hedabideen artean bigarrena izango da, eta baita Pedro Mari Otañoz gehien argitaratuko duena ere. Hiri horretan argitaraturiko bestelako testu bat ekarri da, ordea, bildumara, Roberto Arltek 1935eko abenduaren 9an El Mundo egunkarian Los bertsolariz. Improvisaciones a la manera de las payadas. La ironia cruel luzearekin eskaini zuena. Ez egunkariak eta egileak ez dute zerikusirik euskal diasporarekin, alde horretatik ez dira ezeren erakusgarri, baina egilearen eta testuaren kalitateak merezi dute. Izan ere, Roberto Arlt (1900-1942) argentinarra bere herrialdeko idazle handietako bat izan zen. Julio Cortazarrek bere maisutzat zeukan eta egungo puntakoenek ere, Roberto Bolañok, Ricardo Pigliak edo Cesar Airak esaterako, miresmena eta oinordetza aitortu izan diote. Bizi izan zen bitartean, ordea, bere kazetari lanek egin zuten ezagun eta ez bere eleberriek edo antzezlanek. El Mundon 2.000tik gora zutabe argitaratu zituen, eta astearteetan, Arlten testua argitaratzen zen egunean, egunkariaren salmentak bikoiztu egiten zirela esaten da. Euskal Herrira 1935eko azaroan iritsi zen, eta hiru hilabete egin zituen bertan, aurretik Marokon eta Espainian egin bezala han eta hemen ikusitakoak bere zutaberako jasotzen. Garai hartan erabat berritzailea zen estilo gordin, zorrotz eta bizia darabil bertsolariei buruz idazterakoan ere; Buenos Aireseko auzo txiroetako bizitza gogorraren kronista moduan trebatu zuen Arltek bere idazkera, eragin hori eta xehetasunei zukua ateratzeko gaitasuna nabari zaizkio testuan.

201

Ez du bertsolarien izenik jasotzen, baina bertsoak itzultzen dizkiote eta saioan eskainiriko dialektika bai azaltzen du. Gerra lehertu aurreko hilabeteak dira, giroa politikoki beroa da oso, eta horixe nabari da bertsolarien hitzetan. ‘Bertsolari’ terminoari alferrikako ‘z’ bat gehitzen dio, baina ederki harrapatu du funtsezkoena. Eta ongi informatu da, artikulua errematatzeko Xenpelar, Imaz, Astarrate, Zapirian eta Bilintx aipatzen baititu, bakoitzari buruzko xehetasun pare bat eskainiz. Artikulua bukatzeko Santa Eskeko kopla bat eskaintzen du, eta Fernando Amezketarrak Hirutasun Santuaren misterioaz galdetu zion erretoreari bertsotan emaniko erantzuna ere jasotzen du, euskaraz. Buenos Aires erdiak irakurriko ditu euskarazko hitz hauek biharamunean, euskal diasporak eta euskal diaspora ez denak, garaiko egunkari salduena baitzen El Mundo Argentinan, alde handiarekin gainera.

Los bertsolariz. Improvisaciones a la manera de las payadas. La ironia cruel, Roberto Arlt, El Mundo, 1935eko abenduaren 9an En las provincias vascas no se concibe una fiesta de carácter popular sin la intervención del bertsolariz (…). Hasta se conciertan encuentros entre los más célebres de estos vates. Incidentalmente, en el salón de actos públicos del Batzoki de Portugalete, asisto a la improvisada contienda de dos bertsolariz. La escena es breve. Un mozo de pantalón blanco y dedos achorizados (es obrero en una fábrica de papel) se dirige a una mesa, en cuya punta está sentado un viejo de pelo plateado, boina azul,

202

boca rechupada. El anciano, que es guardavía en Durango, espera tranquilo, pero su continente es desdeñoso e irónico. Ni se digna a mirar al joven. El mozo, de perfil aguilucho, observa al viejo como un gallo antes de entrar en riña, se sienta en el extremo opuesto de la mesa y mirando abstraído el espacio, acompañándose de un canto sordo, comienza a recitar. El viejo, sin abandonar su cigarro, escucha despectivamente al joven. Cuando éste termina su estancia, el viejo sacude desdeñosamente la ceniza de su cigarro y también cantando, responde en verso vasco. Me traducen los dos cantos. El joven dijo que ya era hora de abandonar los viejos poltrones y charlatanes y de marchar directamente por los gloriosos caminos revolucionarios. El viejo respondió que todos los jóvenes son unos tontos irreflexivos que antes de ir a la revolución es menester capacitar al pueblo, para que la masa no sea engañada por los dirigentes como ocurrió durante la guerra carlista, en que el pueblo luchaba por sus pueblos, y las directivas por un pleito que no interesaba al pueblo. Los espectadores aplauden estruendosamente al guardavía de Durango. El mozo e scucha nervioso, por la camisa entreabierta se ve la granulada y enrojecida piel de su pecho chorreando sudor, con los músculos tirantes. El joven contesta que si el pueblo perdió las guerras carlistas fue porque le traicionaron sus generales y que los generales siempre traicionan los intereses de la masa, esté o no capacitado el pueblo. Una parte del público aplaude al mozo.

203

Los rivales no se miran; en torno a ellos se mueve una muchedumbre de cabezas cuadradas cubiertas de boinas, pecho descubierto, solapas de saco (…). El mozo de perfil de gavilán apoya la palanca de sus brazos desnudos en la tabla de mármol de la mesa; el viejo canta sardónico y sonriente, arrugada la pata de gallo; su mirada se pasea irónica y victoriosa en redor. Por una ventana entreabierta se ve el muelle con el río de aguas amarillentas y su muro de piedra conteniendo la opulencia de un prado verde. Cuando el joven termina de recitar, sus compañeros, para evitarle la vergüenza de una retirada ante el viejo impertubable y burlón, comienzan a tocar furiosamente el acordeón. (…). La brevedad de este cuadro puede ilustrar suficientemente al curioso (…). El bertsolariz le da forma poética, y repentinamente, a los más agudos estados emocionales que palpitan en la masa que le rodea (…). Maneja exclusivamente elementos de la vida real. El público exige de él un cumplimiento exacto de las leyes poéticas. Así, no se le tolera una desigual aconsonantación de las estrofas. Pertenece al pueblo; está tan identificado con sus sentimientos e ideas, que muchas veces la masa de oyentes escucha anticipadamente la respuesta de una estrofa. Su importancia dentro de la política regional es considerable. Mordaces y satíricos, soliviantan los pueblos. (…). Durante la guerra carlista, los liberales buscaban empeñosamente a Xempelar, tejedor de lino, que sublevaba a los poblados con sus cantos heroicos. En Oría, el obrero Imaz y Astarrate, zapatero remendón, eran los nuevos Tirteos de la Vasconia en llamas.

204

205

Roberto Arlt (1900-1942).

La inspiración poética de alguno de estos bardos es considerable. Imaz cantó la Pasión de Cristo en 1.300 versos. Zapirain describió las penurias de Genoveva de Brabante en 1400 versos. Pero el fuerte del bertsolariz es la ironía cruel. Bilintx ve llegar al frontón a su rival Domingo Kampaña. En un círculo de pelotaris, Bilintx comienza a cantar: Domingo Kampaña sobre un mulo/ No van tan vaciós los lomos de ese mulo. (…). El repentinismo e ingenio de algunos de estos bardos es extraordinario. Fernando de Amazqueta da prueba de ellos en su mocedad. Tiene que sufrir examen de doctrina cristiana. El párroco lo mira y le dice en verso: “Fernando, mientras yo saco la cédula, tú me tienes que decir cómo puede haber tres personas en un solo Dios”. Fernando se detiene frente a la pila de agua bendita, reflexiona un instante y responde:

“Esango diot bada/ ejemplo batekin/ koloria, usaya/ saboriarekin/ ora or iru gauza/ sagar bakarrakin (Se lo dire con un ejemplo: color, olor con sabor… he ahí tres cosas en una sola manzana).

•

206

XALBADOR ETA MATTIN NATIONAL GEOGRAPHICEN (1969)

ESTU HONEN EGILEA, Robert Laxalt (1923-2001) bai da euskal diasporako kidea, Kaliforniara emigraturiko euskal komunitatearen bigarren belaunaldikoa baita.

Ibilbide oparoko eta itzal handiko figura izan zen Laxalt: Nobelagile gisa oihartzun garrantzitsua lortu zuen AEBetan, hain zuzen ere bere euskal familiaren inguruko kontakizuna ardatz zuten lanekin (1957an argitaraturiko Sweet promised land, esaterako, best-seller bat izan zen eta hainbat hizkuntzatara itzuli zen); 1961ean University of Nevada Press argitaletxea sortu zuen eta bertako zuzendaria izan zen 1983 arte; eta 1966. urtean, William A. Douglass eta Jon Bilbaorekin batera, Euskal Ikasketen Programa (Basque Studies Program) sortu zuen Renoko Nevadako Unibertsitatean. Kazetari bezala ere puntaren puntan ibili zen, Pullitzer sarietarako bi izendapen jaso zituen, eta hainbat testu argitaratu zituen National Geographic Magazinean. Horietatik hiru dira Euskal Herriari lotzen zaizkionak: Basque sheepherders, lonely sentinels of the American West (Euskal artzainak, Amerika Mendebaldeko zentinela bakartiak), National Geographic Magazine, 1966, 129. zbkia., 879888 or.; Land of the ancient Basques (Antzinako euskaldunen lurra), National Geographic Magazine, 1968, 134. zbkia., 240-277 orr.; eta The enduring Pyrenees (Pirinio betierekoak), National Geographic Magazine, 1974, 146. zbkia., 794-819 or. Aldizkariaren historia osoan beste bizpahiru gehiago baino ez dira argitaratuko. Bigarrenean eskaintzen zaio tarte bat bertsolaritzari. Erreportaje luze bat dakar aldizkariak, ia berrogei orrialde hartzen dituena eta

207

argazki bikainez jantzia, eta denetariko gaiak jorratzen ditu batbateko kantu inprobisatuez hitz egitera iritsi aurretik: euskal historia, euskal nortasuna, euskal hiriak, ontziolak, Bilboko portua, euskal bankarien familiak, Donostiako badia, euskara, San Ferminak, herri-kirolak, mahastiak eta ardoa, ihauteriak eta pastorala, arrantzaleak eta artzainak, euskal amona… Testuak ez du beste munduko sakontasun edo distirarik eskaintzen, ez bada bi bertsolariren soslaietan. Zirkulu bat ixten du, ordea: bertsolaritzak prentsan utzitako arrastorik zaharrena, Crévecoeurren Souvenirs, 1823an argitaratu zen, Société de géographes, de voyageurs et de littétateurs français et étrangers delakoak argitaratzen zuen Journal des Voyages, découvertes et navigations modernes ou archives géographiques et statistiques du XIXe siècle bidaia aldizkarian; eta 150 urte geroago aldizkari horien eredu garatu eta arrakastatsuena izango den National Geographicen ere lortuko du bere arrastoa uztea.

Bertsolaritzari buruzkoak 266. orrialdean dakartza. Orrialde bat eskaintzen dio, argazkirik gabe, eta sarrera oso soil bat eginez ekiten dio, bat-batekoa dela seinalatuz: “(…) Euskal kantuak bere puntu gorena bertsolariarekin harrapatzen du. Bertsolaria izateko adimen bizia eta ahots ona behar dira. Bertsolariak ez dira abeslariak bakarrik, momentuan inprobisatzen dute eta euren artean lehiatuz abesten dute”.

Eta lehia dialektiko gisa funtzionatu ohi duela azpimarratuz: “Topaketa hauetan bertsolariak ezartzen dioten edozein gairi buruz argudiatu beharko du: arrantzalearen bizimodua menditarrarenarekin alderatuz; ezkongabearen bizitza ez-

208

Fernando Aire Xalbador (1920-1976) eta Mattin Treku (1916-1981).

209

konduarenaren kontra; bere lurrean gelditu den euskalduna eta atzerrira emigratu duena”.

Xalbador eta Mattinen arteko saio bati egiten dio erreferentzia jarraian, Baigorrin burutua, bere bertsolari gustukoenen artean dauzkala seinalatzen duelarik: “Nire gustukoenetako bi ikusi nituen lehian Baigorrin, Frantzian: Xalbador eta Mattin”.

1965 eta 1966 artean Ipar Euskal Herrian bizi izan zen familia osoarekin, bere sustraietan sakondu nahian, eta bertsolariak ezagutzeko abagunea ere izan zuela nabaritzen da. Argazki zehatza ateratzen die bi bertsolariei:

Mattin erabat bestelakoa da zentzu guztietan, Txikia eta borobila, Friar Tuck gogorarazi zidan. Baina bere irribarre alaiaren atzean ezpata bat bezain zorrotza den adimen bat ezkutatzen da”.

Eta saioarekin hartutako gozatuak utziko duen arrastoa aipatuz bukatzen du: “Saioa ikusgarria izan zen. Ordubete batean zehar ez sinesteko abiada batean elkartrukatu zituzten bertsoak. Bukaeran ezinezkoa zen nork irabazi zuen sumatzea. Baina gauza bat bazen ziurra, bertan egon zirenek asteetarako zerekin gozatua izango zuten ñabarduretan oso aberatsa den euskal hizkuntzan entzundako haiek gogoratuz”.

210

Robert Laxalt (1923-2001).

“Xalbador aurpegi liraineko euskaldun bat da, lehian apur bat txispatua dagoenaren posea hartzen duena. Txapela atzerantz jartzen du buruan, eta ilea erortzen kopeta gainean. Bere puntu indartsua bizitzarekiko zinismo jostari bat da.

Land of the ancient Basques, Robert Laxalt, National Geographic Magazine, 134. zbkia. 1968 (…) The Basque song reaches its highest stage with the troubadour, or bertsolari. To be a bertsolari, one most have an agile mind as well as a good voice. The troubadours are not only singers but on-the-spot improvisers of verse who compete with each other in song. In these given encounters the bertsolari will argue any given subject-the good life of the sailor as compared to the mountaineer, the bachelor’s life against that of the married man, the Basque who has stayed in his homeland and the Basque who has gone abroad. I watched two of my favorites, Xalbador and Mattin, dispute in song at a village feast in St. Étienne-de-Baïgorri in France. Xalbador is a lean-faced Basque who affects in contest the pose of someone slightly tipsy. His beret is pushed back on his head, so that his lank hair falls over his forehead. His forte is an attitude of droll cynicism toward life. Mattin is his opposite in every way. Short and round, he reminded me of Friar Tuck. But behind his jolly grin is a rapier mind. It was an incredible performance. For nearly an hour they exchanged quatrains with dizzying speed. At the end it was impossible to know who had won out. But one thing was certain. The villagers who listened to them would have many delicate turns of phrase in the nuancerich Basque language to relish for weeks afterward. •

211

212

213

FIKZIOA

LORE JOKOEI DAGOKIEN ZIKLOAN bertsolariak integratzen dituen fikziozko testua bertsolaritzaren presentzia mediatikoaren iturburu garrantzitsua izango da. Ikusi den gisan, arrasto esanguratsua izan duten piezak dira gainera horietako batzuk, egile garrantzitsuek sortutakoak: Xahoren Aitorren kondaira, Mogelen Peru Abarka… Ziklo hau ixtearekin, ordea, behera egingo du nabarmen genero honek. Lore Jokoetan fikziozko 75 testu batu diren bitartean, hurrengo hiruretan 24 izango dira guztira. Gainbehera honen atzean folletoiaren gainbehera legoke. Prentsan atalka argitaraturiko fikzio luzeari deitzen zaio folletoia eta XIX. mendean izan zituen generoak bere sorrera nahiz loraldia, erromantizismoaren eskutik, XX.ean, mugimendu erromantikoa atzean gelditu ahala, bakantzen eta desagertzen joango delarik. Ipuin laburrak eutsiko dio zerbait gehiago. Honela, 1920ko eta 1930eko hamarraldietan testu sorta polita topatu ahal izan da. Luis Antonio de Vegak Decir de bersolari eta Okerra-etxea argitaratuko ditu. Lehenengoa karlistadetan zaurituriko bertsolari gazte baten heriotzarekin bukatzen da eta bigarrena beldurrezko kontakizun labur bat da: bertsolari bat aurkitzen da gauaren erdian zaldizko mamu batengandik ihesi ziztu batean doan zalgurdiko bidaiarien artean; bera da lasaitasunari eusten dion bakarra. El Liberal egunkarian Pedrín El Versolari argitaratzen da, bertsolariaren ohiko irudi zirikatzaile eta arlotea emanez, edota Excelsior izeneko kirol kazetan ehizean dabiltzan bi bertsolari ageri dira (Cuentos de caza que parecen verdades). Euskaraz, berebat, Argiak Senar-emazte bertsolari’ak argitaratuko du eta Eskualdunak Koblakari chaharrak. Lenengoan, emakume bertsolari bat ageri zaigu, tabernan egun batzuk egin ondoren etxerakoan bertsotan datokion senarra haizea hartzera bertsotan bidaltzen duen emakumea: “Erri txiki baten bizi ziran senar-emazte bertsolari auek (…) Biyak elkarren antzekoak, zaletasunez eta izakeraz: Pello Joxepe’k baxoerdi bat artu orduko bertsuetan beriala ekin oi zion: bere emazte Juanatxo etzan makalagoa; ta itzetik-ortzera supituz erantzuna ematen yayoa zan”. Eskual-

dunakoan aitonduriko bertsolaria da protagonista. Bestelako pieza batzuk ere topa daitezke garai honetan. Honela, Francis Jammes idazle frantziarraren Les Robinsones basques eta Janot poéte eleberrietan berrargitalpenei buruzko iruzkinetan, (biak ere XIX. mende bukaeran >

idatziak baina 1920ko hamarraldian berrargitaratuak) bazkalondoko bertso saio banaren eszenak aipatzen dira Le Croix eta Le Journal des Débats politiques et littéraires egunkarietan. Edo Pichochet gisa sinatzen duenak (‘Barkostar aper-gehiak egina’ gaineratzen zaio sinadurari) esperimentu berritzaile bat egiten du Gure Herrian, Etxahunen istoriaren birsorkuntza bat osatuz, protagonistari dagokion gisan zuberotarrez idatzia: “(…) Berri hau entzünik, harruak gañia hartürik, eztitake Etchahun bortian egon: borün behera dua Barkocheatko bidian, beak eztaki ez nuat ez zertako, bena bere harraen ichilerazi nahiz. Ulhüntze heltzian JaigiberriIbarra behera dua: huna Etchaunia, eta aphalago haren aizo lehena, Hegiphalia. Zerralü baten onduan jar eta so beha dago, bihotza hersi, bere etche-onduari so: kabaliak mithil batek hüschtülatzez hotsamaiten tü barnilat; borthakuak bere bazkaren beha dia kurrinkaz, ardiak arthegi onduan marrakaz barnilat nahiz, eta egürtegian ama chaharra egür hausten süiaren phizteko…” (Gure Herria, 1926 urria, 632 or., ‘Etchahun’, Picochet).

1940ko hamarraldian ez da deus topatu ahal izan. Eta 1950eko hamarraldian hiru pieza: bertsotan egiten uzten ez ziotelako tristuraz hiltzen den bertsolari baten inguruko ipuin triste bat, Javier Lizarrondok sinatua (Murio el bersolari); Iparragirrek Londresen bizi izandako pasarte fikzionatu bat kontatzen duen testu laburra (Kochet Mariren bihotz ona), eta Iparragirrerekin izaniko elkarrizketa asmatu bat dakarren Eusebio Erkiagaren testua (Iparragirre’kin solasian). Hirurogeiko hamarkadan bi izango dira, bertsolaritzaz prentsan argitaraturiko fikziozko testuak: Antonio Arrueren sinadurarekin Fernando Amezketarrarekin izandako elkarrizketa asmatu bat jasotzen duena eta Laxaltek asmaturiko kontakizun laburra. Hirurogeita hamarrekoan, bakarra: Bernardo Atxagaren Euskal Herriko bertsolari hilezinen batzar nagusiak. Azken bi horiek jaso nahi izan dira bilduma honetara, Laxalt eta Atxagaren testuak genero honetan prentsa historikoan argitaraturiko azkenak ez ezik puntako kalitatea duten testuak direlako. Beste hainbeste egingo da Le Populairek folletoi modura argitaratu zuen Blasco Ibañezen lan batekin ere. Bertsolaritza txertatzen duen azken folletoia litzateke, eta kalitatezkoa da hau ere.

216

BLASCO IBAÑEZEK BERTSOLARIAK ELEBERRI SOZIALEAN (1935)

ICENTE BLASCO IBAÑEZ VALENTZIARRAK (1867-1928) ibilbide oso garrantzitsua osatu zuen idazle nahiz kazetari gisa. Politikari bezala ere itzal handia izan zuen, mende hasieran Alderdi Errepublikarraren buruzagi garrantzitsuenetariko bat eta 1920ko hamarraldian Primo de Riveraren diktaduraren oposizioko figura erreferentzial bat izan zen. Errepublikazalea, antiklerikala eta ezkertiarra, bere aktibismo politiko handieneko urteetan idatzi zituen eleberri sozialen ildoan kokatzen da El Intruso (1904). Bertan Bilboren argazki orokor bat eskaintzen du, langileriaren (meatzeak, burdinolak eta ontziolak dira protagonista nagusi) bizipenei eta bizi baldintzei eta jesuitek daukaten boterearen kritikari arreta berezia jarriz. Bertsolariak ere ageri dira pare bat pasarte luzetan.

1908an argitaraturiko Sangre y arena eleberriarekin nazioarteko oihartzuna izaten hasiko da idazle gisa, eta aurretik argitaraturiko lanak ere hainbat hizkuntzatara itzuliko dira, tartean El Intruso. Honela, bere liburuaren bidez egunkari alemaniar bateraino ere iritsiko dira bertsolariak, 1909an Berliner Tageblatt egunkariak liburuaz egiten duen iruzkinera zehatzago esanda: “Dann scharen sie sich um die Bersolari, um die Dorftronbadonre, die Sonntags von Ort zu Ort ziehen und aus dem Marktplatz einen Sängerwettstreit veranstalten, und lassen sich die Kriegs, und Liebeslieder Vorsingen, um dann begeistert in den Refrain mit einzustimmen” (Berliner Ta-

geblatt, 1909/III/10’, 10 or. Ein spanischer Zola. Sigmar, Mehring)24.

218

Nazioarteko fama horrek sekulako dimentsioak hartuko ditu 1916an argitaraturiko Los cuatro jinetes del apocalipsis eleberriarekin. Ehunka mila ale salduko ditu, eta 1920ko hamarraldian Hollywoodek zinemara eramango ditu bai eleberri hori eta baita Sangre y arena ere Rodolfo Valentino aktore ezagunaren film banatan. Ez da harritzekoa, beraz, 1935ean Le Populaire egunkari frantziar ezkertiarrak L’Intrus folletoi gisa argitaratzea: Urtarrilaren 12tik apirilaren 7ra bitartean egunero 2. orrialdearen beheko erdia eskainiko zaio; eta bertsolariak martxoaren 22an eta 25ean argitaratuko dira. Esan bezala, bertsolarien presentzia duen azken folletoia izango da.

Blasco Ibañanezek 1903ko abenduaren 10etik 21era Euskal Herrian egin zuen egonaldian jasotakoak baliatu zituen eleberria idazteko. Egonaldi hartan Azpeitira ere egin zuen bisita bat, Loiolako Santutegia ezagutzeko, eta hain zuzen, eleberrian protagonistak Azpeitira eginiko bisitan agertuko dira bertsolariak: “Azpeitiko etxe guztietan Jesusen Bihotzaren plaka handiak ikus zitezkeen. (…). Erdi Aroko espiritu erlijiotsu, lasai eta fidakorrak bailara osoan iraun zuela zirudien, fedeaz kezkarik gutxien izan zuen garaiko espiritua. (…). Plazatik gertu jendea taberna baten inguruan bildu, talde trinko bat osotu eta gora begira jarri zela ikusi zuen medikuak. Balkoi batean agure bat kantuan hasi zen. Oso altua zen, bazirudien txapelarekin teilatu-hegala ukitzen zuela”.

Idazleak ederki deskribatzen du balkoitik balkoira ari diren bertsolarien jarduna eta euren inguruan sortzen den giroa: “Kalean isiltasuna nagusitu zen, eta agureak, erabat estatiko eta apaiz baten seriotasunarekin, bere kantuarekin jarraitu zuen. Intonazio altu batekin euskarazko azken ahapaldia bukatu zuenean, barre algaretan lehertu zen plaza ———————————— 24. “Gero bertsolarien inguruan biltzen dira. Herriaren trobadore moduko batzuk dira hauek, igandeetan batetik bestera ibili eta plazan abesti inprobisatuen lehiaketa bat antolatzen dutenak. Gerrari buruz abesten dute eta maitasunaren inguruan abesten dute eta herritarrak kartsuki batzen zaizkie errepikan”.

219

osoa. Bertsolariak, aitzitik, aurpegikera serioari eusten zion. Artean barreak entzuten zirela, ahots berri bat entzun zen beste taberna baten balkoitik, aurrekoa baina are txorrotxagoa eta karrankariagoa. Arestik agureari erantzungo balio bezala abesten zuen gazte bat ikusi zuen; eta hark zirkinik egin gabe entzuten zion, mentalki kontraerasoa prestatzen zuen bitartean. Medikuak ezagutzen zuen jende hura. Bertsolariak ziren, festa guztietan ikus zitezkeen trobalari euskaldunak. Poesia tabernetako zalaparta etilikoaren erdian loratzen zen. Irakurtzen jakin ez arren nolabaiteko grazia bat eta inprobisaziorako erraztasun handi bat erakusten zuten nekazari lakarrak ziren (…) jendetza hark miresten zuena euren grazia satirikoa zen, txistearen groteskoa, erantzunerako erreztasuna. Ahots goran egiten ziren borroka hauetan bertsolari batek gaiari ekiten zion, arerioek berehala erantzungo ziotenaren jakitun; eta horrela, batzuren eta besteen argudiaketetan luzatuz, bakoitzak hariari arerioak uzten zion punta batetik tira eginaz, publikoa ordu luzez manten zezaketen txunditurik euren abesti amaitezinarekin”.

Mende hasieran hainbesteko altuera zuen bertsolari zahar hori zein izan zitekeen ez dakigu. Izenik ez du ematen, eta, beraz, gero biko saioa lau bertsolariren arteko bihurtu eta arrakastarik handiena duena txiste berdeak egiten maisua den Bizkaiko sakristau zahar bat dela dioenean, ez dago jakiterik Azpeitira egin zuen bisitan benetan ikusitako saioa kontatzen ari ote den, edo dena asmatua den. “Ordu bat baino gehiago zeramaten bertsolariek balkoitik balkoira. Orain lau ziren eta jendeak batera eta bestera jiratzen zuen burua, ahotsa zetorren aldera. Trobadore guztiek publikoaren algarak jasotzen zituzten omenaldi herrikoi

220

gisa, baina nagusitzen ari zela zirudena aurpegi maleziatsuko hortzik gabeko zahar bat zen, Bizkaiko herri bateko sakristaua eta bere txisteen atrenbentziagatik sona handia zuena. Tarteka miresleren bat balkoira ateratzen zen bere poetari pitxar bat eskaintzera eta honek, trago luze bat eman ondoren, indarberriturik ekiten zion bere kantuari”.

Gisako eszenak hainbatetan ikusi ditugu dagoeneko: jendearen animoak, bertsolarien ardo trago luzeak… Baita bertsolariekiko eta haiek entzuten dituen euskaldungoarekiko nagusitasunezko posizio batean kokatzen den behatzailearen burutazioak ere: “Hiriko norbaiti inolako zirrararik eragingo ez zioten bertsolarien txiste xaloek hainbesteko grazia egiten zien herri hura, herri ume hura, miretsi egiten zuen Arestik. Alaitasun sano honen atzean nekazariaren zuzentasuna ikusten zuen medikuak, bromarik soilenak ere alaitzeko balio dion nekazariaren arima soila. Espiritu berriak ziren, eternalki infantilak, martxan jarrita edozer gauzarekin dibertitzen zirenak. Bazekiten bertsolariak tradizioz graziosoak zirela eta nahikoa zitzaien hori denak barrez hasteko baita bertsolariaren hitzak ulertu baino lehenagotik ere”.

Edota bertsolarien bizitza bohemioarekiko erreferentziak: “Euren bertsoetatik bizi ziren arlote hauek, eta nekazari mundu baten erdian hiri handietako bohemiaren baitako artisten moduko bizitza zeramaten, independentea, behar gorrikoa eta bizkarroitasun alai batekoa”.

Ez dio horregatik testu ona izateari uzten, eta luzea, bertso saio baten mekanikaren inguruan, edota bertsolariek erabiltzen dituzten gaien eta herritarren artean daukaten arrakastaren inguruan hainbat xehetasun eskaintzen dituena. Garai hartan zabalkunde handia izan zuen testua da gainera, arrakasta itzela izan zuen idazle batek sinatua.

221

L’intrus, Blasco Ibañez/Lafont, R.’k itzulia, Le Populaire, 1935eko martxoaren 22an eta 25ean (…) Les maisons d’Azpeitia étalaient sur toutes leurs portes de grandes plaques représentant le Sacré Coeur de Jésus (…). Dans toute la vallée paraissait survivre l’esprit religieux, tranquille et confiant du moyen àge, l’époque qui se préoccupa le moins de la foi (…). Prés de la place le médicin vit que les gens s’a rrétaient devant un cabaret. A un balcón chantait un viellard, de si haute taille que son béret semblait toucher l’avant-toit. (…) Dans la rue il s’était fait spontanément un grand silence, et le viellard, immobile et sérieux, continuant sa mélopée, avec une sorte de gravité sacerdotale. Quand i leu terminé sa dernieère strophe en basque par une intonation aiguë, il y eut dans toute la foule assemblée une explosión de rires qui contrastait avec la gravité du chanteur. Mais les éclats de rire du public n’svaient pas encore cessé, quand résonna une nouvelle voix plus aiguë encore au balcón d’un autre cabaret, et Aresti vit un collosse qui chantait comme s’il répondait au viellard, pendant que celui-ci l’écoutait sans sourciller tout en préparant entalement sa réplique. Le docteur connaissait ces gens-jà. C`étaient les versolaris, les trobadours basques qui paraissaient dans toutes les fètes. La poésie flerissait dans les cabarets avec le bouillonnement de l’ivresse. C`étaient de rudes campagnards qui ne savaient pas lire, mais qui nomtraient un certain talent naturel et une grande facilité d’improvi-

222

Blasco Ibañez (1867-1928).

sation (…). Ce que la foule y admirait, c’était le talent satirique, la drôlerie grotesque des moqueries, et par´dessus tout l’a sisance dans la réplique. Dans ces batailles orales, un versolari commençait le thème, sûr qu’a l’instan surgirait la réponse de ses rivaux; et ainsi, la discussion se prologeant des uns aux autres, chacun saisissant le fil de l’interminable mélopée là où l’avandonnait son adversaire, ils faisaient passer au public ébahi des heures entières. (…) Il y avait plus d’une heure que les versolaris se lançaient des répliques, discutant de balcon à balcon.

223

Maintenant les adversaires étaient au nombre de quetre, et la foule tournait la tète d’un côté au d’un autre, suivant l’endroit d’où partait la voix. Tous les improvisateurs recevaient comme un hommage populaire les èclants de rire du public, mais celui que paraissait triompher, était un viellard édenté, à la figure malicieuse, sacristain d’une paroisse de Biscaye, qui était fort remnommé pour la hardiesse de ses moqueries. Parfois un des admirateurs se montrait au balcon, offrant à son poète le pot contenant la boisson, et celuici, après avoir bu un bon coup, attaquait sa mélopée avec une force nouvelle. (…) Aresti admirait la simplicité de foi de ce peuple enfant que accueillait avec des rires les plaisanteries et admirait les innocentes moqueries des versolaris incapables de faire la plus légerè impression sur un citadin. Dans cette saine gaieté le médicin retrouvait la gravité de l’hombre des champs et son àme laquelle suffit la plaisanterie la plus insingifiante pour se réjour. C’étaient des esprits neufs, éternellement puérils, qu, dès qu’ils se mettaient en mouvement, se divertissaient de n’importe quoi. Ills savaient que les versolaris étaient plaisants traditionnels, et il n’en fallait pas plus pour que tous se missent à rire mème avant de comprendre ce que ceux-ci disaient. (…) Ces vagabonds vivaient de leurs vers, et en pleine vie rurale ils menaient l’existence indépendante de dure misère et de joyeux parasitisme qui est celle des artistes bohèmes dans grandes villes.

224

LAXALTEN BERTSO-WESTERN BAT (1963)

OBERT LAXALT jada aurkeztu dugu National Geographicen bertsolaritzari aipamena egiten zion testuaren egile gisa. Ez da hori, ordea, bertsolaritzaz argiratu zuen testu bakarra. Bere fikziozko lanetan ere jorratu zuen gaia. Ekarpen hori aztertu duen David Ríok honela dio, esaterako: “Laxalt es plenamente consciente de la gran relevancia del factor oral en las tradiciones vascas. De ahí que en ‘In a Hundred Graves’ los elementos de carácter vocal ocupen un lugar de privilegio, imponiendo su dominio sobre la palabra impresa. En concreto la obra da fe de la importancia de las voces de los bertsolaris (trovadores) frente al escaso prestigio de los poetas en esta sociedad” (Río, 2002:88)25.

Prentsan argitaraturiko fikzioan ere egingo dio tarte bat bertsolaritzari Laxaltek. Honela, 1963ko urrian hasi eta buka gaiari eskaintzen zaion harribitxia aterako da The Atlantic Montly aldizkari estatubatuarrean: The Basque troubadour. Kultur eta literatur aldizkari bat da The Atlantic Montly, 1857an Bostonen sortua eta egun egoitza Washingtonen duena, garaian garaiko idazle estatubatuar entzutetsuenen lan motzen argitaratzaile eta hamarkada askoan salmentetan nahiz oihartzunean New Yorker handiari Estatu Batuetan itzala egin izan dion bakarra. Laxaltek bere lana argitaratu zuen garaian ere prestigio handiko argitalpena zen, eta suposa daiteke zabalkunde polita izango zuela. Izatez, Laxalten testuaren literatur kritika bat ere topatu ahal izan da 1963ko azaroaren 11n Reno Gazette egunkariaren 8. orrialdean argitaratua. Aldizkariaren hiru orrialde hartzen ditu lanak, eta hainbat ilustraziok janzten dute. ———————————— 25. Ik. RÍO, D. (2002): Robert Laxalt: La voz de los vascos en la literatura norteamericana. Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitatearen Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

225

Pleasures and places darama azpititulutzat testuak eta bere lehengusuarekin Pirinioetan buelta bat eman ondoren bustita eta hozturik herrixka bateko tabernan aterpea bilatzen duen narratzaile amerikarraren ahotsa eskaintzen digu. Ilustrazio nagusiak, ezpatazko duelu batekin alderatzen du bi bertsolariren arteko lehia, baina testua irakurrita, eta idazlea euskal jatorriko iparramerikarra dela jakinik, western bateko bi pistoladunen artekoaren traza hartu diogu gehiago. Horra, esaterako, lehen bertsolari pistoladunak, gauaren erdian, tabernan egiten duen sarrera: “Tabernako atea ireki zen eta irudi bat agertu zen ilunpetik; bere aterkiko ura astinduz sartu zen. Zalantzarik gabe artzainarena zen janzkera zeraman: txapel zabala, galtzerdiak bere bernatan estu-estu bilduta eta euritarako kapa urdin eta luze bat. Bere aurpegia antzinako euskaldunena zen, luzea eta zorrotza eta bere itxuran harrotasuna nabari zen, ia harrokeria. Besteen agurrei eskuarekin agur eginez erantzun zuen eta bere begi beltzekin taberna osoa gainbegiratu zuen”.

Edo bi bertsolari pistoladunak begiradak gurutzatu eta bakoitza tabernaren punta banatan jartzen direnekoa: “Gure atzean zutik zegoen nekazaria ikusi zuenean, geratu egin zen. Buruarekin agurtu zuen, errespetuz, bere aterkiaren kirtena kapako lokarrian lotu zuen eta tabernaren beste puntaraino joan zen oinez”.

Begiradarekin desafioa onartu duen bertsolariaren deskribapena ere ez dabil urrun westernetako saloon batean borrokarako gertu dagoen pistoladunaren iruditik: “Gure ondoan zutik zegoen nekazariari begiratu nion. Barraren gainean zegoen makurtua, itxaroten. Bere begiak erdi ezkutuan zituen aurpegi betean, eta bere ezpainetan irribarre maltzur bat marraztu zen”.

226

Bera izango da ‘tiro’ egiten lehena: “Nire bizkarra zeharkatu zuen hotzikara ez zen hotzagatik izan. Erraldoi indartsuaren ahotsa tenore ahots lodia eta ederra zen. Begiratu ere egin gabe, eta oraindik ere barran makurtuta, istorio bat abesten hasi zen. Patuak betirako goi mendi lanbrotsuetako haitz gogorretan bizitzera eramandako artzain gaztearena zen istorioa (…) bere zoriontasun une bakanak gau oskarbietan izaten zirela aipatu zuen; orduan, bailarara begiratzen zuen eta nekazari baten etxean argi goxoa zegoela ikusten zuen eta argi horrek familiako zoriontasuna eta erosotasuna adierazten zituela ikus zezakeen”.

Azoka eguna denez, taberna lepo dago, eta miresmenez animatzen dute artzaina: “Amaitu zuenean nekazariarentzat animo oihuak egon ziren eta artzain bizitzari burla egin zioten. Nire lehengusuak bere bi eskuak igurtzi zituen. ‘Oso ona izan da. Gaur gauean sasoi betean dago’”.

Artzaina ere saloon bateko pistola duelurako posturan jarriko da, literalki: “(…) zutik jarri zen modu hunkigarri batean herritarren aurpegietara begira, esku batekin barra heltzen eta bestea bere gerrian jarrita; modu honetan kapa atzerantz erortzen zitzaion”.

Eta kontraerasoari ekingo dio: “Une batean bazirudien artzainak nekazariaren istorioaren ildo berdinari jarraitzen ziola. Bere abestiaren hasieran artzain gaztea mendigaineko haitz gogorrean aurkitzen zen, ilunpetan eta triste. Gero, bat-batean artzainak bailarara jaistea erabakitzen zuen eta argiturik zegoen nekazariaren etxeko leihotik begiratu, faltan botatzen zuen zoriontasuna ikusi ahal izateko. Berak espero zuen eszena zoriontsuaren ordez, sukalde narras bat ikusi zuen, ordea, umeak borrokan eta, azkeneko desengainua, emaztea nekazariari erratzarekin joka, azokaren ondoren bere lagunekin beranduegi arte edaten gelditu izanagatik”.

227

Narratzailearen lehengusua nekazariaren aldekoa da, harroputzegi ikusten du artzaina: “’Nik uste artzaina zure gizona bezain ondo aritu dela’, esan nion nire lehengusuari ahapeka. ‘Ez da nire gizona’ esan zidan lehengusuak, haserre. ‘Beti saiatu izan naiz horrelako kontuetan inpartziala izaten. Halere, nire gusturako artzainak bere burua serioegi hartzen du. Nik uste bere burua beste Etxahun bat bezala irudikatzen duela’”.

Eta lehiak Etxahun eta Otxaldek oso aspaldi batean izandakoa dakarkio gogora: “’Izen hori gogoan dut’, esan nion. ‘Behin Amerikan nire aitak Etxahun eta beste gizon baten arteko lehiako bertsoak abestu zituen’. ‘Otxalde’, esan zuen nire lehengusuak. ‘Gaurko topaketak bezalakoak izaten ziren. Bere garaiko onenak ziren. Etxahun menditarra zen eta Otxalde berriz bailara bateko nekazaria. Taberna batean egin zuten topo oso zaharrak zirela. Abestu zutena oso ona izan zen, gogoratzen den inoizko saiorik onena’”.

Etxahunen istorioa kontatzen dio lehengusuak, emaztearen maitaleari beharrean, ilunpeak, nahastuta, lagun on bati tiro egin zionekoa. Oso western bateko istorioa baita. Bitartean, saioak aurrera darrai eta xehetasun guztiak jasotzen ditu testuak: bertsolarien aurpegiko keinuak, bertsoen bidez harilkatzen den istorioa, publikoaren animoak, isilune tarteetako tentsioa… “Kantu hasiera eta iseka oihu txikiak barreiatu ziren tabernan, pianoaren teklatuko beheranzko nota irregularrak balira bezala (…). Barreak ez ziren oraindik isildu artzainaren

228

erantzuna abiatu zenean. Baritono aberats batekin abestu zuen, eta nekazaria ez bezala herritarrei begira egin zuen (…). Artzaiak bukatu zuenean, eta bere jarraitzaileek euren onespena ozen adierazi ondoren, isiltasunak hartu zuen taberna. Erabat ezustekoa suertatu zitzaidan hainbeste soinu eta zalapartaren ondoren. Antzezlan batean baleude bezala, beltzez jantzitako herritarrak euren edarietara itzuli ziren, isiltasunean pentsakor, edo saioko bertsoak errepasatuz euren artean xuxurlaka hitz eginez (…)”.

Bukaerak ere tonu horri eusten dio, baina, adornurako gaitasuna gorabehera, egileak bertsolaritzaren esentzia ongi ulertzen duela ere argi gelditzen da. “Nor izan da irabazlea?”, galdetzen dio narratzaileak lehengusuari. “Horrek ez du asko axola”, esan zuen: “Abestu dutena garrantzitsua eta behar beste ona izan bada, gogoratua izango da eta berriz abestua. Abestu dutena ez bada garrantzitsua izan, gaineratu zuen sorbaldak igota, gutxienez gau euritsu baterako entretenimendua izan da”.

The Basque Troubadour, Robert Laxalt, The Atlantic Mountly, 1963ko urrian My cousin and I had come down to the village after a day in the high, wild passes of the Pyrenees. It was nightfall, ande there was a drizzling rain. We were wet and colk, and we stopped at a little tavern for a warming drink. There had been a market that day, and the tavern was crowded with those paysans who has stayed late and were now faced with the prospect of outwaiting the

229

rain. And as on market days, they were in noisy good humor. We found a place at the en of the bar, next to a mountain of a man with a ruddy face and a beret tipped back on his head. He and his comrade were trading stories and every once in a while a rich laugh would come burbling up from jowly depths. My cousin and I sipped a steaming mixture of coffee and brandy. Bertsolari my cousin said in a low voice. The word rang a bell somewhere in my uncertain Basque vocabulary. Troubadour my cousin explained, inclining his gead toward the man´s broad back. ‘He is a troubadour’. ‘Will he sing’ I asked. My cousin shrugged. ‘Perhaps. But I don’t think so’. The door to the tavern opened and a figure came in out of the darkness, shaking the water form his umbrella. He wore the unmistakable garb of the shepherd, a wide beret, leggings wrapped tightly around his lower legs, and a long blue cape for a raincoat. His face was of the ancient Basque type, long and razor-lean, and there was a pride almost to arrogance in his bearing. He waved in answer to the greetings and his black eyes flicked over the bar. When his gaze came to the huge paysan standing beside us, it stopped. He nodded with dignity, hooked the handle of his umbrella into the collar of his cape, and walked to the other end of the bar. A ‘ h,’ my cousin said, biting hi slip in satisfaction. ‘There will be singing, all right-‘

230

231

The noise in the bar resumed, but now there was an undercurrent of glee and expetation running through the laugher. Somewhere down the bar, someone sang a snatch of song, and another joined in. There were hoots of disaproval, because it was badly sung. I learned later that it was sopposed to be. ‘We are in song” My cousin whispered. ‘Soon, it will begin.’ I looked at the paysan standing next to us. He was hunched over the bar, but in an easy attitude of waiting. His eyes were crinkled in flesh, and there was a mischievous smile on his lips. The transition from roug music to the business at hand was a subtle one. The little bursts of song and the cries of derision moved down the bar, like erratic descending notes on a keyboard. The chill that coursed my back was not from the cold. Out of this burly giant came a tenor voice that was beautiful. Without looking up, an still hunched over the bar he began to sing a storu of a young shepherd fated to live forever in the cruel crags an swirling night mists of the high mountains (…) he coyld look down into the valley and see the warm light that peeped from the window of the house of a paysan, and contemplate all the familial joy and comfort that the light meant”. When he finished, there was a roar of bravos for the paysan and mockery for the life of a shepherd. My cousin rubbed his hands together. ‘That was delicious. He is in good form tonight’.

232

The laughter had not even died down when the shepherd´s response stilled the rest of it. He sang in a rich baritone, an unlike the paysan he stood dramatically facing the villagers, with one hand holding the bar and the other cocked on his hip, so that his cape flared out behind him. For a moment it seemed that the shepherd was but adding to the paysan´s story. His song began with the young shepherd on his high rock, sorrowfully regarding the faraway light in the darkness. Then, with sudden resolve, the young shepherd decided to descend to the valley and peek through the window so that he could see the joys he was missing. Instead of the blissful scene he had expected, he saw an untidy kitchen, brawling children, and the final disappointment- the paysan´s wife beating him over the head with a broom for drinking too late with his comrades after market. The shepherd was nearly finished with his response before it came to me that he had not only turned the paysan´s own story against him, but had done so without changing the melody or the rhyme. Suddenly, as the shepherd finished his response and his champions had shouted out their approval, a silence fell over the tavern. It was complete an unexpected on the heels of so much sound and noise. As if in a play, the black-garbed villagers turned to their drinks, struck silent attitudes of thought, or spoke to each other in low tones, savouring verses from the exchange.

233

’I think the shepherd has got your man on the run’. I whispered to my cousin. ‘He is not my man’, said my cousin offended. ‘I make it a practice to be impartial in these affairs. However, the shepherd takes himself too seriously for my taste. I think he fancies himself to be another Etchahoun.’ ’I remember that name’, I said. ‘Once in America my faher sang the verses of a contest between Etchahoun and another man’. ‘Ochalde’, my cousin said. ‘It was such a meetings as this. They were the best of their time. Etchahoun was from the mountains, and Ochalde from the valley land. They met in a tavern when they were very old. What they sang was good and it was remembered. But for my taste, the best of Etchahoun´s verses came from the tragedy in his youth. Do you know the story? (…). ‘Which is the winner’ I asked my cousin. ’That matters little’, he said. ‘If what they sang was important and beautiful enough, it will be remembered and sung again. If what they sang was unimportant’ he shrugged, ‘it was at least a diversion for a rainy night’.

•

234

ATXAGAREN BERTSOLARI HILEZINEN BATZARRAK (1973)

NAITASUNA ALDIZKARIAN argitaratu zituen fikziozko bi testu labur hauek Bernardo Atxagak. Atxagak berak aurkezpen gehiago behar ez duenez, Anaitasunari (1953-1982) buruz 1960ko hamarralditik aurrera abertzaletasun eta euskal kulturgintza ezkertiarrenaren erreferentzia izan zela gaineratu beharko da, eta bertsolaritzari eskaini zizkiola hainbat testu. Aurretik jaso diren fikzioekin alderatuz, bestelako jite bat nabari zaio Atxagaren planteamenduari. Bi testutan, hildako bertsolariek egin ei dituzten batzar batzuen kontakizuna dakar.

1973koak dira testuak, hain justu hamarkada luze batez Markinan urtero egin zen Bertsolarien Batzarra desegin zen urte berekoak. Izan liteke, beraz, idazleak batzar haien berri izatea, eta ipuinerako ideia hortik sortu izana. Kontuak kontu, alegiazko batzarren aktak jaso ohi dituen idazkariaren ordezko bezala kokatzen du narratzailea, eta bertsolari bakoitzaren euskalkia nahiz hizkerarekin egiten du jolas. Umorea eta bertsolaritzaren historiaren ezagutza dira beste bi osagai garrantzitsu.

235

Euskal Herriko bertsolari hilezinen batzar nagusiak (I eta II), Bernardo Atxaga. Anaitasuna, 253 eta 256 zbkiak, 1973ko apirilaren 15ean eta maiatzaren 31n “Zeruaren ertzeko bost izar gorriak itzaltzen direnean (Arkturo eta Betelgeuse lehendabizi, eta Aldebaran, Antares eta Pollux azkenik), ilundu egiten du zeharo, eta asko tristetzen da gaua. Orduan gehiago erretzen du suak, eta gehiago bustitzen urak. Denbora gelditu, eta ez da gehiago betetzen. Gau horretan, gainera, ezkutuko indar sakonak libratu egiten dira, eta, hauen poderioz, euskal bertsolari hilezinek hitz egiteko aukera edukitzen dute. Batzar hauetako ohizko sekretarioaren eritasun bat dela medio, oraingoz nik hartzen dut esaten direnak gordetzeko eginkizuna, eta munduari azaltzekoa, izan dadila denon onerako, eta gaiztoen txarrerako. Arratsa iritxi zenerako, ailegatuak izanen ziren guttienez bostehun bertsolari. Han ikusi nituen Neolitiko garaietako batzuk, Erdi Harokoak (eta, hauen tartean, Santxo VII. Bortitzari hainbeste gustatzen zitzaion Etxarriko Beltza), Errenteriako Xenpelar, Musarro, Saiburu eta abar, Asteasuko Pello Errota eta Zakarra, zazpigarren mendeko Motxondo eta Usurbilgo Udarregi; bai eta ere Etxahun, Bordel eta iparreko beste zenbait bertsolari. Ez zen falta Muskariako Iruain, Fernando Katolikoak 1512. urte goibelean gartzelatu zuena, ez eta

236

ere oraintsu joan zaizkigun Txirrita, Urretxindorra, Zepai eta beste anitz. Batzar hauetara beti azkena heltzen dena, Fernando Amezketarra omen da. Besteetan ez dakit, baina oraingoan behintzat bera ailegatu zen atzeraturik. Batzar honetarako aginduta zegoen gaia, hauxe zen: «Mundu honetako bizimodua». Eta horretaz kantatu behar zuena, Jose Manuel Lujanbio «Txirrita» bertsolari handia. Bere 150 kilo zutitu, eta honela eman zion ihardunaldiari hasiera: Gure munduko bizimodua/ guziyentzat da laburra/ griña gaiztuak tiratzen gaitu/ hortatik dator makurra/ leku askotan ikusi ohi da/ lapur guardiyan lapurra/ animaliya ere igual/ katua eta zakurra/ berak asko nahi t’ezin sofritu/ bestek daraman apurra. Pello Mari Otaño Zizurkildarraren hitza entzun zen orduan. ‘Kontuan izan —esan zuen— bertso batek, ona izateko, gauza bat duela derrigorrezkoa, hori da, fantasiaren arintasuna, irudi eta imajen poetikoen bizkortasuna, kontrasteen sendotasun eta indarra. Erlea lorez lore ibiltzen ohi den bezala ibiltzen da bertsolaria ere, inongo ederrarekin gelditu gabe, gozoa laburki dastatuz. Alferrikako hitzak —hots, bertsoa ulertzeko behar beharrezkoak ez direnak— ez dira maiz aurkitzen bertso onetan. Joxe Manuelek botatakoa adibide da horretan’. (…). Marmarrak isildu eta gero, Bilintxek hau aipatu zuen: ‘Bertsoak, ona behar badu izan, arrazoi sakona, zartadarik sendoena azkeneko estrofan gordeta etorri behar du. Gainera, aurreneko estrofek jendea talaian jar erazi

237

238

behar dute, honetarako ahal den poesia guztia erabiliz. Begira, bestela, arestian botatakoari’ (…). Nola giroa asko seriotu zen, Txirritaren ingurukoek «bertso txar bat egiteko» esan zioten, «ea horretarako gauza zen» (…). Bart arratsean Panplonan/ giñaden feriyan/ Etumetako artzaiak/ sermoia debalde/ ernari jarri omen dek/ Aizarnan idiya/ ai zer esne eratea/ batere ez balu/ nere txapela tellatuan/ ala Jaungoikoa Eta algara batean, batzarrari bukaera eman genion26”.

Bigarren batzar baten akta ere jasoko du idazleak, berriro ere Anaitasunan, aurreko testua argitaratu eta hamabost egunera, errepikatuz: “Zeruaren ertzeko bost izar gorriak ostera itzaldu zirenean, eta ura urago eta sua suago bihurtu zirela konturatu nintzenean, azkeneko lanak bukatu eta arin arinka abiatu nintzen batzarrera. Bidean, Fernando Amezketarrarekin egin nuen topo, eta, honengatik, berandu nenbilela susmatu nuen. Zeren bertsolari hau –orain urruneko kronikan adierazi nizuen bezala- ez baita behin ere behar den garaitako ailegatzen, desgaraian ibiltzen baita beti.

———————————— 26. Azken pasarte hau idazlearen inspirazio kolpe baten emaitza baino ez da izango ziurrenik, baina izan daiteke bertsolaritzaren historiari eginiko keinu bat ere. Izan ere, Dorronsorok nahiz Zulaikak kontatzen duten bezala, Xenpelarrek Justo bertsolariaren kontra Lezoko plazan buruturiko desafio famatuan bertsorik aldrebesenak nork bota izan zen dema. Honela kontatzen du pasarte historikoa Joanito Dorronsorok: “Garai hartan ba omen ziren bertsolari traketsak. Juxto eta Lonjinos izeneko bi behintzat. Bertso hain baldarrak kantatzen… eta jendeak txalo ugari jotzen ziela eta, zerbait berezia bazirela uste haiek ere… eta behin Juxtok Xenpelar sonatuari apustu egin omen zion, Lezon, Santa Kruz jaietarako: “ea nork botatzen zituen bertso aldrebesagoak” (1981: 95). Ik. Dorronsoro, J. (1981): Bertsotan (1789-1936). Donostia: Gipuzkoako Ikastolen Elkartea. Zulaikak, honela ematen dio jarraipena istorioari: “Xenpelar saiatzen omen zen, bai, Juxto imitatzen, baina hau bezain aldrebesa izaten zaila oso. Halako batean sekulako hau bota zuen Xenpelarrek: ‘Txantxangorri batenak/ sei libra tripaki/ txingurri batek berriz/ zazpi arto-jai./ Bayak iriña iyo,/ errotak iralki,/ ganibetak erre ta/ labiak ebaki…/ oyen madria nun dan/ Xenpelarrek daki’. Baina Juxtok honela erantzun: ‘Neguan otzak eta/ udan txingurriyak/ orbela ta zipotza/ denak ziyatuak./ Sugia ta ziraba/ dauzkat inguruan…/ beldur-beldurrak nago/ sartzeko mixtua’. Hura zen jendearen parrez sena galdu beharra! Hura hesteak bota beharra! Bertsolariek ez omen zuten jarraitzerik izan, jendea lurrean zilipurdika botata baitzebilen algara izugarrian. Horrela amaitu zen desafioa, garailerik ere ez eta azken bertsorik ere ez”. (2003: 33). Ik. ZULAIKA, J. (2003): Bertsolariaren jokoa eta jolasa. In Bertsolaritzaz bi saio. Andoain: Bertsolari Liburuak.

239

Gertatu ere, uste bezala gertatu zen. Batzarra hasia zegoen, eta Patxi Bakalloren aldamenean eseri nintzen. Txintik ere atera gabe, zer gai genuen galdetu nion, zein bertsoz arituko ginen. «Matalasen hilketarenak zitiagu gai» erantzun zidan (…). Piarres Topet «Etxahun» zuberotar bertsolariak kontatu zigunez, gauza arraro ugari sentitu eta ikusi omen zituen. Adibidez, haritz baten zazpi adarrak nigarrez, xaguxar baldarrak airoso kantatzen; eta, horretaz gainera, xorien xirulian kantore hau entzuten zuela iruditu zitzaion: Urz’aphal bat ba dügü herrian trixterik,/ Nigarrez ari düzü kaloian barnetik,/ Bere lagün maitiaz beit’izan iitzirik:/ Kuntsola ezazie, ziek adizkidik. Matalas arras maitea zuen baten baten lanturuak ote? Etxahunek hori dio. Miarritz Ahamil andre bertsolaria, berriz, itsas inguruan paseatzen omen zebilen ezbeharraren egun goibelean, eta, adi adi jarriz, itsas haizeak zekarren kanta ilun baten notak aditu omen zituen (…). Emakumeak hitz egin eta gero, Mikeltxo Apala Otxagiko bertsolariak hartu zuen hitza, eta hark ere zerbait bitxi ikusi zuela esan zigun. Kantatu zuenez, bi hilabete izanen ez zituen haurtxo batek (ordurarte hitzik ere esan gabekoa, noski) eta bere aita-amen harridurako, bertso bat kantatu omen zuen. Hemen bukaera bakarrik dakart, zeren gurasoak ez baitziren lehen estrofez oroitzen, eta umetxoak ez baitzuen atzera kantatu. Hona hemen amaiera hori: … jende pobreak edaten degu/ zazpi ontzitan ozpiña,/ euskaldunari gurutze askok/ ematen diote miña. (…)”. •

240

241

242

243

BERTSOLARIAK

PARISEN (1958) ———————————— 27. Detektibe baten pare ibili behar izan zuen bertsolarien arrastoen peskizan. Oso polita da istorio hau ere, eta Hernandorena berak prentsaren bidez xehetasun guztiekin kontatu zuen handik bi hamarkadetara Príncipe de Viana aldizkarian argiratatutako dozena erdi artikulotan. 28. Lasak (2008: 793-794) Frantziako telebista publikoko “Tele-Paris” programa (euskaratik frantseserako itzultzaile eta guzti) eta Alemaniako Telebista publikoa aipatzen ditu. Baita Radio Nacional de España, Frantziako irrati publikoa eta Ingalaterra nahiz Alemaniako irratiak ere. Ik. LASA, X. (2008): Begi kolpea. Teodoro Hernandorenaren biografia. Manuel Larramendi Kultur Bazkuna, Zizurkil. Aristorenak (1992:8) eta Iriondok (2004:25) berresten dute bakoitzak zatiren batean. Ik. ARISTORENA, P.J. (1992): Nafarroako bertsolaritza. Iruñea: Nafarroako gobernua eta Ik. (2004): Teodoro Hernandorena (1898-1994). Bidegileak, 36. karpeta. Gasteiz: Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia.

GERRAK ETA GERRAONDOKO ERREPRESIO FRANKISTAK bertsolaritzaren inguruko berriak isilarazi egin zituen luzaroan. Garaiko prentsan ageri den lehen saioa 1945ekoa da, Tolosan egindakoa. Bertsolaritzaren eragiletzak bizi izan zuen suntsipenaren adierazle, saio haren antolatzailearen soslaia: “Mientras Basarri hablaba y los demás escuchabamos pensaba yo cómo se le habría ocurrido a Achúcarro, que es carnicero, barero y empresario taurino en fiestas de pueblo, meterse ahora a organizador de concursos de versolaris (…)” (La Voz de España, 1945/IX/28, Poetas aldeanos.

Norma y protocolo de un concurso de versolaris, Rodríguez Ramos, Juan De Hernani). Hortik aurrera, ordea, desegindakoa pixkanaka berreraikitzeari ekingo diote bi lagunek: Hegoaldean jada lehen testu horrek aipatzen zuen Basarrik eta Iparraldean Hernandorenak. Biek bertso saioak antolatzeari ekingo diote, eta bertsolaritzari jendarte moderno batean bizirauteko behar zuen oihartzun mediatikoa emateko ere sekulako ahalegina egingo dute. Frankismo garaian gaiak pretsan izandako sinadura jorienetakoak izango dira. Basarrik, gerra galduta, lau urte egin zituen Iparraldean basomutil, eta handik itzultzean atxilotu eta hiru urte egin behar izan zituen Trabajadoresetan. Libre utzi zutenean, ordea, ez zeukan geldirik egoteko asmo handirik: 1945eko Tolosako saio hartan tartean zebilen; Uztapiderekin bikotea osatu eta herriz herri hasi zen bertsotan; 1946an Zarauzko berriemaile gisa sartu zen La Voz de Españan; eta 1949an, gerraosteko lehen txapelketa garrantzitsu bat antolatu zuen Hegoaldean, egunkari falangista eta erabat antieuskaldun haren babesletzarekin. Mugaz beste aldean, Hernandorenaren ekarria ere ikusgarria izan zen. Gerra galdu ondoren bertara jo zuen ihesi, eta, aktibista petoa izanik, bertsolaritza hauspotzeari ekin zion, besteak beste. Iparraldean ez zela bertsolaririk esan zioten eta bila aritu behar izan zuen, bakarlanean, saio bat antolatzeko adina, tartean artean ezezagunak ziren Mattin eta Xalbador, bildu ahal izan zituen arte27. Eta 1946tik aurrera urtero txapelketak antolatzeari ekin zion, posible izan zuen bezain pronto Hegoaldeko bertsolariak ere ekarriz. Bere ekarpenaren gailurra 1958an Parisen antolatutako saioa izan zen. Gailurra bertsolarien inguruan bildu zituen akademiko eta figura garrantzitsuengatik, baina batez ere hedabideetan lortu zuen oihartzunagatik28. Bertsolariak orduko hartan agertu ziren lehen aldiz telebistan. Hernandorenak xehetasun handiz azaldu zituen txapelketaren ingurukoak; Basarriren kontakizuna ere jasota gelditu zen garaiko prentsan; baita Uztapideren iruzkin politak ere Lengo egunak gogoan liburuan. Parisen bertsolari haiek izandako ibileren berri emateko moduan gaude, beraz.

HERNANDORENAREN BERTSIOA

ERNANDORENAREN TXAPELKETEK eten bat izan zuten 1950eko hamarraldiaren erdialdera. Parisera aldatu zuen bizitokia familiarekin eta Parisko Cervates dispensarioan lortu zuen lana dentista gisa. Dispensario hau SIA (Solidaridad Internacional Antifascista) erakundeak sortu zuen errefuxiatu espainiarrei laguntza zerbitzuak eskaintzeko, eta hamar urte egin zituen bertan lanean zizurkildarrak. Parisen egonagatik, ordea, ez zion bertso munduaren eragiletzari uko egin. Pariseko Euskaltzaleen Biltzarrak, Euskalduna erakundeak eta Euskal Etxeak urtero Eskuararen Eguna antolatzen zuten. Tartean ibiltzen zen Hernandorena ere, eta 1958ko ekitaldirako bertsolari txapelketa bat antolatzea erabaki zuen. Urruñan egin zuten lehenengo kanporaketa saio bat eta Basarrik, Uztapidek, Mattinek eta Xalbadorrek lortu zuten maiatzaren erdialdean Parisera joateko txartela.

Euskal Herrian dezenteko jarraipena egin zitzaion txapelketari, baina xehetasun gehienak urte batzuk geroago ezagutu ziren, Hernandorenak berak 1965ean argitaratutako hiru artikulutan29. 1960ko hamarraldian antolatu ziren txapelketen harira Iparraldean ez zela bertso mundua mugitzen esan zion norbaiti erantzunez idatzi zituen hiru artikulu horietan. Honenbestez, saioaren arrakastan jarri zuen azpimarra: saioaren entzule gisa bildu ahal izan zituen prestigiozko izenen kontakizunean, eta saioak izan zuen oihartzun mediatikoan. Antolakuntzaren inguruko kontuak ere jaso zituen, eta bertsolariei Parisen eman zitzaien tratu bikainaren ingurukoak ere bai. Esanguratsuena bigarren artikulua iruditu zaigu eta hori da ekarri duguna.

246

Pertsulariak Paris’en, Hernandorena, Herria, 1965eko apirilaren 22an (…) Konparazioneak on dira noizian bein (…). Donosti’ko Anoeta pilota tokian 4.800 entzule-ikusle zituztela pertsulariak. Paris’en aldiz… miliunka eta miliunka Frantziako telebisuan bitartez. Donostia’ko Anoetan bizpahiru dozena radio-entzule zituzten pertsulariak. Paris’en aldiz ehunka edo miliunka kontatu bear ziran radio francesa… radio inglesa… alemana eta española entzun zutenak eskualdun pertsularien txapelketa aipatzen. Gainera radio inglesak oren laurdeneko galderantzunak izan zitun Eskualzaleen Biltzarreko Presidenta Dassance jaunarekin. Jakingarri da ere Paris’eko eta Frantzia’ko, Heskual-Herriko eta Madrid’eko egunkariak txapelketa orren berri eman zutela. Bertzalde Paris’eko Unibersidade berak ohoratzen zituan pertsulariak egun ortan, Bidarrai’ko seme den profesore Posenpes-en bitartez (…). On da jakitea ere Musée National des Arts et Traditions Populaires etorri zela beren tresnakin Eskual-Etxera eta pertsulariak konbidatu zituala hurrengo egunian Trokaderoko Musée d’L’Hommen aperitifa artzera30 (…). Ez, sekulan etzuten izan pertsulariek orrelako goralmenik (…). Algeria’ko gerla zala ta egun horietan Paris’en beldur aundia zegon momentu batetik bertzera erreboluzionea sortuko ote zen. Paris arras itxusia zegon gendarmez eta karroz josia batetik bertzera. Adixkide batek baino ———————————— 29. Hirurak Herrian argitaratu zituen: lehena 1965eko apirilaren 15ean Pertsulariak Parisen izenburuaz, bigarrena apirilaren 22an izenburu berarekin, eta azkena uztailaren 22an Pertsulariak. Azken zeaztasunak izenburupean. 30. Honela gogoratzen du Uztapidek: “Ikusi genduan museo ori; baña gure Ernandorenak bertsoak botatzea nai eta an ziran komeriak. An bertsotarako giroa palta, eta girorik gabe ez da bertsotan egiten. Lenbizi amaiketako ederra egin, eta gero, norbere gustoko lagun batzuek jiran dituanean, orduan bertsotarako gogoa etortzen da (…) ordea, Hernandorena etzen errez etsitzekoa. Gero museoaren gañera atera giñan, eta Paris guzia ikusten zan, andik begiratuta; eta an aurrean zer ikusten genduan kantatzeko esan zigun Ernandorenak”. (Olaizola, 1975: 228-229). Ik. OLAIZOLA, M. (1975): Lengo egunak gogoan II. Tolosa: Auspoa Saila.

247

geiagok txapelketa gibeleratzeko kontseilatu ziguten. Irrixku guziekin guk aintzina jo gendun. Txapelketaren hurrengo egunian metrua greban eman zen, Xalbador eta Mattin gogoratuko dira agian (…). Eskual-Etxean jokatu zen Azkena. Jendia pulliki bildu zen bainan ez geiegi. Orregatik eta guk uste bezela, Urruña’n aurreratutako sosak bearrezkoak izandu zitzaizkigun emengo zuloa betetzeko.

Teodoro Hernandorena (1898-1994).

Adibidez: LIDO. Paris’en ezagunenetako kabaret bat da. Eta bertara ez da sos batekin edo birekin sartzen… milaka bear dira. Sartu baginan sartu, amar minutu baino lehen Xalbador lo gelditu zitzaikun mainaren gainean burua emanaz. Basarri, aldiz, begi-belarri zegon bertako ikuskizun politari begira31. Bainan Eskual-Etxean bildu zen jendia auta zen: Unibersidadeko jaunak, Unesko’ren bat edo biga, jakintza gaietako jende aunitz, Euskadi’ko Lendakaria Aguirre (…). •

248

———————————— 31. Kabareteko eszena hau ere badakar bertsolariak: “(…) Porteroa euskalduna zan, Baigorriko semea. An bata baño bestea politagoak asi ziran ateratzen, eta Mattin bereala asi zan lepo-Iuzeka. Bestela ezin zuan, ba, ezer ikusi; pixka bat lepoa luzatu ezkero bai. Besteak santuak giñan, baña iñor ez nuan atzera begira ikusi nik. Xalbadorrek, artxek lo piskaren bat egin zuan; besteak danak erne egon ziran an. Ala, txanpana edan genduan eta espektakulo ederra ikusi ere bai (…)” (1975: 227).

249

BASARRIREN BERTSIOA

XAPEL HURA irabazi zuen Basarrik berresten ditu Hernandorenak esandakoak, itzuleran elkarrizketa egin bait zioten La Voz de Españan. Kabaretari egindako bisitari buruz ez du txintik ere esaten, baina gehitzen ditu bestelako xehetasun batzuk.

Basarri triunfador en Paris, Lecuona. La Voz de España, 1958ko maiatzaren 20an Ayer a mediodía, en el tren de París, llegó a la frontera irunesa el gran “Basarri” acompañado de su esposa, doña Maria Aguinagalde. El destacado bersolari y colaborador de La Voz De España no podía ocultar su profunda emoción al lograr este nuevo triunfo: vencedor absoluto del Certamen Internacional de París (…). —¿Triunfaste con facilidad en el Concurso Internacional de Bersolaris? — Mis adversarios: Uztapide, Mattin y Shalvador, son todos ellos de gran clase, y, por lo tanto, hubo que rendir al máximo. Además, todo el Jurado estaba integrado por catedráticos y profesores de la Sorbona: catedrático M. Possonpez, Padre Echarriton, profesor Cabillon, profesor Dagorret, etcetera. (…). — El regreso en fecha muy rápida, ¿no? Los demás se quedan en Paris hasta el miércoles. Yo

250

no podía por mis trabajos. Prácticamente, he estado dos días en la capital francesa, que, por cierto, han sido de mucha actividad, pues hemos trabajado para la Radio y la Televisión32. Por cierto que toda la fase final ha sido tomada en cinta magnetofónica y será radiada el domingo, día veinticinco, a través de París, entre las diez y once de la noche. Como es natural los trozos más selectos. — Como bersolari, ¿estás contento del certamen? — Todo cuanto se diga es poco. Hace ya bastantes años el bersolari era, ni más ni menos, una figura de sidreria. Hoy se tiende a elevar su personalidad. Y se le ha dado cierto caracter académico. Y, sobre todo, que en los jurados figuren personalidades de elevada cultura y grandes conocimientos nos da categoria (…). Los restaurantes de más fama; los cocineros más solicitados o los profesoren más notables proceden de modestos pueblos de los Bajos Pirineos. Y estos vascofranceses, tan estupendamente situados en París, fueron los que se brindaron para hacer grata la estancia de los bersolaris. Gracias a ellos y al inclito señor Hernandorena, pudimos dominar la extensión de Paris desde lo alto de la Torre Eiffel33, visitar el Panteon de los Hombres Ilustres, Los Invalidos, etc. (…). • ———————————— 32. Uztapidek ere gogoratzen du telebistako sartu irtena: “Biaramon-goizean joan giñan telebisiora ere, an kantatu bear zala eta. Baña denbora gutxi gendukan, eta guk ez genduan izan kantatu bearrik; Xalbadorrek eta Mattinek kantatu zuten, eta Basarrik eta nik ez” (Olaizola, 1975: 228). 33. Honela kontatzen du Uztapidek Eiffel Dorreari egindako bisita: “Lenbiziko lana Torre Eiffel ikustea egin genduan. Gora igo puntara, andik bera begira jarri ta lurrean gizona txikia gelditzen zan, txindurria bezela (…) zerbait artuaz, egon giñan piska batean (…). Paris ederki andik ikusten da. Erdi-erdian dago ori, torre ori, ta alde guzietara begiratu ta urruti zeuden aren egalak” (1975: 226).

252

Xalbador, Mattin, Basarri, Uztapide eta Hernandorena Radio Pariseko estudioan (1958).

253

EFE AGENTZIAREN BERTSIOA

IDAIA HAREN INGURUAN testu ugari topatu da. Denak hona ekarri ezin eta aipaturiko biei Diario de Burgosek argitaratutakoa gehitu diogu, xelebrea bezain esanguratsua iruditu zaigulako (deigarria suertatzen da albistea jaso izana eta aldi berean itzela erakusten duen ezjakintasuna). Horraino ere iritsi zen Hernandorenaren marketina, Efe agentziak zabaldutako laburra bait dakar lehen orrialdean nazioarteko albiste gisa. Pentsa daiteke Madrilgo eta Bartzelonako egunkari garrantzitsu batzuetara ere iritsi zela agentziaren testu bera. Ahalegina egin arren ezin izan dira horiek topatu, baina halaxe dio Hernandorenak berak prentsan: “(…) txapelketa ori dala eta, Madrideko eta Bartzelonako izparringi aundeinak eman zuten berria (…) oiek ez dituzte ba gure bertsolariak biolin jozaliakin nastu…? Ikusten al dezute Uztapide bioliña kokoz azpian estutu ta, begiak zuri zuri zeru aldera biurturik, Guridiren edo Usandizagaren musika jotzen?” (El Bidasoa, 1959/I/03, ‘Bertsolariak eta… biolin-jozaliak’, Teodoro Hernandorena).

Un español primer premio del concurso internacional de violín, Efe agentzia, Diario de Burgos, 1958ko maiatzaren 22an París.- Se ha celebrado el concurso internacional de violín entre representantes del país vasco, cuyo jurado estaba integrado, en su mayoría por catedráticos y profesores de la Sorbona y diversos liceos de la capital francesa. Han participado los cuatro clasificados en las jornadas eliminatorias

254

de Urrugne (Francia) que son Basarri y Uztapide, en representación de España, y Mattin y Shalvador por Francia. El resultado oficial ha sido primer premio Basarri, España y segundo, empatados a puntos los tres violinistas restantes. Dada la importancia de este concurso, la radio y la televisión francesa le han consagrado varios programas. –Efe. •

255

256

257

ELKARRIZ GEHIAGO

ZKETA BERTSOLARITZAREN PRESENTZIA MEDIATIKOARI DAGOKIONEAN, bertsolariaren ahotsa protagonismoa irabaziz joango da hamarkadek aurrera egin ahala. Lore Jokoen zikloan ez dago prentsan gaiaz testurik argitaratuko duen bat-bateko bertsolaririk, Euzko Pizkundean, Kepa Enbeita eta Iñaki Eizmendi Basarri azalduko dira, eta frankismo garaiko zikloan Xabier Amuriza, Abel Enbeita, Deunoro Sardui, Mixel Aire eta Txomin Garmendia batuko zaizkio Basarriri. Bestalde, elkarrizketen bidez ere hasiko da ahots hori zabaltzen. 1960ko hamarraldiko txapelketei egiten zaien estaldura informatiboan txapelduna elkarrizketatzea ohiko bihurtuko da, 1935 nahiz 1936ko lehen bi elkarrizketa haiei jarraipena emanez. Basarri eta Uztapide izango dira rol horretan elkarrizketatuko dituzten bi bertsolariak, eta horien ondotik beste bertsolariengana ere irekitzen joango da pixkanaka generoa: Zeruko Argiak lauko elkarrizketa bat eskainiko du (1964/II/16, Lesaka erri politean ’Basarri’, Arozamena, Mitxelena eta ‘Lazkao-Txiki’-rekin berriketa); El Diario Vascok Patxi Etxeberria eta Nikolas Zendoia txapelketako parte hartzaile gisa elkarrizketatuko ditu (1967/III/07, Zorionak! Patxi! eta 1967/III/14, Aurrera Nicolas!); edota jada aipatu dugun Mitxelenari Diario de Navarran egindakoa (1967/VI/15, José Miguel Michelena, campeón de bertsolaris vascos ha intervenido en 2.500 justas poéticas). Subalternitatearen ezaugarri behinenetako bat da norbere ahotsa entzunarazteko, norbere historia osatzeko zailtasuna. Euskal kulturgintzak emango du subalternitatearekin hausteko pausoa lehenengo, eta euskara prentsan agertzen hasiko da geroz eta ugariago. Eta pauso horren eskutik, bertsolariak ere bide bera hartuko du, sinadurak nahiz elkarrizketak ugarituz. Azken alor horretan inflexio puntu argiena prentsan argitaratutako bi bertsolariren arteko lehen elkarrizketa izango da, Amurizak Lopategiri 1967an egindakoa. Garai hartan bertsolariei egiten zitzaizkien elkarrizketak gazteleraz egiten ziren, hau euskaraz izan zen. Ez alferrik. Bertsolaritza sozialaren garaiak dira, Bigarren Euskal Pizkundea puri-purian dago, eta beste izpiritu bat nabari da bi bertsolarion hitzetan, aro berri bat iragartzen duen jarrera bat.

BASARRIRI

IPATU DA BERTSOLARI BATI egindako lehen elkarrizketa Basarriri egindakoa dela eta elkarrizketa gehien egin zaiona ere bera izango da. Bertso Egunean egin zioten omenaldiaren ondoren bertsolaritzaz gogoeta egiten zuen Zeruko Argian (1973/I/14), Leen baino kontentagaitzago da erria; edo bere bizitzari buruzkoak azaldu zituen El Diario Vascon (1978/XII/03): Basarri, ex–ertzaña: “Nunca he trabajado en la clandestinidad’. Aurretik, Jose Artetxek erretratua egin zion 50eko hamarkadaren hasieran (La Voz de España, 1951/IV/05, Basarri, el versolari de la elegancia) eta Francisco Maria Labayenek bisita bere jaiotetxean (La Voz de España, 1951/XI/27, Una visita a ‘Granada-Erreka’ donde hace 38 años nacio ‘Basarri’/Tuvo su cuna en un humilde caserio en donde se comen unas truchas esquisitas’; edo Hernandorenaren txapelketa irabazi ondoren Paristik bueltan egindakoa ere ikusi berri dugu (La Voz de España, 1958/V/20, Basarri triunfador en Paris, Lecuona). Prentsa historikoan, 1980a baino atzerago topatu dugun azken elkarrizketa ekarri dugu perla sorta honetara. Hiru hamarkada La Voz de Españako zutabegile gisa egin ondoren El Diario Vascora aldatutakoan azken honek, 1978 bukaeran fitxaketa berriaren promozio gisa egindakoa da elkarrizketa.

Egunkari batek egin zion agurrak eta besteak egin zion ongietorriak erakusten dute Basarrik eta bere zutabeak luzaroan izandako itzala. El Diario Vascok azaroaren 30ean lehen orrian argazki eta guzti iragartzen du Basarriren etorrera (La columna diaria de ‘Basarri’/Desde mañana, Nere Bordatxotik), La Voz de Españak azken agurra eskaintzen dion egun berean: “Ignacio Eizmendi ‘Basarri’ deja La Voz. Triste noticia, ante todo, para cuantos integramos este peródico, pues, no en vano ‘Basarri’ era aquí una auténtica

260

institución, y como prueba ahí están nada menos que 32 años de servicio brillante e ininterrumpido en contacto con nuestros lectores

(‘Basarri’ cede el puesto a Garaiko/Garaiko, nuevo titular de la sección’). Biharamunean El Diario Vascok elebitan dakar ongietorri testua: “Gure Euskalerri ontan ez dut uste nik iñor ba-danik ‘Ba-

(…)”

sarri’ zein dan esan bear zaionik. Eta ala izango ba-litzake len beste batengatik esan izan nuan bezela orrelako orrek ez du merezi gizon au zein dan esatea (…). De tan conocida, la personalidad de nuestro gran vate ‘Basarri’, es algo que se desborda de cualquier tipo de interpretación que quisiéramos dar de su persona (…) su polifacetismo, sin embargo, se entronca siempre en una cualidad: el rigor. ‘Basarri’ es un notario fiel de nuestra tierra en todo aquello que emana del sentir y del pensar del pueblo, y a ello presta su inequivoca calidad de honestidad (…)” (‘Ongi etorri, ‘Basarri’!/¡Bien-

venido, ‘Basarri’!’). Guzti horiek eta berak idatzitako esker oneko testua nahikoa ez eta Puri San Martinek sinatutako elkarrizketa luze bat dakar egunkariak handik bi egunera. Prentsa historikoan topa daitekeen Basarriren elkarrizketa luzeena da, eta, diktadura erori berritan isilean izandako dezente dakartza gainera.

Basarri, ex–ertzaña: “Nunca he trabajado en la clandestinidad”, Puri San Martin, El Diario Vasco, 1978ko abenduaren 3an XII/03 (…) — ¿Qué hizo usted en la ‘maldita guerra’? — Fui a Bilbao. Llegue hasta Santader. De allí a Francia, exiliado, tres años. Me sirvieron para aprender francés.

261

Luego, como agarraban a los que volvían, estuve en un batallón de trabajo en Africa. — Explíqueme eso del batallón de trabajo y lo demás. (Como respuesta, Basarri va a rebuscar en el cajón de una mesa de escritorio. Vuelve con una cartera de tela kaki militar, de la que saca su carnet de ertzaña, algunos otros papeles de sus veinte años y un certificado de haber cumplido 3 años en el Batallón disciplinario de Trabajo, número 75, de Marruecos. — Entre el exilio y esto, seis años. Lo mejor de la vida. Y contento. Cuantos quedaron estancados. — ¿Desde cuando era usted del PNV? — Entré en las juventudes. — ¿Su padre también era del partido? Mi padre no era de nada. Era un pobre labrador que sólo entendía de lo suyo, que no sabía ni palabra de castellano (…). — ¿Cómo fue que se hizo ertzaña? — Yo fui al Ejercito Vasco, al batallón Loyola. Entonces nos eligieron a los que mediamos más de 1,80 para la policía, para ertzaña, y nos mandaron a Bilbao para la instrucción. Después de la lucha, salimos en un barco inglés que nos dejó en Las Landas. Y allí trabajé de leñador. — ¿Era alguna especie de campo de concentración? — No, no. Trabajamos allí porque de alguna forma teníamos que comer. Luego, en la segunda guerra nos movilizaron a una fábrica de Burdeos.

262

— ¿Qué se hacía en aquella fábrica? — Obuses. — ¿Por qué decidió volver? — Me llamaba la madre, que viniese, que viniese. Que no habría castigo, que lo más nos caería un año. Pero éramos de la quinta del 34 y nos consideraban desertores. Así tuvimos que hacer en el batallón de trabajadores todo el tiempo que no hicimos en la guerra. — ¿De sus hermanos, usted es el único gudari? — Estuvieron dos más. Yo soy el mayor. El tercero, Blas, murió en el batallón Saseta. El segundo, que se llama Segundo, se fue a Venezuela y está al frente de una gran editorial. Ahora se pasa medio año aquí y medio allí (…). — ¿Sigue siendo militante del PNV? — He sido siempre. Nunca me he dado de baja (…). — ¿Cuál es su profesión, a qué se ha dedicado usted? — Soy agente comercial. Me he dedicado a seguros de vida, pero muy poco. Después, cinco emisiones semanales de radio, cuatro en euskera y una en castellano… que están en activo desde hace 20 años y aún va teniendo más audición… y la sección diaria en el periódico, no me queda tiempo para nada. Luego la correspondencia, la cosa diaria… — ¿Cómo fue que empezó a escribir en los periódicos? — Por el cariño a las cosas, a las costumbres del país. Por eso empecé la campaña esta del deporte rural. Nadie se interesaba hasta que empecé yo. Nadie daba señales de vida. En el año 46 inicié en “La Voz”, de la que no tengo ninguna queja (…).

263

— ¿Escribía algo en euskera? — Al principio no permitían. Luego, algo, algo hacía. Los sucedidos y estrofas que se recuerdan e los antiguos bertsolaris, me dejaban intercalar unas pequeñas estrofas (…). — ¿Desde cuándo es usted miembro de la Euskaltzaindia? — Ahí está el nombramiento. Desde el 25 de agosto del 61. Pero no de número, ¿eh? Correspondiente (…). Me gusta la cosa natural (…) el euskera popular, el auténtico, no el de laboratorio. Eso no cuajará nunca (…). La unificación, sí, sí. Me parece importantísima. Pero para eso hace falta mucho tiempo (…). — De nuestros deportes, ¿cuál considera el más completo, el más armonioso? — El aizkolari. Es el más elegante, el más estético. Es muy viril, muy recio, muy nuestro. — ¿Cuál pondría en segundo lugar? — La pelota a mano me gusta horrores. Tengo enorme pena que haya desaparecido el rebote (…). — ¿Cómo está en este momento el bertsolarismo? — Me gustaría que viniesen los nuevos retoños. Tienen que distinguirse para los 18 años. Pero no veo ese empuje. — ¿Está usted contento con la trayectoria de su vida? — Encantado. No me pesa nada (…). Ahora, soy pacifico en extremo. Hasta demasiado. La mujer de Basarri, que asiste a la conversación en un apartado de la salita, haciendo como que lee el periódico pero sin que se le escape nada, dice de pronto: “Menudo • fraile te ha venido… Vaya confesión”.

264

•

Kirolegi jatetxe sarreran ezkerretik hasita Imanol Lazkano, Uztapide, Basarri, Jose Lizaso eta Joxe Agirre. Azpeitia 1966. Iturria: XDZ.

265

UZTAPIDERI

ZTAPIDE HIRU ALDIZ izan zen txapeldun 1960ko hamarraldiko txapelketa nagusietan, eta Basarrirekin batera bera da prentsa historikoan bi elkarrizketa baino gehiago egin zizkioten bertsolari bakarra: El Diario Vasco, 1962/XII/28, Vicente Escudero, Uztapide el bersolari nos dice: “Tengo mucho respeto a los participantes del Concurso Mundial, y especialmente al campeón”; El Diario Vasco, 1963/I/03, José Berrialde, Así es y así vive una figura popular del país: “Uztapide”; El Diario Vasco, 1967/VI/11, Jose Acosta, Hoy defiende su título/Visita a Uztapide en su caserio de Ergoyen/Lo que importa es la gran fiesta del euskera. Luego ya se vera quien gana el campeonato. Lehen txapela irabazi eta bi egunera Berrialdek eginikoa ekarri da hona. Berak luzeen hitz egiten duena delako aukeratu da, baina, horrela izanik ere ez du askorik hitz egiten. Testuaren helburua bertsolariak baserrian duen bizimodua erakustea da, eta ez bertsolariaren hitzetan sakontzea. Izan ere, bertsolari baserritarraren irudia da, Basarrirekiko kontrastean eta bertsolariaren betiko irudikapena berreskuratuz, Uztapiderekin prentsan ongien funtzionatzen duena. Finalean, Uztapidek abestutako bertso mordoxka bat ere badakartza testuak, gaztelerazko itzulpenarekin.

Así es y así vive una figura popular del país: “Uztapide”, José Berrialde. El Diario Vasco, 1963ko urtarrilaren 3an Cincuenta y cuatro años, su esposa, su hijo, una hectarea de tierra, un caserío y dos vacas

266

Ergoyen: colinas suaves con pinos y yerbas. Cuatrocientos cincuenta caseríos esparcidos junto a los caminos, solos en las lomas. Al fondo, las peñas de Aya, como algo concreto (…). Manuel Olaizola Urbieta, va tirando del ramal a un mulo: se lo han dejado para acarrear fierro. Va lentamente y con pasos largos, los pantalones recogidos abajo en las abarcas. “¡Kaxho, Uztapide”. “Bay”. Nos dice que le esperemos en la tasca. Nos sentamos. La mesa es muy ancha y la madera está recién fregada y limpia. Uztapide el versolari nos habla en voz baja y resignada. La tasca está en semi penumbra. Parece como si estuviera muy cansado. — Aquello fue muy duro. Estábamos muy nerviosos. Una vez pasado ya está, pero estuvimos allí todo el día en lucha y eso es muy duro. Yo nada más terminar cogí un coche y me vine a casa. — También para Basarri tuvo que ser un día difícil34. — Claro. Ante Basarri hay que descubrirse. Es grande. Como versolari es el mejor improvisador, pero es que, además, sabe más que todos nosotros; ha leído y sabe. Los que no sabemos que vamos a hacer: somos como los buenos herreros artesanos que tienen que hacer cosas con el hierro y no tienen herramienta. Nosotros no hemos leído nada, sólo hojas de calendario. Hay que descubrirse ante él. — Uztapide, ¿hay otros versolaris que usted admira y no se han presentado al concurso?

———————————— 34. Txapela galdu berri du Basarrik.

267

— Pues sí: “Lasarte” de Orio. Lizaso y Aguirre de Azpeitia. Son muy buenos. — ¿Qué opina de Xalvador? — Es el número uno en profundidad. Dice cosas serias bien dichas. Nosotros somos más alegres. Mattin es más alegre (…). Salimos de la tasca y vamos hacia el caserío carretera adelante (…). El va con las manos en los bolsillos, su caminar largo y hablando con voz cansada, pero agradable y sin miedo. — Eramos ocho y ya sabe, la familia no despacha nunca, pero yo me vine aquí. Yo aquí me case un poco tarde, a los 43 años. La casa es blanca, con una ventana que da a la carretera y dos al campo (…). Seguimos a Uztapide y entramos en la casa. A la paz de Dios. Están comiendo. La esposa, el hermano y el hijo. La cocina es reducida y todo da una gran sensación de limpieza. Huele a alubia blanca con morcilla. Da gusto. Uztapide nos presenta a su esposa, a su hermano y a su hijo. El hijo se llama Manuel, tiene ocho años y va a la escuela: ahora están de vacaciones y acompaña al padre. El hermano trabaja en las minas (…). Nos sentamos a hablar. Uztapide puso una pequeña granja avicola y llegó a tener 300 gallinas. Vino la peste aviar y se murieron. Fue una gran desgracia. Ahora sólo tienen 20 o así. Hablamos del negocio de las gallinas

268

Manuel Olaizola Uztapide (1909-1983).

269

(…). Hablamos de incubadoras y precio de los pollos. Cuando llegó la peste aviar Uztapide comenzó a cultivar viveros de pinos (…). Subimos al corral cubierto, que está al otro lado del camino. Hay unas gallinas que entran y salen y Uztapide les echa algo de comer. Fuera hay unas berzas y unos puerros. El muchacho trae dos hazadas para que Aygües saque una foto a todo plan (…) tiene unos perales. Volvemos a la casa. Nos enseña las vacas. Una espera cría. A la puerta, las dos metas de yerba. (…) Vuelta a la mesa. El padre de la mujer también es bersolari, Iturain; ahora está enfermo. Les dejamos comiendo. Uztapide, campeón mundial de juglares en lengua vasca. Un hombre popular en el país. En el pasado año actuó en setenta y tres ocasiones en fiestas, bodas y concursos. El pasado domingo fue el gran día de su vida. Como una apoteosis. — En el cine es emocionante los aplausos y los gritos de la gente… Salimos al camino y hay un gran silencio. Comienza a llover suavemente. •

270

AMURIZAK LOPATEGIRI (1967)

1960

KO HAMARRALDIKO TXAPELKETAK gerraostean bertsolaritza berrabiarazi zuen belaunaldiaren gailurra izan ziren. Eragiletzan Euskaltzaindiaren bueltan osatu zen taldea, eta bertsogintzan Basarri eta Uztapide izan ziren txapelketa horien protagonista nagusiak.

Hamarraldi horren bukaerarako, ordea, nabaria zen belaunaldi hori ahitua zela, eta belaunaldi berri baten bultzada hasi zen nabarmentzen bertsolaritza sozialaren loraldiarekin. Diktadura bere azken hamarkadan sartzear zen, giro politiko eta soziala gori-gori jarri ziren eta kulturgintzan Bigarren Euskal Pizkunde bat lehertu zen. Bertsolari gazteenek kritika sozial eta politikorako tresna gisa baliatu nahi dute bertsolaritza, aurreko belaunaldiaren beldurrak, disimulatu beharrak eta mundu ikuskera kontserbadorea alde batera utzita. Saltsa hartan barruraino sartuta zebilen Xabier Amurizak, artean Gizaburuagako apaiza zela (horrela sinatzen du), Jon Lopategiri Anaitasuna aldizkarirako 1967an egindako elkarrizketak ezin hobeto islatzen du bertsolaritza sozial horren izpiritua. Eta, esan bezala, badu bestelako garrantzirik ere, bertsolari batek beste bertsolari bati eginiko lehen elkarrizketa baita, bertsolariak eremu mediatikoan inolako bitartekotzarik gabe, berezko ahotsez, aritzeko garatuko duten gaitasunaren erakusle. Basarri bertsolaritza sozialetik kanpo kokatua zen ordurako, posizio tradizionalista eta epelenetan gotortua, eta deigarria da Lopategi gazteari egindako elkarrizketan Basarri gazteari egindako lehen elkarrizketa harekiko topa daitezkeen antzekotasunak: bertsolaritza politikoa jartzen da xede gisa eta Kepa Enbeita hartzen da eredutzat; edota bertsolari jantzia sustatu nahi da, kasu honetan

271

sano regionalismo frankistak hainbeste maite duen bertsolaritza eta kultura aurremodernoaren arteko lotura hautsi nahian.

Yon Lopategui, Bertsolari Aundia, Xabier Amuriza. Anaitasuna, 1967ko urria Nok eztau Lopategi bertsolariaren entzuterik izan? Nok eztaki aurtengo Euskalerri osoko azken txapelketa nagusian irugarren geratu zana, Xalbador eta Uztapideren atzetik? Bein baño sarriagotan Donostiko Anoetako bertsozaleak euren jarlekuetatik zutitu ebazan, bere bertsoen bat entzun ondoren. Bertsolari onek ba dauka zer aparteko bat: gaurkotasuna, ta Euskalerriaren aurrez planteamentu bizia. Orrez ganera teknika aundiko bertsolaria dozu. Esaera dan lez, Azkarate pelotan baño seguruagoa dala. Publikuaren unea ederto arrapatzen dakiana. Bere bertsoak oportunoak dira beti entzuleak bizkortzeko. Dudarik barik, gaur egun Euskalerriak dituan bertsolaririk onenetakoa dala uste dot len esandako doai oneikaitik: segurua, teknika aundikoa, oportunoa, eskoladuna, egada zabalekoa ta batez be GAURKOA dalako. Geiago barik, berari itaun batzuk egingo deutsaguz eta berak emongo deutsu nik baño obeto bere buruaren barri. — Kaxo Lopategi! Noiz eta zelan asi ziñan bertsotan? — Ogetabost urterarte enintzan plazara agertu. Orain zortzi bat urte, txapelketak asi-barriak ziralarik, Mungia alderdikoen artean parte artzea erabaki neban. Beraz, Mungia jotzen dot lenengo plaza bezela.

272

— Umetan ba al zendun bertsotarako zaletasunik? — Neure akorduko denpora guztian bai beintzat. Bertso-zaletasun ori sortzeko erarik etxatan palta. Ba dakizu Enbeita Balendin nire auzorik urrena dala. Ba, gogoratzen naz ondiño, ni ume nintzala, Balendinen etxean jaien bat ospatzen ebenean, euren eskatzeko leiopean orma kontrara jarrita, barrutik etozan bertsoak zelako egarriz eta pozez jasoten nituan. Gero amabi urtekin pralleak eroan ninduen, Tolosako Sakramentinoetara. An (…) Gipuzkoako bertsolarien barri jakin be bai. Nire irakasle danak euskalzale jatorrak izan ziran. — Plazan bertsotan asi ziñanetik Bizkaiko txapela lenengo atara zenduanerañoko barri azaldu eiguzu apur bat. — 1960-an Mungiako txapelketan lenengoz agertzean, eneban ezer egin. Guztiz bildurti nengoan, plaza-gizon moduan eneban ezer balio. 1961-ean iru txapelketa irabazi nituan: Mungiakoa, Gernikakoa ta Bilbokoa, Bizkaiko txapeldun egin nintzanekoa. — Gaurko Euskalerriak ze bertso-tankera eskatzen dauala uste dozu, bertso-gaieri begiratuz batez be? — Gaurko Euskalerriak gaurko gaiak eta gaurko bertsolariak gura ditu. Bertsolaria barre eragiteko bakarrik ezta, batez be erriaren itxartzalle baño. Eta erririk ezin leiteke itxartu gai sakonak eta gaur-gaurkoak sarriago erabilli ezik. — Bertsolariak gaurko erriari gaurkotasunez erantzuteko zer bear dabela uste dozu? — Gaurko mundua ezagutzea ta mundu onen barruan Euskalerriari, euskerari ta euskaldunai zein toki dagokien jakitea.

273

— Bizkaitarra izanik, Gipuzkoatik geien ibilten zarienetarikoa zara zu. Zegaitik dala uste dozu ori? — Gipuzkoako erria, gazteak aurretik dirala, euskaldunen etorkizunari begira oso arduratsu dagolako eta nik ikusten dodazan prolemak euren begietan ipinten alegintzen nazelako. — Bertsolaritza barriztatzeko ta gaurkotzeko ze bide ikusten dozu ta nundik jo bear dala uste dozu? — Bide bakar bat baño eztago: Kulturadunen artean bertso-zaletasuna sortuarazotea, edo obeto esanda, bertsolari sentitzen diran gazteai al danik jakintza aundiena emotea. Muniategi lako dozenerdik Euskalerria euren donura dantzatuko leukie35. — Euskalerrian izan diran eta gaur dagozan bertsolari guztietatik bateri monumentu bat egitekotan, zein aukeratuko zeunke? Zegaitik? — Kepa Enbeita. Bere momentuari beste iñok baño obeto erantzun eutsolako, gaurko ta aurrerantzeko bertsolarien eredu edo ejenplutzat jarritea merezi daualako. Milla esker, Lopategi. ANAITASUNA-ko irakurleak len be ba ekien zure barri. Baiña gaurtik aurrera obeto jakingo dabe. Gaur Euskalerriko bertsolaririk onenetariko zarean lez, iya egunen baten onena izateraño eltzen zarean. •

———————————— 35. Abel Muniategi jartzen dute bertsolari jantziaren eredu gisa. Hain zuzen ere hilabete batzuk lehenago Amurizak berak iruzkindu eta goratu zuen bertsolari honen jite hori: “Bertsolaria ta bertsolaritasuna, oraiñarte behintzat, geien batez baserriari eta langille-gendeari loturik egon da. Bertsolarien artean, naizta azkarrak eta burutsuak izan, eskoladun gitxi daukagu oraindik. Orrezgañera edo orrexegatik bear bada, bertsolaria modatik pasatzeko arriskuan dago, gazte-entzule askoren belarrientzat gaurkotasunik eztaukan antxiñako ots besterik ezpaita (…) Euskalerri barri bat altza naiez ari dan gazte (…) oneitariko asko dagoz bertsolaria euskalkontzientziaren pizgarri bezela aintzat artzen eztabenak (…) Origaitik aspaldiz nengon bertsolari gazte baten izena Zeruko Argira ekarri naiez, naizta ia askok lendik ezagutu, gaztea, eskolatua eta gaurkoa dalako”. (Zeruko Argia, 1967/II/26, 12.or. ‘Abel Muniategi, bertsolari ta unibertsitarioa. Bertsolaritza bide barriak zabaltzeko kapaz da’, Xabier Amuriza).

274

Jon Lopategi. 1967ko argazkia. Iturria: XDZ.

Xabier Amuriza sotana eta guzti bertsotan. 1960 inguruko argazkia. Iturria: XDZ.

275

276

277

TXAPELEI DAGOKIENEAN, lautik hirurekin, Uztapide izango da gailur honetako bertsolari ikurra. Bertsolaritzaren eragile gisa izandako pisuagatik, medioetan zeukan ikusgarritasun apartekoa zela medio, eta bi ziklo ezberdinetan txapela irabazitako bertsolari bakarra izanik, bertsolaritzaren inguruko eztabaidetan Basarriren iritzia izango da erreferentziala: “Bertsolaritzaren behi sakratua, instituzio bat zen alde horretatik Zarauzkoa” (Lasa, 2008: 877). Bere itzal hori asko ari zen luzatzen, ordea, tartean gerra eta gerraosteko parentesia eman bazen ere, bi hamarkadatik gora ziren posizio hori gehiago edo gutxiago berea zela, moralismoa eta sermoia txertatu zituen gainera bere proiektuaren inguruko diskurtsoan, eta horrelakoetan gertatu ohi denez ‘behi sakratuaz’ aspertzen hasitako hainbat polemista gurutzatu zitzaizkion bidean: “60ko eta 70eko hamarkadetan, baina, eman zen saltsa eta istilu ugari. Horien erdian Basarri topatzen dugu gehienetan, borondatez nahiz borondatez kontra” (Lasa, 2008: 877). Arruerekin izango du 1965eko finalean jarri zuten gai baten egokitasunaren kontura (Arrue gai umoretsuen defentsan, Basarri bertsotan txisteak kontatzea zaila dela argudiatuz), Hernandorenarekin bertsolaritza krisian ote dagoen eztabaidatuz edota autozentsura politikoaren inguruan, Gereñorekin bertsolaria poetatzat har daitekeen edo ez… Guztien errepasoa interesgarria litzateke. Ziklo honetan bertsolaritzaren inguruan ematen den eztabaida neurri handi batean Basarriren figuraren

eta bere proiektuaren nahiz iritzien inguruan ardazten baita. Gehiegi ez luzatzearren, ordea, Ayalderekin eta Arestirekin izandakoetan zentratzea erabaki da, batetik, mamitsuenak izan daitezkeelako, eta, bestetik, bere polemiken artean gehien errepikatuko dena eta gordinena izango denari heltzen baitote biek ala biek: sagardotegiko bertsolaria vs gorbataduna. Basarrik gerraurreko Euzko Pizkundean Aitzol eta enparauek planteatu zuten proiektua sustatu zuen bere ibilbide guztian zehar: bertsolaritzak, biziraungo bazuen, ikuskizun moderno gisa garatu beharra zuen, eta horretarako, jendarte modernoak ikuskizun gisa uler zezakeenaren parametroetan sartzeko, bertsolaria jantzi beharra zegoen, sagardotegitik atera. 1935eko txapelketatik hasita, gaitegiari dagokionean edo bertsolariaren jarrerari dagokionean, halako jasotze bat bilatuko du zarauztarrak, eta gorbatarekin aterako da beti taulatu gainera. Basarriren figuran zentratzen diren kritikak bertsolaritzaren modernizazio prozesuari egindako kritikak dira finean. Desagertzear den mundu baten nostalgiak eragindako transformazioarekiko erresistentzia izango da kasu batzuetan, edota transformazio horri eman zaion janzkeraren ingurukoak izango dira beste batzuk. Itzal luzea izango du eztabaida horrek, bere adiera ezberdinetan, hurrengo hamarkadetan ere.

BASARRIREN POLEMIKAK

BASARRI VS AYALDE: SAGARDOTEGIKOA VS. GORBATADUNA (1963)

BASARRIRI LEHEN HASERRE SONATUA 1963an Uztapideren alde txapela galdu berritan Antonio Valverde Ayaldek argitaraturiko artikuluak eragin zion. Ez zen nolanahiko haserrea izan gainera: gehiago ez zela txapelketetara edo sariketetara aurkeztuko iragarri zuen bertsolariak erantzun gisa.

Hainbesteko sua nondik etor ziezaiokeen ulertzeko, 1935eko txapelketan Txirritari irabazi zionean entzun behar izan zituen lehen kritikak aipatu beharko dira. Txirrita, bere blusa beltzarekin, sagardotegian ikasitakoa baino askoz ere eskola gehiago ez zuena, jotzen zuen hainbatek benetako txapeldun gisa; gorbata jantzita epaimahaiari zurikeriatan ibili zen bertsolari gazte hura ez zen ezta benetako bertsolaria ere. Basarri bere bertsogintzaren gorenean aurkitzen zelarik, 50eko hamarraldi hasieran, Jose Artetxek egin zion soslaian ere ukituko da gaia, hain justu Basarri, Iparragirre eta Xenpelarren artean aurki daitekeela seinalatuz, bertsolari eskolatua izanagatik, benetako bertsolaria zela defendatzeko: “Basarri, versolari ‘jatorra’, el más famoso entre todos los actuales, es para Lecuona en bersolari culto. Ahí primordialmente radica para el académico el principal mérito del juglar de Regil radicado en Zarauz. Que siendo versolari

culto, y además, hombre preocupado en cultivarse (…) no haya perdido “eso”, el “eso” aéreo, impalpable, sin nombre, que constituye precisamente el secreto, el ángel del versolari (…) Iparragirre, el

280

italianizante; es el ejemplar de versolari fenecido; probablemente las letras, más que añadirle, le cortaron las alas al glorioso autor del ‘Gernikako’. ¡Con qué desprecio ‘Xenpelar’, el genio bersolari de Renteria, llama comediante a Iparraguirre! (…). Ningún bersolari coetáneo podrá decir de Basarri jamas lo que ‘Xenpelar’ dijo de Iparraguirre. Basarri no se descompone nunca”.

Baina Ayaldek zer esango eta Basarri eskolatua Iparragirrerekin eta Uztapide eskolatugabea Xenpelarrekin parekatu zitezkeela. Gainera, dikotomia hori planteatu ohi denean beti dakar berarekin herriak ‘lehengo bertsolaria’ alegia, eskolatu gabe-sagardotegikoa, maiteago ote duenaren errezeloa, eta halaxe egiten du Ayaldek ere. Min egin zion artikuluak zarauztarrari, egia zelako gerraostean bikote artistikoa osatu zuenetik herriak Uztapide gehiago maite zuela36. Honela aipatzen du Garziak: “El bertsolarismo de Basarri es más intelectual, por decirlo de algún modo. Responde, como bien a indicado Juan Mari Lekuona, a un proyecto bien definido. La admiración del aficionado medio, sin embargo, se dacanta más por Uztapide” (2000a: 441)37. Gordinago Perurenak: “(…) galdetu Basarri eta Uztapide ibili ziren herritan zein zuten maitena, eta baserritarrak beti Uztapide esanen dizute; nabaritzen baitzuten besteak zein hanketatik egiten zuen urgun” (Mazantini, 1991, 1. zbkia., Basarri-rekin saiheska bertsolaritzari buruz, Perurena, Patziku). Eta Uztapiderekin beti harreman oso ona izan bazuen ere, badirudi faboritismo horrek une hartan erabat zapuztu zuela38. Deigarria da Ayalderen hitzetan beste behin bertsolariaren irudi erromantiko orientalizatuaren magia sumatzea, eta are deigarriagoa, Basarrik bere buruaren defentsan eskolarik ez duela argudiatu behar hori. ———————————— 36. Izatez, Uztapide ere gorbata jantzita ibili ohi zen, baina inork ez zion horregatik konturik eskatuko. Parisko 1958ko saioaren kronika honek argi uzten du ez zekiela korapiloa egiten: “Uztapidek bazuen krabata. Edan eta berotu eran kenduko zuen gogotik, bainan ez du egin, ez zelakotz fida korapiloa errensituko zuela. Nola baitzuen korrapiloa arrunt kausitua, aitortu dauku emazteak zekola egina Españatik Frantziara buruz abiatzean” (Herria, 1958/V/29, 2 or., ‘Parisen, koblakariekin’, Jean Irigaray). 37. Ik. GARZIA, J.R. (2000a): El bertsolarismo, del siglo XIX al XXI. Non: URKIZU, P. (zuzendaria), Historia de la literatura vasca, 402-480 or. Madril: UNED. 38. Perurena berak Basarriri eginiko elkarrizketa batean argi ikus daiteke honek Uztapiderekin zuen adiskidetasuna eta 1962ko zaputzaldiaren behin behinekotasuna: “Ba, ba,… lagunak ginan eta hor eztago… Bertsolaritzan, pilotaritan bezela da. Batzuri gai arintxeagoak gustatzen zaizkie; besteri sakanogoak; beste batzui berriz alkarren arteko pikia (…)” (Mazantini, 1991, 1. zbkia., ‘Basarri-rekin buruz buru’. Perurena, Patziku).

281

Basarri y Uztapide, Antonio Valverde Ayalde, El Diario Vasco, 1963ko urtarrilaren 5ean Dije una vez que Basarri es el Iparraguirre de nuestra época. Un Iparraguirre motorizado, que en su 4x4 (si no es ya un ‘Dofin’) va de plaza en plaza (…). Basarri es la figura providencial que, en momentos harto delicados para la lengua nativa entrego sus afanes y su vida a ella, creando una manera nueva de ser bersolari y una escuela fructífera. Uztapide siempre reconoció la valía de Basarri. “Es hombre leido”, suele comentar con respeto y admiración. La humildad de Uztapide es tan grande como su bondad y sus dotes de improvisador poético. En alguna de sus actuaciones llega a momentos de arrebato, y entonces, para él ya no existen oyentes, ni rivales, ni Jurado, ni dificultades técnicas, fluyendole los versos espontaneamente, expresando sentimientos íntimos cargados de auténtica ternura y exentos de toda sensibleria. Así ocurrió en el torneo último en diversos pasajes, y sobre todo al desarrollar el tema final A ‘ ma’ (…). Pues hemos comparado a Basarri con Iparraguirre, bueno estará parangonar a Uztapide con Xenpelar, y tan solo por considerar a estos últimos como los representantes del bertsolarismo agreste y tradicional. Es curioso como perviven las ideas y prejuicios antiguos. A Iparraguirre, los rústicos de su tiempo lo tenían por ‘señorito’ porque cantaba con estilo y hacía música. Pues

282

bien, esta misma tarde, un vigoroso abuelo de Oyarzun, comentando el tan sonado torneo último y declarandose acérrimo partidario de Uztapide, me decía, en tono entre admirativo y despectivo, de Basarri: ‘Ori solfeo-ko gizona da’ (Ese es un hombre de solfeo). El viejo Mathías caía en el mismo perjuicio de Xenpelar (…). No sólo el amigo Mathías, que también entre algunos intelectuales hay prevención hacia el bersolari letrado y hacia la culturización de esta faceta poética, creyendo al bersolarismo consustancial con el analfabetismo, la haraganería y la inadaptación social. Por mi parte siempre sostuve lo contrario. El bersolarismo es como la tosca piedra (…) un buen pulido puede convertirla en joya de brillo universal (…). El publico de hoy y los jóvenes bersolaris actuales saben leer, leen y leerán cada vez más (…). En Uztapide veo el esplendor, la llamarada última de una Euskal-erria entrañable que se nos va por momentos. La cultura nos traerá una etapa nueva –puesto que al bersolarismo y al euskera les ha dado por no morirse- de poesía popular, de la que Basarri es el precursor”.

En defensa propia, Iñaki Eizmendi ‘Basarri’, La Voz de España, 1963ko urtarrilaren 6an Mucho se está escribiendo, y muchísimo más hablando, sobre el último Campeonato de Bersolaris celebrado en el Teatro Astoria.

283

Ayer mismo no pude ocultar mi sorpresa leyendo el artículo que escribió mi amigo Ayalde en ‘El Diario Vasco’. Las comparaciones siempre son odiosas y, la verdad sea dicha, me quedé de una pieza al ver que se me comparaba con el bardo Iparraguirre. Pero, vamos a ver: ¿Es que puede haber alguno que crea que Iparraguirre fue bersolari, improvisador, repentizador? (…). ¿En que litigios bersolarísticos intervino el bardo de Villarreal de Urrechua? (…). Iparraguirre se merece el respeto y la adimiración de todos por la inmensa labor que desarrollo (…). Hay que saber distinguir las cosas, ya que es de pésimo efecto mezclar el remo cuando se habla y se debate de pelota. Bien sé yo que el amigo Ayalde sabrá hacer la distinción necesaria, pero muchos lectores tienen un concepto equivocadísimo de las cosas. Para salir al paso de tanta supercheria y falsedad que circula a través del país, es ineludible una confesión sincera y verídica. El amigo Ayalde puede comunicar al viejo Mathias y a todos los habitantes del Globo que ‘Basarri’, desgraciadamente, es un ignorante en solfeo y música; incapaz de leer las notas del pentagrama. Tambien andan equivocadísimos quienes me creen un hombre culto, un hombre de formación, un intelectual (…). Sepan todos los que me leen que ‘Basarri’ solamente pisó la escuela hasta los once años de edad; que tuvo que abandonarla forzosamente al hacer su primera comunión para atender a las necesidades de la familia. Quien tenga alguna duda puede llegar hasta Zarauz, donde le informaran al respecto.

284

Antonio Valverde Ayalde (1915-1970).

¿Que culpa tengo yo porque me haya gustado tanto la lectura y porque haya devorado tantos libros? (…) Desde los diecisiete años de edad, que empece a cantar en las plazas públicas, hasta hoy (49 años cumplidos), he puesto todo mi interés y toda mi alma en elevar un poco el verso improvisado. Sufría horrores con el bajo e intolerable lenguaje que empleaban los antiguos bersolaris en las plazas públicas. No acertaban a versificar sino atacándose mutuamente y en tonos muy groseros e impertinentes. Las borracheras, los latrocinios, los adulterios eran los temás de aceptación. Cuanto mayores disparates soltaban, más celebrabán los oyentes. Pero la gente de respeto, la gente de sentido común, la gente un poco culta, huía del bersolari. Este pertenecía a la última escala de la sociedad. He podido comprobar que aún existen quienes opinan que el verso tiene que ser eso; que el bersolari ha de ser una especie de bufon, el hazmerreir de las gentes. Muy negro veo el horizonte de nuestro país si la tendencia de las gentes es favorable a este criterio. Caros lectores mios, ‘Basarri’ ha finalizado su obra. No se los años que me tendrá reservados el bondadoso Dios, pero he tomado la radical determinación de no participar nunca más en un certamen o en un campeonato de bersolaris.

285

Basarri, 1959.

(…) No negaré mi colaboración a los pueblos que me soliciten como número de fiesta, ni a cuantos actos se organicen para cantar en plan de camaradería con los demás bersolaris. Pero no me hablen de concursos y campeonatos (…). Mi misión está terminada. Queda campo libre para la juventud. La posteridad me juzgará adversa o favorablemente. Lo que nadie podrá negar es que he puesto toda mi alma en una empresa que yo la consideraba muy noble. Esta es la sincera confesión del más humilde autodidactico que escribe esta sección de La Voz de España. Y mientras tanto, la gente me censura por ‘letrado’ y ‘músico’. ¡Así se escribe la Historia!39

•

———————————— 39. Lasak azaltzen duenez bi testu hauekin hasitako polemikak bazter guztiak harrotu zituen: “(…) bi ‘bando’ sortu ziren Uztapide zein Basarriren aldekoak. Ika-mika planteatu zen eran egiazki bazeukan morbo punturik. Bi titularretan labur zitekeen: diszipuluak maisua garaitu du edo ezjakinak ikasia garaitu du (…) iskanbilla aski erradikalizatu zen eta bertsozale gehienak batera edo bestera lerrokatu ziren; apenas geratu zen taberna zuloetan, kalean, prentsan… iritzia eman ez zuen inor!” (2008: 879).

286

BASARRI VS. ARESTI: POESIAREKIKO HARREMANAZ ETA GORBATADUNA VS. SAGARDOTEGIKOA II (1963)

ABRIEL ARESTIREKIN izandako eztabaida ezagunena beste ardatz baten bueltan ematen da. Gabilondok azaltzen duen bezala (2009: 16-17)40, Arestik euskal poesia ahozko tradizioarekin uztartu nahi izan zuen, ahozkoa kultura idatzia baino askoz ere errotuagoa zuen herriarekin konektatu nahian. Eta ildo horretatik bertsolariak herri-poetak zirela defendatzen zuen. Basarrik, aldiz, bertsolaritzarentzat marko propioa aldarrikatzen zuen, poesiarekiko autonomoa, Garziaren tesiaren argitara (2000b)41 egokia zen planteamendutik.

Arestik hasten du xextra, ustez zuzenean argitaratzeko ez baizik eta Basarriri gaia jarri nahian honi eta Argiako zuzendariari bidalitako gutunean. Ez da badaezpadakoa bertsolariaren erantzuna ere, eta poetak, beste bi gutun bidaliko ditu, oraingoan bai, bere planteamenduak behar besteko zabaltasunez azalduz. Bigarren txanda honen inguruan bi xehetasun esanguratsu: batetik, Basarriren Nire bordatxotik famatuari erreferentzia eginez tituluari gehitzen dion Nire oficinatik maleziatsua; bestetik, eztabaidan Txirritaren figura txertatu izana.

———————————— 40. Ik. GABILONDO, J. (2009): Euskal poesiaren historia postmoderno baterantz: ahozkotasunaz eta performantzeaz. Egan: Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko Boletinaren Euskarazko Gehigarria, 3-4. zk., 5-52 or. 41. Ik. GARZIA, J. R. (2000b): Gaur egungo bertsolarien baliapide poetiko erretorikoak. Marko teorikoa eta aplikazio didaktikoa. Bilbo: EHU.

287

Basarri bertsolariari, Gabriel Aresti, Zeruko Argia. 1963ko azaroaren 17an Zeruko Argia astekariaren zuzendari jaunari errespeto guztiekin eta Basarri bertsolariari edo Eizmendi jaunari errespeto eta giza lege guztiarekin, nik, orain, Gabriel Aresti poeta txar honek esan nahi diet, azken aspaldi honetan aurrenak argitaratu dituela besteak eskribitu dituen artikulu batzuk, niri gustatzen etzaizkidanak. Oraindik gehiago, nik uste dut, nire iritzi apal, leial eta zintzoa da, artikulu hoek euskal literaturaren kaltetan datortzala. Basarrik gauza askoren gainean hitzegin du, eta nik erantzun labur batean ezin eman dezaieket guztieri arrapostua. Artikulu labur honetan gauza bakar bat esan dezaioket Basarriri, bertsolariak ere poetak direla, poeta baserritarrak, (nire lagun on batek dio bertsolariak direla egiazko poeta sozial bakarrak), eskolarik gabeko poetak, baina nire iritzian euskaldun poetarik hoberenak, olerkari guztiak baino hobeak (…). Nik eztut Basarri gorrotatzen, baina uste dut e ‘ mplio txar batetan dala metitu’. Olerkaria naiz; euskeraz mintzatzeko erraztasunik ezpaitaukat, bertsolaria ez naiz. Baina Basarrik diona legezkoa eztela uste dut. Zeruko Argia astekariaren zuzendari jaunak bere paperean leku gehiago eskaintzen badit, nire gaurko esan hau probatuko dut. Eizmendi jauna nirekin horregatik hasarratzen ezpada, alegia.

288

Gabriel Aresti jaunari, Iñaki Eizmendi ‘Basarri’, Zeruko Argia, 1963ko abenduaren 1ean (…) Gure artikulu batzuk etzaizko atsegin izan Aresti jaunari. Ezta batere arritzeko. Guri ere etzaizkigu irakurtzen ditugun guziak izaten (…). Euskaltzale sailean gauden guzion gustorik egingo duenik ez da jaio ta ezta jaioko, noski. Bertsolariak ere poetak dirala dio Gabriel Aresti’k. Badu goralpenik asko bertsolarientzat; goi gallurrean jartzen ditu. Jorge Oteizak ‘Quousque Tamden’ liburu sonatuan bezalatsu. (…) Etziran alperrik alegindu ‘Lizardi’ bat, ‘Orixe’ bat, ‘Loramendi’ bat, Emeterio Arrese, Jauregi, Jakakortajarena, Loidi ta abar. Aiek erabili zuten euskera ta bertso moldatzeko tankera etzaizkizula gogozko esatea barkagarri da, baña, aien lanetan erri bertsolarien bertsotan baño poesi gutxiago dagoela esatea, illargiak eguzkiak baño argi gehiago dula esatea bezela da (…). Ortan etzuaz ondo, ta ezta urre eman ere. Gauzak bere mallan ezartzen ikasi bear degu lenengo; bakoitzari berea ematen: argiña ta arotza berezten. (…) Bertsolaria errian sartuago dagola; euskerarentzat, gaur bezela onurakorrago izan ditekeela. Au ta olatsuko beste milla argumento erabili ditezke, baña poetarik onenak bertsolariak dirala eztiteke esan iñolako moduz.

289

Arrantzalerik onenak mineroak dirala esatea añakoa da ori. Gure artikuluak euskal literaturaren kaltean datozela idatzi dezu baitere. ¡Bejondeizula! ¡Zuk atera dituzu babak lapikotik! Betoz ugari ta ordu onean, euskal literaturaren onerako izango diran Gabriel Aresti’ren artikulu giartsuak. Gauden ixil eta mutu kaltea egiten ari geranok. Emengo bertsolariak puntu legera lotuegi gaudela esatea euskal literaturaren kaltegarri, beraz. ¡Sekula olakorik! (…) Ta bera lasai gelditzen da oraiñarteko euskal olerkari danak aintzakoz ez artuz eta baserritar bertsolarien azpitik daudela esanaz. Bertsoak tajutzen egon ditezke azpitik, baña ez poesi erabiltzen. Bertso askotan oso poesi gutxi egon diteke, ta bertso gutxitan poesi asko ere bai. Ala ikusi izan dugu guk, eta ala ikusi izan dute munduko izkuntz guzitako literaturetan. Bear bada, Gabriel Aresti bakarrik degu au aitortu nai eztuna ta iritzi berezi bat daukana. (…) Ondo pentsatzen jarrita, xelebrea da gure arteko auzia. ‘Bi premio irabazitako poeta bat’, bertsolariak bezelako poetarik eztagola esaten, eta iñoiz poeta izan eztan eta izango eztan bertsolari apal bat, euskal poetak beren tokian jarri asmoz (…).

290

Gaurko gizon batzuntzat, orain arte egindako guziak ezer eztu balio. Lurra bota bear zaio estalgarri oraiñarteko guztiari; xistima berri batzuk jarri bear dira martxan (…).

Nire oficinatik: Basarri bertsolariari, Gabriel Aresti, Zeruko Argia, 1963ko abenduaren 22an (…) Nik karta bat bigaldi nien Basarriri eta Zeruko Argiaren zuzendariari. Onek argitaratu egin zuen. Karta aretan lekua eskatzen nion, nire arrazoiak emateko (…). Zeruko Argiaren 40. Zenbakia jaso detanean, eta nire arritzapena ezta txikia izan, Basarri jaunaren niri zuzendutako karta bat ikusi detanean. Bai, franko arritu naiz, Basarrik ezpaitzedukan niri esateko ezer, oraindik. ORAINDIK NIRE ARRAZOIRIK ENTZUN EZTUELAKO. Nik eznuke olakorik egingo. (…) zertarako dio… gaurko gizon batzuntzat… xistima

berri batzuk jarri bear direla martxan, ezpada ni oietako bat naizela pentsatzen duelako? Baña… zuzen dago, hala da, aietako bat naiz. Eta oietako bi dira Joane XXIII eta Paulo VI Aita Santuak ere. Xistima batzuk, berriak jarri bear dira martxan, ori nai det, bai. Eta eztakizu zergatik? Nire aurzaroan ukatu zitzaidan guztia, ezdetelako nai nire alaberi iñork uka dezaiela (…). Beste bat: …aien (gerraurreko olerkarian) lanetan eguz-

kiak erribertsolarien bertsotan baño poesia gutxiago

291

dagoela esatea, eguzkiak illargiak baño argi gutxiago dula esatea bezela da. Baña, gabean, gaberdiko amabietan, illargiak eguzkiak baño argi gehiago du. Ezta Basarri konturatu? Baña gehiago esango det: Erri-bertsolari bat dago, guzti oek baño obea. Nor? Bilintx (…). Bilintxek Becquer ematen zuen euskeraz (…). Bilintx Bequer baño poetagoa da. Rosalia de Castrok ejenplutzat artzen zuen (…) gure Trueba. Pentsa zazu! Trueba Rosaliaren ejenplua! Bai, Basarri, poesiaren sentidua aldatu egin da, eta eztirudi zu konturatu zeranik. Txirritaren eskola mezprezatzen dezu, eta bertatik aldentzen zera. Olerkariakana jodezu, eta oiek eztaukate zuri ezer erakusteko. Trukean eztezu ezer irabazi. Baña etorkizunak juzgatuko du (…) Nik uste det artistaren aurreneko ogligazioa ori dala, lengo bide zarrak obetu, eta bide berriak billatu. Bestela artistaren inspirazioa modu ezagunetan itoko da. Ala gertatzen da bertsolaritzan ere (…).

Nire oficinatik: Basarri bertsolariari (jarraipena), Gabriel Aresti, Zeruko Argia, 1963ko abenduaren 29an (…) iru dozena bertsolari daude Bizkaian, eta, laupabost daude (Mugartegi, Azpillaga, Arregi, Lopategi…), oso onak, Gipuzkoako bertsolariekin itano itzegiten dutenak. Urte batzuren buruan arriskuan jarriko dute Uztapideren txapela… Zergatik? Basarriren eskolari jarraitu gabe, Txirritarenari segitzen diotelako.

292

(…) Gipuzkoan bertsolari-eskola bat izan da, guk Txirritarena deitzen dioguna, ez ura fundatzailea izan zalako, ez, ezpada ura eskola orretan gallen izan dalako. Eskola orretako bertsolari on eta trebe guztiak estetika batez baliatu dira bertsogintzan. Prezeptiba bat kreatu dute, ez oso zeatza, erregela idatzirik ezpaita egon, baña bai oso fuertea (…) nire iritzian, bertsolaria izatea, eskola orretakoa izan bear da. Eskola orretakoa ezpaldin bada, izango da koplakaria edo beste edozer gauza. Euskalerriak ala eman du sententzia azken berreun urte onetan, uste det nik. Eta, mundu onetan azken itza eztu apaizak, erriak baño.

293

Basarri ere eskola orretakoa da, eta ez apurrena. Eztakit nik orain ze aize biurrik itzuli duen pauso oker orretara, baña Basarrik Txirritaren eskola ukatzen badu, bere burua ere ukatuko du. Eskola orretako bi portaera konbatitzen ditu: Bertsoaren batasuna eta puntuaren aberastasuna. Bertso batean gauza bat esan bear da, ez bi edo iru (…). Beraz, bertsoaren puntu batean, munduko zorakeriarik aundiena esan liteke, baldin bertsoaren ideia bakar orri mesedea egiten badio, entzulearen adimentua ideia orretara eramaten baldin badu. Beraz, bertso batean ezin trata liteke bi gai (…). Basarriren bigarren kezkarekin sartu baño len, aurpegia presentatuko diogu beste asunto bati: Arek bederatzi puntuko bertso txikiari dion ezin ikusia. Sobera probaturik dago galleneko bertsolariak galleneko okasioetan bertso orretara jotzen dutela. Ala irakatsi digu Aita Zabalak A ‘ zpeitiako Premioaren bertsoak’ liburuan. Konforme nago Basarri jaunarekin oso gaitza dala bertso ori, baña gaiztasunean ezagutzen da trebetasuna, ez erraztasunean. Ori baita trebetasuna: Gaiztasunak erraz egiteko birtutea (…). Eta nik emendik, Euskalerri guztiko bertsolari guztieri au eskatuko nieke: Eztitezela erraztasun trankil orretan gelditu, bertso klase berriak asma ditzatela, bestela bertsolaritza gelditasun orretan ito eta galduko da. Eta orain goazen gure azken puntura: Bertsoaren puntuak nola akabatu bear duten (…).

294

Itz batean euskararen estetika eta erderarena oso desberdiñak dira. Euskerazko bertsoetan rima consonante eta rima asonante delakoen gañean mintzatzen entzuten detanean, tripak erretzen zaizkit, erderatik kanpo oiek eztaukatelako iñolako esan-nahirik. (…) Baña bukatu baño len, azken gauza bat. Dio Basarri jaunak, olerkariek beren bidea aurkitu dutela, eta lasai dabiltzala bertatik (…). Zuzen dago Basarri, baña oker olerkariak. Askotan iruditzen zait OLERKARIA izena txarki jarrita dagoala, eta OKERLARIA izan bear lukeala. Lasai dabiltza, bai, eta ori da iñora ez eltzeko bidea. Proba da, iruzpalau izen kenduta, gañerako guztiak berdin izango litzakeala ezer ere eskribitu ezpalute (…). Iruzpalau oek dira: Orixe, Lizardi, Lauaxeta (ordena onetan), bear-bada Loramendi eta besteren bat. Eta orregatik au esan bear det gaur: Olerkariak orain artean bezala aurrerantzean ere bertsolariak mezprezatzen jarraitzen badute, eztute gallur aundietara allegatuko. Batzuk onak izango dira (iruzpalau), arrazoi bategatik: Formaren kontrako burrukak eztielako poetatza itoko. Eta naiko gaurko. Jainkoak daki nik eztudala Basarri jauna mindu nai izan. Bera mintzen baldin bada, Jainkoarekin konpondu bearko du. • • •

295

296

297

EUSKAL IDAZLEAK

BADIRA FIKZIOAZ HARAGO BERTSOLARITZAZ prentsan argitaratu duten euskal idazleak. Gerraurreko poeta garrantzitsuenek, Lizardi, Orixe eta Lauaxetak, hainbat aipamen egin zizkioten, esaterako. Lizardik bidaia kronika batean (Euzkadi, 1929/XII/25, Donapaleura joan-etorria), eragile gisa burututako deialdian (El Día, 1930/I/30, Euskal Olerti Jaia/Errenderiar jatorrei deia), eta Aitzolekin euskal literaturak hartu beharreko bidearen inguruan izandako eztabaidan (Argia, 1932/II/21, Bide berriak… Bide guziak?); Orixek bere Euskal literaturaren atze edo edesti laburra lanean gogoeta mamitsuren bat eskaintzen du gaiaz, eta urte mordoxka bat geroago bertso kronika bat ere argitaratu zuen (Herria, 1947/X/16, 1 or., Donibane Lohitzungo bertsoketa); eta Lauaxetak hainbat gogoeta garrantzitsu (Euzkadi, 1931/V/26, 5 or., Azalpenak) eta Kepa Enbeitaren figura jorratuko ditu, aurretik ikusi den bezala (Euzkadi, 1935/I/20, 1 or., Ante la fiesta de hoy. ‘Maestro de bertsolaris’). Hurrengo zikloan, frankismoaren urteetan, Gabriel Arestik, Bernardo Atxagak, Xabier Letek eta Joseba Sarrionandiak argitaratutako testuak jaso ditugu jarraian. Baina badago gehiago ere. Aurrekoen eta hauen tarteko belaunaldikoa, berezia da, esaterako, Jon Etxaideren kasua. Pierre Topet Etxahunekiko lilurak hartu zuen bizi osoan zehar: bertsolariaren biografian oinarriturik 1955ean Joanak Joan eleberria argitaratzeaz gain, 16 artikulu argitaratu zituen prentsan Barkoxekoari buruz.

GABRIEL ARESTI

RENTSA HISTORIKOAN bertsolaritzaz gehien argitaratu duen euskal idazlea da Gabriel Aresti. Ahozkotasunak bere lanean izandako garrantzia hainbatek seinalatu du, eta Jorge Oteizarekin edo Ez Dok Amairu taldearekin batera Bigarren Euskal Pizkundean ahozkotasunari jarri zitzaion arreta berrian nahiz ulerkera berritzaileetan ere funtsezko ekarpena egin zuela azpimarratu izan da (Gandara, 2015: 350)42.

Bertsolaritza gertutik jarraitu zuen. 1965eko Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusian epaimahaiko ibili zen, Bizkaiko txapelketetan epaimahaiko nahiz antolatzaile eta 1960ko hamarraldian urtero egiten zen Markinako bertsolarien batzarrean agertuzale zen, haiek hankaz gora jartzera.

Hamabi testu topatu zaizkio guztira, askotarikoak eta guztiak ere interesgarriak. Gehienak, eta, Aresti ezkertiarra nahiz euskaltzalea izanik, kuriosoa da datua, Bilboko Hierro egunkari falangistan argitaratu zituen. Honela azaldu zion Norbert Tauer lagunari ekimen hori: “Nire herrikideen [Bilbori buruz ari dela uler daiteke] pentsamentu meharra zabaltzeko asmoarekin hamalau artikulu eskribitu nituen hemengo falanjist eguneroko batean, bertatik despedida eman zidaten arte” (Zelaieta, 2010: 242)43. Pare bat artikulutan Zavalaren Auspoa bildumako argitalpenen kritika egiten du, Zavalaren ikerlari maila aitortuz (“Consideramos que en la actualidad el Padre Zabala es la primera autoridad existente en materia bersolarística”), bildumaren

garrantzia azpima-

rratuz (“de grandísima utilidad para los estudiosos de la lengua vasca”), baina kritika batek behar duen besteko zorroztasunari eutsiz (“Pero no se crea que todo es grano molido en la colección que

300

comentamos”).

Honela, Pepe Artolaren Ustez laguna detan ta beste bertso asko, esaterako, hutsaren hurrengotzat hartuko du: “Pepe Artola fue hijo de Ramón Artola, de quien heredó el apellido y seguramente la sangre, pero de forma alguna el genio, por lo cual no queremos dar nuestra opinión, ya que no la merece”. Victoriano Iraolaren

Oroitzak, aldiz, gartsuki goratu: “(…) gran literato, de una fuerza desacostumbrada, poseedor de todos los recursos del habla popular”,

(Hierro, 1962/IV/18, Naste Borraste: Auspoa X, Gabriel Aresti). Badaude bertsolari klasikoei eskaintzen dizkien artikuluak ere. Bere bertsolari kuttunari, Txirritari, eskaintzen diona, Fernando Amezketarrari buruz idatzitakoa edo Udarregiren inguruko hau: “(…) hacía una marca en la pared con un trozo de teja, y pasaba a componer la siguiente, así hasta el veinticinco o treinta que tenía cada composición suya. Cuando estaba ésta lista, solía subir desde la plaza de Usurbil hasta el caserío de Articula-andi el organista, a quien, recordando por la particularidad de cada marca el verso que le correspondía, se las repetía una por una, para que éste las pusiera

(Hierro, 1966/VI/11., La incógnita escritura de un poeta analfabeto, Gabriel Aresti) 44. en alfabeto latino y los llevara a la imprenta”

Edozein kasutan, bere bertso kroniketatik hautatutako testu bat, eta prentsan bertsolaritza dela-eta izan zituen hainbat polemikaren artean bere ikuspegi orokorra modu argienean azaltzen duen bigarren testu bat jaso nahi izan dira modu osotuago batean. ———————————— 42. Ik. GABILONDO, J. (2009): Euskal poesiaren historia postmoderno baterantz: ahozkotasunaz eta performantzeaz. Egan: Euskalerriaren Adiskideen Elkarteko Boletinaren Euskarazko Gehigarria, 3-4. zbkia., 5-52 or. Eta Ik. GANDARA, A. (2015): Euskal ondare kulturalaren moldatzea (1960-1990), egungo Kultur Sistemaren oinarri. Baliabide eta forma sinbolikoak. Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua. 43. Ik. ZELAIETA, A. (2010): Gabriel Arestiren Etxea Hierro egunkarian. Bidebarrieta, 21. zbkia, 241-250 or. 44. Hau da Arestiri topatu zaion testuen zerrenda osoa: 1962/IV/18. Hierro. ‘Naste Borraste: Auspoa X’; 1962/VI/27.Hierro, ‘Dos números más de la colección Auspoa’, 1962/VII/17. Hierro. ‘Concurso de bersolaris en Mungía: ganó Juan Lopategui’; 1962/VII/21. Hierro. ‘Concurso de bersolaris en Marquina: venció José M. Arregui’; 1963/XI/17. Zeruko Argia. ‘Basarri bertsolariari’; 1963/XII/02. Zeruko Argia. ‘Nire oficinatik: Basarri bertsolariari’; 1963/XII/29. Zeruko Argia. ‘Nire oficinatik: Basarri bertsolariari (jarraipena)’; 1964/IX/06. Zeruko Argia, 4 or.. ‘Pernando errespetatu bear’; 1965 abendua. Txistulari, 12 or.. ‘Disentir acerca de la ilegitima paternidad de Iparraguirre sobre el himno vasco Gernikako Arbola’; 1966/VI/11. Hierro. ‘La incógnita escritura de un poeta analfabeto’; 1966/VII/02. Hierro. ‘La sidrería y el convento (O sobre cúal es la mejor escuela para un bersolari)’; 1971/IV/15. Anaitasuna, 209 zbkia.. ‘Jose Manuel Lujanbio Retegi, Txirrita, Euskal poesiaren erakusketa’.

301

Concurso de bersolaris en Mungía: ganó Juan Lopategui, Gabriel Aresti, Hierro, 1962ko uztailaren 17an Sarrera moduko bat egiten dio kronikari, Mungiarako bidaia kontatuz, eta hau historiako jakingarriekin eta bizipen nahiz gogoeta pertsonalekin aberastu zuen. Idazlearen eskua nabari da nabarmen: “Para cualquiera que desde Bilbao, remontando primero el alto de Santo Domingo y después el menos alto de Artebacarrra (“el monte de la encina solitaria”, como nos decía nuestro buen amigo el gran bersolari arratiano y mejor bersopapelista Basilio Pujana, que con amabilidad nos condujo hasta Munguía en su brioso “Fiat”), el llegar a Munguía, la capital geopolítica de lo que los gacetistas han venido en llamar el Munguiesado, pero que nosotros, los vizcaínos llamamos el Chorierri (o “tierra de pájaros”), es como reintegrarnos a una nueva Arcadia, alejarnos del humo de la ciudad, de la rectiliniedad urbanística. Los bilbaínos nos encontramos ante el verdadero campo, no ante la montaña irreductible de cuantiosos sudores, no ante un alpinismo de nuestro tiempo, sino ante un arcadismo que cualquier Cervantes hubiera envidiado. Aunque Munguía ya es industrial, quiere amarrarse al carro de nuestra era, y lo consigue. Los mozos no son corbatistas, pero para adoptar un aire urbano se visten de modernos “nikis”, “ober-alls” y pantalones vaqueros. De vez en cuando se ve alguna antiquísima anciana rezando, encubierta en sus velos negros, un matutino rosario, pero a su lado observamos la hija vestida a la moda.

302

Cuando llegamos al centro mismo de Munguía contemplamos una fuente, la cual lleva una inscripción, que dice: Biak bat eta biena (Las dos somos una, y yo soy de las dos). Nos enteran que la fuente está enclavada en el lugar exacto que dividía las dos Munguías del pasado, la villa y la anteiglesia. Y que de allí nace el espíritu de la inscripción (…)”.

Saioa hasi aurreko giroa marrazten du: “El domingo era día de feria en Munguía (en la única Munguía del año 1962). Por la cantidad de baserritarras que acuden a hacer sus tratos de ganados, día apropiado para celebrar una semifinal de bersolaris. La cual se celebró en la plaza misma, con gran asistencia de público, tanto munguiés como de las aldeas de alrededores. Lo cual dio a la plaza de Munguía una gracia y una sal verdaderamente pictórica, verdaderamente impresionista, la que hubiera subyugado a cualquier Regoyos o a cualquier Zuloaga”.

Eta parte hartu zuten bertsolarien zerrendarekin batera haien lanaren inguruko lehen balorazio orokor bat dator: “Al concurso se presentaron diez bersolaris. Y para jurado estuvimos cuatro académicos correspondientes, y el que, sin serlo, es gran poeta y ha ganado el reciente concurso Lizardi, el morgatarra Antonio Bilbao. Los bertsolaris presentados fueron: Florencio Zárraga y Pedro Castrejana, a quienes desde el primer concurso de bersolaris de Vizcaya no hemos encontrado superación alguna; Nicolás Ibarguengoitia, de Múgica, y Juan José

303

Uriarte, de Rigoitia, a quienes les deseamos un espíritu de superación que les libre del pobre destino de los dos anteriores; Eusebio Olalde, más enjundioso, pero todavía, a pesar de su edad, sin formar; los hermanos Ortúzar (sobre todo ese revoltoso duende que responde al nombre de Ichurri), también de Múgica, a quienes auguramos un venturoso porvenir bersolarístico para el día que lleguen a medir y rimar bien los versos, puesto que lo demás ya lo tienen; Abel Embeitia, hijo del gran Valentín y nieto del mayor Pedro Embeitia, el vasco a quien celebró Lugones; un muchachito guerniqués llamado Manuel Basabe y J. Lopategui. Del anteúltimo tenemos que decir que nos impresionó vivamente la forma que tuvo de seguir al primer punto que se le puso, pero que después nos desimpresionó la timidez, la falta de seguridad y de formación como plaza-mutil; a pesar de ello, dada su juventud y el sentido que tiene del verso, le recomendamos el estudio de los grandes versolaris del pasado (Chirrita, Frantzesa, Xenpelar); le deseamos una buena dirección en su formación (ya sabe donde nos tiene aquí, en Bilbao, si de ayuda le podemos servir), puesto que vemos en él una gran promesa (…)”.

Lehen kanporaketen inguruan ez du xehetasunik ematen. Bi finalerdietako batekin hasten dira horiek: “Los otros dos semifinalistas estuvieron más nivelados. Hasta el punto que el jurado tuvo que proponer una nueva prueba para determinar quién deberá seguir adelante. De todas formas, entre ellos dos observamos una

304

oposición de caracteres. Mientras Abel nos pareció demasiado tímido, Ichurri nos pareció todo lo contrario. El primero mataba su buen oficio con su demasiada vergüenza, mientras el segundo dominaba al público con su buen cantar, su desparpajo, su gracia, ocultando detrás su falta de oficio, que quizá le fuera muy fácil de adquirir. Así quedaron tan igualados, que solo un poto, un ripio del segundo determinó la exclusión de Ichurri”.

Urte hartako Bizkaiko txapelketako beste hainbat saiotan bezala, Mungiakoan epaimahaiko izan zen Aresti. Ezagutza maila ona duenak bakarrik eskain ditzakeen baieztapenak egiten ditu, eta baita emandako puntuaketaren inguruko sekretu batzuk argitu ere: “(…) el Jurado concertó un desempate, el cual consistió en una prueba verdaderamente apreciable, bonita de veras, nueva en las lides bersolarísticas, hija de la buena idea de nuestro estimado Alfonso Irigoyen, más definitiva, creemos, que las cuatro rimas, e indudablemente que la de seguir al punto, que fue la de dar el punto final del verso. (…) En esta parte Abel tuvo una actuación sobresaliente, que en puridad de concepto le hubiese valido la victoria sobre su contrincante si éste no le hubiese demostrado en las anteriores eliminatorias ser el mejor. En la forma de seguir el punto Abel y Lopategui estuvieron igualados, mientras que en el tema sobre el ferrocarril de Bilbao a Munguía, si Abel le echó más gracia, más salero, haciendo reír sanamente al público y al Jurado, Lopategui midió mejor los versos, enriqueció más la rima, el

305

punto, cosa que si bien el público no apreció, sí estimó, y grandemente, el Jurado”.

Bertso onekin bertsozalerik sutsuenaren pare gozatzen zuela nabari zaio: “(…) el verso que cantó, el verso que improvisó allí, delante del público y el Jurado, fue uno de esos versos marmóreos, uno de esos versos que restarán en la memoria del pueblo (…). ‘Enamoratu egin nintzan ni/ bein udabarriko lorez/ oso dotore zegoalako/ goitik beraño kolorez/ ezkondu nintzan zoritxarrean/ biotz erdiko amorez/ nere gustua egin nuen da/ orain bizi naiz dolorez (…). Este solo verso le hubiese valido a un Chirrita, a un Xempelar, cualquier campeonato. También le valió a Lopategui el campeonato comarcal de Munguía (…)”.

La sidrería y el convento (O sobre cúal es la mejor escuela para un bersolari), Gabriel Aresti, Hierro, 1966ko uztailaren 2an Hau da Hierron argitaratu zuen azken artikulua, beraz esan daiteke, honen ondoren (ez dakigu honen ondorioz ere izan ote zen) eman zioten ‘despedidea’, Tauerri esan zion bezala. Basarrik Aitzolengandik jaso eta hainbat hamarkadatan defendatu duen proiektua, bertsolaritzari formatu eta eduki jasoagoak ematearena, kritikatzea da testuaren xedea, eta lehen lerrotik ekiten dio, disimulu handirik gabe:

306

“Hasta la saciedad nos han repetido (quizá el que más fuerte y más veces nos lo ha repetido ha sido el ex campeón de bersolaris Ignacio Eizmendi, nuestro nunca suficientemente ponderado Basarri) que por fin los bersolaris salieron ‘sagardotegui-txulotik’, del agujero que es la sidrería, y se aventuraron en empresas más encomiásticas, y que son ya dignos de la consideración y del respeto humano,

307

como si antes hubieran sido malas bestias, réprobos o perversos corruptores de buenas costumbres. Pero lo peor de todo es que nos lo creímos; y que somos muy pocos los que nos hemos dado cuenta de aquel espejoso engaño”.

Berriro ere sagardotegiko bertsolariaren eta bertsolari jantziagoaren arteko dikotomia planteatzen du, oraingoan Hernandorenaren eta Basarriren polemika bat aitzakia gisa hartuta. Izan ere, Hernandorenak Iparraldeko bertsolaritzaren motelaldia aipatu zuen, eragiletzaren krisia seinalatuz eta saioek jende gutxiago erakartzen zutela azpimarratuz. Basarrik ez zuen horrelakorik ikusten. Arestik beste ertz batetik heltzen dio gaiari: “Pues bien, lo cierto es que ya hay gente que se empieza a aburrir en las actuaciones bersolarísticas, hasta el punto de haberse últimamente suscitado viva polémica en los semanarios Zeruko Argia y Herria (…) siendo los que más largamente la han mantenido, el indicado Basarri y el Señor Errandonea (…). Aunque la verdad es que yo no soy testigo de tal acontecimiento, que nunca he visto al pueblo llano aburrirse ante un bersolari, sino todo lo contrario, la razón me dice que tal cosa, siguiendo los caminos emprendidos, tenía que llegar, y que si todavía no ha llegado, llegará muy pronto (…) los bersolaris van perdiendo su básico carácter, que no es, en contra de lo que tanta gente cree, la improvisación (aparte de que la existencia de la improvisación en los bersolaris es relativa, ya que mucho de lo que se tiene como tal, en realidad no es otra cosa que una gran memoria y una habituación cerebral al

308

mecanismo de medidas y rimas), sino que dicho básico carácter es su calidad de poetas sociales, de críticos de la sociedad, de denunciadores de vicios y corrupciones”.

Kamustasun hori fenomenoa prestigiatu nahian klase jasoei gustua emateko bilatu da bere ustez. Nolabaiteko klasismo bat legoke herriarekiko deskonexioaren oinarrian: “Ya no son pueblo, ya están más arriba. Ya quizá por eso (…) el pueblo empieza a aburrirse con ellos”.

Zentzu honetan adierazgarria iruditzen zaio Arestiri Markinako urteroko Bertsolarien Biltzarra komentu batean burutzea: “Actualmente los bersolaris hacen su reunión anual en el convento de los Padres Carmelitas de Marquina. A semejante reunión no hubieran arrastrado a Txirrita ni atado (o a menos que le hubieran dado una buena soldata). Txirrita se hubiera quedado en la sidrería”.

Ez du komentzitzen nagusitzen ari omen den bertsolaritza horrek: “(…) los bersolaris van perdiendo su básico carácter, que no es, en contra de lo que tanta gente cree, la improvisación (aparte de que la existencia de la improvisación en los bersolaris es relativa, ya que mucho de lo que se tiene como tal, en realidad no es otra cosa que una gran memoria y una habituación cerebral al mecanismo de medidas y rimas), sino que dicho básico carácter es su calidad de poetas sociales, de críticos de la sociedad, de denunciadores de vicios y corrupciones (…).

309

Desde que los bersolaris se han acercado al convento por dejar la sidrería, no creo que haya bersolari que se dé cuenta de cuál es su misión, de por qué y para qué compone y canta. Se dedican a hacer reír o hacer llorar, olvidándose de que lo que tienen que hacer, es hacer temblar. Verdaderamente Lazkao Txiki es un buen cómico, pero mejor lo es Gila. Xalbador es un gran lírico, pero me quedo con Paul Elourd o Blas de Otero (…). Mentira me parece que el magnífico tema que les fuera impuesto a los bersolaris Lopategui (vizcaíno) y Mattin (labortano) en la final del frontón de Anoeta, fuera desaprovecharlo de aquella lamentable manera. Dicho tema fue ‘los consejos que un padre daría a un hijo suyo que comienza a despertar a la vida sexual’ digno de Xenpelar y Udarregi, bella lección de humanidad, que, sin embargo, motivó serias dudas entre los jurados antes de ser definitivamente adoptado, prueba de la timoratez de muchos de nuestros ‘intelectuales’”.

Txirritaren pasadizo bat kontatzen du, sagardotegi batean emandako lezioa. Hori da berak maite duen bertsolaritza; bertsolaritza herrikoia, kritika sozial eta politikoan murgiltzen dena, eta ez Basarrik defendatzen duen bertsolari ‘gorbatadun-moderno-zuria’: “(…) los bersolaris viejos no me dejan elección, me tengo que quedar con ellos o quedarme sin nadie (…). Los bersolaris ya no son así. Ya murió Txirrita y Basarri los sacó de las sidrerías. Ahora se reúnen, como el precepto anual, por lo menos una vez al año, en un convento”. •

310

311

BERNARDO ATXAGA

ADA JASO DUGUN fikziozko lan polit horrezaz gain, bertso kronika bat eta bertsolaritza aipatzen duen iritzi artikulu bat idatzi zituen Atxagak 1970ean. Biak ere kuriosoak.

Bertsolari saio baten kronika arina, Bernardo Atxaga, Anaitasuna, 247. zbkia. 1973ko urtarrilaren 15ean Taulatuaren prestaketa lanetatik hasten da kontatzen, zortzi aulki eta sei mikrofono jarri zituztela seinalatuz, aulkietan eseri ziren bertsolarien izenak zerrendatzeko aitzakia gisa: “Mikrofonoek –harrigarria bada ere- ondo funtzionatu zuten hasiera hasieratik”. Giroa eta publikoari buruzko erreferentziak, ohikoa baino tonu filosofikoago batekin osatzen ditu, eta aldarrikapenerako aprobetxatu: “Ez dakit zenbat izanen ginen abenduaren 16an Hernanin gertatutakoak, eta zer estilotako jendea ginen ere zeharo inoratzen dut. Ez dakit zenbat nekazari eta zenbat kaletar ginen, zenbat zahar eta gazte (hogei edo ehun emakume ziren); eta azterketa sakon bat egiteko beharrezko diren beste anitz dato ere falta zaizkit. Bertsolaritzaren egoera larria ote da? Merezi du ahozko literatura honek inoren ardurarik? Jakin egin behar! Seguru asko, gauza bat falta da Euskal Herrian, honelakoak ezezik beste era askotako estudioak eginen lituzkeena: Euskal Unibertsitatea”.

312

Kuriosoa da, bestalde, 1880ko hamarraldian generoa estreinatu zuten Jose Manterola edo Klaudio Otaegiren bertso kroniketan bezala, Atxaga bertsoa kronometratzen ikustea: “Lasartek, egun horretan, urteak betetzen zituen, eta Aranaldek lehen agurra botatzeko eskatu zion. Artikulu honen buru bezala jarri dugun bertso hori egiteko, leizatarrak 53 segundu egin zituen ene erlojuan. Lasai ibili zen, ez zedukan inongo presarik”.

Haiek ez bezala txaloak ere kronometratuko ditu, gainera: “Eta txaloak 13 segundu barru luzatu ziren, jendea gozo zegoela erakutsiz”. Jarraian eragile baten omenaldi gisa antolaturiko saio honetakoak eta herriko jaietako saioetako txaloen pisua alderatzeko: “Herrietako festetan, bertsolariak jeneralean ez du izaten hain harrera atseginik. Jendea zutik dagoela, euri edo eguzkitan, hotz edo berotan, astuna izaten da publikoa bereganatzea, txaloa garestiagoa izaten da”.

Saioaren jarraipena ariketaz ariketa egin beharrean bertsolariz bertsolari egiten du, bakoitzaren bertsokeraren inguruko xehetasunen bat eskainiz eta, zenbaitetan, bere planteamendua bertso baten transkripzioarekin ilustratuz. Lasarteren malenkoniarako joera seinalatzen du, esaterako: “(…) maiz erabiltzen baititu a‘ zkena ere ba datorkigu’, ‘behin hilko naiz’ eta tristura isurtzen duen beste hitz asko”; edo Muñoak umorerako daukan

erraztasuna: “Ene ustez, erosoago ibiltzen da hau gai alai eta xelebreetan, eta publikoari erraz sorterazten dio algara. Teknika aldetik ez dago oso jantzia (…) jendea pozez eta barrez lehertzen jartzeari oso eginkizun

313

serioa deritzat egun, horrenbeste iluntasun tartean”; eta

Koxme Lizasoren bizitasuna: “Etorrera onekoa da arras (gaia jarri eta hamar segundu gero, kantari hasten da; besteek hamabost edo hogei behar izaten dituzte). Bertsoak abiada haundian botatzen ditu (bi bertso neurtu nizkion eta bietan 30 segundu eskas egin zituen)”.

Imanol Lazkanori buruz honakoa dio: “Imanol Lazkano kantuan aspalditikan ibili arren, ‘bertsolari gaztea’ bezala jotzen dute zenbaitek, eta arrazoirekin ene ustez. Azaltzen dituen grina eta kezketan, geure egoeraz jabetzeko moduan, uhin berriko bertsolaria nabari da. Ikus, bestela, e ‘ txe batera zoaz eta zaunka hasten zaizu bertako zakurra’ gaiari lotuta, bigarren partean bota zuen bertsoa: Egun argitan hau egiteko/ ba nuen nahiko bildurra/ ongi bainekin ba zetorrela/ nere gainera egurra/ Asmo onetan daramakit nik/ nere langintza apurra/ poliziana ez bazerade / ixildu zaitez zakurra”.

Argazki hau ateratzen dio Joxe Lizasori: “Jose Lizaso gizon galanta da. Honengatik bai esan dezakedala, kristorenak botatzen dituela. Lizasok —boza ederra, «zeta» eta «ese» bereizten ez dituela, lehen mailako bertsolaria— ezin daitekeela beti zigorraren menpean egon kontseilatzen du. Bertso ausartak bota zituen, paperean zentsuratuak izanen liratekeenak”.

Edota, honela zirriborratzen du Joxe Agirreren bertsokera:

314

“Honek duen etorrera, aipagarria da. Deman iaioa baino iaioagoa izanik, enbiduan, ziria sartzen, guttik (edo inork ez) kenduko diote. Erraz botatzen ditu botatzekoak, eta, ‘bertsolariak kobarde batzuk direla’ diotenakatik kexatu arren, g ‘ ehiegi eskatzen zaiola bertsolariari’ esan arren, begira despedida bezala bota zuen bertsoa, desterruan edo gartzelan daudenak oroitzapenean harturik: Herri hontan faltako dira gaur ugari/ izan behar zutenak gauza hauen gidari/ jator portatu zirenak euskaldun gudari/ geure askatasuna guk dugu inbiri/ agur entzuleari eta agur Hernaniri”.

Kritika politikoa eta soziala egiten duten bertsoak dira gehien interesatzen zaizkionak. Alderdi hori azpimarratzen du Imanol Lazkano eta Joxe Lizasorengan, edo baita Eugenio Igartzabal eta Joxe Agirreren ekarpena baloratzerakoan ere. Bertsolaritza soziala deritzonaren garaiak ziren, kontrakoak eta aldekoak zituen bertsogintza berri horrek eta azken horien artean kokatzen zen idazle gaztea. Izatez, hilabete batzuk lehenago argitaratu zuen artikulua, Bertsolaritzaz pentsatzen izenekoa, bertsolaritza sozial horren manifestu gisa baliatzeko modukoa begitantzen zaigu.

Bertsolaritzaz pentsatzen, Bernardo Atxaga, Anaitasuna, 234. zbkia. 1972ko maiatzaren 15ean Asteasukoak bertsolaritzaren benetako balioa azpimarratu nahi du artikuluan, eta horretarako, bere iritziz erratuak diren zenbait balorazio seinalatuz ekiten dio testuari:

315

Bernardo Atxaga.

316

“Pertsona batzuek, bertsolaritzari buruz hitz egiten dutenean, edozein gauza zaili ematen zaion balioa ematen diote; eta, beraz, kitarra, tutua eta bonboa batera jotzen dituen zirkoetako «gizon orkesta» delakoarekin alderatzen dute bertsolaria. Ba dirudi, pertsona hauek, musika berbera baino, berau egiteko gainditu behar diren eragozpenak dituztela atsegin. Bertsolaria, inork egiten ez duena egiten duen gizon harrigarri bat besterik ez da. Azterketa ahul honen ondorio bezala, bertsolariak ez du beste behar apartekorik. Malabarista batek duen berbera (…) Beste batzuen joera, are ere negatiboagoa da. Hauek, gizarte kapitalistari dagokion balore sisteman jokatuz, ez dituzte gauzak aztertzen, erabiliak izateko dadukaten baloreagatik, baizik eta merkantziak bezala (…). Ez da, bada, harritzekoa, holako balore sisteman daudenek bertsolaritza mespreziatzea, euskal kultura gutiestea, jakina baita gure kulturak merkantzia bezala zein guti balio duen (…). Hauen azterketan, bertsolaria inguru gabeko fenomeno soil eta bakar bat bezala azaltzen da. ‘Bertsolaria arrasto folkloriko bat da eta mundu berrian zer eginik ez daduka’, diote”.

Transformazio sozialerako tresna gisa baloratzen du berak bertsolaritza. Baina horretara irtsi aurretik kultura nahiz kontzientzia zabaltzeko ohiko bide gisa unibertsitatea, zinea, aldizkariak, antzerkia eta kantua aipatzen ditu. Eta zentsurak nahiz botereak hainbat oztopo jarriz bide hauek erabat blokeatuta dauzkala azaltzen du. Honela dio, esaterako, zinearen kasuaz:

317

“(…) zinema, gizarte errepresibo honetan, zentsura eta galerazpenekin aurkitzen da, zerbait e‘ san’ nahi duenean. Bestetan, berriz, filma berandu irixten zaio jendeari, batere gaurkotasunik ez duen garaian (eta, beraz, sistemarentzat arriskurik batere ez dadukanean). Zine klubetan bakan batzuk elkartzen dira (…). Filma alienatzaileek, ordea, gero eta medio hobeagoekin jokatzen dute (…)”.

Euskal kulturgintzak antzerkia eta kantuarekin lan on bat egiten asmatu duela ere aipatzen du, baina, esan bezala, bertsolaritzaren bideari jarri nahi dio fokua: “Ene ustez, bertsolariak dohai asko daduzka, lehen esan ditudan eginkizunak betetzeko. Alde batetik, zentsuratzen eta galerazten zailenetakoa da, edozein leku eta mementotan bota baititzake bere bertsoak. Oso herrikoia eta demokratikoa da, zeren behartsuenengana ere erraz hel eraz baitezake bere boza. Oso zuzena eta direktoa delako, erantzuna emateko guztiz aproposa da, problema sortu den tokian bertan kanta baitezake”.

Eta azken ondorio gisa forma artistikoa garaiari eta honen beharrei egokitu behar zaizkiola; alegia, bertsolaritza soziala, aldarrikatzen du: “Jakina, bertsolaritza forma aparta izan arren, forma horren jabe den pertsona konkretua, eta beronek erabiltzen dituen gaiak, sentsibilitate, zorroztasun, jakituri eta ez dakit zer gabekoak baldin badira, forma horren efektibitatea zeharo galtzen da. Deustuan gaur ezin daiteke tomaterik bila; gaur ez dago santuen bizitza kontatzen ibiltzerik”.

318

•

319

XABIER LETE

ERTSOLARITZARI ARRETA berezia jarri zion beste euskal idazle garrantzitsu bat Xabier Lete da. 1960ko eta 70eko hamarraldietako Pizkundeko Euskal Kantagintza Berriak ahozko euskal ondarearen berreskurapen eta berrerabiltze abangoardistarekin lan itzela egin zuen, eta Letek mugimendu hartan parte hartze garrantzitsua izan zuen. Bertsolaritza zaletasun, iturri eta langai garrantzitsu bat izango zuen gerora ere45, baina frankismo garaiko urte haietan ere eskani zituen proiektu interesgarriak: Gabon Txirrita antzezlana idatzi eta zuzentzea, esaterako. Prentsan bertsolaritza gaitzat hartuz zazpi testu topatu zaizkio 1974tik 1977ra bitartean Zeruko Argia, Hoja del Lunes de San Sebastián, edota Garaian argitaratuak46. Guztiak hemen jorratzea ezinezkoa izanik, eta guztiak ere testu bikainak izan arren, Zeruko Argian argitaraturiko hiru testuren artean ikusi den loturari jarraiturik egingo da Leteren ekarpen honen zantzu bat emango duen bidea.

Mendaro Txirristaka. Duke de Kilimon, Xabier Lete, Zeruko Argia, 1974ko abenduaren 22an Mendaro Txirristakari eta Kazkazuriri eskainiriko testuei erreparatuz gero, antzeman daiteke Letek interes berezi bat baduela bazterreko bertsolariekiko. Eta lehen eskuko informazioa manejatzeko gai dela. Mendaro Txirristakari buruz, esaterako, honela dio: “Ni mutilkozkor nintzelarik, Oiartzungo enparantza nagusiko etxe batean bizi nintzen, eta igande goizetan zenbait

320

aldiz enparantzaren kantoi batean –‘Killikupe’ deitzen zen arkupearen ertzean- petril batean igota gizon berezi eta xelebre samar bat ikusi ahal izaten nuen”.

Xehetasunak emateko gai da Oiartzungo poeta: “Jendeak izengoitiz ‘Mendaro Txirristaka’ bezela ezagutzen zuen gizon hura, tipo pikaro eta arraro bat zen: gorputzez, ez oso haundi; argal xamarra, sobranteko koiperik gabe; begi bateko ikusmena galdua zuelarik, betaurreko lodi esmerillatu batekin ibili ohi zen, eta bertso paperetatik irakurriz kantatzeko betaurreko finago batzuk erabili ohi zituen aldiz”.

Baita irakurlea testuinguruan jartzeko ere: “Izan ere, Mendaro Txirristakak bertso paperak saltzen zituen. Erosle, elizatik ateratzen zen zenbait jende izan ohi zuen. Mendarok bere bertsoak ezik antzinako bertsolarienak ere batzuetan saltzen zituen. Horretarako, jendeari eros-egarria pizteko, kantuz aritzen zen. Ez naiz oso ongi gogoratzen, baina susmoa dut haren kanta moldea ez zela oso sutsua. Gerla osteko puritanismo forzatu harek indartsu irauten zuenez gero, mezatatik ateratzen zen Oiartzuar jende seriosari ez bide zitzaizkion Mendaroren molde arloteak oso gogozko izango (eta gogozko baldin bazitzaizkion, disimulatu egin beharko zuen) Horrela, kasik ahopean kantatu behar izaten zuen, eta hala ere goiz haietako batean Oiartzungo apaiz zahar eta kazike batek plazatik bidali zuen (…)”.

———————————— 45. Bertsolaritza beti izan zuen zaletasun, eta ekarpen ezberdinak egingo ditu, baina garrantzitsuena Berrehun urtez bertsotan izan daiteke. Zazpi diskoz osaturiko bilduma eskaini zuen 2001. urtean Xenpelar, Bilintx, Jean Baptiste Elizanburu, Etxahun Barkoxe, Pedro Mari Otaño, Txirrita, Basarri, Uztapide, Xalbador edota Lazkao Txiki handiaren bertso sortarik aipagarrienak bilduz eta abestuz. 46. Hauek dira erreferentzia zehatzak: Zeruko Argia, 1974/I/13, Bertsolari ala morroi; Zeruko Argia, 1974/I/20, Bertsolari baten filosofia. Oiartzungo Kazkazuri; Hoja del Lunes de San Sebastián, 1974/XI/25, Bilintx eta Juana Bixenta Olabe; Zeruko Argia, 1974/XII/22, Mendaro Txirristaka. Duke de Kilimon; Zeruko Argia, 1976/VII/18, Foruak eta bertsolaritza; Garaia, 1976/X/07, Vida cultural vasca/Xenpelar; eta Zeruko Argia, 1977/X/30, Iparragirre, artista euskalduna’.

321

Txirristakaren biografia zirriborratzen du jarraian, labur baina zehatz, bere bertsoen oinarriaz: “Mendaro Txirristaka, Izen-lonbrez Eusebio Mugerza deitzen zena, 1874ean Mendaron jaio zen. Hamaika senide ziren, zortzi mutil eta hiru neska; aita, okin eta errotaria zuten; ama jostuna (…). Hainbeste senide izanik, bizimodu estua zeramaten familian, eta oso gazterik morroi bezela etxetik baserri batetara alde egin behar izan zuen. Geroago, hamasei urtetan, Irurzungo harkaitz tartera, hango pertz-fabrika txiki batetan lan egitera. Somorrostro aldean ere mehatzetan ibilia zen; bai eta mendian ikazkintzan ere. Eta, azkenik, zeharo asperturik, Cubako gerrara joan zen boluntario: Urtiak hogei nituanian/ konseju onei algara/ nire aita triste, ama negarrez,/ nitzan Cuba’ko gerrara;/ gosiak eta alkandorik ez/ zorriz betia gerrera/ ez nitzan mutil bikaina etorri/ Kilimon errek’a ldera. Etxean ogi zuria salgai, eta berak morroi bezela taloa eta baba beltza jatera gazterik alde egin behar izan zuen gizon harek, bizitza eta bertako balore-kodigoetaz ez zuen iritzi garratza baino jaso (…)”.

Bertsolariaren erretratu psikologikoa eskaintzera ere animatzen da, garai hartako irakurketen arabera tolestua: “Euskal Herrian ezagutzen diren alproja famatu askoren azterketa sozilogiko bat egingo bagenu, funtsean ekonomi arazoa eta sozial estrukturei doakiena beti tartean aurkituko genituzke (…). Alprojakeria, sozial balore ohiturazkoetatik kanpo ibiltzea, zinismoa, eta gainerako

322

jarrerak, egoera latz eta gorrotagarri baten aurkako erreakzioak izan ohi dira (…). Baina Mendarok bere filosofia ‘plebeyo’ eta gaizki heziari umorezko aterabide bohemioa eman zion. Eta herriz herri bertso paperak saltzen hasi zen. Bertsoak jartzea ez zen Mendarorentzat goi-mailako eginkizun, alajainkoa, terapeutika beharrezko baizik. Nik uste dut gizonek, automobilek bezela, ‘tubo de escape’ bat edukitzea behar-beharrezko dugula, eta Mendarorena bertsogintza izan zen (…) mundu kaxkar honetan gizon bakoitzak bere bizibide, ogibide eta adierazbideak ahal bezela moldatzen ditu”.

Azkenik, Mendarokoaren bertsogintza aztertzeko: “(…) Mendaro Txirristaka sasi-bertsolarien errege genuke. Horrek ez du esan nahi bertso onik ere jartzen ez zuenik (…) adarra jotzeko makinari probetxu izugarria ateratzen zion. Haren umorea, umore beltza zen; edo, hobeto esan, beltzetik zurira tonalitate guztiak ikuitzen zituena: berde-marroiak bereziki, bai eta gorri antzekoak ere (demagogo gartsu eta bikaina zen, hortaz ez zalantzarik eduki). Errealitateari askotan tratamentu absurdo tankerakoa ematen zion. Mundu ero bati, bertso jartzaile eta bertso saltzaile pikaro batek, zer nolako erantzuna emango dio ba? (…). Txirristakaren sasi-bertsoak garai batean oso famatuak izan ziren. Berak begiz keinuka kantatzen zituenean, grazia aparta omen zuten. Politiko alusio, berdekeria infra-erotiko eta beste osagarriak nahastuz, bere sub-produktoetan sozial errealitate txepel eta erori baten imajiñak lortu ohi zituen:

323

En el barrio de Amara/ Lolitan etxian/ dan tripacallos con un cuartillo/ errial batian;/ además hay derecho/ meriendatzian/ de hacerle un zirri a la criada”.

Eta bertsogintza honen heterodoxia defendatzeko: “(…) gaur egun, lehen bezela, zenbait sasi-kanta eta zenbait ateraldi d ‘ e vascos’ entzuten ditugunuean, iguindu egiten gara, euskarari eta euskal zentzuari irri egiten zaiola nabaitzen baitugu; Mendaroren bertso eta sasibertsoetan horrelakorik ez zen gertatzen, alderantziz baizik, euskarazkoak ongi egiñak eta zuhurrak izaten ziren, eta gaztelaniazkoak zeharo aldrebes eta farregarriak. Euskal gizarte deskulturizatu bati, erantzun mistifikatu eta bere ahuleziaren neurriko bat emango balio legez (…). Azken bolara honetan berriro oso betarte serioz agertzen gara euskaldunok (…) irauten jarraitzeko, Mendaroren ero-haize hori komenigarri ezik beharrezko baitugu gaur gaurkoz”.47

Bertsolari ala morroi, Xabier Lete, Zeruko Argia, 1974ko urtarrilaren 13an Oso bestelakoa da Bertsolari ala morroi artikulua. Gainerako testu guztietan bertsolari baten figuraren berrirakurketa eskaintzen badu, honakoan bertsolaritzari buruzko auzi orokorragoetan murgiltzen da: “Aspaldiko partez, buruan jiraka dabilkidan kezka bati heldu nahi nioke gaur. Galdera hau da: zer gertatzen da gaurko bertsolariekin? Zergatik bertsolariak beren ideia,

———————————— 47. Txirristakaren 1931ko saio baten kronika jaso dugu aurrerago, azken atalean.

324

Eusebio Igartzabal Mendaro Txirristaka (1874-1955).

uste eta sentimentuen adierazle izan beharrean, besteek agindutako gaien esale huts bihurtuzen ditugu? Nire ustez, bertsolariak ezerezera bultzatzen ari gera. Sasi-ideologia hotzen tresna, zenbait jenderen pedantekeriaren morroi bihurtzen ari zaizkigu (…). Batzuetan, berek esan nahi ez dutena, esan ezin lezaketena esatera behartuak izaten dira; beste askotan, txorakeriak jartzen dizkiete gaitzat. Zer esanik ez jokabide horrekin bertsolaria antzutu, alfertu eta gaizki hezi besterik ez dela egiten”.

325

Galdera erretorikoa ez ezik bere hipotesia ere planteatzen du testuaren lehen partean: “Bertsolaria poeta herrikoi da; herrikoi denez gero, herriaren maillan jardun behar du, eta herriaren mundu sakon eta bihurri hori sakatu behar du. Baiña poeta denez gero, ezin liteke besteen zerbitzu soilera egon (…). Bertsolaria, gure kondairan zehar, esateko zerbait eduki duen gizon poeta izan da. Eta esatekorik eduki ez badu, ez da hain bertsolari ona izan”.

Argudiaketari helduta, hasteko, bertsolari zakarrak eta finak bereizi eta azken horiek poesiatik gertuago leudekeela esatea hanka sartze bat dela iruditzen zaio: “Bertsolari zakar eta parrandazaleen artean guztiz bertsolari bikain eta artixtak izan dira, horra hor Txirrita. Txirritak, bertsotan ari zelarik, bere mundu bat bazuen, bere ikusmolde eta iritziak, bere estilo eta moldea; ez zen besteren morroi. Gaiñera, gai askotaz bertsoak paperean jarri egiten zituen, eta ez beti bestek eskatzen zizkiolako, berari gogoratzen zitzaizkiolako baizik”.

Finen artean ere ‘nortasun poetikoa’ dei genezakena jotzen du funtsezko bereizgarritzat: “Bertsolari fiñ eta onetatik aukeratzekotan, hor genituzke Otaño edo Bilintx, edo oraindik hobe Xuberoako Etxahun, eta Xenpelar bera. Hoiek ez ziren bertsolari on tipo fiñak zirelako, bertsotan ongi egiten zutelako baizik; nortasun haundiz jokatuz, idatziz eta kantatuz, beren bizitzako gertakizun, nahimen, hutsune eta pozak adierazten jakin zutelako”.

326

Eta jarraian ideia nagusia finkatzen du: “Orduan, bertsolari izatearen kakoa norberak bertsoen bitartez zerbait berezi eta berri esatearen baitan ikus badezakegu, oraingo eratzaile, gai-jartzaile eta bertsolari batzuk esan diezaidatela zer arraio egiten ari geran bertsolaria besteak jarritako gaien esale huts bezala erabiltzean”.

Ñabarmentzen du neurriz eta egoki jokatzen duten gaijartzaile asko badagoela (Juan Mari Lekuona, Joxe Mari Iriondo eta Joxe Mari Aranalde aipatzen ditu), eta gaijartzailearekin egindako saioak izan dezakeela abantailarik txapelketetan edo jaialdi handietan, baina gai libreko saioek merezi duten tokia aldarrikatzeko jaso du eraikuntza hori guztia: “(…) bertsolarien gaurko zenbait jaialdi ikusteak pena ematen du: bertsolaria zeharo antzutua aurkitzen dugu, kuzkurtuta, besten adindu soilera jarria (…). Nik nahiago dut behintzat noizpait bertsotan aspertzen banaiz, bertsolariek egun hartan txinparta gutxi izan dutelako aspertzea, ez eta gai-jartzaile ergel, sasi-jakintsu edo antuste baten gaiekin aspertzea baino (…). Bertsolariak horrela asko sufritzen duela? Bai eta emazte batek haurra erditzerakoan ere. Sufrimentu, kezka eta indarkeriarik gabe ez dago bizitzarik, ez eta arte eta poesiarik ere. Sufritu nahi ez duenak, hobe du bertsolari ez sar (…). Oiartzunen, orain zenbait urte Xanixtebanetan, meza nagusiaren ondoren bertsolariak izaten ziren herriko enparantza nagusian. Mitxelena eta Lexoti; Uztapide eta Mitxelena; Zepai eta Lexoti; Basarri eta Uztapide

327

etabar. Hamaika aldiz eguerdi eder bat paseak gara Oiartzuarrok. Ez ziren beti bertso-saio onak izaten, baiña bai aski biziak, eta batzuetan xelebreak. Eta, noizik behin, sakon askoak. Sakon jarduteko ez baita beti beharrezko gai izugarri batetaz aritzea: bertsolariek beren sortzearekin eta asmatzearekin egiten zuten sakontasuna, edo umorea, edo ankasatzea. Baiña beti bere kasa”.

Ordudanik ehunka iritzi mugiarazi duen kontua da txapelketak bertsogintzan izandako eraginarena. Hamarkadak dira Amurizak gai librekoaren aldeko borroka planteatu zuela, baina Leterena arazoa planteatzen duen lehenengoetariko testu bat da, lehenengoa ez bada. Alegia, jada nahikoa ajatua dagoen auzi bati heltzen dion arren, berritzailea da bere garaian kokatuta. Hala ere, ez da hau Bertsolari ala morroi honetan gaurkotasun handiena duen musika. Beste zenbait paragrafotan Lete asko hurbiltzen zaie gerora ‘autore bertsolaritza’ deitu izan zaionaren inguruan esandakoei. Adibidez, honakoak antzekotasun nabarmenak ditu egungo zenbait bertsolarik bere sorkuntzaren inguruan esaten dituztenekin: “Bertsolariak berak esan behar ditu bere gauzak; berak aztertu behar du bere ingurua, bai eta bere burua ere. Azterketa hortatik ondoren, iritzi eta sentipenak osatuz, berea duen espresio-bide hori ahalik eta nortasun haundienaz jantzi egin behar du. Irudimena, ideiak, imajiñak erabili egin behar ditu”.

328

Bertsolari baten filosofia. Oiartzungo Kazkazuri, Xabier Lete, Zeruko Argia, 1974ko urtarrilaren 20an Bertsolari baten filosofia. Oiartzungo Kazkazuri da hirukoa osatzeko aukeratu den artikulua. Izan ere, bi elementuak lotzen dira bertan: bazterreko bertsolariaren figuraren berrirakurketa eta Letek bertsolaritzaren inguruan garai hartan helarazi nahi duen mezua. Horrela azpimarratzen du aipatu berri den ideia: “Bertsolariak, hasteko, bere mundu berezia aztertu egin behar du. Bere bizitzaz eta ingurukoenetaz iritzi nagusiak eduki behar ditu. Hau da: bertsolari-poeta izateko beharrezko den filosofia baten jabe izan behar du”.

Xabier Lete (1944-2010).

329

Eta horrela txertatzen du ideia hau Joxe Joakin Urbieta Kazkazuriren figuraren berrirakurketan: “Esaten ari naizenaren ejemplotzat Oiartzungo bertsolari zahar bat artu nahi dut gaur (…). Oiartzungo ‘Zurko’ baserrikoa zen. Hemeretzigarren mende bukaerako eta hogeigarrenaren hasierako bertsolari zahar tipiko haietakoa zen: bizitza desordenatuko gizon bihurri xamarra, ez zerurako eta ez lurrerako izaten ez diren hoietakoa. Berak bertsotan esan zuen bezela, ‘txiki-txikitandikan arro ta tunante’ etabar (…). Kazkazurik, une berezi batetan, bere bizitzari begi-zeharka so egiten dio. Orduan bere burua ispillu batean bezain argi eta garbi ikusten du (gauza zailla). Eta oraindik zaillago den zerbait egiten du: bere burua den bezela onartu, eta bere buruari irri egin. Horra hor benetako filosofia bat, norberaren bizitzari buruzko filosofia ukakorra. Kazkazurik ez du errukirik eskatzen, ez du aldatzerik espero, ez du damutasunik erakusten. Kazkazurik, hain zuzen, garai hartako (eta garai guztietako) jende gehienaren amets eta helburu diren osagarri eta doaiak ostikoz jotzen ditu: edertasuna, ezkontzaren bidez nabarmentzen den maitasuna, fama ona, aberastasuna eta gaiñerako danak. Kazkazuri, beraz, ziniko sentimental bat da: fameliadun gurasoentzat oso ejemplu txarra. Baiña nortasun handiko bertsolari bat, eta hortan datza bere garrantziaren kakoa. Kazkazuri bere buruaz zerbait esaten ari den bezela, besterenaz ere zerbait esaten ari baita. Bizitzaz, bizitzaren garrantziaz eta nolakotasunez zerbait esaten

330

331

ari baitzaigu: zerbait hori beltza da, baiña poesi eder bat da. Eta poeta-filosofo izatearekin, Kazkazurik bere etorkizuna salbatu egiten du, gaur bere bertsoak estimatzen eta gogoratzen baititugu, eta ez bere bizitza epaitzen”.

Hori guztia esaten badu, testuan jasotako Kazkazuriren bertsoetan oinarriturik esaten du, noski: “Kantatutzera nua bertso bat edo bi/ Kazkazurik jarriak bere buruari,/ gustoik ez diot artzen bizimoduari/ deskalabrua pranko gertatu zait neri. Kojo gelditu nintzan txiki-txikintandik/ paretara iyo ta erorita andik,/ informe txarrak dauzkat gaur askorengandik/ neretzat berri onik ez dator iñondik. Dama batek nai zidan karga bat arindu/ pretenditu ninduen, ez nion agindu;/ amets gaixtoa pranko geroztik egin du/ trixtia urriki nuen ni artu banindu (…). Txiki-txikitandikan arro ta tunante/ kontrariua pranko, gutxi det amante;/ lan honek seituko nau bizi naizen arte/ aitxurrak eta palak muatuko naute. Ez nau inkomodatzen besteren lukuak/ deklaratzera nua nire enojuak:/ zurrutak tiratzen nau, pixka bat jokuak/ atarramentu onik ez dauka kojuak. Kartzelan sartu naute kulpa dedalako/ errax ematen zaio pobriari topo (…)”.

332

LAUAXETATIK SARRIONANDIARA

DAZLE GEHIAGO ERE aipa zitekeen, baina nahiago izan da bi testuren arteko lotura eginez itxi: Lauaxetak 1935eko urtarrilaren 1ean Euzkadin argitaratu zuen Ante la fiesta de hoy. ‘Maestro de bertsolaris’, eta Joseba Sarrionandiak 1978ko urriaren 15ean Zeruko Argian eskaini zuen Kurutzia eta euskeriagaz. Bi testuek Kepa Enbeitaren figura jorratzen dute, baina lotura urrunago ere eraman liteke bi egileei erreparatzen badiegu: biak idazle gazteak ziren testua argitaratu zenean (Lauaxetak 29 urte zituen, Sarrionandiak 20), biek euskal literaturari ekarpen garrantzitsua egingo zioten (Lauaxetak ordurako hainbat lan argitaratu zituen, Sarrionandiarenak etortzeke zeuden), eta biak murgildu ziren buru-belarri euskal kulturgintzan eta euskal askatasunen aldeko borrokan. Enbeitaren biografiaren ezagutza sakona ere erakusten dute bakoitzak bere testuan. Honela, bertsolariaren ikasketa prozesuan jartzen du azpimarra Lauaxetak; Sarrionandiak, aldiz, jatorri xumeari eta bertsotan emandako lehen pausoei erreparatzen die. Edota muxikarrak bertsolaritzari egindako ekarpena seinalatzen dute biek.

Hortik aurrera, ordea, ez dira ados jarriko. Lauaxetarentzat bertute bat da Enbeitak dogma sabindarrekiko eta elizarekiko erakusten zuen lotura estua, eta mezu horren alde egindako ekarpenengatik eredutzat jartzen du, bertsolariaren omenezko busto bat egin behar litzatekeela proposatzeraino. Sarrionandiak, berriz, dogma sabindarrei eta elizari astindua emateko baliatzen du testua, ñabardura azidoak nahiz esaldi mamitsuak tartekatuz eta oinarri gisa Enbeitaren bertsoetan islatzen den ideologia hartuz. Iurretakoari gertuagokoa zaio Txirrita, honen bertso batzuk ere jasotzen ditu ar-

333

tikuluaren sarrera gisa, eta klase gatazka txertatzen du funtsezko aldagai gisa. Gainerakoan, antzekotasun esanguratsuak dituzten bi idazleak bi Euskal Pizkundeen arteko ezberdintasun ideologikoek irekitako arrakalaren alde banatatik ari dira. Joan zen mendeko 1960ko hamarralditik gaurdaino zeharkatu du arrakala horrek euskal kulturgintza nahiz jendartea, eta horren adierazgarri gisa ere badu bere interesa bi testuen arteko alderaketak.

Ante la fiesta de hoy. ‘Maestro de bertsolaris’, Esteban Urkiaga ‘Lauaxeta’, Euzkadi, 1935eko urtarrilaren 1ean (…) queremos poner en el primer plano, como corresponde a su alcurnia espiritual, al maestro de bertsolaris. El mejor de todos ellos, nuestro Pedro de Enbeita. En las páginas de Ibaizabal comenzaron a publicarse las primeras composiciones del Ruiseñor de Muxika. En todos los semanarios nacionalistas, y, sobre todo en EUZKADI, han aparecido las estrofas más bellas. Allá por los años de 1878 nacía en Muxika, el 8 de septiembre. A los nueve años comenzó a acudir a la escuela, pero conocía de memoria el catecismo (…). Las manos finas del bertsolari de Muxika soportaron las ignominias del anillo. Pero el alma sentimental y artista de Enbeita se rebeló contra tanta vergüenza y lanzó el anillo al tejado de la iglesia parroquial. Pero Enbeita, el domador de la estrofa vasca, no se acobardo. Con un buen vecino de su pueblo natal comenzó a estudiar las primeras letras.

334

Desde entonces sus estudios fueron ampliándose. Leyó con toda devoción los libros sagrados, pero sobre todo se dedicó a penetrar en el secreto de las enseñanzas sabinianas. Por todos los pueblos de Bizkaya, comenzando por primera vez en Bermeo, recorrió Gipuzkoa, Araba y Nabarra. En Lourdes, ante la basílica de la Virgen, cantó las glorias del País Vasco. En el teatro de los Campos Elíseos, en aquel famoso discurso de Cambó, cantó como nunca nuestro bertsolari. Su fama se exendio por toda Euzkadi. Ha contendido con Pello Errota, Txirrita, Eskurrua, Gaztelu, Prantxesa, Aizpiri, Aixarna, Alkain y otros diestros (…). Enbeita es el príncipe de nuestros bertsolaris. Tiene la forma popular, bellísima de un hombre culto, pero su inteligencia, ironía y hondura, en el pensar son netamente aldeanos. Con imágenes que nacen al campo libre, creadas por todos los vientos, ha ido cantando sus mejores estrofas. Enbeita es el hombre de las músicas más bellas y diversas. No se conforma con cuatro o cinco melodías, sino que en su repertorio guarda las mejores y más vascas. El euzkera no ha encontrado aún un adorador tan deovoto como el bertsolari de Muxika. ¿Un bertsolari puro Enbeita? ¡Naturalmente! Lo que da mayor encanto a su inspiración es la forma cultivada. Ha estudiado el idioma y huye de barbarismos y de la ramplonería en el pensamiento.

335

Hoy, que se reunirán varios bertsolaris de altura e ingenio, queremos que el ejemplo de Enbeita les sirva de alimento y de lección. Nadie como este buen bizkaino pudiera señalarles un camino. En su esbelta figura, tallada en mármol, se han hermanado las tendencias más opuestas, al parecer: la elegancia del poeta culto y la gracia irónica y rapidez del bertsolari (…). El primer Día del Bertsolari debe honrar a su más excelso representante (…). ¿Una colección de sus mejores improvisaciones? O mejor la colocación de su busto, regio busto labrado por Elgezua, en su pueblo natal.

Esteban Urkiaga Lauaxeta (1905-1937).

336

Kepa Enbeita (1878-1942).

Kurutzia eta euskeriagaz, Joseba Sarrionandia, Zeruko Argia, 1978ko urriaren 15ean Zornotzatik Gernikarako bidean eta Areatza baino lehen ezkerrerat da Usparitxa deritzan baserria. Hementxe jaio zen 1878ko irailaren 8an Enbeitatar Kepa (…). Areatzako eskolan ikasi zuen eta Muxikakoan gero, erastuna eta enparauak ere ezagutu omen zituen hemen. Enbeitatarrak zazpi seme semealaba ziren eta soro-landetako lanez aparte beste ogibide etxetiar bat ere bazuten: otzara edo saskigintza. Otzarak eta saskiak saltzera Somorrostro, Gueñes eta Truzios alderat joan ohi ziren sarri heurenak eta hauzokoen otzarapiloak gurdian harturik.

337

Gernikako astelehenetan bertso-paperak erosten omen zituen. Zugaztietarat lanean etorritako gipuzkoar batzurekin ere aritzen zen bertsotan, Zugadi zeritzan maumar bertsolariarekin ere adiskidetu omen zen. Honela tabernetan lehenengo eta jaietan gero trebetuz joan zen. Hemeretzi urte zituela, iadanik plazan, bigarrena izan zen Durangoko bertsolari lehiaketa batetan (…). Hogeitalau urte zituela, 1903ko otsailaren 21ean, ezkondu egin zen Mañasi Goirirekin. Las Arenasen garai hartan beste sariketa bat irabazi zuen, zazpi gipuzkoar kontrario zituela; Txirrita bigarrena izan omen zen. Geroztik, herri eta jaialdi askotan izandu zen, Euskal Herri guztian barrena (…). Azpiri gipuzkoarra izan zuen laguna, gero larrabeitiar Eustaki Erauskin, Betolaza begoñarra, Akain, Enbeitatar Imanol anaia (…). Urretxindorra plazetan aritzen zen bat-bateko bertsoetan, baina bertsolari eskolatua zen eta idazlanak argitaratzen zituen garaiko aldizkarietan (…). Bertsolaritzaren historian Kepa Enbeitaren figura garrantzitsua da, bera izan baitzen bertsolaritza nazionalistaren lehen gailurra. (…) Fernando Amezketarra eta Xenpelarren garaiak arras iraganak ziren. D.M. Otaño iadanik eskolatua eta abertzalea zen XIX mendearen bukaeran eta lore-jokoak (Dabadie eta Manterolak bultzatuak) arrakasta zuten, bertsolari eskolatugabe eta herrikoiak ziren arren: Pello Errota, Udarregi… Ondorengo belaunaldia Txirrita-Enbeitarena da, Txirrita tradizio eskolatugabearen azken gailur bezala eta Enbeita nazionalismoan eskolatutakoen errepresentante gorena. Gerlaondoko belaunaldiak beste epe berri bat ireki eta biongandiko aztarnak izango zituen (…).

338

Kepa Enbeita.

Aranismoa euskal gizartearen oreka zaharra defendatzeko ihalgi zen, hilzorian baitzen iraultza industrialaren ondoan (…). Mitologia honen ardatzik funtsezkoenak hauek dira: 1) Antiindustrialismoa eta arrazismoa 2) Gizarte tradizionalaren idealizazioa eta bukolismoa 3) Jainkozaletasuna eta 4) Euskara aurrekoon sostengutzat aurkeztea. (…). Euskara eta gurutzea dira Kepa Enbeitaren mezuaren zutabeak, topikorik errepikatuenak eta harmak (…). A ‘ upa mutillak! Diñot barriro./ Gora batez be gaztiak!/ Kurutzia ta Euskeriagaz/ Aratu egal guztiak/ Garbituteko bein ta betiko/ Euzkel-erriko nastiak./ Garaille irten gaigun, beturik/ Etsaien gudaroztiak. Euskal Herriko arazoak hala soluzionatuko bailiren… euskal gurutzada batetara deiarkatzen da Kepa Enbeita. Ohargarria da olerki honek darion agresibitatea eta gazteriaren gorespena. Ez da kasualitatezkoa zeren eta orduko nazionalismo burgesa ere agresiboa eta gaztea baitzen (oraingo nazionalismo iraultzailea bezala, beste modu batez).

339

Joseba Sarrionandia.

(…) Bada, Euskal Herrian batez ere (non kastitate botoa arras hedatua den, bestalde), fetitxismo sesual moduko bat konzepto abstraktoekiko. Euskara pretendientez edo maitalez inguratua da aspaldidanik. Honela dio Enbeitaren ahapaldi batek ere: ‘Negu gorrian billoxik dago/ Zugatzak nai dau orrilla;/ Maitale batek bere maitia/ Nire maitia Euzkerea da, Beti nabil bere billa:/ Nai dedalarik aldi orotan/ Neurekin izan dadilla.’ (…). sentimenduen absolutismoa eta tankera inposible eta platonikoa irudikatzen da. (…) normala da egun ere esaldi paternalista eta frentista topiko batzu entzutea, Kepa Enbeitak aspaldian esaten zituen tankerakoak (Euskalerriko anaiak danok/bat egin bear genduke/, ibili barik alkarren kaltez/bata bestiaz burruke…). Ez dira enteratzen lehen baldintza, anaiak izatea (interes berberak izatea, alegia) faltsoa dela eta, ondorioz, beste guztia ere ez dela erreala. •

340

342

343

perla SOLTEAK ———————————— 48. Ik. ETXEZARRETA, J. M. (1993): Bertsolarien desafioak, guduak eta txapelketak. Auspoa, Sendoa.

BESTE HAINBESTE ATAL OSA ZITEZKEEN TOPATUTAKO TESTUEKIN. Pello Errotak, esaterako, merezi du atal bat, mordoxka bat baitira bere maisutasuna deskribatzen duten prentsako testu zaharrak. Emakume bertsolariei buruzkoek ere merezi zuten toki bat, baina interesgarrienak argitaratu genituen jada. Eragile garrantzitsu batzuen testuek ere merezi lukete; Aitzolek bertsolaritzaz idatzitakoekin, esaterako, liburuxka bat atera zitekeen, eta Hernandorena bertsolarien ehizean nola ibili zen kontatzen dutenak ere ederrak dira. 1930eko eta 1960ko hamarraldietako txapelketen inguruan ere atera ziren kronika eder askoak, atal bana egiteko adina, baina asko jada bilduta daude Etxezarretaren liburuan48. Edo 1967ko finalean Xalbadorri jo zizkioten txistuek testu andana ekarri zuten garaiko prentsara… Baina inprenta paperik gabe uzteko arriskuaren aurrean, honenbestez, planto egitea erabaki dugu. Atal bat gehiago gehituko diogu hala ere, elkarrekin harremanik ez duten perla solteekin. Postre gisa hamalaugarrena, hamahiru izan ez daitezen, eta hamaika kontu polit kanpoan gelditu ez daitezen.

ZUBIRIA: ERREGINARI ABESTETIK MISERIA GORRIAN HILTZERA URTEBETE BAINO GUTXIAGOAN

RENTSA HISTORIKOAREN gaineko ikerketak bertsolaritzaren datu base historikoa osatzeko potentzial polita dauka. Honela, Jose Manuel Imaz bertsolariari buruz, adibidez, egun, Bertsozale Elkartearen Bertsolaritzaren datu basean topa daitezkeen izen abizen soilak, estropadei buruzko bertso sorta bat eta berak plazaratua behar duen bertso doinu bat baino ez da ezagutzen. El Nervión egunkariak, ordea, bere heriotzaren berri ematen digu, 1909ko maiatzaren 27ko zenbakian, lehen orrialdean, galerna batek eragindako hildakoen kontakizunean: “Del bote San Francisco que

naufragó entre Deva y Zumaya: José Manuel Imaz, soltero de 32 años, versolari; deja madre viuda”. Beraz, Imaz 1877an jaio zela,

1909an hil zela eta ogibidez arrantzalea zela gehitu daiteke datu baserako. Gisakoen artean deigarrienetako bat suertatu den informazioa Jose Zubiriari buruzkoa izan da. Honek ere ez zuen sona handirik izan gerora. BDBan izen-abizenak eta bertso doinu bat daude jasota, ez besterik. Garaiko prentsan oihartzuntxoa izan zuen, ordea. Honela, Iparragirre bere lagunaren zerraldoaren ondoan negarrez topa dezakegu testu batean, Isabel Erreginaren aurrean bertsotan beste batean, edo handik gutxira miseria gorrian nola hil zen ere kontatzen du beste egunkari batek.

346

Necrologia; Jose Maria Iparraguirre, Juan Iturralde y Suit, Revista Euskara, 1881 IV. liburukia (…) Dos o tres amigos –además de los respetables sacerdotes que le administraron los Santos Sacramentos, y de los distinguidos facultativos que le asistieron endulzaron con su presencia los últimos momentos del pobre bardo; y su querido e inseparable compañero, el cantor e improvisador Zubiría, que acudió a su lado cuando aquél ya no existía, acompañó llorando los restos de José Mari, desde el caserío de Sosabarro hasta el Camposanto de Villarreal de Urrechu.

Una regia visita a Cestona, Euskal-Erria, 1883ko urriaren 20an (…) Una gran concurrencia rodeaba la casa de los señores de Egaña, preparada con esquisito gusto para la refia visita, y todos los balcones de las casas del pueblo lucían colgaduras. La música, las campanas, los cohetes y los vitores anunciaron la llegada de S. M. que iba acompañada de su Dama de honor, la simpática duquesa de Hijar y de su Intendente el Sr. Sris del Granier, siendo recibidos á la puerta por el Sr. Egaña, su señora y su sobrino (…). El Ayuntamiento y el Cabildo cumplimentaron á S. M. que permaneció con los Sres. De Egaña hasta el anochecer, habiéndoseles servido un delicadisimo lunch.

347

348

D. Antonio de Egaña tuvo el honor de poner en las Reales manos un zortzico que el bardo D. José Zubiria habia dedicado á S. M. y de traducir al castellano sus estrofas en bascuence. Dª Isabel se mostró muy complacida por aquel obsequio y, queriendo conocer á su autor, mandó llamarlo é hizo que cantara el nuevo zorzico49, el ¡Adios! de Iparraguirre, que tanto gusta á S. M. y otros varios aires bascongados que escucho con la mayor atención. El Sr. Zubiria fué objeto de señaladas distinciones por parte de Dª Isabel, quen le significo su nunca desmentida liberalidad. Antes de partir le encargó, con grande empeño, que le remitiera la letra del ¡Adios! en castellano. (…).

De Durango, Crónica de Cataluña, 1884ko maiatzaren 5ean Este lunes 28 del mes próximo pasado y hora de las cuatro de la tarde, llegó á esta villa, en carruaje particular, procedente de la inmediata de Eibar, el popular bardo vascongado, compañero del inmortal Iparraguirre, D. José de Zubiria, pero vino en estado de postración, que mas que persona parecia cadáver (…). A la mañana siguiente se le dieron los santos sacramentos, y á las dos de la madrugada de este dia ha entregado su alma al Creador. iDios le tenga en sú santa gloria! Ha muerto en la mayor miseria, pues no se le ha encontrado ningun dinero, lo único que ha dejado es algunas ropas de su uso y el reloj. •

———————————— 49. Bere zortziko berriaren lau bertso dakartza aldizkariak, hain justu, BDBn ageri den doinuari dagozkionak. Hona lehenengoa: Gure Erregiña maite,/ Bai, maite maitea/ Pozez beterik gaude/ Emen ikustea./ Alegri aundiarekin/ Zegon len jendea;/ Emenche dago orain/ Trizturaz betea.

349

PELLO ERROTAREN ONDOAN AGERTZEN DEN BERTSOLARI EZEZAGUN HORIETAKO BAT

OSE ANTONIO ZUGASTI Ixkina, ez da Bertsolaritzaren Datu Basean agertzen. Ezta beste inon ere. Euskal-Erria aldizkariko kronika txiki batean ageri zaigu. Pello Errotari desafioa bota eta honek barregarri utzi zuela kontatzen du testuak. Alde horretatik ez da oso aipagarria, errotariaren garaiko kroniketan ohikoa den bezala, honek pasara eder bat emandako hamaika bertsolari ezezagunetako bat. Lan honetan bertan jaso dugun ingelesezko lehen kronikan, esaterako, beste pare bat aipatzen ziren. Kasu honetan kontaera polita dakarrelako jaso dugu testua, eta bertsolari batek, Jose Zapirainek, idatzia delako. Bestalde, bertsolari ezezagunari tartetxo hau eskaini nahi izan zaio, beste hainbatekin ez bezala bere arrasto bat topatu ahal izan delako. Izan ere, bere heriotzaren berri ematen dute La Libertad eta La Justicia egunkariek 1890/XII/26 datarekin. Bigarren honek soslai txiki bat eskaintzen du gainera. Bestalde, ez zaigu hain garbi gelditzen Pello Errotak pasara eman zionik.

350

Jose Zapirain.

Alkandora, Jose Zapirain, Euskal-Erria, 1911ko urtarrilaren 15ean Ez ziran oraindik sortu aidian ibiltzeko pisti berri oyek; bañan alaz guztiz, sagardo ona nonbait asten zanian, urruti samar izanagatik, nola edo ala alderatzen ginañ. Ala arkitu nitzan bein, eta arkitu ziran nerekin batian, Pello-Errota eta Iskiña, Billabona-ko erriyan, sagardo gain gañeko baten upel onduan. Etzan arritzekua alako tokiyan alako jendiakin arkitzia. Noiz nai ere, elizan baño sagardotegiyan geyago ikusten ziran. Iskiña oitu bezela zegon panparroi; Donostiyan, erderazko itzakin euskeraz esan oi dana: “veinticico baño dotoriago”. An zebillen bat chuliatu, bestia zirikatu, jende guztien bizkar far eragin azitzen. Ontan ikusten du Pello, eta bere aldamenian nola baldar samar iruditu zitzayon; zezen-iltzaliak zezenen aurrian jartzen diran bezela, zuzen eta arro jarririk, ara zer esan ziyon ez bat eta ez bi: Gauza onik ez dago/ beñere zurekin/ Pello ikusten zaitut/ orain astuakin./ Adieraziko dizut/ orrenbezterekin/ baldar baldarra zaude/ alkandora orrekin. Laster erantzun ziyon Pello-k Iskiña-ren aterakai orri. Ez zuben liburu zarrak biribiltzen lanik izan. Iskiñak azkeneko itza esan ordurako, abua ichi baño len; onla erantzun ziyon Pello-k: Aitzakiya eman dit/ alkandora-rena/

351

badakit ez detela/ emen dan onena;/ zarra izanagatik/ nik au neronena,/ ederra ageri zayo./ bañan… besterena. Aizgorri-n aituko ziran orduban egintako algarak. Makiña bat far gozo egin zan, baita makiña bat baso sagardo ustu ere. Iskiñak, ez isilik egotitik, erazo ziyon berriro itz abekin: Ikusten zaitubenak/ zer esan bihar du/ onela izatia zuk/ mereziya dezu;/ ni beziñ kuriyoso/ agertutzeko zu,/ alkandora zuriya/ ibili biazu. Zuriya edo beltza, lisibetan sartu gabe, aguro astindu zuben Pellok. Panparroi bazegon ere, aterazizkan chuliatzeko gogouak. Ez da errotariya lenbizikuan eta bigarrenian ere, mutututa gelditzen danetakua. Begira zer erantzun zuben: Beti aitzakiya du/ orrek mingañian/ ara erantzupena/ berriz ordañian:/ zeorri-re ez zabiltza/ guztiyen gañian./ ¡Besteren alkandora/ daukazu soñian! Gero zer gertatuko zan ez naiz gogoratzen; badakit beti bezelako umore ederrian egon giñala, sagardua orain baño merkiago eta obiago zala, bañan… alkandora ¿bezterena ote zuben? Edo ¿alkandora bakarra ote zuben bezterena?”.

Un hijo del pueblo, La Justicia, 1890eko abenduaren 26an En Guipúzcoa ha muerto un hombre popularisimo, ingenioso versolari. Era José Antonio Zugasti Ishquiña, un donoso hijo del pueblo que, sin instrucción ninguna componía romances originales que eran muy celebrados

352

353

cuando los cantaba en público, improvisándolos en muchas ocasiones. Desde que hace lo menos veinte o más años, el Ayuntamiento de San Sebastián construyó (…) un modesto frontón donde lucían sus habilidades los célebres rebotistas Cashca-chri, Belarri y otros, dedicosé al oficio de corredor, y en el mismo oficio le ha sorprendido la muerte. Era de un carácter tan alegre y tenía ocurrencias tan felices que su presencia era reclamada en las fiestas populares. En Bilbao era también conocido. Su muerte ha producido en San Sebastián sentimiento general, porque gozaba de generales simpatías. • Jose Zapirain, Pello Errota eta Pedro Mari Otaño. Arrasate, 1896.

354

TXIRRISTAKAREN SAIOA GERRA AURRETIK

ETEK AZTERTZEN ZUEN Mendaro Txirristakaren saio baten kronika dakar Estampa aldizkari madrildarrak, Txirritari egindako elkarrizketa ekarriko zuen berak. J.E. Muñagorrik sinatzen du. Ezin izan da argitu sinaduraren atzetik dagoen izen osoa, baina sinadura berarekin hilabete batzuk lehenago Santa Agedako koruei buruzko erreportajea ere bazekarren aldizkari berak.

Testua polita da eta Txirristakari buruz aurki daitekeen erreferentziarik zaharrena izango da ziurrenik. Bestalde, Zazpi argazki dakartza bi orrialdeko erreportajeak50 eta bertsolaritzaren historiako lehenengoetakoak dira horietako batzuk. Indalezio Ojanguren (1887-1972) argazkilari eibartarrak ateratakoak dira guztiak, Argiako argazkilari gisa ibili ohi zenarenak. Bere lana jasotzen duen funtsean kontsulta daitekeenez Txirrita, Goiburu eta Olegario jendez inguratuta erakusten duena, esaterako, 1915ekoa da. Nabari zaio, Txirrita gaurdaino iritsi diren gainerako argazkietan baino dezente arinago zegoela ikusten baita. Pello Errotari bere etxe atarian ateratakoa ere oso zaharra da, 1916koa, eta Kepa Enbeita dotore ageri dena 1921ekoa. Deigarria da, baita ere, bertsolariak posatzen jartzen direnean, seitik hirutan, Ojangurenek ardo botila batekin jarri nahi izana. ———————————— 50. Lehenengoan Pello Errota ageri da, bere etxeko atarian; bigarrenean Juan Ignazio Odriozola Aizarna bertsolaria ikus daiteke, ardo botila baten aurrean eserita; La Unión Ilustradak zekarren bera da hirugarrena, Txirrita eta Saibururekin; Kepa Enbeitari ateratakoa da laugarrena; hurrengoan Txirrita, Goiburu eta Olegario ageri dira lurrean eserita, jendez inguraturik eta Goiburuk eskuan ardo botila duela; seigarrena Frantzes Txikiari ateratakoa da, mahaian bi lagun eta ardo botila erraldoi batekin eserita; eta azkenengoan Prantzes Txikia ageri da plaza bateko kioskoan bertsotan.

355

Las festivas improvisaciones de los ‘bersolaris’, J.E. Muñagorri, Estampa, 1931ko abenduaren 12an — ¡Buenas tardes!- exclaman varias voces de un grupo que irrumpe precipitadamente en el sidrería. —A ‘ rratsaldeon! – responden a coro los c‘ asheros’, que están dentro. El grupo de recién venidos lo integran cinco o seis jovencitas, alguna de edad respetable, y tres o cuatro muchachos pertenecientes a la colonia de veraneantes. Ellas, después de sacudirse los vestidos, empapados por la lluvia, se dedican a repasar cuidadosamente los desperfectos que la humedad ha ocasionado en el maquillaje: salen a relucir los espejitos y barras de carmín los polvos de arroz (…). El rumor de las conversaciones en e ‘ uzkera’ vuelve a poblar, después del breve silencio hecho a la llegada de los recién venidos, el ambiente de la sidrería. — ¡Ale ‘Kilimon’!, sácate e ‘ sos’ coplas ‘nuevos’ – dice uno de los que forman el grupo de c‘ asheros’. ‘Kilimón’ es un producto híbrido de músico y poeta; fabrica –como é dice- letras adaptables a las canciones de boga. Su arte de versificar es sorprendente, sobre todo por su audacia; transforma las palabras en llanas, agudas o esdrújulas, según convenga a las necesidades del verso, y nunca se detiene por sílaba más o menos. — ‘¿Y ase entiende? Pues ahí está’ –dice muy tranquilo cuando alguien le señala los defectos de su obra.

356

357

‘Kilimon’ es bajo, rechoncho y algo ‘huruaundi’. Tiene unos ojos pequeños y maliciosos, una hermosa nariz, de aletas movibles, y un bigote negro, recortado en forma de cepillo. Ante las reiteradas invitaciones de los c‘ asheros’, ‘Kilimon’ se pone de pie, encima de una silla, y exclama, con voz fuerte: — Música igual que el chiquito de Arrigorri, del ‘Caserio’. La ‘mitá’ en ‘vascuense’ y la ‘mitá’ en castellano. Y después de mirar intencionadamente a los recién venidos comienza: — Conosco unas pulanas/ Donstia onetan/ De verlas con precuensia/ Goizeko mezetan/ Con modesta mantilla/ beltza buruetan/ Con rosario y un libro/ Gañera eskuetan51. No existe hipocresía/ berak diotenez/ Oyen la Santa Misa/ Dovocio onez/ Al regresar a casa/ Batzuetan oñez/ Si les pide algún probe/ Limosnik egiñ ez. Cubren su cabellera/ sombrero ederrekin/ Adornado com plumas/ eta loriekin/ de arrugadita cara/ autsa dariela/ con el pecho escotado/ atzo zarren gala (…). Finalmente, en obsequio a la concurrencia castellana y en atención a las circunstancias políticas, se despide el conocido ‘Kilimon’ con esta última copla: A la hora de su muerte dijo el primoroso/ que el había gobernado como Dios quiso/ gravando presupuestos/ sin nuestro premiso,/ dipisil de resolver dejó el compromiso (…). Ha dejado de llover.

•

———————————— 51. Euskarazkoak itzulita datoz jatorrizkoan.

358

BERTSOLARI ELKARTEAREN ETA BERTSO ESKOLEN LEHEN ZANTZUAK 1930EKO HAMARRALDIAN

RENTSA HISTORIKOAK bertsolarien arrastoa ez ezik garaian garaiko eragileek bertsolarien inguruan irudikatu duten proiektuaren arrastoak ematen dizkigu, eta, zenbaitetan, harritu ere egiten gaituzte arrasto horiek, desgaraikoak diruditen ideiekin topo egitean. Horrela gertatzen da bertso eskolen eta bertsolarien elkarte baten beharraren ingurukoekin, esaterako. Bertso eskolak 1980ko hamarraldi hasieran hasi ziren loratzen eta gaur Bertsozale Elkartea dena hamarkada horren bigarren erdian sortu zen. Suma zitekeen bertsolaritzaren historian funtsezkoak izan diren ideia horiek lehenagotik hasiko zirela eztabaidatzen, baina sorpresa polita izan da prentsako lehen aipamenak 50 urte lehenago, gerraurreko Euzko Pizkundean topatzea. Nola ez, Aitzolen, ziklo hartako ideologo nagusiaren, testu batean, topatu da lehen aldiz ordura arte entzun gabea zen musika: Nobi-

lisimo empeño el de ‘Euskeltzaleak’, que para dignificar y ennoblecer al bertsolari se propone fundar una Sociedad para suscitar vocaciones de jovenes improvisadores grabándoles los ideales que engrandezcan su estro, para que esta nuestra poesía popular se desborde sobre la alegre campiña (…) cuajada de lores y sobre las muchedumbres vascas, iluminadas por los rayos solares de un vi-

359

goroso renacimiento (Euzkadi, 1930/V/6, ‘¿Desaparecera el bertso-

lari? (Una inquietud…)’, Ariztimuño, Jose). Bistakoa da bertsolaritzaren instrumentalizazioak gehiago kezkatzen duela transmisioak baino. Baina ‘fundar una Sociedad para suscitar vocaciones de jovenes improvisadores’ dezente gerturatzen zaio elkartearen-bertso-eskolaren ideiari. Gutxira, Lauaxeta, zerbait gehiago gerturatzen da: “Gaur bere bertzolari onak daukoguz, Bizkaikuari bakarrik nagola, ona Uriarte, Enbeita gastia, Zidorra, ‘Eulia’ eta abar. Baña bertsolari guztiokaz bazkun bat egin bihar geunkela uste dot, gure laguntasuneaz barrijak sortu daitazan (…). Gazte asko dogu orretarako yayuak diranak, baña baserriko bakartasunian ezin dira umotu. Eurekana eldu gaitezan, eta bertzolari ona ixateko bidiak erakutsi (…). Tamalez eztago bertzo zarrakaz idazti bat. Idazti orretan ikasiko leukie ze eratara antziñakuak joten eben. Eredu, ikasbide izan daitezan bertzo zarrak, len bai len liburu bat egin biarko dogu (…)” (Euzkadi, 1931/V/26, 1 or.. Azalpenak. Urkiaga, Esteban

Lauaxeta) Badago Lauaxeta baino pauso bat harago iristen denik ere. Honela, Beñat Harrigaitzek Euzkadin Pertsulari gazter izenburuarekin 1935/VII/06an argitaraturiko artikuluan Pierre Lafittek kaleraturiko Koblakarien legea lanaren berri ematen du eta bertsotarako oinarrizko ikas material gisa aurkeztu: “Pertsulari gazteak ikhas ditzala lehenik bere legeak: gerochago bertze liburu gothor batean irakhurriko ditu (…) nola aldatu diren legeak mendetik-mendera (…) pertsulariak behar du bere eginbidea ezagutu, bere ofizioa ikhasi. Gostua, jeinua baitezpadako dohainak dira segurki: ez dute ordean kalipurik asko berek ofiziale on baten egiteko. Orok eskola behar, ala bederen aprendizgo pochi bat; hos, erakhuslerik gabe, jakintasun guti”

(Euzkadi, 1935/VII/06. Pertsulari gazter,

Harrigaitz, Beñat).

360

Jose Ariztimuño Aitzol (1896-1936).

Lafitteren artikulu hori Gure Herriak argitaratu zuen 1935ean, gehigarri gisa. Harrigaitzek hainbeste famatzen duenez, bertso epailetzarako ere baliogarritzat jotzen du, lan hori da osoago ekarri nahi izan den testua: “Gure iduriko, sei kapituluño horiek laburzki emaiten dauzkute pertso ontzeko konseilu zuhur guziak, bai eta irakasten nola behar diren bertzen koblak jujatu”.

Aipatu beharko da, Pierre Lafitte (1901-1985) luhusoarra, Aintzina eta Herria aldizkarien sortzaile eta zuzendaria, 1952an euskaltzain oso izendatua, eta saiakera nahiz euskarazko fikziozko lan ugariren sortzaile, hainbat hamarkadatan Ipar Euskal Herrian euskal kulturgintzak izan zuen figura garrantzitsuenetako bat izan zela eta bertsolaritzaren alorrean ere itzal luzea izan zuela (Hernandorenak antolaturiko txapelketetan epaimahaiko eta 60ko Nagusian ere bai).

361

Koblakarien legea, Pierre Lafitte, Gure Herria, 1935 Askotan galdegin daukue zerbait lege bazenetz koblakari berrien gidatzeko, ala zerutikako dohain batek behar zituenentz nolazpait argitu, berotu eta kantarazi. Gaztetan nihuarek bilhatu izan dut liburuetan bezala pertsulari chahrren solasetan ere; eta deus argirik ezin atchemanez, kantu ederreneri lotu naiz, haietan kausituko nuela, nehun kausitzekotz, nolako helbideak hartu behar diren neurthitz onesgarri zonbaiten ontzeko. Bi hitzez erran ditake koblakari bati baitezpadako zaizkiola jeinua eta jakitatea. Jeinua, jiteak emaiten du, beraz Jainkoarenganik heldu da. Jakitatea, parte jitetik, parte ikhasetatik. Azken pundu hau baizik ez dugu hemen hunkituko: nehori ez dezakegu guk dohain berezirik eman; bainan choilki zonbait chehetasun, zonbait konseilu chume, sortzetikako dohainen azkartzeko, laguntzeko eta ahalik hobekiena baliarazteko. GEIA Koblaka hasi baino lehen, behar da geia hautatu. Ez da sekulan jiten dena jin abiatu behar, hartzen den bidea ezagutu gabe (…). Erran gabe doa erne izan behar dela ikusteko hautatu geia koblakariaren ahaleri neurtua denentz eta aditzaleen gostuari. Nork nahi ez du edozoin suiet hartzen ahal, eta, biziki ontsa onturik ere, aditzalek ez badute onhartzen, alfer lan egiten du.

362

MUGAK Geia hartuz geroz, behar da mugatu. Alde guzietarat luza baladi, jo harat, jo hunat, deus hauturik gabe, airerat eta itsurat, nehundik ere ez litake eder koblakaldea. Hoberena beraz chede edo mugen finkatzea, jakiteko nundik has, zertarik burura, eta nola antola arteko mami balios hura. Hastapenak munta handia du: harek emaiten diozkate kobleri beren abiadura, usaina eta ozentasun berezia. Gaizki abiatu den lasterkaria ez da aise heltzen (…). Azken hitzek ere hainitz erran nahi dute: ezen aditzaleen beharriek horiek dituzte hobekienik atchikitzen (…). Bazkarietan berdin, arno eta jateko bikainenak azkenik. PERTSUA (…) koblakariak pertsutan ezartzen ditu bere errannahiak. Hortako, aire bat hautatzen du sujetari asurtia. Ez dira alabainan denak edozoin gauzentzat egoki: heriotze bat ez ditake A ‘ i, ai, ai mutila-k’ duen musika jauzikari hartan jenderi konda; ez-eta chakur baten odolgiohointza ‘Lurraren pean’ delako airearekin. Bakhotchari berea (…). MINTZAIREA (…) Mintzairea gora atchiki behar du neurthizlariak (…) mintzairea garbi ukhan dezala koblakariak. Bai eta aberats. Hitz hainitz behar dira, elgarren bethekoak, gauzen erraiteko (…).

363

EDERGAILUAK (…) Bata da koblaren azken pertsuari zirtoaren eratchikitzea. Aditzalea dilindan daukazu ondar ponduraino. Aiduru dago, zertarat deramazun; eta bozkarioa jauzten zaio, bet-betan agertzen zaiolarik uste gabeko atheraldi pollita, edo ditcho irringarria. Etsenpluak kantu zahar guzietan badira: (…).

•

Pierre Lafitte (1901-1985).

364

BASARRI KUBAKO REPENTISMOAZ (1949)

1990

EKO HAMARKADAREN amaiera aldera Bertsozale Elkarteak atzerrian topa zitezkeen bertsolaritzaren gisako fenomenoetako inprobisatzaile eta adituekin harremanak egiteari ekin zion. Lan handia egin da ordutik alor horretan eta bertso munduan erabat normalizatu da bertsolaritza munduan zehar barreiaturik dagoen inprobisatzaileen familia handi batean kokatzea.

Aurretik, ordea, ez zen asko aipatzen zen kontu bat. Jantzienak zeudenek bazekiten kanpoko fenomenoen berri. Manuel Lekuonak, esaterako, bertsolaritzaren ikerketa modernoa abiarazi zuen 1930eko bere hitzaldi famatuan, Saharako Tuaregen edo galiziarren bat-bateko bertsoak aipatzen zituen52, baina oso zabaldua zegoen bertsolaritza munduan bakarra zeneko ideia. Euskal kulturaren ikur bereizgarri bezala funtzionatzen zuen bertsolariak, nahikoa ikur esentzializatua zen gainera, eta hobeto funtzionatzen zuen munduan bakarra zela esanda. Gauzak honela, prentsa historikoan bi ekarpen baino ez dira aurkitu atzerriko fenomenoen berri ematen dutenak. Lehenengoa, A. Castel delako batek 1896an bertsolari ingelesei buruz Euskal-Erria aldizkarian argitaratutakoa litzateke. Hau da dakarrena: “Nuestros famosos bersolaris no son los únicos en el mundo civilizado. Verdad es que las costumbres bascongadas tienen mucha semejanza con las de otros paises de origen tambien muy parecido”. Eta bertsolari ingelesak aipatzen ditu: (…) los celtas ingleses que viven entre el elevado Snowdon y estrecho ———————————— 52. Ik. LEKUONA, M. (1934): La Poesía Popular Vasca. Conferencia pronunciada en el V. Congreso de Estudios Vascos, celebrado en Vergara del 31 de Agosto al 8 de Septiembre de 1930, Eusko Ikaskuntza.

365

de Menai, frente a la isla de Holyead o Anglesea, en Carnaven y Bangor, a la entrada meriodional del mar de Irlanda, y celebran la fiesta Cymrygyddions o el Eisteddfod nacional, con sus juegos florales regionales, que algo conservan, en efecto de la antigua lengua, poesia y arte celta”. (Euskal-Erria, 1896

uztaila, 543 or. Bertsolaris… ingleses, A. Castel) Bigarrena, Basarrik 1949an sinatutako bi testuk osatzen dute. Herreria delako batek eskutitz bidez Kubako inprobisatzaileei buruz ekarri dizkionak argitaratzen ditu. Benetako harribitxia da, izan ere, Kubako mende hasierako repentismoaren inguruko hainbat xehetasun eskaintzen ditu: fenomenoa zenbateraino zabaldu den, zein diren garaiko inprobisatzaile garrantzitsuenak, saio baten egitura, saio baten kronika… Interesgarriak dira baita Basarrik berak erakusten duen ezagutza, atzerriko fenomenoen inguruan dokumentatu izana edo bertsolaritzarekin egiten dituen alderaketak ere.

Los repentistas, Iñaki Eizmendi ‘Basarri’, La Voz de España, 1949ko maiatzaren 29an El señor Herreria nos comunica que por Prensa y Radio Ha seguido con verdadero interés el concurso de versolaris recientemente celebrado, organizado por La Voz De Espña 53. Dicho concurso me ha hecho recordar –nos dice- algunos desafíos que presencié en Cuba entre algunos poetas populares (…). En cada bohío (bohío-caserio sencillo de campo), indefectiblemente, existe una guitarra y un trovador en ciernes, y en todas las fiestas se celebran en el campo es imprescindible la presencia de dos buenos vates.

366

———————————— 53. Aurretik aipatu den txapelketa, Basarrik La Voz de España egunkari falangistaren babesletzarekin antolatua. Gerraosteko lehen txapelketa garrantzitsua Hegoaldean.

367

(…) Añade el señor Herrería: “Cuando los trovadores templan sus guitarras –se acompañan ellos mismos- el silencio se hace absoluto. La música de acompañamiento es siempre la típica g ‘ uajira’ y la composición poética ha de ajustarse a la antigua d ‘ ecima’ española. (…) Comienzan los poetas por improvisar un saludo a los dueños de la casa y familia, saludos que se hacen extensivos a los invitados, en ocasiones personalizando. Más tarde, cada uno canta sus propios méritos y alabanzas, desprestigiando las del contrario; después se reconcilian y cada cual reconoce la valía del otro. Por último, se despiden de los concurrentes (…). He conocido personalmente a los mejores trovadores cubanos en los años 1930-35. Eran estos: El sinsonte ‘Matancero’, Martin Silveira, y Miguel Puertas Salgado. Martin y Miguel, por paradoja, hijos de inmigrantes gallegos”. A nosotros no nos ha causado extrañeza el hecho de que los mejores improvisadores fueran descendientes de gallegos. Los primeros indicios de improvisación más o menos perfecta, los hallamos en Galicia y Portugal. De las e ‘ nchoyadas’ de Galicia, dice José Pérez Ballesteros en el Cancionero popular Gallego (Flolklore Español), Madrid, 1888, Biblioteca de las Tradiciones Populares Españolas, Tomo VII-i, página 81: ‘Enchoyadas se llaman las luchas que por medio del canto de coplas improvisadas sostienen dos mozos’ (…).

368

Seguimos copiando de Herrería: “De lo que mejor recuerdo guardo es del encuentro casual que tuvieron Martín y Miguel en el bohio de don Abelardo Hernández, con motivo del bautizo de un hijo suyo. Estaba invitado Miguel, y pasó, por casualidad, por alli Martin, que se dirigía a caballo de Cruces a Pedrerillo. Con gran regocijo de los invitados fue invitado por don Abelardo. A las diez de la noche comenzaron los poetas a improvisar y eran las seis de la madrugada y continuaban improvisando; nadie se había movido de sus asientos, excepto en las innumerables veces que fuimos obsequiados a café, ron y coñac, que forzosamente se hacía un pequeño descanso (…).

Como dato curioso, Iñaki Eizmendi ‘Basarri’, La Voz de España, 1949ko maiatzaren 30ean Dice nuestro comunicante señor Herrería: “Como dato curioso le diré que conversando con Miguel Puertas Salgado me manifestó que estuvo en 1926 en la Exposición de Sevilla, cantando en el Pabellon de Cuba, regresando a su país con la insuperable cantidad de 175.000 pesetas”. ¡Dichosos los poetas populares cubanos! Estamos convencidísimos de que aquí, en el País Vasco, aun sumando las cantidades percibidas por todos los versolaris habidos en estos dos siglos, no llegarían a aproximarse, ni mucho menos, a esa cifra. Hasta el día de ayer, como quien dice, la invitación a una merienda bastaba para que nuestros bardos fueran a amenizarla.

369

Soy Miguel Puertas Salgado,/ el guajiro de las villas,/ el que siembra las semillas/ y el que maneja el arado./ Tengo mi suelo sembrado/ de muchas frutas menores/ y entre los agricultores/ tengo buenas amistades,/ y en los pueblos y ciudades/ conocen mis borradores54. Observamos en estas estrofas de los bardos cubanos, que la métrica que emplean es completamente distinta a la que utilizan los versolaris vascos (…). Volvemos a insistir, dilecto Herrería, que las décimas que emplean en Cuba, cuyo inventor fue Vicente Espinel, que por eso se conocen también por el nombre de e ‘ spinelas’, de los cuales los primeros cuatro versos son una redondilla, no nos parecen muy apropiadas para que las improvisaciones salgan perfectas. Las estimamos demasiado complicadas. No obstante, concediendo nuestro crédito a lo que nos dice en su carta, nuestra mayor satisfacción sería poder escuchar a los inspirados trovadores cubanos. ¿Se nos presentará algún día tan grata ocasión? • ———————————— 54. Herreriak bildutako pare bat bertso jasotzen ditu, hau Miguel Puertas Salgadorena.

Basarri eta Xalbador.

370

DE VEGA: EUSKARA GORROTATU BAINA BERTSOLARIAK MAITE (1953)

ERTSOLARITZARI BURUZKO prentsa historikoko testuetan murgildurik, jite guztietako pertsonaia eta ibilbideekin egin dugu topo, baina aldrebesena, ezbairik gabe Luis Antonio De Vegarena da.

Lan honetan bertan jasota gelditu den bezala, Txirrita nahikoa gazte bati buruzko testua topatu dugu lehenengo, 1920ko hamarraldian55. Eta aipatu dugu, baita ere, hamarraldi horretan bertsolariren bat tartean zuten pare bat fikzio labur ere idatzi zituela56. Gerraosteko bertsolaritza aztertzen hasi eta 1930eko hamarraldi bukaeran agertu zaigu berriro, gure harridurarako Juan Mari Torrealdairen liburu batean, euskarak gerraostean bizi izan zuen jazarpena ilustratzeko. De Vegak euskararen inguruan erakusten duen herra ez da badaezpadakoa. Honela, berak zuzentzen zuen Donostiako Semana aldizkarian errespetu faltatzat ematen du euskararen erabilera, eremu hiritarrean ematen bada: “En la utilización de los dialectos por la gente urbana hay una exaltación de la aldeanería, es algo así como pasear por el asfalto con una zamarra o limpiarse las manos en una sopera. Es decir todos los actos que las personas educadas tienen proscritos” (Torrealdai, 1982: 22)57.

Hamarkada bat lehenago La Voz egunkarian bere kronikari “(…) es día de fiesta en la anteiglesia y han bajado del monte los versolaris” ekiten zionak, euskara zuzenean mendiarekin identifikatuko du, hiritik, hots, modernitatetik, at gelditu behar duen subalternitatea ———————————— 54. Herreriak bildutako pare bat bertso jasotzen ditu, hau Miguel Puertas Salgadorena. 55. Ik. 7. Pello Errota aguretu bat eta Txirrita lirain bat. 56. Ik. 9. FIKZIOA II. 57. Ik. TORREALDAI, J.M. (1982): Euskararen zapalkuntza (1936-1939). Jakin, 24. zbkia., 5-73 or.

371

berriro markatzeko: “(…) ha de ser la ciudad quien en escuela, púlpito y bando imponga a la montaña una manera ilustre de expresarse, pues, no sería admisible más que bajo una influencia separatista y masónica, como ha ocurrido los últimos meses en Vizcaya, que fuera el monte quien pretendiera imponer a la ciudad su ruda y agria expresión (…)” (id: 22).

Izan ere, atzerapena besterik ez dakar: “(…) una parla de orígenes no esclarecidos, pero que es a nuestro idioma lo que la rueda del carro de bueyes a la hélice del avión”. (id.: 22). Eta bere desagerpena

ez litzateke galera ere: “(…) el hecho de que un día se pierdan las voces regionales, la importancia será la misma que la pérdida del taurdetano o del ilergete”

(id.: 22).

Harrigarri samarra egin zaigu bertsolaritzaz idaztetik euskara gorrotatzerako jauzi hori, baina antzekotzat har daitekeen beste kasuren bat ere tokatu zaigu bidean: ikusi dugu nola Jose Rodriguez Ramos Juan de Hernanik Txirritari egin zaion elkarrizketa bakarra eta Gernika gorriek bonbardatu zutela zioen lehen berria sinatu zituela58. De Vegaren jarrerari, ordea, gorabehera gehiago gelditzen zaizkio oraindik. Hamarkada bat pasatxo geroago, frankismo garaian, bertsolaritzaren inguruan idatzitako kronika xehe eta politenetako bat topatu diogu hurrena. Eta kronika bertsolariei bibaka bukatzen du, bera ere bertsolaria izatetik gertu ibili zela esanez. Jakin-mina piztu digu eskizofrenia horrek guztiak, eta bere biografian saltseatzen aritu gara. Eta 1957an egin zioten elkarrizketa batean bere bokazio frustratuen artean bertsolariarena aipatzen duela topatu dugu: “A Luís Antonio de Vega le hubiera gustado ser muchas cosas. Le hubiera gustado ser futbolista, o versolari; pero

(El Español, 1957/XI/03, 17 or.. ‘Luis Antonio de Vega’. Salcedo, Ernesto).

se contento con ser buen novelista (…)”

372

Bere aldrebeskeriaren azalpen aldrebes samar bat ere zirriborratu ahal izan dugu. Izan ere, gaztetan, Espainiaren Marokoko protektoratuan irakasle lanetan aritu zen (1927-1936), eta, gerora, han ezagutu zuen mundu arabiarrari buruzko eleberri anitz idatzi zuen, ikuspegi erabat kolonialista emanez59. Alegia, Sarrionandiak eginiko lotura inork baino modu gordinagoan ikusten da De Vegarengan: beretzat, literalki, behelaino artean topatutako moroak dira bertsolariak60, subalternitatearen txanponaren bi aldeak dira euskarari erakutsitako mira eta bertsolariei azalduriko mirespena61. Hiru bertsolariren arteko saioa kontatzen du ekarri dugun testuak; aurretik tabernan bazkalduz egiten duten beroketa, gero balkoitik balkoira egiten duten saioa eta, azkenik, sagardotegiko afaria. Donostiako Loiola auzoko festetan kokatzen da. Zaharrenak Jose Maria Berra Telleri-Txiki (1875-1944) errenteriarra izan behar du, De Vegak 75 urte inguru izan behar dituela eta Loiolan bizi dela esaten duen arren; bigarrenak Juan Jose Lujanbio Saiburu (18741954) errenteriarra, De Vegak aurrekoa baino gazteagoa dela esaten duen arren; eta hirugarren bertsolari gazteari buruz azpeitiarra dela eta Azpeiti deitzen diotela baino ez dakigu. Saioak testua argitaratu baino dezente lehenagokoa izan behar du Telleri-Txikik parte hartutakoa denez, eta gerra nahiz gerraosteko isilaldia tartean direlarik, ez da oso garbi gelditzen noiz izan daitekeen eta nor azpeitiar hori; Akilino Izagirre Zepai (1906-1971), agian. Hiruzpalau hamarkada lehenagoko “Han bajado los versolaris” hartan bezala eskaintzen dituen datuak dantzari samarrak dira, ikusi berria baino saioa oroitzapen urrun bat denaren seinale. Badute ———————————— 58. Ik. 6. TXIRRITARI (1936). 59. “Vega inventa un Marruecos inexistente (…) Imaginado porque la convivencia subordinada sin conflictos no era verdadera, porque el paternalismo colonialista del autor no era justo y porque la autoridad moral de la civilización española sólo se sostenía por la fuerza del poder impuesto. El autor es aficionado al folklore árabe, a la vida perdida de los aduares remotos y los oasis inencontrables (…)”. Antonio M. Carrascoren ‘Novela colonial hispanoafricana’ blogetik hartua. http://novela-colonial-hispanoafricana.blogspot.com/ 60. Ik. SARRIONANDIA, J. (2012): Moroak gara behelaino artean?. Iruña: Pamiela. 61. Badirudi urteen joanarekin bigarrena gailendu zitzaiola, 1937an Semanan aldarrikaturiko ehorzketaz damutzeraino: “Años más tarde, en 1962, tal como recoge Jose Maria Torrealday en su tesis doctoral sobre la censura franquista, Luis Antonio de Vega rectifica sus exabruptos reconociendo que ‘si el euzkera llega a ser raído de la tierra, la Humanidad valdrá un poco menos, porque habrá perdido el que probablemente es el único idioma poético del mundo’” (Sanchez Erauskin, 1994: 74).

373

antzekotasun gehiago ere bi testuek: hiru bertsolari ageri dira bietan, hiru adin tarte ezberdinetakoak, testu luzeak dira biak, ukitu literario bat ematen die eta deskribapenetan gustura luzatzen da kazetaria, antzeko irudiak erabiltzen ditu bi testuetan… Badirudi gaztetako testua berreskuratu nahi izan zuela De Vegak Tres colegas honekin.

Tres colegas: Tellerichiqui, Zaiburu y Azpeitia, Luis Antonio De Vega, Vida Vasca, 1953, 30. zkia (…) Tellerichiqui, Zaiburu y Azpeitia son tres colegas mios: tres versolaris. Por esto fué por lo que uní mi porrón a los suyos en la mañana de la fiesta de San Ignacio de Loyola. (…) Tellerichiqui es, probablemente, el decano de los bardos rurales de todo el país vascongado de una y otra margen del lírico Bidasoa. Tiene setenta y un años y como hace más de cuarenta que se afincó en Loyola, en el barrio se le considera como una especie de gloria local. Larga nariz y colorado rostro. La mano, todavía firme para elevar la redoma aldeana que contiene el vino oscuro. Zaiburu ha llegado de Renteria, de uno de los pocos caserios que quedan en la villa industrial. Es un veterano también en la profesión de versolari. Rezuma socarronería y su verso está salpicado de alusiones alegres a las muchachas para las que siempre tiene una frase donosa y un epigrama punzante como el aquijón de una avispa. Se adivina su felicidad de hallarse con la gente que prefiere y en el ambiente que le es más grato. Pri-

374

mero será el contender con los otros versolaris. Durante la pugna, en la que de balcón octosílavos aguzará su ingenio y no resultará facil vencerle. Pero luego, ante las largas mesas donde aparecén las fuentes de coloradas alubias de Tolosa, las cazuelas de merluza y los orondos y dorados pollos que preceden a las natillas con suspiros de monja (…) su derrota como Pantagruel es punto menos que imposible. Azpeitia es un rapsoda joven. De los tres el único que ha introducido en su indumentaria cierto atuendo urbano: zapato en lugar de la negra alpargata y americana en vez de la blusa de amplios vuelos (…) aunque mozo todavía, no podía considerársele un novel en la profesión. El verso se le ha cuajado en lizas duras con otros aedas montañeses (…). — ¿Os pagan bien?-les pregunté. — Diez duros a cada uno. — No es mucho-comenté. — ¡Bah!… El estipendio no era lo más importante (…). En la tercera ronda de versos, a Tellerichiqui y a Zaiburu les quedaban pocas cosas que hacer como no fuese reconocer la superioridad de su contrincante. El hombre que había conseguido unas honrosísimas tablas con Franchesa iba a terminar su vida de versolari con un Waterloo poético ante sus convecinos. El renteriano veia mellarse las afiladas puntas de sus triquiñuelas en la maestría de su contrincante.

375

Jose Maria Berra Telaetxipi edo Telleritxiki (1875-1944).

Luis Antonio de Vega (1900-1977).

Juan Jose Lujanbio Saiburu (1874-1954). Txirritarekin Eibarren 1930ean.

376

Cuando ya la pugna estaba decidida a favor del azpeitiano, éste, hábilmente hizo más débil su ataque, menos graciosas e intencionadas las respuestas, sobre todo las que dirigía a Tellerichiqui, cuyos catorce lustros se animaban (…). Sin que se notara el tongo, permitió que el veterano se apuntara algo parecido a una victoría por puntos. A Zaiburu le consintió un empate (…). ¡Este Azpeitia es un hombre de bien! ¡Un caballero de la Tabla Redonda de la poesía rural! Los versolaris bajaron a la calle. Sobre los hombros de Tellerichiqui cayó una lluvia de palmadas amistosas. — ¡Mejor que hace treinta años! ¡Más maduro! -comentaba un viejo loyolés. Yo salí al encuentro de Azpeitia y le estreché la mano: — Ondo, mútil, ondo (Bien, muchacho, bien). — Escarrik, guisona (Gracias, hombre). Y nada más. Ni la menor alusión a que si lo hubiera querido la victoria habría sido suya; ni un ademán, ni un gesto (…). Sesenta varones en las largas mesas. Todos en mangas de camisa. Corría en abundancia el vino de Navarra, el vino espeso y macho de Losarcos, de Tudela. Cantabamos todos: Goico mendian edurra dago (La cumbre del monte está nevada). Lo cierto era que hacía más calor que en el Sahara (…). Zaiburu, Tellerichiqui y Azpeitia: De nosotros cuatro, vosotros tres habeís elegido el mejor camino: beber, can-

377

tar, bailar, ir de una parte a otra con el corazón lleno de versos y en la garganta un nido de canciones. Por vosoel porrón (…). ¡Aúpa, Zaiburu! ¡Aúpa, Tellerichiqui! Y, sobre todo, ¡aúpa el caballero Azpeitia!… ¡Aurrera! ¡Aurrera beti!. •

378

Aquilino Izagirre Zepai (1906-1971) . Txapel eta Zepai Elgoibarren 1925ean. Iturria: XDZ.

tros y por mí, que pude ser también un versolari, levanto

REKONDO, TOREATZAILE BERTSOLARIA (1958)

UTXIEN ESPERO daitekeen testuak eskaini ahal digu bertsolariren bati buruzko arrastoren bat. ABC madrildarraren zezenketa kroniketan, esaterako, topatu ahal izan da perla solte horietako bat. Antonio Díaz-Cabañetek 1958an sinatutako bi testutan Jose Mari Recondo Rementeria toreatzaile donostiarraren bi zezenketa kontatzen dira, eta bietan Recondo bertsotan batbatean ongi moldatzen zela azpimarratzen da. Deigarria da zezenketa kroniken jargoiari berezkoak zaizkion molinete, descabello, naturales regulares, manoletinas eta gisakoak versolari edo zorcico modukoekin ezkontzea, edo egileak euskaraz ez jakitearen pena aitortu eta Iparragirre aipatzea. Bestalde, aitortu beharra dago kronikariak baduela nahikoa ‘arte’ eskatu dioten espazioa edozein konturekin betetzeko. Harribitxiak ez dakigu, baina bitxiak behintzat badira bi testuak.

Sexta Corrida/Tarde tristona, Antonio Díaz-Cabañete, ABC, 1958ko abuztuaren 17an El sol no se ha dignado a asomarse a San Sebastián. Mucha y no muy buena literatura se ha hecho en torno de los toros y el sol. Indudablemente, los rayos solares son indispensables en una corrida (…) me parece que ni “Chicuelo” ni Antonio Bienvenida hubieran modificado

379

su trabajo envueltos en dorados destellos (…). Ir a los toros con gabardina y con paraguas una tarde de verano es de las cosas más molestas que hay. ¿Qué hace uno con el paraguas? ¿Dónde lo coloca? Es como un pasmarote que nos incordia sin parar. La gabardina podemos utilizarla de almohadilla, pero ¿y si se arruga demasiado? Y algunos la tienen sobre las piernas y es como si estuvieran sudando un catarro (…). Las personas que van a los toros con paraguas y gabardina están de mal humor. En cuanto se escurre un torero y le están chillando (…). El toro cumplía con su deber. El torero con el suyo. Al toro no le digo nada, pero al torero me veo en la necesidad de decirle que torear no es dar unos capotazos para salir del paso, que torear es un arte. Y Antonio Bienvenida puede contestarme: “De acuerdo, pero no olvide que el arte necesita de la inspiración, y yo, con esta tarde tan tristona, no me siento inspirado. Más lo lamento yo”. (…). Antonio Bienvenida es un torero muy fino. Su finura pudo apreciarse en sus dos faenas. En ninguna hizo una cosa fea. En ninguna se descompuso. En ninguna se arrimó al toro (…). Me permito rogarle, padrecito Febo, que cuando toree Antonio Bienvenida vaya usted a verle, a ver si consiste en eso su apatía. En cambio, a José María Recondo le tuvo sin cuidado que anduviera usted oculto por las nubes. Dos orejas cortó. Una a cada uno de sus toros. Estuvo tan decidido como en la corrida anterior, pero mucho más reposado. Le tocó un toro noble, suave y bravo, y Recondo lo aprovechó a su modo. Recondo es un torero modesto, que torea poco. No vamos, pues, a exigirle exquisiteces. Puso

380

a contribución su valor y su voluntad, y a ese gran toro, al segundo, le sacó algunos lances con el capote, algunos pases con la derecha bastante compuestitos. Sus paisanos le alentaban y Recondo se crecía y prodigó vueltas y molinetes que no fueron peores que los que ejecutan

381

Jose Maria Recondo (1931-2006).

382

con la misma abundancia matadores de tronío (…). Al segundo le propinó media estocada y un descabello. En el quinto, Recondo volvió a tirar de vueltas, de pases de espalda, de manoletinas, entre el entusiasmo general. Un pinchazo y media estocada. ¡Pues no hemos salido mal de la Semana Grande, eh, señor Recondo! (…). Me dicen que es usted un buen ‘versolari’ que improvisa versos en su nativo idioma vasco con gran facilidad y galanura. Dedique una poesía a D. Salvador Guardiola, que le envió a usted un gran toro con el que usted, ‘versolari’ y torero, construyó un poemita, si falto de cualidades artísticas, sobrado de emoción humana, de la humana emoción de un hombre que se juega la piel con buen talante y ánimo esforzado.

Media Corrida muy a ‘ pañada’, Antonio Díaz-Cabañete, ABC, 1958ko irailaren 9an Buen tiempo de toros los finales del verano, cuando el sol ya va para abajo y los días son más cortos y las corridas empiezan más temprano! Porque lo bueno es irse desde la sobremesa a la plaza, con el cigarro puro mediado y el ánimo aún eufórico por las calorías alimenticias (…). José Maria Recondo ha refrendado en Madrid sus grandes éxitos en dos corridas de la semana grande de San Sebastián. El bravo versolari cortó la oreja del tercero y la cortó muy a ley por una faena breve y valerosa, compuesta de dos naturales regulares, dos francamente su-

383

periores, dos buenos con la derecha, más otra tanda con la izquierda en la que predominaros los ejecutados con mando y suavidad, quizá con el defecto de la mano demasiado alta. Finalizó la faena con unas vueltas de rodilla en tierra que le resultaron que ni pintadas. ¡Hasta a mí me gustaron! No les digo a ustedes más. Y Recondo entró a matar con fe y el toro murió de una estocada. ¡Cuánto siento no saber vascuence para dedicarle a Recondo un párrafo en la lengua de su gran colega Iparraguirre, el de los zorcicos inmortales! (…) de pronto, Pedrosa arma la muleta para las manoletinas. Un ¡ah! Prolongado de desilusión se extendió por los tendidos. “¡A torear! ¡A torear!”, clamaban claras voces. ¡Oh, sí, machaquemos, machaquemos, que el público no es de hierro, que es de pasta flora y lo que necesita es orientación! Pedrosa no abandonó su propósito y dio dos manoletinas, y luego cortó una carrera del toro con un magnifico ayudado por bajo. ¡Ahí, ahí está la verdad! Mató de una estocada, un pinchazo y dos descabellos, oyendo una ovación (…). •

384

PATXI TELLATUREN DEBUTA. ALBAZETEKO BERTSOLARIA!

ON MAIAK 1997ko Nagusiko final hartan azken agurrean “Ama Extremadura/ aita Zamoratik/ abuela ta abuelo/ haien aurretik” hura abestu zuenean distira gogoangarria egin zuen etorkinen semea den bertsolariaren irudiak. Geroztik, euskal jatorrikoak ez diren abizenak hainbatetan ikusi izan dira taulatu gainean, herrialdeetako txapelak irabazten, besteak beste. Bide hau ireki zuena Paco Tejados izan zen, etorkinen semea ez, baizik eta etorkina. 1960ko hamarraldi hasieran izan zen, garai hartan ez ziren oraindik bertso eskolak loratu eta bertsolariaren irudikapen esentzializatua zen nagusi, bertsolariak euskal baserriaren seme naturaltzat hartzen zituen gehiengoak. Gauzak honela, harridura sortu zuen euskara ikasi eta bat-batean errimatzera animatu zen Albazeteko gazte hark. Eta bertsolari gisa plaza asko egin ez bazuen ere gai-jartzaile gisa dezenteko ibilbidea egin zuen gerora. Bere debutaren berri ematen duen testua ekarri nahi izan da azken harribitxi gisa. Bertan, epe ertainera bertsolaritzaren eguneratzea ekarriko zuen Bigarren Euskal Pizkundearen lehen inar batzuk suma daitezke, garai hartako testuen sepia tonu hori oraindik mantentzen den arren. Egileak saio hartan bertsolaria aurkezteko egin zuen txistea izen artistiko gisa geldituko zitzaion bertsolariari.

385

Un bersolari de Albacete, Iñaki Linazasoro, La Voz de España, 1963ko azaroaren 6an Hace pocos días, la juventud de Lazcano tuvo la atención de invitarme para colaborar en un festival artístico-musical (así decia el programa) en el atrio parroquial (…). Por el pequeño escenario de Lazcano desfilo el coro local ‘Eguzki’, acordeonistas, mago de la armónica, un cantante melódico acompañado de su guitarra llorona y bertsolaris (…). Lizaso y Lazkao chiqui, veteranos. Xavier Muruamendiaraz y Paco Tejados, noveles (…). En la primera parte del festival actuaron los consagrados en un apasionado ‘musa a musa’ (permitaseme el simil). Al final de la velada les proporcioné puntos, pies forzados, salutaciones u oficios a los cuatro vates, que hicieron las delicias del público, siendo largamente aplaudidos. Pero uno del cuarteto me produjo gracia, entusiasmo y tema para un artículo. Paco Tejados Herrero, e‘ l Bersolari de Albacete’ (…). — ¡Un bersolari… de Albacete? ¡Pah! ¡Bah! No me venga con cuentos –fue la brusca interrupción de un amigo al que contaba el insólito caso del joven de Lezuza. La noticia dada en términos telegráficos tiene visos inverosimiles y hasta de contrasentido. ¡Un bersolari de Albacete! A mis lectores también les sorprendera la noticia (…).62 Si amigos, Paco Tejados, un albaceteño morenito, peinado a raya, de blanca y completa dentadura, bien ‘plan-

386

tao’, debuto como bersolari en el referido festival, ante la admiración de su pueblo de adopción y la emoción de sus padres que ya entienden la milenaria lengua, aunque no la hablan todavía. Al termino de la fiesta, estos felicitaban a su ‘Paquiyo’ con el tonillo cantarín de su tierra y un suave c‘ e-ceo’ que contrastaba graciosamente con el ‘se-seo’ de su hijo. Hace nueve años, la familia Tejados emigro a las A ‘ méricas del Norte’ (léase Guipuzcoa), afincandose en el apartado barrio de Ataun-Aya. A Paco, el mayor de los cuatro vástagos, le colocaron de ‘morroi’ en el caserio ‘Iberondo’ de la localidad, donde aprendió el euskera en ocho meses. Chaval todavía, por las fiestas del lugar escuchó por vez primera la actuación de los bertsolaris, gustándole tanto que desde entonces apuntaba todos los versos oidos. En estos últimos cinco años de residencia en el grupo de viviendas San Ignacio, de Lazcano, nuestro protagonista se va perfeccionando, alternando el diálogo con la lectura en rima y prosa. Añadamos la influyente amistad del novel con José Miguel Iztueta, el sagaz Lazkao-chiki63, todo lo cual

———————————— 62. Albisteak bai izan zuen oihartzuna eta beste zenbait testu eskaini zitzaizkion. Esaterako, Basarrik, handik gutxira Zeruko Argian bertso eta guzti: “Zu Albacete’n jaioko ziñan/ orain emen bizi zera,/ Jaunak bialdu zaitu, seguru/ lezio bat ematera./ Iñola ere guk etzaitugu/ utziko alde batera./ Ongi etorri, Paco Tejados,/ bertsolarien artera”. (1963/XI/17. Zeruko Argia. ‘Albazeteko bertsolaria’. Eizmendi, Iñaki Basarri). 63. 45 urte geroago aldizkari honetarako elkarrizketatu zuen Josu Martinezek, eta Tejadosek honela gogoratzen zuen Lazkao Txiki ezagutu zuenekoa: “(…) Hamaseiren bat urte izango nituen nik, eta lan egiten nuen tokiaren ondoan egiten zuen lan hark. Bada, beste baten bila gerturatu nintzen bere lantokira, zigarroa eskuan, eta Lazkao Txiki hizkietan hasi zitzaidan ‘Hombre, hi haiz Albacetekoa…’. Orduan nik sua eskatu nion eta hark, labe ondoan zegoela, ‘motel, hemen sua eskatzea zubian ordua galdetzea bezala dek’ erantzun zidan. Gero konturatu nintzen, jakina, zubian erloju erraldoia betebetean ikusten zela (…) horrelakoa zen, bizia, berezia. Beti zuen erantzunen bat; beti denari buelta emateko gaitasuna. Geroztik harreman handia izan nuen harekin”. Ik. MARTINEZ, J. (2008): Patxi Tellatu: “Albacetetik etorri berritan, lehen aldiz entzun nuenetik txunditu ninduen bertsoak”. Bertsolari, 70 zk., 60-77 or.

387

ha repercutido en la madurez artística del simpático muchacho que con dieciocho años tiene escrita su vida en una docena de sonetos vascos y ha dado el paso más dificil: subir al tablado. (…) En su primer recital yo le presenté por ‘Pachi Tellatu’, y sin animo de vanaglorias, es posible que la simple traducción literal tenga su enjundia y sirva de bautismo de fuego al nuevo bersolari (…). Magnífica lección la que ofrece el bersolari de Albacete a muchos que presumen de ocho apellidos vascos, tener hijos cae se llaman Yosu y Mirentxu, saludar en la calle con un enardecido ¡agur! y haber olvidado indolentemente la lengua de sus antepasados. Estupenda enseñanza para todos y todas los que acaban de bajar del caserio, huelen todavía a helecho y no sé por qué maldito snobismo parecen desdeñar el entrañable idioma materno. No quiero decir nada de esas madres lerdas que privan a sus niños hasta de las más dulces baladas (…). Dejémonos de complejos a estas alturas y no olvidemos el vascuence si nos preciamos hijos de la Nobilisima Vardulia, porque en definitiva –como dijo Unamuno- “el ser vasco es ser dos veces español”. • • • •

388

Paco Tejados.

389

390

391

392