Bertsolari aldizkaria - 29. zenbakia

vinar i Manar—-ImJi Diego García

EUSKALTEGIA ERDARAK EGITEN DU GUREGAN ARGIA BAKARRA IZATEKO NABARMENEGIA. EGUZKIA HOR DUZU HORI DA EGIA, BILA EZAZU GUREKIN ZURE ILARGIA. JON SARASUA

Konstituzio Plaza 5, 2.a. DONOSTIA. Tel. 42 49 10

BERTSOLARITZAK KANPORA DUEN Aldizkari honek Eusko Jaurlaritzaren diru laguntza jasotzen du.

Aldizkari honek Gipuzkoako Foru Aldundiaren diru laguntza jasotzen du.

PROIEKZIOA OSO M U R R I T Z A DA.

Abenduko finalean lehen aldiz kanpoko nahiz bertako erdaldun adituak izan geni tuen, aldi bereko itzulpena tarteko, Anoetako Belodromoan.

Beren inpresioak eskatu genizkien.

Hizkuntzaren muga harresi bada ere, saioa zorrotz jarraitu zutela ohar gaitezke eta ateaz kanpotik begiratuta ere, barrutik adina ikusi ote zuten susmoa utzi digute.

Jon Maiak Urretxun pasatu zuen haurtzaroa. Bere «abuela», María Luisa Valderrama, Zumarragako Etxeberri auzoan bizi da.

Biak elkarrekin ikusten ditugu argazkian, auzo horretatik Urretxuko plazara bidean.

Lehenbiziko aldiz kanpoko adituak gonbidatu ditu Bertsozale Elkarteak Anoetako finalera. Atzean zutik Galizia eta Mallorcako ordezkariak, Domingo Blanco eta Felip Munar i Munar, eta eserita Elena Llamas eta Maximiano Trapero.

?

Oso kanpotik segitzen du Maiaren amonak, Maria Luisa Valderramak, bertsolaritza, baina han egon zen telebistaren aurrean Anoetako finala jokatu zenean, zer gerta ere. Dena den, ba ornen zekien txapela ez zuela Jonek jantziko.

A isialdian-

Osasunean Kuíturan.

m KUTXAREN IRABAZIAK

NONAHI

DIRÁ AGERI.

•

kutxa

Z u r e diruaren balio erantsia.

U D A B E R R I A

1 9 9

BERTSOLARI. DITATZAILEA: Bertsozaleak Kultur Elkartea. Madrid ibil. 6- 20011- DONOSTIA. Tf: 943-471142 KOORDINATZAILEA: Joxean Agirre.

ERREDAKZIO KONTSEII.UA: Laxaro Azkune, Andoni Egafta, Joxerra Garzia, Santi Jaka, Aitor González Kintana, Kristina Mardaraz, Jon Sarasua, Joxerra Bilbao, Izaskun Ellakuriaga, Josu Goikoetxea eta Antxoka Agirre.

Euskara zuzentzailea: Xalbador Garmendia.

ZERNBAKI HONETAKO DISEEMUA : T x e m a Garzia.

INPRIMAKETA: Gráficas Lizarra.

A ABUELA <^NBASÜIábuBf GIRA 16 26 36 40 46 52 58 62 68 74

Maxímiano Trapero Elena Llamas Domingo Blanco Felip Munar i Munar Ramón Zallo Diego García Pedro Barea Txirrita ordenadoretik kantari Kolonbiako trobatzaileak B e r t s o paperak

Nr,

>

s

i

aria Luisa Valderrama (Maiaren amona): «Elkarrekin teman hasten direnean gaztetako korroak gogoratzen dizkidate».

Edadekoa da. 83 urte beteko ditu aurki, baina izugarri guapa dago eta batez ere ingurukoei ere kutsatzeko moduko bizipoza du.

Adarra jotzen hasten denean edo bromatan gezurrak kontatzen, gazteen mailan jartzen da. Gazte askok baino gaztetasun gehiago duela esan daiteke. Hori bai, tarteka, kexatzeko eskubidea duela adierazteko edo: «!Ay¡ Si me hubiera nacido unos años más tarde, con la de cosas que hay ahora», esaten du. Senarra orain 9 urte hil zitzaion. Bakarrik bizi da, Zumarragako Etxeberri auzoan, goitik behera berritu duen apartamendu polit batean eta alaba bizi den etxetik gertu. Baina ez du bakardaderik. Oin bat kalean jartzea nahikoa du adiskideak aurkitzeko. Ñola gazteek hala zaharrek agur egin eta gerarazi egiten dute eta Anoetako fínalaz geroztik bere ilobaz galdegiten diote. > » » » Testua eta argazkiak: Joxean A G I R R E

1998 UDABERRIA

[ 0

Imonarik ezagutu ez dugunoi horrelako amona bat edukitzea gustatuko zitzaigun. Baikortasunaren pertsonifikazioa da, adarjotzailea, festazalea, kontalari ona. Akats handi bat du: bere adinekoekin aspertu egiten da. «Beren gaixotasunaz bakarrik dakite hitz egiten. Jakina, baditut neure adineko lagunak, baina mundu guztiarekin konpontzen naiz.... lagun», esaten digu.

Etxeberri auzoan duen etxe berritua erakutsi ondoren, Urretxuko plazara abiatzen gara oinez. «Kotxean? Nik ez dut hemendik plazara joateko kotxe beharrik. Gainera, hórrela, herriko obrak erakutsiko dizkizuet», esaten du.

Bidean parean tokatzen zaizkion guztiei esaten die zerbait. Harro doa bere iloba Joni besotik helduta. Gehienek ezagutzen dute telebistan ikusita.

Ba al zenuen Jonek txapela jantziko zuen itxaropenik?

Askok esaten zidaten irabaziko zuela, badakizu, iloba nuelako, baina nik banekien ez zuela irabaziko. Finalaurrekoan ikusi nuen hori.

Txapeldunarekin batean kantatu zuen, ez dakit izenik, buruan ilerik ez duen hori, buruan ez du ilerik, baina ez du tontotik ilerik ere.

Nik banekien horrek irabaziko zuela.

Kontua da nik ezin dúdala zer esaten duten ulertu. Inoiz beste ilobaren batekin egon naiz telebistari begira eta itzuli izan dit zerbait zer esaten duten. Baina finaleko egunean bakar-bakarrik egon nintzen. ^ ^ ^ K n v g Inpresio handia egin zidan hango jendetzak, baina besBidean parean tokatzen zaizkion guztiei esaten tela oso astuna iaiditzen zait, gaia jarri eta kantatu, gaia ja- He zerbait. Harro doa bere iloba Joni besotik rri eta kantatu. Oso zozoak helduta, guztiek ezagutzen baitute. dirá. Flamenko kantari on batek hildakoak ere piztu

1998 UDABERRIA [JJ

egiten ditu. Bertsolari hauek berriz...Hori bai, elkarrekin teman hasten direnean, gaztetako korroak gogoratzen dizkit.

Zer dirá gaztetako korro horiek?

Ni Cabeza del Buey herrian jaio nintzen. Badajozko probintzia da, baina Kordobako mugatik hurbil dago. Beraz, ni, extremeña izanik ere erdi andaluza naiz eta han, udan bereziki, kale bakoitzean egiten ziren korroak gauero.

Mutilak beren gitarrekin jaisten ziren eta neska-mutilak egoten ziren eta elkarri koplak kantatzen zizkioten.

Senarra ere kantaria omen zenuen. Nola ezagutu zenuen?

Kantaria, kantaria ez zen. Asko kantatzen zuen eta gitarra jotzen zuen, jo baino gehiago tenplatu, gitana jotzen baino denbora gehiago pasatzen baitzuen gitarra tenplatzen. Alberto Pedro Ismael Señen Soria zen. Hemen denek abizenez deitzen zioten. Eta Señen hori izena da. Bere familian beti egon da Señen izenekoren bat. Nik gerran ezagutu nuen.

Errepublikanoek ñire herriko juezaren etxean irrati bat zeukaten eta hará destinatu zuten gero ñire senarra ¡zango zena. Nik josi egiten nuen. Ñire herriko neska gehienek josten zuten orduan, baikoitzak bere espezialitatean: batak gizonezkoen arropa, besteak haurrena eta nik emakumezkoen arropa josten nuen.

Juezaren alabak soineko berria nahi zuela eta joaten nintzen ni juezaren etxera, eta han egin genuen topo. Etxera laguntzen hasi zitzaidan eta oso azkar ezkondu ginen, gerra bukatzeko Asko kantatzen zuen eta gitarra jotzen zuen, jo zegoela. Nik 18 edo 19 urte izango nituen. Ezkondu ginebaino gehiago tenplatu, gitarra jotzen baino larik, Toledoko Ajofri izenedenbora gehiago pasatzen baitzuen gitarra ko herri batera destinatu zituzten. Frentea han zegoela tenplatzen. eta, herriko neska talde bat hará Joan ginen, batzuk ezkonduta eta besteak ezkongai, senarren edo senargaien atzetik. Ezkondu, noski, zibilez egin ginen, Cabeza del Buey herrian apaizik ez baitzegoen; ihes egingo zuen edo garbitu egingo zuten, ez dakit. Kontua da gerra bukatu eta Albaceteko Chinchillan bukatu genuela bizitzen, bizitzen edo... senarrak urte asko

1998 UDABERRIA

[ 2

1998 UDABERRIA [ J ]

m

1998 UDABERRIA [ J J

zen nire senarra kantari ikusten zuenean, baina poztu ere bai. Badakizu, Jonek euskaraz oso ondo hitz egiten zuen eta nire senarra oso harro sentitzen zen horrekin ere. Mundu guztiari frogatu nahi izaten zion bere ilobak euskaraz oso ondo egiten zuela eta ezagunen aurrean eta, esaten zion: «Jon, habíale un poco en vasco» (Jonek gogoratzen dio amonari aitonak ñola kantatzen zuen euskaraz). Nire senarrak, jakina, ez zekien euskaraz. Nik ere berrogei uite egin ditut hemen, baina ez dut hitzik ikasi. Seme-alabek bai, gehiago edo gutxiago hitz egiten dute, baina guk ez, baina senarrak batzuetan, hemengo baserritarrei eta hórrela, euskaraz kantatzen zien, berak asmatutako euskaran noski, halako hizkuntza xelebre batean.

Orain déla 9 urte hil zen.

Berrogeita hamarkada bukaeran edo berrogeita hamarrekoaren hasieran etorri ginen, lehenik iloba bat eta gero nire senarra eta ondoren alaba zaharrenarekin neu. egin baitzituen Chinchillako penalean.

Nire senarra izatez Albacetekoa zen, Villaverde Guadalimar herrikoa, Guadalimar ibaia jaiotzen den lekukoa, baina paraje horiek nirea baino askoz atzeratuagoak dirá. Hor bai, gaztetan etxez etxe ibiltzen ornen ziren gitarrarekin kantiian.

Noiz etorri zineten Zumarragara?

Berrogeiko hamarkadaren bukaeran edo berrogeita hamarrekoaren hasieran, ez dakit, poliki-poliki etoni baikinen, lelienik iloba bat, gero nire senarra eta, ondoren, nire alaba zaharrenarekin neu. Hemendik autobusak joaten ziren enpresetatik langile bila eta hórrela etorri ziren lehenbizikoak eta, ondoren, horien familiakoak. Nire senarra Irimo fabrikara etorri zen eta hortxe egin zituen jubilatu arteko urteak.

Oso ezaguna zen Zumarraga osoan. Oso gizon atsegina zen, alaia, umore onekoa. Hemen inguaian dagoen taberna hatera arrimatzea nahikoa izaten zuen sekulako ongi etorria emateko atean bertan. Jendarteko gizona zen. Hórrela, taiteka birao batzuk boteaz hitz egitea gustatzen zitzaion. Etxean, esate baterako, ¡gande goizetan eta hórrela, seme-alabak txikiak zirenean, denak ohean berarekin sartu eta gitarra jotzea gustatzen zitzaion eta kantuan egitea.

Orain non gordetzen duzue harén gitarra fama tua?

Parisen dagoela usté dut. Seme bat kanpoan dut errer'uxiaturik eta harén etxean dagoela usté dut.

Zein ilobak jaso du aitonaren heredentzia?

Jonen anaia gazteak, Egoitzek; gitarra jotzen du rock talde batean etak, beste iloba batek ere bai, Harkaitzek ere. Baina horrek ez du zerikusirik aitonak egiten zuenarekin. Jonek beharbada? Cure gazte denboran kantatzen zituzten kopletatik hauenetara ez da alde handirik egongo, baina nik ezin nezake horretaz ezer esan, Umorean, kanpoan bizi den semeak heredatu zuen asko aitonarengandik eta hauek ere pentsatzen dut zerbait jasoko zutela.»

Zer harreman zuen senarrak Jonekin?

Guk hiru alaba eta bi seme izan ditugu eta Jon izan da inguru honenta genituen iloben anean zaharrena. Hauek lehen hemen, Urretxun. bizi ziren eta harreman estua izan zuten elkarrekin. Jon txikitan lotsatia edo gutxienez isil samarra zen eta harritu egiten

1998 UDABERRIA

[^

braz bakarrik ezagutzen nuen, dezima delakoari buroju liburua, gaztelaniaz inprobisatzen duten mundu zabaleko trobadoreen topaketei buruzko txostenak...eta obrarengatik bakarrik ere aitortua nion maixu titulua.

Gero, Andoni Ega単a eta Koldo Tapia Mexikotik, dezimisten arteko kongresutik, ekarri zuten informazioak areagotu baizik ez zidan egin Trapero katedradunarekiko miresmena: kongresu hartan ez ornen zen, ahozkotasunaren azterketari dagokionez, Traperoren oin zolara iristen zenik inortxo ere.

Azkenik, iazko abenduan, iritsi zen irakasle miretsia aurrez aurre ezagutzeko aukera, txapelketako azken saioa ikusteko aitzakian ahozkotasunari buruzko jardunaldi batzuk antolatu genituelako Bilbon. Aitortu behar dut beldur apur bat ere banuela, distantziatik

aximiano

linean sartuxe, ihar eta patxadatsuarena izan da harekiko leh. ikustaldiak utzi zidana. Harremanean sakondu ahala, beldur guztiak ezereztu egin zitzaizkidan. Gaur egun hain modako diren asko-jakile, berbalapiko, datu-iturri hutsen parean, antigualeko jakintsu bat deskubritu nuen, datuak diskurtsoaren zentzuaren morróntzan darabiltzana, bere jakintza alorretik kanpo ere jakinduria zabalekoa, eta, batez ere, hiztun ezinago dotorea, solaskide aparta, ahozkotasunan buruzko bere jakinduria teorikoa ongi beretua duen ~

Testua: Joxerra Garzia Argazkiak: Aitor González Kintana

Trapero.«Desprecian cuanto

desconocen».

ERTSOLARI aldizkarirako elkarrizketa hau telefonoz egin dugu, eta, ohiko protokoloen ondoren, gurera eglniko bisitaldian aurkitu zuenaren balorazio orokorra eskatu nion.

M.T. Bi kontuk harritn ninduten bereziki. Lehenik, bertsolaritzak euskal gizartean dituen erroen sakon-zabalak. Horrek harritu ninduen gehien, ez bainuen imajinatu ere egiten horrelakorik izan zitekeenik. Egia da irakurria eta entzuna nuela, baina ikusi nuenak marka guztiak hausten zituen.

Higarrenik, —eta ordenak ez du esan nahi garrantzia eskasagokoa denik—, bertsogintza bera zuzenean ezagutzeko aukera izan zen. Lehendik ere ezagutzen nuen apur bat, Koldo Tapia eta Andoni Egañarekin egon bainintzen Mexikon, baina, jakina, oso ezagutza azalekoa zen nirea. Orain ikusi dudanak, bai Bilboko jardunaldi teorikoetan, bai txapelketako finalean, lehendik irakurri eta are imajinatzen nuen guztia gainditzen du.

Txapelketako finala aldi bereko itzulpenaren laguntzaz jarraitu behar izan zuenez, ñire barridura azaltzen diot, eta nire zalantza, ea modu horretan, jatorrizko hizkuntza ulertu gabe ba ote dagoen bertsogintzaren nondik norakoaz jabetzerik. Kontuan hartu, gainera, itzultzaileek ez zietela lerroz lerroko itzulpenik egin, baizik eta bertsoa bukatu ostean halako azalpen orokorra egin zietela bakarrik, bertsoa zertaz izan zen eta horrelakoak soilik.

M.T. Bai, baina guk hala eskatu genielako izan zen hori. Lerroz lerroko itzulpena Oñatiko afarian egin ziguten, eta pentsatu genuen nekagarri ¡zango zela hainbeste ordutan hórrela jardutea. Gainera, gisa horretako itzulpen zehatzak zurrupatu egingo zuen oso-osorik gure arreta, eta horrek galarazi

1998 UDABERRIA [ E l

egingo zigun bertsoaren inguruko kontuei arreta ematea, eta uste dut kontu horiek oso garrantzitsuak direla. Baina egia da, modu batez zein bestez egin, garbi dut ez garela iritsi bertsoaren balioa bere osotasunean hautematera. Gainera, begi-bistakoa denez, nik ez daukat esaterik zer geratu zitzaigun hauteman gabe, nahiz zalantzarik ez dudan, gehiago izan zela ihes egin ziguna harrapatu genuena baino. Nik garbi daukat nire hurbilpena azalekoa dĂŠla oso, hizkuntzak halako langa gaindiezina jartzen digulako. Hori, bestalde, poesian ere gertatzen da, poema bat hizkuntza batetik bestera itzultzean beti galtzen delako zerbait.

Katedradunak behin eta berriz aitortu arren bere ezagutza mugatua dela bertsogintzari dagokionez, berarekin luze hitz egiteko aukera izan genuenok badakigu, muga eta guzti, harrigarria dela zer-nolako begi zorrotza (edo belarri fina) duen Traperok guri gertuaren gertuz ikustezin (edo entzunezin) zaizkigun xehetasun garrantzitsuei antzemateko. Ahozkotasunaren mapa orokorra ongi marrazturik duelarlk buruan, airean harrapatzen ditu xehetasunok, pertinenteak direnak ez direnetatik bereizten eta baloratzen.

Hartara, harĂŠn mapa gero eta osatzenagotzen doa. Guri gertatzen zaiguna, berriz, zera izan lÂĄ teke: inguruan ditugun errekastoak ezagutzen ditugu, horien freskura dastatu ere bai, baina mapa orokorrean non kokatu ez dakigula gabiltza, besteak beste mapa orokorrik gabe gabiltzalako. Horrexegatik eskatzen diot aldera dÂĄtzala bertsogintza eta berak ezagutzen dituen gainerako jardun bat-batekoak.

M.T. Nik uste dut alde handiak daudela.

Esan beharrik ez dago, bakoitzak bere poetika daukala. Bertsoak bere poetika dauka, eta dezimak berea. Nik uste dut dezima adierazpide literarioagoa dela bertsoa baino.

Hala iruditzen zait. Esan nahi dut, dezimistak bertsolariak baino garrantzi handiagoa es-

Bertsoak bere poetika dauka eta dezimak berea. ik uste dut dizima adierazpide literarioagoa dela bertsoa baino.

1998 UDABERRIA [ J J

mentatu izan dudan kontu bat aipatzen diot, berak esanaren Kubako dezimistak ikusita, hitz-joko eta harira, Maximianori. Alegia, abarretan mozkortu bai, baina inora ez doan Kubako zenbait dezimistaren jarduna entzunik, bati maiz jardunean ari direla iruditzen zaigu. sortzen zaion irudipena, metáfora, hitz-joko eta abarretan mozkortu bai, baina inora ez doan jardunean ari kaintzen diola bere produkzioaren alderdi lidirela da. Alegia, jolas estetiko hutsa izatera terarioari. Ñire irudipena da bertsolariaren iritsi litekeela, ez argudio eta ez zentzu. Berjarduna areago déla argudio eta kontzeptu tsoa, berriz, batzuetan argudio hutsean geramailakoa, literarioa baino. Horrekin ez dut tzen ote den, kezka estetikotik aparte. Beste esan nahi bertsolariak argudioa, ingenioa eta askotan bezala, hemen ere erdibidean ez ote bat-bateko arrazoia dituenik bere jardunari dagoen, galdetzen diot, bertutea. Ez kezka liteindarra emateko baliapide bakar, ez diola rariorik gabeko arrazoi-guda, baina ezta arrazoiinolako arretarik ematen alderdi literarioari. rik gabeko lore-jokoa ere.

Hori ez. Baina usté dut garbi dagoela alde arMT. Zalantzarik gabe, hala da hori. Niretzat, gumentatibo hori déla bere kezka nagusia. bertsolaririk onena, eta baita dezimistarik Azken batean, bi alderdi horiek, argudioena onena, bi alderdiok batu eta modu orekaeta jantzi estetikoarena ez dirá kontrajarriak, tuan darabiltzana litzateke. Baina ez pentsa elkarren osagarriak baizik. Eta, dezimistarenbi alderdi horiek bakarrik daudenik, ez. Nik tzat ez bezala, bensolariarentzat arrazoia déla usté dut beste asko ere badirela: ingenioa, usté dut bere jardunaren gune nagusia. adibidez; edo egokitasuna, gauza bat non eta noiz esatea komeni ilen eta noiz ez; hoAndoni Egañarekin behin baino gehiagotan ko-

w

1998 UDABERRIA

^

rrez aparte, bakoitzak gaioi ematen dien kutsu berezia.-.milaka alderdi daude, denak bat eginik gainera, elkarren artean txirikordaturik, bat-bateko poesian. Eta, azken batean, bertsorik onena, dezimarik onena, elenientu horiek guztiak oreka batean biltzen dituena izango da.

Txapelketaren finala ez ezik, lagunarteko bertso-afari bat gozatzeko aukera ere izan zuen Maximianok. Oñatin izan zen, berez bertako ko adrila batek kantu-afaria zuela aprobetxatuz.

Lagunarteko bertsogintzatik txapelketakora alderik hauteman ote zuen galdetzen diot.

MT. Ni ikaragarri hunkitu ninduen txapelketako hieratismo erabatekoak, benetan. Eta ez da bakarrik bertsolarien hieratismoa; hor dago jendearen isiltasun ikaragarri hori, mezua hartzeko jarrera ia mistiko hori...ez dakit, nik usté dut txapelketak asko duela erritotik, hala iruditu zitzaidan behintzat. Afariak, noski, ez zeukan halako errito-kutsurik, ez erabateko ¡siltasunik. Dena dela, bertsoaren performance-ak (bertso emankizunak bere horre-

tan eta bere osoan, alegia) ez dauka zerikusirik gaztelaniazko poesia inprobisatuarenarekin. Nabarmenena, kubatarrekiko aldea da, noski. Kuban, guateque edo canturía bat antolatzen denean, sekulako iskanbila eta festa sortzen da, baina festa zalapartatsua, oihu, garrasi irain, txalo, lausengu, eraso eta iskanbilaz beteriko festa zaratatsua.

Hurrengo galdera egiten basten natzaionean,

GRAN CANARIAKO «LA PROVINCIA» EGUNKARIAN URTARRILAREN 1EAN M. TRAPEROK ARGITARATU ZUEN Bl ORRIALDEKO ERREPORTAI LUZETIK ZATIAK Son las diez de la mañana y un suceder de gentes cada vez más numeroso va en dirección ai Velódromo de Anoeta, en grupos dispersos, pero en grupos: dos, cuatro, diez...Son de todas las edades, per hay una gran abundancia de jóvenes. Incluso muchos niños con sus padres, y chicos y chicas adolescentes. Predominan los hombres, pero van también muchas mujeres. Van todos bien abrigados, como a un lugar que necesita del abrigo y de entre los jóvenes no son pocos los que llevan una pequeña mochila, como quien van al campo a pasar el día y llevan el bocadillo para resolver la comida. Pero van todos a un campeonato de bertsolaris.

Es en San Sebastián, domingo 14 de diciembre de 1997, y se celebra en el Velódormo de Aneota, un recinto acondicionado para la ocasión con más de 8.000 asientos. Es la final del Campeonato de Bertsolaris de Euskal Herria, que se celebra cada cuatro años. Un verdadero

I

1998 UDABERRIA

2 !

1998 UDABERRIA

^

Afalostean bertso kantari haste hori ohikoa da dezimisten artean ere. Alde horretatik ez ninduen harritu Oñatiko bertso-afarian ikusi nuenak.

Oñatiko afariaz beste iruzkin bat egiteko baimena eskatuz eteten dit Maximianok, ohi duen kortesiaz, betl ere.

MT. Afalostean bertso kantari haste hori ohikoa da dezimisten artean ere. Alde horretatik ez ninduen harritu. Baina guztiz txunditurik utzi ninduena zera izan zen, berez han afaltzen ari zirenak besterik gabe euskaraz kantatzeko bilduak zirela. Hori ikaragarria da, hori ez dut nik beste inon ikusi. Osasun-seinale da hori. Yahudi Menuhimek esaten zuen bezala, zibilizazioa ez da soilik progresua, dirua, eta abar. Zibilizazioa jendea bildu eta bere hizkuntzan kantatzen duen lekuan dago, batez ere. Ni, egia esan, txoraturik utzi ninduen Oñatiko kantu-giroak.

bat islatzen den bertsoetan, ez dakit entzuleriak eragiten duen hori ala bertsolariak benetan ideología bereko ote diren denak...

Erretorikaren arazo nagusi horren inguruan hausnarketa ederrlk topatzekotan, ZOZOAK BELEARI liburura jo beharko lukeela komentatzen diot, bertsolarla kinka batean ñola dagoen, beretik kantatu ala publikoak —ezen ez herriak— eskatutik abiatzea aukeratu beharra, eta abar. Eta hlzketan arl nalzela konturatzen naiz alferrik déla, hausnarketok ere euskaraz daudela, eta ez dakit llburu hori (ere) erdaratzeko komenientzia inork ikusiko ote duen, itzulpena gauzatzeko ahalmena duen inork, alegia. Baina kontu hauetaz diñar dugularik ia ohartzeke paperak trukatu egin ditugu Maximianok eta biok, berak galderak egin eta ni erantzuten hasi baikara, elkarrizketatua elkarrizketagile bilakaturik, jaklntsua ez jakinarengandik ikasi nahlrik.

Eta hórrela segitzera atarramentu onik izango ez dugunez, atzera berriz neureari helElkarrizketak daraman dena-gozo girotik apur tzea erabakitzen dut. Aspaldion bertsolaritzaz bat aldentzeko arriskua neure gain hartuz, eta Espainiako irítzi publikoa zertan den jakinik, ber^^^^^^^^^^ tsolarien ideologia harriacontecimiento. Los organizadores me han dicho que se han vendido garri egingo zitzaiola kotodas las entradas. mentatzen diodanean ere, errespetu osoz azal....Me asombra la atención máxima y el respeto con que el público tzen dit bere irudipena. escucha la actuación de cada bertsolari y me llama mucho la atención la MT. Bai, egia da, kanporepetición coreada que el público hace con el último verso, como si lo tik etorrita ulergaitz egihubiera adivinado, mejor aún, como si el poeta no pudiera acabar su ten da hori. Oñatiko estrofa sino con el verso con que se acaba. Y en este único momento se afarian, adibidez, Jon produce la descarga de toda la emoción contenida. Por lo que vamos Sarasuak oso galdera intuyendo, por la traducción que nos hacen de cada estrofa, por las circunstancias que en ella concurren y por las reacciones del público, el zuzenak egin zizkion arte de los bertsolaris descansa más en la argumentación que en las Amurizari bertsotan, fiorituras de cada verso. De ahí que haya que esperar el final de cada HBko mahaiaz eta abar. estrofa para apreciar en plenitud los logros poéticos de la inprovisación Horretan hasi zenean, Los temas que se les proponen exigen una sensibilidad de poeta, pero "akabo, zertara doa no menos razonamiento lógico, argumentación, más valiosos cuanto más hau?" pentsatu nuen nioriginales y sorprendentes sean... rekiko. Gero oso ondo joan zen, eta estimatu Ocho horas y media duró el Campeonato, con un descanso intermedio nion Sarasuari tolesturade dos horas para comer. ¡Ocho horas oyendo versos! Cierto que el rik gabe, zuzen jokatu formato del campeonato mantiene el interés hasta el final por saber el izana. Baina ez dakit resultado de la compitición, per yo no advertí en ningún momento zergatik ideologia bakar muestras de cansancio, una manifestación de desgana o expresiones de • ••

•

1998 UDABERRIA ^ 3

KM,- Nik usté dut hemen ezin egokiago datorrela Machadok zioen "desprecian cuanto ignoran" ospetsu hura. Jarrera hori, egia esan, ez da berria. Ni behintzat ez ñau harritzen. Ez da, bestalde, bat-bateko poesiaren kontrakoa soilik. Ahozko poesia guztiarekiko jarrera tipikoa da hori, herri-poesiaren kontrakoa. Noiz ikusi izan da Akademia edo Unibertsitatea aliozko poesian interesaturik?

Noiz ikusi da "inteligentzia ofizial" horietako-

tuok poetika bat beraren ikuspegitik juzgatzerik. Poesia landuak, literaturak, nobelak, horrek poetika jakin bat dauka, urteetan landuriko legeen araberako estetika batí dagokiona, nahiz eta hori ere aldakorra den.

Gaur egun ez dago Gongoraren estiloko sonetorik idazterik. Era berean, ahozko poetikak ere bere legeak ditu. Eta lehen legea da ez dagoela testuetara mugatzerik, testua ez baita bat-bateko poesiaren produktua. Batbateko poesia osotasun bat da, performance batean gauzatzen dena, eta lior, testuaz gainera, entzuleria bat dago, mezuaren hautemate fisiko bat dago, musika bat dago, me-

ten bat —déla akademikoa, déla kreatzailea— ahozkotasuna aintzat hartzen? Errepara bedi, ez diodala ahozkotasuna laudatzen, aintzat hartu eta aztertzen baizik. Sekula ere ez. Esan liteke gaur egungo kultura ofiziala alfabetatuegia déla, eta kultura ofizial horren ustetan, idatzirik ez dagoenak ez du existitzeko eskubiderik. Nik ez diot ahozko poesia bestea bezain ona edo hobea denik, ez baitago alderatzerik. Bi gauza guztiz diferente dirá, lege eta barne-dinamika guztiz diferentez dabiltzanak. Beraz, ez dago bi kon-

zuarekiko erreakzio batzuk daude, eta, azken batean, testuinguru bat dago, eta testuingurua bere aldi eta aldean bizi beharra dago, ez dago inola ere paperera aldatzerik testu soil gisa. Bertsolarien edo dezimisten produktua ez dago, ezta gutxi gorabehera ere, idatzizko testu soil hatera errenditzerík.

Ahozkotasuna libelo horretan egiten den moduan juzgatzen dueña testu soila juzgatzen ari da, eta ezjakintasunetik ari da juzgatzen, ez baitaki ñola sortu zen testu hori, zertarako sortua izan zen, ze egoeratan, ze

—eta euskal kulturaz oro har— zenbait intelektual ustekok darabilten diskurtsoa (libeloa, "cultura de la agricultura", kiribizta melankolikoa eta beste) hartzen dut pasabidetzat.

1998 UDABERRIA 2 ]

berriro ere, garbi gera dadin, bertsolaritza euskal kulturaren zati garrantzitsua iruditzen zaidala. Eta ez hori bakarrik, euskal kulturaren adierazpide nagusienetakoa ere bada bertsolaritza. Hainbeste jende mugitu eta hunkitzen duen jarduna bere eskemetan sartzen ez delako albora uzten duen intelektual ustekoak hobe luke bere eskema horiek aztertu eta berritzea, besterik gabe jendearen gozamen hori zalantzan jarri baino. Bertsolaritzak Euskal Herrian duen arrakasta, harrigarri ez ezik, pozgarri ere bada, eta gizarte hau saneatzen hasteko bidé polita eskaintzen du.

Halako ironía moduko bat antzeman uste dut Andoni Egañaren estiloan, gaiei heltzeko moduan. Beste batzuk lirikoagoak iruditu zitzaizkidan. bame-mugidak izan ziren une hartan, testu horren inguruan ze antropología zegoen,

Lehendik nahiko garbi ez bazegoen, horra hor literatura idatzian katedratiko ez-euskaldun baten epaia, bertsolariekin gozatzen duen herri xehearen alde, eta gozamen hori beren atalaiatik zalantzan jartzen duten sasiletratu unibertsal ustekoen kontra. Bertsolarien artean estilo diferenterik bereiztera iristen ote zen galdegindakoan, berriz, ezetz erantzuten dit.

Horrenbestez ematen dugu amaitutzat teBaina apaltasun-aitortza horren ostean, ezer lefonozko elkarrizketa. Ezinezkoa da Maximiaesaten ari ez balitz bezala, honako xehetasun noren hizketa dotore eta pausatua bere horrehauek botatzen dizkit: tan euskarara aldatzea, baina kasu honetan MT. Izatekotan, halako ironia moduko bat azal ederrari mami ederragoa dagokionez, uste antzeman usté dut Andoni Egañaren estilodut, galduak galdu, itzultzaile orok ezinbestean, gaiei heltzeko moduan eta. Beste batzuk, an egiten duen traizioa gorabehera, interesgaMaia adibidez, lirikoagoak iruditu zaizkit. rri gertatuko zaiola oso irakurle bertsozaleari f3este zenbaitengan, denuntzia sozial edo jakintsu honen ikuspegia.* politikoa nabarmentzen déla uste dut. Beste batzuk zuzenagoak direla hartura. Lo que vi fue entusiasmo permanente, una atención contagiosa, el esango nuke, Sebastian ensimismamiento colectivo que sólo producen los ritos de las religiones en • Lizaso, esate baterako. las que se cree.

Baina hori dena irudiEl ganador por segundo campeonato consecutivo fue Andoni Egaña, de 36 pena baizik ez da, hizaños, de Zarautz (Guipúzcoa), licenciado en Filología Vasca, hombre, pues, kuntza ez jakiteak eraculto, con una fina ironía, dominador como pocos de los complejos recursos gozten dit hortik gora del bertsolarismo. Una cosa me llamó poderosamente la atención y me ha egitea. hecho pensar. Tres días antes, el 11 de diciembre, ETA había asesinado a un Besteok hainbat urtetan bertan bizi izanda nekez sumaturikoa, horra hor sei ordutan argi eta garbi antzemana eta azaldua.

Elkarrizketa amaitutzat emandakoan ere, ordea, oraindik haserre azaltzen da Trapero jauna bertsolaritza hain modu merkean deskalifikatzen dutenekin.

MT. Utz iezadazu esaten

concejal de PP en Rentería. Y el díaa nterior, el 13 de diciembre, una impresionante multitud de más de cien mil personas se había maniestado por las calles de San Sebastián ene ontra del terrorismo. Pues hoy, día 14, en ocho horas de poesía improvisada, no oí ni un sólo verso que se referiese expresamente a esos dos acontecimientos, ni siquiera en alusión.

Yo aprendí mucho en el Campeonato de Betsolaris de San Sebastián, mucho de la técnica del bertsolarismo, de sus formas de manifestación, de la poética en la que se asienta, de las grandes diferencias que existen con otros tipos de poesía improvisada, pero supe además del apoyo que el pueblo vasco brinda al bertsolarismo.

Y supe de la imprsioante estructura organizataiva que lo sustenta, con una Asociación de Bertsolaris, la Euskal Herriko Bertsozale Elkartea, que está desarrollando una labor verdaderamente encomiable, sin comparación posible con ningún otro lugar. Y pensé de nuevo con Yehundi Menheim que la civilización no es sólo coches y rascacielos, que la verdadera civilización está allá donde un pueblo se reúne para cantar en su propia lengua.

1998 UDABERRIA

^

Llamas«Bertsolaria poeta naz\ona\a da

» .

Salamancako Unibertsitateko irakaslea da eta filologian doktorea. Ahozkotasunaren eta idatziaren arteko loturei buruz aditua, Frantziako Erdi Aroaz egin zuen tesia ere gai horren inguruan. Anoetako fínalean jaso zituen inpresioak kontatzen ditu elkarrízketa honetan. Han ikusi zuena ez zela ikuskizun soil bat edo festa folkloriko tradizional bat, Anoetako finala gertakari soziologiko handia izan zela aitortzen du. > » » » Testua: Joxean A G I R R E Argazkiak: Aitor G O N Z Á L E Z KINTANA

onta iezazkiguzu Anoeta finaleko zure ÂĄnpresioak .

Bertara iritsi eta giroak egin zidan sekulako inpresioa. Leihatiletan sarrera hartzeko zain zeuden gazte ilara haiek, bikoteak, familia osoak, Belodromoan goiz eta arratsaldez egun osoa pasatzeko prest. Eta gero, harmailak Ăąola poliki-poliki betetzen Joan ziren, leporaino betetzen. Hari begira ikusi nuen, hura ez zela ikuskizun soil bat izango, ezta

1998 UDABERRIA 0 3

poesĂ­a lehiaketa bat edo testa folkloriko edo tradizional bat ere.

Giro horretan, publikoak berak sekulako tentsioa ematen zion jaialdiari. Gazte ÂĄendea zegoen lian bere faboritoen aldeko pankartak erakutsiz, giro beroa zegoen, zaratatsua.

Agertokira begiratuta ere, ikusgarria zirudien ekitaldiak. Bai argi aldetik eta bai megafonia aldetik bitarteko onak suma zitezkeen han.

Zera guztiok adierazten ziguten han gertakari garrantzizko baten aurrean geundela.

Ni bertsolarien poesia ezagutzera etorria nintzen Euskal Herrira, poeta horiei zuzenean entzntera, baina azkar ohartu nintzen txapelketaren garrantzia beste zerbaitetan oinarritzen zela, txapelketaren dimentsioa soziologikoa zela.

XX. mendearen akaberan geunden, masa kulturaren garaian, musikaren arloan makroiknskizunak egiten diren urteetan, kirol

Aroko literaturan gesta hitza erabiltzen den eran, «gertaBertsolaria poeta sozial konprometatua da, kari» esan nahi du, baina noedo, gutxienez, gaurko Euskal Herriaren lanahi ere «heroismoaren» edo «handitasunaren» ukitua baldintzek eragin izugarria dute horiengan duen gertakaria eta ez edozein gertakari. Ez dakit askorik, baina sumatzen dudanez, bertsolariek arloan ikuskizun erraldoiak antolatzen diren handitasuna gorrotatu egiten dute, gorroto sasoietan eta hedabideen sofistikazioa mailarik gorenera iritsi denean, aisiaren industria baitute gauzak arrandiaz esatea: ez dago etxe barruraino sartu zaigunean, gazte errezbertsolariengan lirismorik, ez vedettismorik, kadak ikus nitzakeen harmailatan eserita ez protagnismo nahirik eta ez errealitatea bertsotan hitz egiten zuten beren gisako apaintzeko ¡oerarik. beste gazte batzuei txalo egiteko prest.

Andoni Egañak bazkaloste batean oso egoki agertu zigun hori. (Gainera, Andoni Bertsotan hitz egiten zuten gazteek, diozu.

Egañarengan literatura idatzia eta ahozkoa Zuk, euskararik gabe zenbateraino ulertzen zebatzen dirá). Mutikotan izan zuen giroaz eta nuen bertsolariek esana? apaizez ari zen hizketan eta «apaizek hizki Nik Anoetan bakarrik entzun diti.it bertsolahandiz idazten zuten guztia nik hizki txikiz riak eta egun bat lehenago Oñatin ekitaldi idazten dut. Ortodoxo bat naiz» esan zuen. askoz ere pribatuago batean. Ez dakit giroz Hizki handiekin hizketan hasiko ginatealdatzean bertsolarien gaiak ere aldatzen dike baldin eta bertsolariek gaurko «Euskal renentz. Nik Anoetan ikusi eta entzun nueHerriko gestak kantatzen dituztela» esango naz hitz egingo dut, ez baitut bertsolaritzabagenu. Zuzenago iruditzen zait bertsolaria ren fenómeno orokorra interpretatzen haste«poeta nazionala» déla esatea, kalean gertako adina daturik eta ezaupiderk. Zuek askoz tzen dena kantatzen duen poeta nazionala, ere sakonago ezagutuko duzue fenómeno Euskal Herriko eguneroko bizimoduaren hori. Ni, beraz, «iritsi berri baten» ikuspegitik zenbait alderdi kantatzen dituena. arituko natzaizu ezinbestean eta euskararik Bertsolariak ez du ematen zaizkion ez dakien baten mugarekin gainera. gaien deskribapen soila egiten. Gai horiei Nik ikusi eta entzun dudanarekin, zera buruzko bere iritziak agertzen ditu. Bere poesan dezaket: bertsolaritza gaur poesía soziaesiak -txapelketak berak horretara bultzatzen la bezala ezagutzen den esparruan kokatu duelako, seguru asko- arrazoi gehiago darabehar déla. Bertsolaria ez da poeta lirikoa; bil irudiak baino. Poesia soziala da, beraz, ez da ari bere «ni» poetikoaz eta ez da ari ezposia sozial zorrotz eta trinkoa, beti ere ta ere tradizionalki literarioak kontsideratzen ideiarik distiratsuena azken ahapaldirako diren gaiez, ez du irudien eta metaforen bigordeaz lan egiten dueña, entzuleen beladez beste mundu bat sortzen. rrietan hobeto itsasteko.

Bertsolaria poeta sozial konprometitua Ondorioz, bertsolarismoaren poetika da, edo, gutxienez, gaurko Euskal Herriak ezin da filologoen eta ahozko literaturako dituen baldintzek eragin izugarria dute hoadituen kontua izan, lehen esan dudan bezariengan. Nahikoa da horretarako txapelketala, bertsolaritza fenómeno soziologiko izateko gaien zerrenda begiratzea: alkohola, 0,7 ra iristen baita. plataforma eta OHGak, Kuba, kalea, intsumisioa, euskaldun bat, irlandar bat beren heNolanahi ere bertsolaritza poesia inprobisatua rriaz hizketan, etab. etab. Gai guztiok atxikida. Ñola definituko zenuke zuk poesia inprobipen ideologiko garbia eskatzen dute. satuaren fenomenoa?

Gehiegikeria izango litzateke bertsolaPoeta bakoitza bere buruaz mintzo da eta. riek «Euskal Herriko gesta edo balentriak akli berean, hizkuntza baten bozeramaile kantatzen dituztela» esatea, zeren eta Erdi ofiziala da. Edo, gutxienez, hori du helburu.

1998 UDABERRIA

^

Bertsolaria ere bere hizkuntzaren da eta modu arras garbian gainera: ez ezik ofiziatzaile ere bai baita.

Bertsolaria ere bere hizkuntzaren bozeramaile da eta modu arras garbian gainera: euskararen bozeramaile ez ezik, ofiziatzaile ere bai baita. Bera da euskara formalki ondoen menderatzen dueña, bera da zehaztasun eta indar handiz erabiltzen dueña eta bera da jendaurrean ahots goraz ahoskatzen dakiena.

«Egia da, euskara da bertsolaritzaren zutabe nagusia», dio Gorka Aulestiak "el bertsolarismo" bere liburuan eta bertsolaritzak gaur duen arrakasta euskararen aldeko lehia eta borrokarekin loturik dago, euskara indartzeko eta zabaltzeko egiten ari diren lanarekin alegia.

Latinoamerikako poeta inprobisatzaileak ere bere publikoarentzat kantatzen du: bertsotan egiten duten lehiaketa ikuskizun bihurtzen da han ere, festa ere bai, eta han ere badira jendaurrean, jendearekin eta jendearentzat a/.pimarratzen diren balote amankomunak.

Baina bertsolaritzan -hala usté dut nik- badago entzuleekiko beste zubi bat: bertsolariak bere hizkuntza guztien izenean ahoskatzen du. Bere nitasunari baino lehen, are gehiago esango nuke, gai sozialei baino lehen beren hizkuntzari kantatzen diote. Jon Maiak oso garbi esan zuen txapelketaren amaieran: «Ñire ahotik mintzo zarete guztiok».

Horregatik pentsatzen dut direla bertsolariak hain maitatuak, hain miretsiak, hain txalotuak. Izugarri harritu ninduen euskal bertsolari handienak haurren idolo zirela ikusteak, beste leku batzuetan haurren idoloak futbolari handiak edo zinemako pertsonaiak diren bezalaxe.

Harritzekoa da bertsolarien jarrera per-

tsonala ere. Fama handikoak izanik ere, ez da sumatzen bozeramaile horiengan hantusterik eta bozeramaile vedettismorik: ez dirá izar, ez dirá pertsonaia artistiko, «ez dituzte hizki handiak maite».

Hori bai, inprobisatzeko unean sekulako seriotasuna eta patxada zituzten. Hori ez da bakarrik «bertsotan hitz egiteko» buruaren kontzentrazio izugarria behar delako, baizik eta hizkuntza baten bozeramaile izateak eta jendez beteta dagoen belodromo batean kantatzeak erantzukizun handia eskatzen duelako.

Bertsolaria herri poeta da. Ez bakarrik berak lantzen duen generoa herritik datorrelako. Ez bakarrik bere formakuntzagatik ere, gaur onenen artean filologoak eta kazetaritzan doktore direnak baitaude. Herrikoi badira, herriaren poeta direlako da eta gaurko gizarteari buruzko herriaren ikuspegia konpartitzen dutelako.

Hizkuntza ikertzen ari den edonori interesgarri gertatzen zaio inprobisazioaren fenomenoa. Badakit berezko dohain batzuk izanez gero, ikas daitekeen zerbait déla.

Badakit Euskal Herriko eskoletan ikasi egiten déla. Beraz, praktikarekin ikasi egiten da, arauak ditu eta metodoak ere badaude.

Baina, hori guztia jakinda ere, zuzenean entzuten duzunean, argitu ezin den misterioa iruditzen zaizu ñola lor dezaketen pentsamenduaren abiadura doinuarekin eta neurriarekin. Inprobisazioaren arte honetan izugarri onak iruditu zitzaizkidan Belodromoko zortzi finalistak, nahiz eta, berriro esango dut, ñire iritzia erabat partziala izan, euskararik ez jakitean, erritmoa bakarrik sumatzen bainuen eta itzultzaileak ematen zigun informazio orokorra.

Gogoan dut ñola inolako duda-mudarik gabe erantzuten zuten, ahoskera garbiz eta ahots sendoz. Maialen Lujanbio gaztearen segurtasuna gogoratzen dut, hainbeste hunkitzen gintuen Sebastian Lizasoren ahots

1998 UDABERRIA |JjJ

sendo eta indartsua edo Andoni Egañaren zorroztasuna...

Publikoarengana itzuliz: kantatzean jartzen duen indar eta kontundentzia hori kutsatu egiten dio jendeari. Nik euskararik jakin gabe sumatu banuen, zer ez dute sumatuko euskara mintzatzen dutenek!

Bertsolariaren kontzentrazioan parte hartzen du publikoak berak ere eta bertsolariak guk buruz testu bat errezitatzen dugunean edo liburu bat irakurtzen dugun segurtasun berarekin kantatzen du. Baina hortxe dago koska guztia, hortxe dago misterioa: ez direla ari buruz, ez dagoela libururik. Hor gizona dago, bere hitzarekin bakar-bakarrik eta bere kontzentrazioarekin mikrofonoaren aurrean. Eta publikoak hori sentitzen du, arnasa hartu gabe geratzen da eta isiltasun ikaragarria egiten da, bertsolariak bere bertsoarekin bakarrik hautsiko dueña eta jendeak bere txaloekin bertsoa bukatzen denean.

Tentsio amankomun horrek eta publikoak bertsolariekin duen ideología sozial amankomunak txapelketa beste zerbait bihurtzen dute. Txapelketa ez da ikuskizun soil bat edo dibertsiorako ekitaldi bat. Publikoak txapelketa bere gauza bezala hartzen du: han bere ahotsa entzuten du.

Konta iezaguzu txapelketara joateaz gainera Euskal Herrian egin zenituzten hiru egun horietan zer egin zenuten.

Lehenik eta behin esan behar dut, eta ez dut kortesiaz egiten, Bertsozale Elkarteak gonbidaturik Euskal Herrira Joan ginen taldetxoari egin zenioten barrera izugarri beroa izan zela. Hiru eguneko bisita horrek bertsolariak ez ezik, bertsolaritzaren inguruko mundutxoa ezagutzeko bidea eman zigun, gastronomiarik onena bitarteko zela gainera, eta hori ez da erraz ahazten den zertzelada.

Anoetako finalean aldi bereko itzulpena jarri ziguten eta bezperan, Oñatin egin genuen bertso-afarian, itzultzaile baña jarri ziguten.

Badago gauza bat miresgarri egin zitzaidana Bertsozale Elkartean. Miresgarri egin zitzaidan Koldo Tapiak, bertako zuzendariak, lanerako eta antolakuntzarako duen gaitasuna, baita elkarte horretan dagoen talde lanerako jarrera ere. Artxiboan, irakaskuntzan eta

1998 UDABERRIA £JJ

1998 UDABERRIA £ 2

Esan dezaket ahozko kulturaren eta arteko auzia bizi-bizirik dagoela gaur zienzietan. Interesa areagotu egin da aldakuntza teknologikoekin. beste arloetan lan egiten duen jendea motibazio pertsonal handiarekin ari da lanean, ordutegi finkorik gabe, nekeari begiratu gabe.

Ahozkotasunaz ari gara. Zer gaurkotasun dauka kultura idatziaren eta ahozkoaren arteko loturak? Zergatik interesatzen zaizu zuri ere auzi hori?

Niri zergatik interesatzen zaidan adierazi aurretik arlo honetan ikerketak nondik ñora doazen aipatu nahi nuke labur-labur. Interesgarria da ikustea zerk bultzatzen duen ikertzaile bat arlo bat jorratzera. Jack Goody ingeles antropólogo ezagunaren kasuan pentsatzen ari nintzen. Oso ikerketa onak egin ditu Afrikako ahozko kulturei bumz eta kultura idatziak horietan izan duen eraginaz.

Gizon horren biografía intelektuala irakurtzen ari naiz egunotan. Kontatzen duenez, ahozkotasuna aztertzeko grina nazien katibu zegoenean sortu zitzaion, hain zuzen ere liburu alerik irakurri gabe egin zituen urteetan. Herrialde eta kultura desberdinetako pertsonak biltzen zirela, esaten du, inolako libururik eta zerarik idatzi gabe ekintza kulturalak bideratzeko: antzerkiak egiten zituzten eta ez, noski, egileen testu jatorrizkoak erabiliz, testu asmatuekin baizik. Gida gastronomikoak asmatzen ornen zituzten (!), literaturari buruzko ikastaroak eta ez dakit nik zenbat gauza gehiago.

Norbaitek zerbait gogoratu nahi zuenean, bariazio eta aldakuntzak egiten ornen zituen jatorrizko testua gogoratu nahi horretan eta kontraste horretatik sortu ornen zitzaion ahozko kulturaren eta idatziaren arteko harremana aztertzeko grina. (Ikus Jack Goody.

"El hombre, la escritura y la muerte" Conversación con Pierre-Emmanuel Dauzat. Barcelona,1998) Hau kontatzen badizut arrazoi honegatik

1998 UOABERRIA | £ |

da: giza zientzietan ikertzailearen jarrera esperientzia idatziaren pertsonalean oinarritzen da, egun giza eta hau maila pertsonalean gainera gertatzen bada, areago da orandik herri baten mailan.

Ikustekoa da zer arretarekin zaintzen duzuen zuen bertsolaritza Euskal Herrian. Hori guztia ere Euskal Herriko historian oinarrituta dago.

Gizarte batek bere balioak ematen dizkio ahozkotasunari eta idatziari, eta bertsolaritzak ere bere posizioak ditu balioen eskala horretan. Hala ikusten dut nik, behintzat, kanpotik begiratuta. Kultur hizkuntza batek, literatur hizkuntzak edo, bestela esan, raendeetan idatzia izan den hizkuntzak prestigio nabaria du gure gizartean, mendebaldeko gizartean alegia. Bertsolaritzak zera gogoratzen digu, ahozko kulturan ere badagoela tradizio bat, badagoela baloreen transmisio bat, badagoela hitzaren arte bat eta gizartearen egituratze bat, ahozko kulturak lehentasuna bere balio propioei ematen badie ere.

Honek guztiak badu zerikusirik Euskal Herbaren XX. mendeko historiarekin, naziotasuna emateko hizkuntzek duten gaitasunarekin, hizkuntza idatziek hizkuntza ofizial bihurtzeko duten joerarekin eta giza talde batek bere nortasuna gordetzeko erakutsi ohi duen jarrerarekin.

Ur handiagotan sartu gabe, esan dezagun, ahozko kulturaren eta idatziaren arteko auzia bizi-bizi dagoela gaur egun giza zientzietan. Pentsalari askoren ustetan, gainera, interesa areagotu egin da aldakuntza teknologikoekin, elektronikaren hedapenarekin.

Badirudi bitarteko elektronikoen eta kultura idatziaren arteko kontrasteak sentiberago egin gaituela inoizko ahozko kultura eta kultura idatziaren arteko kontrastearekin. Horregatik interesatzen zaigu horrenbeste kultura idatzian heziak izan garenoi ahozkotasuna, bitarteko elektronikoek gaur informatzeko eta pentsatzeko era berriak ekartzen dizkigulako alegia.

Ager iezaguzu zeure ibilbide pertsonala. Noiz hasi zinen ahozkotasunaz interesatzen? Zer gaitan ari zara orain lanean?

ten zuten, ñola puntuatzen eta ñola irakurtzen zuten azNirea kontatuko dizut: ni «oralista» nintzen tertzen hasi nintzen. Hórrela, hasieran. Tesi bat egitea erabaki nuen Frantzian poliki-poliki ahozkotasunaXII. mendeanidatzitako literatura kultuak ren eta idatziaren arteko loturak aztertzeari ekin nion ahozkotik asko zúela frogatzeko. eta oharkabean gaurko ahozko tradizioetara jo nuen eta, noski, ahozko poesiarekin egin nuen toAhozkotasunari eta kultura idatziari buruzko po. Jakina denez, mundu hispanikoan oso ñire lañen atzean badago, noski, orientazio tradizio aberatsak ditugu ahozko poesiari biografiko bat: ñire izaera bateragilea. Usté dagokionez. Nik Frantziako Erdi Aroa aztertu dut ezin direla ahozkotasuna eta kultura idabehar nuen, baina Erdi Aroko ahozkotasutzia gauza kontrajarri bezala aztertu, osagarri naz aritu eta gaurko ahozkotasuna bazterbezala baizik, Ierro baten bi muturrak baititzea barkaezina iaiditzen zitzaidan. Antropora, hizkuntzaren bi adierazmolde. logoengandik ikasi dut ona déla han-hemenMontesinosen, Literatura Espaniarreko ka begira ibiltzea, denboran eta espazioan irakasle ezagunaren hitzak gogoratzea gustaurrun geratzen diren kulturei arreta izatea. tzen zait, zera baitzioen, filologian eta hizEsate baterako, mende honen hasieran Balkuntza eta giza zientzietan oro har, esparrua kanetako ahozko poesia aztertzera dedikatu bat bakarra déla, nahiz eta esparru horretan zirenak Greziako poesia homerikoan adituak ibiltzeko gure mapak desberdinak izan. ziren. Esan nahai dudana zera da, Homero Ondorioz, ñire esparrua hizkuntzarena hobeto konprenitzeko 1930ean Jugoslaviako da eta hizkuntzaren adierazpen guztiak inte«guslariek» bertsotan ñola egiten zuten ikusresatzen zaizkit. Ez dut auzi honetan gehiegi tea oso interesgarri zitzaiela. luzatu nahi, baina ez dakizu zer zalaparta sortu den azken hamar urteotan Erdi Aroko Jakituria gehiegi zatikatua dago. Usté dut filologian ahozkotasunaren aldekoen eta idahizkuntzaren inguruko auziak literaturarekin tziaren aldekoen artean! Ni batzar bat baíno edo antropologiarekin lotuta daudela eta hogehiago ezagutu dut, non derrigorrez alde rregatik ezagutu nahi ditut bertsolariak ere. batean edo bestean egotera behartzen zinNi izatez, formakuntzaz alegia, filologoa tuzten. Jakituria hórrela polarizatzen dutenen naiz. Modu sinplista batean esateko liburueikusmira itxia ez zait bat ere gustatzen. Gautara dedikatzen naiz, baina ez diot inoiz utzi za bat egia da, bat ezin déla gauza guztietan ahozkotasunaren esparru batzuk lantzeari: aditua izan. Zerbait berria eskaini ahal izateantzerkia egin izan dut, abesbatza batean ko jakituriaren adar batean zentratu behar kantatu ohi dut eta romanza sefarditak ere duzu, baina jakiminaren ateak ezeri itxi gakantatzen ditut. Ez dizut hau anekdotario be. pertsonala erakusteko esaten. Ez. Horrekin Ñire kasua kontatuko dizut: ni «oralista» agertu nahi dudana zera da, ez maila pertsonintzen hasieran. Tesi bat egitea erabaki nalean ez komunitate mailan, ez dutela nuen Frantzian XII. mendean idatzitako liteahozkotasunak eta kultura idatziak kontrajaratura kultuak, hizkuntza erromanikoan idarrita egon beharrik, elkarren osagarri izan tzitako Europako lehen nobelak, ahozkotik daitezkeela eta izan behar dutela gainera. asko zuela frogatzeko, izan ere nobela hori ahots goraz irakurtzen baitzuten, eta Erdi Bilbon eman zenuen hitzaldian aipatu zenituen Arotik iritsi zaizkigun eskuizkribuek ere kultura idatziaren eta ahozkoaren ezaugarriak. ahozkotik asko dutela erakusteko.

Laburtuko al zeniguke han esandakoa?

Eskuizkribu horiek aztertzen hasi nintzeUsté dut luzegi joko lukeela. Beraz, bertsolanean, ordea, idazketa bera ere asko aldatu ritzaren esparrura mugatuko naiz. Bertsolarizela ohartu nintzen XII. mendetik inprentatza, noski, adierazpide órala da, baina antroren sorrera bitartean. Erdi Aroan ñola idazpología aldetik begiratuta ezin daiteke esan

1998 UDABERRIA g j ]

kuntza bat eta bere adierazpenak bizirik daudenean, normalena egoera berrietara egokituz joatea da.

Askok ahozko poesía kutsatua egiten déla pentsatzen du, bere ezaugarri batzuk galdu egiten dituela alegia, poeta hori idazkeraz ere baliatzen denean. Alpujarrako trovozale batekin gogoratzen naiz, hark benetako trovoa aurkitzeko idazten eta irakurtzen ez zekiten artzain eta nekazariengana joateko gomendatzen baitzuen.

Albert Bates Lordek ere, 1930. urte inguruan Jugoslaviako epopeia arakatu zuenak, usté hori agertu zuen, bertsolari balkaniarren gaitasuna gutxitu egiten zela idazkera praktikatuz gero. Horregatik, Greziako literatura zaharra aztertu duten zenbait adituk herrialde horretako lehengo bertsoa egiteko modu zaharra arras aldatu zela pentsatzen zuten idazkera iritsi zenean.

Baina guri gutxi axola zaizkigu lehengo zibilizazioak. Gaurkoa interesatzen zaigu eta gurea idazkeraren alaba da. Hala ere, kultura idatzian bizitzeak ez digu galarazten bat-bateko poetak egotea. Nik beti esaten dut solfeoak edo musikaren irakurketak ez duela haurren belarria moteltzen, musika irakurtzen jakiteak alegia ez duela belarria edo memoria toteltzen, aitzitik, musikaren sistema sonoroa konprenitzera eramaten gaituela.

Era berean, gure kulturan ere idazkera lantzeak ez du ahozkotasna galarazten eta pertsona askorengan indartu ere egin dezake idazkerak ahozkotasuna. Hizkuntza bakarra da: idazkera ahozkotasunaren errepresentazioa da eta ez da gure hizkuntz gaitasunetik urrun dagoen lanabes arrotza.

inolaz ere ahozko kultura batean ematen denik, ahozko kulturak idazkeraren eraginik ez dutenak baitira.

Garai batean bai, seguru gaude, bere jatorrian ahozko kulturaren fenomenoa izango zen.Bertsolaritzaren gaurko belaunaldia behinik behin letratua da eta kultura idazkeraren alaba denez, idazkeraren eragina derrigor egon behar du bertsolaritzan Bilboko hitzaldi haietan asko hitz egin zen bertsolariek duten idatziaren eraginaz eta zenbaitengan halako kezka bat ere sumatu nuen, nolabaiteko eragin txar edo kutsadura jasan izan balute bezala. Nire ustez, ordea, ez dugn horren beldurrik izan behar.

Idatziaren eraginagatik ez da bat-bateko poesian inolako baliorik galtzen. Alderantziz, usté dut bizi nahiaren síntoma déla hori, bertsolaritzak hórrela egokitzeko gogoa eta gaitasuna erakusten dituela, ahozkoa idatziaren sintasi eta erritmoetara egokituz, komunikabideetara ere egokitu den bezalaxe. Hiz-

1998 UDABERRIA

Bukatzeko. Zenbateralno ezagutzen da bertsolaritza kanpoan?

Bertsolaritzaren fenomenoa oso gutxi ezagutzen da kanpoan. Nire ustez, hizkuntzaren harresia hor badago ere, interesgarria déla usté dut ezagutaraztea. Bitxia ere bada XX. mendearen bukaeran horrelako ahozkoko adierazpen bat hain indarrean egotea.

Nik Euskal Herrian zera ikusi dut: karta guztiekin ari zaretela jokatzen, bertsolariekin, Anoetako txapelketarekin eta Guggenheimekin.»

| g

omingo Blanco. <Gizarte moderno hain garrantzitsua

batean fenómeno hau izateak txunditu gintuen» Domingo Blanco institutu bateko irakaslea da Galizian. Lehendik ere ezagutzen zuen Euskal Herriko bat-batekotasunaren mundua. Andoni Egañak Antiguoko afari batean liluratuta utzi zuen. Xabier Amuriza eta Andoni Egaña Parisen ere entzunda ditu. Hala ere, abendukoa esperientzia berria izan zuen: lehendabiziko aldiz Euskal Herriko txapelketako finalean izateko aukera izan zuen. Gazteen presentzia, sortu zizkion. Anoetan bere izarea gordetzen dakien herri moderno baten modeloa ikusi zela dio Blancok. > » » » Testua: Iñigo OLABARRI Argazkiak: Aitor GONZÁLEZ KINTANA

hera. Koldok aukerarik izanez gero txapelketa hatera gonbidatuko gintuela esan zigun.

Andoni Ega単a ere ezagutzen nuen bat-bateko poesiari buruzko jardunaldi batzuetatik.

Espero zenuena aurkitu al zenuen ala zerbaitek harritu zlntuen?

lazko Euskal Herrlko Txapelketa ez zen izan bertsolaritzaren munduarekin Izan duzun lehen harremana, ezta?

Lehenago ere ezagutzen nuen bertsolaritzaren mundua. Bertsozale Elkartearekin harrenianak izan nituen lehenago ere eta saioak 単ola garatzen ziren banekien gutxi gorabe-

1996 NEGUA g j

Gutxi gorabehera espero nuen bezala joan zen guztia. Banekien partehartzaile andana aurkeztu zela txapelketara, horietatik asko gazteak. Ezustean harrapatu ninduena antolakuntza izan zen. Antolatzaileek ahalegin ikaragarria egin zuten. Ez zen lan egitea bakarrik izan, xehetasun guztiak zaintzea eta arazoak konpontzea.

Finalean egon ginenok txunditu gintuena, ekitaldiaren handitasuna izan zen. Egun ia toki guztietan gainbehera doan fenome-

noa, industrializatutako toki batean, egungo bizitzeko moduak onartu dituen tokian, gizarte moderno batean fenómeno hau hain garrantzitsua izateak txunditu gintuen. Bertsolarien kalitatea, gainera, oso ona iruditu zitzaidan. Ahotsak, bat-batekotasunerako gaitasuna, okurrentziak... gaiak beharbada topiko eta monótono samarrak izan ziren, baina niretzat han ikusi zena bere historia, bere izaera gordetzen dakien herrialde moderno baten modeloa da. Hori egun nola mugitzen garen kontuan izanda lortzen oso zaila da. Horrelako ekintzak nekazari mundura baztertzen dira normalean, ez dira puntako kultura baten ezaugarri. Euskal gizarteko sektore oso dinamiko eta prestatu batek horrelako ekitaldiak onartu egiten ditu, ez bakarrik onartu, gustatu ere egiten zaizkio.

Horrek poz izugarria eta inbidia sortu zizkidan. Nik ere horrelako zerbait nahi nuke Galizian.

iparraldean, Euskal Herrian egiten denaren antzeko zerbait geratzen da oraindik ere.

Cantadoresen azkenengo topaketan 200 cantadore eta kontzertina tocadore bildu ziren.

Han badago 30, 25, zein 50 urteko jendea.

Portugalgo iparraldean jakin dute aro modernoekin lehenagoko arte bat uztartzen.

Belodromoko finalean bertsolariek kantatu zutenetik, tratatzen ziren gaietatik... taula gainean gertatu zenetik zerbaitek bereziki harritu al zintuen?

Bai. Gure artean sekula ere ez da gairik ematen. Bakoitzak nahi duenari buruz inprobisatzen du eta lehia handiagoa izaten da.

Belodromoan ikasle batek irakasgai bat ematen zuela zirudien. Irakasleak lezio bat eskatzen ziela ematen zuen eta bertsolariek lezio hori zekiten ala ez erakutsi behar zutela. Galizian dialektika handiagoa da. Ez dago gai jakinik. Giroak, entzuleak, arerioak... testuinguru horretan gertatzen direnek ematen diHainbestekoa al da Galizian eta Euskal Hezute kantuan aritzeko gaia. Alde horretatik rrian bat-batekotasunaren inguruan dagoen albegiratuta Galizian bat-batekotasun emanaldea? diek agresibitate handiagoa dutela esan liteBai. Duela 40-50 urte nekazari giroan ekinke. Beharbada galego batentzat Belodromoan ikusi zena ez da hain dinamikoa. Hala ere, teknika 80ko hamarkada iristean, nekazaritza aldetiko domeinua eta konmunduaren despopulazioa iritsi zen eta plexutasuna handiagoa da euskal bertsolariengan. Hodespopulazioarekin batean desagertu zen rrez gainera, ahots ikaragabatbateko poesía rriak entzun ahal izan genituen, Azpeitiko gizon horretza araintak ziren bat-bateko poesiaren emana... Lizasoren ahotsa epikoa da. Gazteen naldiak. Duela urte gutxiago ere, ezkontzamaila... -Iturriaga, Irazu, Maia...-, ohikotik at tan emanaldi hauek nahiko normalak ziren. dagoen kalitatea erakutsi zuten ñire ustez.»

Beste herrietako gazteak etortzen ziren eta orduak ematen zituzten, egunsentira arte ere bai, euren gaitasuna erakusten. Arte eta kantuzko lehiak ziren.

Gero, 80ko hamarkada iristean, nekazaritza munduaren despopulazioa iritsi zen.

Despopulazioarekin hatera desagertu zen bat-bateko poesía Galizian. Geratzen da oraindik ere horretan ari den jendea, baina egun erakustaldi sinbolikoak baino ez dira ematen. Erakunde batzuek arte hau mantentzen dutenak deitzen dituzte gazteenei erakutsi diezaieten zer den, zer zen. Portugal

1996 NEGUA g ^

elip Munar i Munar

«Dar-dar batean egon nintzen Anoetan».

Felip Munar i Munar 'Contar Cantar Improvisar' izenburuarekin Bilboko Bidebarrieta liburutegian egin ziren ahozkotasunari buruzko jardunaldietan Mallorcako eta Menorcako glosadors-en fenomenoaz mintzatu zen iazko abenduaren 12an. liles Balearseko unibertsitateko herri kulturako irakaslea da. Hogeita hemezortzi urte ditu eta katalan fílologian doktorea da. Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusiko fínalera joateko aukera ez zuen galdu nahi izan, eta geroztík hilabete batzuk pasatu diren arren, hurbiltasunez eta sentimenduz mintzo da bertsolaritzaz eta gure Testua eta argazkiak: Aitor GONZÁLEZ KINTANA

er diozu Euskal Herriko bertsolaritzaren fenomenoaz?

Neurri batean zein bestean ahozkotasunaren ikasketan dihardugunok, bai zentzu zabalean bai zentzu zehatzagoan, bertsolaritzaren fenomenoarekiko mirespena besterik ezin dugu erakutsi. Ez da kasualitatearen emaitza, lan serio eta antolatuaren emaitza baizik, hizkuntzalaritzaren alde soiletik harago doazen helburuekin.

Euskal Herriko Bertsolari Txapelketaren finalean izan zinen. Emazu zeure iritzia.

Intentsitatez bizi eta dar-dar egin nuen egun gogoangarri hartan. Glosadors-en arteko burrukak aurkeztu ditut leku askotan, baina liangoa desberdina zen. Deskribatu ezin daitekeen zeozer zuen final hark: begirada batean hartzen duzuna, adierazpen batean, keinu batean, isikine edo txalo batean. Honelako gertakizun bat ezin da ahaztu. Herri baten oroitzapen kolektiboaren ondarera pasatu behar da.

Zer iritzl duzu flnaiaren antolakuntza, final mota, iraupen, publiko, komunikabide eta abarrí buruz?

Zure Bilboko hitzaldian honela definitu zenuen glosadorea: "Mallorcan eta Menorcan herri bertsifikadoreei ematen zaien izena, gehienak iletratuak, eta glosak bat-batean botatzen di tuztenak. Tono monótono eta oso ezagunean abestu edo errezitatzen dituzte abestiak." Zelan definituko zenuke bertsolaria?

Ahozkotasunezko olerkiaren tradizioa asumitu duten olerkariek oraingo egoerak eskatzen dituen parámetro berriei egokitu behar diete beren jarduna. Kasu honetan, usté dut, bertsolariek gaur egungo jardun publikoan izan behar diren planteamendu berriak, konplizitate eta asmamen handiagoarekin aurkitzen asmatu eta lortu dutela. Bertsolaria bere herriaren jakinminak ezagutzen dituen pertsona da. Herri honek senti dezakeen edozein jardueraren aurrean ez begiak ez belarriak estaltzen ez dituena; herriaren sentimenduak dituen pertsonifikazio kolektiboa da.

Mallorcako glosadorsek a capella abesten dute eta Menorcakoek gitarraz lagunduta. Hango beste musika instrumentu tipiko batzuk ai patu zenituen. Zeintzuk dirá eta zertarako erabiltzen dirá?

Hórrela da. Mallorcako glosadorsek a capella abesten dute. Menorcakoek gitarraz lagunduta. Baina edozein 'trobadan' (topaketan) gertakizun bat (San Antonio jaiak Mallorca osoan) ospatzeko 'simbomba', 'xorrax', 'canyissos' edo 'catanyete'-ez laguntzen dirá. Denak kainaberaz eginak.

Bai glosadetan, bai bertso saioetan ikus-entzuleak agurtuz hasi eta amaitzen dirá. Hala Gertakizun honen handitasunaz harrituta ere, glosadak burrukara bideratzen dirá, bi aurgeratu nintzen. Antolakuntza perfektuagatik, karien arteko eztabaidara. Zein desberdintaseriotasunagatik, komunikabideen inplikasun eta berdintasun dirá bi jardunen artean? zioagatik. Hangoa final soila baino gehiago Usté dut bertsolari eta glosadorsen artean aszela sumatu nuen. koz gehiago déla elkar batzen dituena banantzen dituena baino. Beharbada gizarteak g^mm_g bertsolariak glosadorsak bai no gehiago baldintzatzen diDeskribatu ezin litekeen zerbait zuenfinalak. tu. Azken hauen arteko gaiHorrelako gertakizun bat ezin da ahaztu. Herri rik errepikatuenetakoa adierazpen gordina da, basatia, baten oroitzapen kolektibora pasatu behar da. ia-ia birao pertsonal edo familiarra, eta ez alde kolekti-

1996 NEGUA J 2

1996 NEGUA [ g

de la Glosa' deitzen dena dago. Ikastaroak eta hitzalSaio konkretuagoetan, ez hain jendetsuetan diak antolatzen ditu era konplizitate gehiago izaten eta antzematen da. nahiko jarraian, baina oinarrizko maila falta zaio: haur Bertsolaria izan ere, silokologo handia da. irakaskuntzan hasi eta eskolan sartzea. Hezkuntza sisteman barneratzea lortzea, ahozko adierazpeboa edo arazo sozial edo ideologikoen konnerako lanabesa izanda ere, 'glosar'-aren tzientziazioa. teknika. Eremu zehatzetan zenbait ekintza egin ditugu, baina egin beharreko bidea luDuela ia hogei urtetik hona bertsogintzaren zea da oraindik. Glosadorsek ez dute tekniteknlka eta oinarriak bertsolarien eskoletan ka homogeneorik erabiltzen. Saihestu eziĂ­rakasten dirĂĄ. Zer teknika erabiltzen dute glonezko baldintzapenak daude, praktikatu eta sadorsek eta zelan transmititzen da? landu beharrekoak: hizkuntzaren ezagutza Mallorcan eta Menorcan 'AssociaciĂł d'Amics zehatza, ahozko adierazpenerako erraztasuna, hitzak lotu eta trukatzeko ahalmena, ahozko adierazpenaren baliabideen erabilera.

Bilboko hitzaldian esan zenuenez, glosadorsek turismoa etorri bafno lehen baserri giroan zuten ospe handia. Glosa dorsekin edo ezagutzen dituzun ahozko bat-bateko beste fenomenoekin alderatuta, bertsolaritza zein garapen mailan da hiri giroarekiko gaurkotasunean?

Bertsolari eta glosadorsen saioak ikusi eta entzunda horien garapenari buruzko desberdintasunak antzematen ditugu. Ilonela, sumatu dut paisajea, egoera, pentsamendua, gaur egungo sentimendua eta bertsolariak bat eginik daudela, glosa-

1996 NEGUA [J]

dorsak, aldiz, testuinguru horretatik kanpo daudela. Hauek gaur egungo 'Oidors-ak' exijitzen dituzten inplikazio berri guztiekin konpontzen uzten ez dieten oroitzapenak, antzinako erak dituzte. Gakoa ez da aldatzea aldatzearren. Herri jakinduria eta antzinako jakitetik datozen kontzeptu berriak, era berriak, ohitura berriak barneratzea da kontua.

Balear Uharteko publikoaren konplizitate leíala ere aipatu zenuen.

Bertsolarien finalean erreparatu nuen konplizitate bera dela uste dut. Saio konkretuagoetan, eta ez hain jendetsuetan, konplizitate gehiago izaten eta antzematen da. Bertsolaria eta entzulea, biak elkarrekin, izan ere, glosador-a -edo bertsolaria- psikologo handia da.

Zer diozu hemengo publikoaz, bertsolari eta publikoaren arteko harremanaz?

Harrigarria. Ikusi nuen eta estimatu nuen.

«Liburu honek bere garaiaren lekukotza zuzena eskaintzen dizu. Alde horretatik, uste dut denboraren joanak areagotu baizik ez duela egingo bere balioa. Egokitu zaien aldi eta aldearekiko konpromezua da bertsogintza berriaren —eta liburu honen— eragile nagusia. »Beren eguneroko jardunean eten bat egin eta jardun horri buruzko hausnarketa jendaurrean egitea erabaki dute Jonek eta Andonik, eta ez, gurean maizegi gertatzen denez, kezkak eta beldurrak lagunarteko aitorpenetan itotzea.»

JOXERRA GARZIA

Sentitu nuen eta beste bertsolari bat bezala sentitu nintzen. Han bizitzeko behar besteko enpatia sortzea lortu zen.

Bertsolaritzan zerk zaitu gehien harritu?

Mallorcan argitaratu nuen artikulu batean esaten nuen, finala bukatu eta Belodromotik irten nintzenean oroitzapen gazi-eztia nuela.

Bertsozaleekin denbora gehiago pasatzerik ezin nuelako triste sentitzen nintzen, baita euskaraz ez nekielako ere. Herri honen arima ulertu, batere adiera motarik gabe den bezalakoa mirestea. Baita ere ulertu nuen Gaztela handia eta zabala ez den beste ezer ulertzen ez duen horien aldetik herri honek jasan beharra duen injustizia handia. Bertsolariak Euskal Herriaren etsenplu argia eta handia dirá: horientzat ñire errespetu eta begirunerik handiena. Honela adierazi dut egin ditugun glosadorsen hainbat aurkezpenetan. Bitxia bada ere, bertsolarien jakinduria handia ezagutzen dute.»

Andón i y;!

Egaña SaKasua

m

'M.'ft

Testua: Izaskun E L L A K U R I A G A Argazkiak: Aitor G O N Z Ă L E Z KINTANA

amon Zallo ÂŤBertsolaritza komunikazio publiko moduan definituko nukeÂť

z du bere burĂşa bereziki bertsozaletzat jotzen. Hala ere, Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusiaren finalean izan zen Bertsozale Elkarteak gonbidatuta. Aldi bereko itzulpenak lagunduta segitu zuen saioa. Egun hartako inpresioak eta bertsolaritzari buruzko ikuspegia agertzen ditu elkarrizketa honetan.

Txapelketa Nagusiko finalean Bertsozale Elkarteak gonbidaturik izan al zinen?

Joateko asmoa banuen, baina gonbidapena hartu nuen. Joxerra Garziarekin izandako elkarrizketa batean bat-bateko itzulpen zerbitzua jartzeko asmoa zutela enteratu nintzen, eta beste lagun batzuekin joan nintzen, itzulpenak txapelketako finala hobeto segitzeko aukera ematen baitzigun.

Beraz, itzulpenak lagundu egiten du txapelketa jarraitzen?

Batzuetan lagundu egiten du eta beste batzuetan galarazi. Euskarari dagokionez, nire ulermen maila ehuneko 75ekoa dĂŠla esan dezaket. Kaskoak kendu eta jarri pasatu nuen eguna. la guztia ulertzen nuen, baina xehetasunek eskapatu egiten zidaten eta kasu horietan iizulpenak mesede handia egiten zidan, xehetasunak jasotzeko orduan alegia. Gainera sei edo zortzi ordu arretaz jarraitzeko gaitasunik ez du ni bezalako euskaldun batek, ahalegin handia eskatzen du horrek eta nekagarri gertatzen da. Itzul-

pena lasaigarri bihurtzen da gure kasuan.

Bertsozalea al zara?

Ez, bereziki. Bertsoak gutxitan entzuten ditut. Inoiz behin "Hitzetik hortzera" ikusten dut, baina saio osoa gutxitan, arreta mantentzeak ahalegin gehiegizkoa eskatzen baitit. Dena den, bertsoren bat edo beste arretaz entzutea gustatu izan zait. Erdi-bertsozale naizela esan dezaket, be-

Aldibereko itzulpenak batzuetan lagundu egiten du eta beste batzuetan galerazi. Euskarari dagokionez, nire ulermen maila ehuneko 75ekoa edo 80koa da.

1998 UDABERRIA [ ÂŁ J

raz.

Bertso saioetara ez zara joaten, beraz.

Ez askorik. Guztira lauzpabost saiotan izan naiz, ez

resgarria dela iruditzen zait. Agian gehiegi egokitu déla ere esango nuke.

Zein zentzutan esaten duzu gehiegizkoa dela egokitzapen hori?

Bertsolaritzan prestakuntza kultural handiko jendea dabil, tartean unibertsitarioak, ondo jantzitako jendea, asko dakiena eta batez ere ikuspegi hiritarra dueña. Komunikabideetan aztertzen diren gaiak plazaratzen dituzte eta bertsolaritza gizartearen modernizazio horren isla bihurtu da. Bizitzari aurre egiteko lehengoek zuten ikuspegia galtzeko arriskua ikusten dut bidé horretatik.

Aipatzen duzun gehiegikeria hori kalterako izan al da?

Ez, ez dut hori esan nahi. Baina zerbait galtzen ari den inpresioa dut. Dena dela, lehen esan dizudan moduan, eboluzioak berak dakarrena da. Hala ere, noizbehinka atzera begiratzea komeni dela usté dut.

Zer inpresio izan zenuen Anoetako finalean?

Gauza askok harrítu ninduen. Lehenik eta behin inprobisatzeko gaitasunak. Gai bat eman eta, edonork iritzi bat emateko astia hartu ohi du hizketan ari denean. Bertsolariak, aldiz, denbora oso mugatuan zeresana bakarrik ez, esanahi hori modu neurtuan, errimatuan eta kantatuan adierazi behar du.

Kasu batzuetan, gainera, Maia gutunei buruz aritu zenean esate baterako, bertsoa ez ezik poesía ere egin zela esango nuke.

Errima aniztasuna ere aipatuko nuke, neurri desberdinetako bertsoetara egokitzeko gaitasuna. Bertsolarien kontzentrazio maila ikusgarria iruditu zitzaidan, ez baita eriaza hain denbora gutxian gai baten inguruan bizpahiru gogoeta egitea.

Gaien aniztasunak ere garrantzia duela usté dut. Eta hain zuzen ere bertsolaritzaren aurkikuntza nagusia horixe dela esango nuke.

Antzinako bizimoduari baino gehiago mundu erreal eta modernoan sortzen diren arazo eta beharrei erantzuten die gaurko bertsolaritzak. Eta usté dut bertsolaritzak gaur duen arrakastaren klabeetako bat hortxe dagoela. Inprobisazioa pertsonak berez dituen dohainekin lotu izan ohi da. Bertsolaritzaren

gehiagotan. Finalean, hala ere, gustura egon nintzen.

Noiz sortu zaizu bertsolaritzarekiko interesa?

Gaztetan Gernikara joaten ginen oporretan eta bertsolarien berri zuzena izan nuen, baina Bilbotik zihoan nire moduko gazte hiritar batentzat ez zuen bertsolaritzak interés zuzenekorik. Mundu hark ez ninduen erakartzen, batez ere lantzen zituzten gaiengatik.

Eta sumatzen ari naizen aldaketa nagusietako bat horretan dagoela.

Gaurko gizartea, nagusiki, hiritarra da eta bertsolaritzak nekazaritza giroan du bere jatorria. Hala ere, egungo gizarte hiritartu honetara egokitzeko izan duen gaitasuna mi-

1998 UDABERRIA

[ 0

Ezin da diskurtso luzerik egin bertsotan eta askotan, ezinbestean, hausnarketarekin inpaktua sortu nahi izaten du. Diskurtso horren politizazio maila ere aipagarria da.

Nik ustĂŠ dut politizazioa gehiegizkoa dela. Eta gehiegikeria ez dago, beharbada, galderetan, erantzunetan baizik. Eta kasu honetan oso sakon eta emotiboki bizi dugun arazo bati buruzko ikuspegia murrizteko arriskua ikusten dut. Beharbada gehiago zaindu behar den gaia da hau, bertsolaritzak partaidetza plurala duen eremua izan behar baitu, inor bertan arrotz senti ez dadin edo normalean konpartitzen ez dituen ideiak agertu beharrean aurki ez dadin.

kasuan, hala ere, oso garbi ikusten da dohain horiek landu egiten direla. Dena den, bertsolariak bere mugak ditu.

Ezin du diskurtso luzerik egin bertsotan eta askotan, ezinbestean, hausnarketarekin inpaktua sortu nahi du. Eta, azkenik, diskurtsoen politizazio maila ere aipatzekoa dela ustĂŠ dut.

1998 UDABERRIA

Zer tamainatakoa da aipatzen duzun politizazio hori?

^ ]

zakegu?

Zentzu tradizionalean ez, masa komunikabideek sistema industrialei eta komunikabideei egiten baitie erreferentzia. Baina ahozko komunikazio den neurrian, espazio ireki batean egiten den komunikazio den neurrian, elkarrizketa bezala antolatzen den neurrian, aurrez aurreko jarduera den unetik, bertsolaritza komunikazio tresna garranzizkoa da, baina, jakina, ez ditu beste komunikabideek dituzten bitarteko komertzial eta industrialak. Gainera ez da erabat komunikazio horizontala, entzuleek ere parte hartzen baitute. Nik, agian, komunikazio publiko moduan definituko nuke.

Bertsolaritza ikus-enzunezko medioei ñola egokltu zaie?

Usté dut esfortzu bat egin behar litzatekeela despolitizatzeko, baina ez politika kentzeko, politika neurriz erabiltzeko baizik. Ez dut usté bertsolaritzaren errua bakarrik denik.

Publikoaren presentziak berak gauza jakinei buruz kantatzera behartzen ditu bertsolariak, txalo jotzearen alde. Edo beharbada bertsoak entzutera doazen entzuleak daude arras politizaturik, esparru hori bere esparru gisa ikusten duelako eta bertsolaria bera ere komunitate baten ordezkari sentitzen delako.

Bertsolaritza masa komunikazíotzat har al de-

1998 UDABERRIA g j

Ikuskizun bizia den neurrian bere zailtasuna du eta telebistari egokitzerakoan arazoak sortzen dirá. Antzerkiarekin gertatzen den moduan. Telebistaz antzezlan bat ikustea ezinezkoa da eta horregatik egokitu egin behar zaio telebistari.

Bertsolaritzarekin gauza bera gertatzen déla esango nuke. Telebistaren medioari egokitu behar zaio bertsolaritza, baina ikuskizun bizi izateak dituen osagarriak galdu gabe.»

arzia. ÂŤKorrikalariaÂť

ÂŤMaratoilari-bertsozaleaÂť.

Testua: Laxaro A Z K U N E Argazkiak: Gotzon A R A N B U R U

Bakarrik etxean nabilenean, dutxan edo sukaldean eta kotxean beti bertsotan aritu izan naiz eta orain ere bai. Bertso izenekorik ez det botako, baina egunero aritzen naiz bertsotan. Koadrilan gehiago kostatzen da kantatzea. Oso txispatuta ez bada, ez det egiten. Ñola jarraitu izan duzu bertsoa?

Normalean irratiz eta hasieran derrigorrean etxetik, jarraitzeko beste biderik ez zegoen eta. Gerora Telebistaren bidez. Hitzetik Hortzera kendu zutenean kriston paloa hartu nuen. Audientziak eta zaletasunak ere hor ikusi da ñola egin duten behera. Bertsolariak asko gustatzen zaizkit, asko, asko, asko...(hiru aldiz esaten du inork dudarik izan ez dezan)

zaguna zaigu askori Diego Garzia maratoilari azkoitiarra, gaur egun Azpeitian bizi dena. Ezaguna ez hemen inguruan bakarrik, Estatu osoan eta mundu osoan ere bai bere alorrean, maratoian, eta ezagunak izango dira, noski, dabilen lekuan, bere irribarrea eta apaltasuna ere. Nonbaiten lasterkaldi garrantzitsuren batean ez bada edo harako prestatzen ez badabil, hemen ikus dezakegu egunero eta birritan sarri, Azkoitia-Azpeitia bitarteko ibilbide horretan. Ongi merezia du, bai, ibilbide honek Diego Garzia zirkuitoa izena. Monumenturen bat ere laster jarri beharko zaio bertan. Baina ez da gaur Diegorengana hurbiltzeko arrazoia bere korrika zaletasuna izan. Bertsozale itsu horietakoa dela jakin dugu. Esango du batek baino gehiagok euskaraz ozta-ozta mintzatzen dena eta guraso ez euskaldunak dituena, ñola izan litekeen horren bertsozale itsu. Horixe argitzen saiatuko gara gaurko berriketaldian.

Ulertzeko arazorik izaten al duzu?

Bertso dena ez det beti entenditzen, baina egiten duten lana, kantatuz eta errimak ondo lotuz, eta teman esaten dutena... esplikatzen zaila da, baina asko gustatzen zait.

Bertsoaren teknika ezagutzen al duzu?

Ez det askorik ezagutzen, zortziko haundia edo txikia, errimak... asko gehiago ez. Gero epaitzeko eta puntuak emateko ez naiz gai, baina bertsolari onek ere ez dute nonbait entenditzen. Azken Txapelketa Nagusian Euzkitzek, Mendizabal bigarren jarri zuen eta epaileek bosgarren. Euzkitzek ere, beraz, kale egin zuen.

Ñola egin zinen bertsozale?

Zein neurritan kantatzen duzu gehien?

Azkoitiko Úrsula baserrian jaioa naiz eta bizitza osoa pasatu det baserritarren artean.

Baserritarren artean bertsoak beti izan du estimazioa eta gure artean ere bazuen. Irratiaren bidez eta, bertsolaritza beti presente zegoen. Lagunek zaletasuna zuten eta neri ere beti gustatu izan zait.

Ba, lo que salga, 8ko txikian hasi eta lOeko haundian edo 12koan igual bukatu. Ja, ja, ja... Doinuarekin ona naiz, baina bestela ez.

Beti euskaraz kantatzen al duzu?

Erderaz bertsoa ñola kantatuko det ba!

Behin ere ez!, dio seguru.

Noiz egin izan duzu bertsotan?

Azkoitiko Úrsula baserrian jaioa naiz eta bizitza osoa pasatu dut baserritarren artean.

Bertsoa beti presente zegoen haien artean.

1998 UDABERRIA

g ]

Bertsoaren bukaera aurrez pentsatuta kantatzen al duzu?

Azkenengo urteetan hasi naiz hórrela, hasi baino leñen bukaera hartuta. Bertso hobeak ateratzen dirá. Kale

gutxiago egiten da. Baina bat itxurazkoa ateratzeko hogei kantatu behar.

umorea eta pikardia... Txapelketan beti ere bertsolariak serioago aritzen dirรก, seguru aritzeagatik, puntuak ateratzeko edo ez dakit, baina neri temako saltsa hori gehiago gustatzen zait, parre egiteko eta...

Korrika zabiltzanean ez al duzu kantatzen?

Ez, korrika ez, hori serioa da. Beste mundu batean sartuta ibiltzen naiz eta han ez dago bertsorik.

Txapelketa aipatu duzunez, izan al zenuen hunkitu zinen momenturik?

Bai, goizean, Jon Maia zumaiarraren bakarkakoetan asko emozionatu nintzen eta arratsaldean Irazuren bertsoekin gehiago oraindik (malkoren batek ere aldegin izan behar zion). Maiak, gainera, makal-makal kantatzen zuen eta neretzat oso ondo, askoz ho-

Zein bertsolari dituzu ezagunenak, gogokoenak?

Zaharretan ezagutu eta entzun ditut Lizaso, Lazkano, Lopategi, Azpillaga... baina gustatu denetan gehiena Lazkao Txiki gustatu izan zait. Neretzat onena izan da. Harek zuen

1998 UDABERRIA

^

Anaia ere zalea da eta piska bat txispatzen geranean jarduten degu bertsotan elkarrekin.

Bestela ez dugu bertsotan egiten. beto ulertzen nuen. Doinu hori, gainera, asko gustatzen zait. Maiak bukaeran kantatu zuen agurra ere oso ederra izan zen. Nere aita eta ama ere Extremadurakoak dirá eta neretzat oso polita izan zen.

Etxean ba al du beste inork bertsotarako afiziorik?

Anaia ere zalea da. Piska bat txispatzen geranean alkarrekin bertsotan jarduten degu.

Bestela ez degu alkarrekin bertsotan egiten, baina juerga baten biok tokatu ezkero bai.

Koñatua ere zalea da. Hura, gainera, itziartarra da. Ñola ikusten dituzu gaurko bertsolariak?

Irazu, Maia, Maialen... oso ondo datoz eta Azpeitian bertan ere eskolatik badatoz, Lizasoren semea, Uranga... Gazteek ere bertsoarekin disfrutatzen dutela esan nahi du horrek eta seinale ona da hori.

Zer meritu aurkitzen diozu bertso kantatzeari betl ondo ulertzen ez baduzu gainera?

Nik ezagutzen det jendea ingeles arrastorik ez dakiena eta ingeles kantak asko gustatzen zaizkiona. Bertsoa dena konprenitu ez arren, kantua, errimak eta abar entzunez nik asko gozatzen det. Izan ere doinu batekin, gaia jarri eta teman hari bertsoak ateratzea, neretzat hori premio nobela baino gehiago da.

Batek esaten duenari besteak erantzunez gainera. Jendeak nahiko du denak onak botatzea, eta hori ezinezkoa da gai guztietan, baina hala ere hainbeste bertso on botatzen dituzte! Hori Olinpiadako finalista izatea bezela da. Oso ona izan behar da hor goian egoteko.

Euskaldunekin euskaraz egiten al duzu beti?

Bai, nik beti. Euskaldun asko dirá nerekin erderaz hasten direnak, baina nik ez det hori entenditzen. Nik gaizki, baina beti euskeraz egiten det. Ez zait gustatzen euskaldunekin erderaz egitea. Bertsoen bidez ari naiz euskera ere piska bat aberasten. Peñagarikanori Lazkao Txikiren bi liburuak hartu ni/.kion eta hor ari naiz bertsoak leituz ea nere euskera zerbait hobetzen dedan. Hala ere. ondo edo gaizki, egitea da inportantea.

Niri behintzat zalantza guztiak argitu tlizkit. Ideiak oso argi ditu Diegok eta halaxe bizi du bertsolaritza ere, gustatzen zaio eta kito. Ezin harrituko gara horrenlxaste kilómetro egunero egiten dituenak ideiak argi edukitzea bestela ez lituzke egingo eta. Beti bere irribarrearekin eta beti bezain apal DIEGO GARZIA MARATOILARI BERTSOZALEA. Zorionak hiri.»

1998 UDABERRIA Q ! |

HURBILPENA

Oso okupatua dabil gehienetan bezala. Entrenamenduak, masajista, denda... Jesús Aranbarri bere sozioarekin kirol jantzi denda bat baitu, ARADI (Aranbarri +Diego) izenekoa eta han ere aritu behar izaten du. Tartetxo bat libre aurkitzea izan da lanik zailena. Ordua 3.30ean zen, baina 3.25erako han zen zita-lekuan, puntual. Hori ez du bertsolariei ikasia ¡zango.

Zertaz hitz egin behar dugun esan eta larritu da piska bat. Ez du horretaz oraindik elkarrizketarik egin.

Lotsa puntu bat sumatu diot, bere sekretuak bistaratzen ari balitz bezala. Azkenean dena oso ongi Joan da. Bukaeran oso pozik zen. Bere euskarari txukundu bat emateko erregutu dit paperean jarri baino lehen. Egia aitortuz, ez da akademiko bat, baina esan nahi dueña arazorik gabe adierazten du.

Zuzenketa askoren premiarik ez da ba izan.

Bere bertsozaletasunaren aitorpena Andoni Egañari eta Sebastian Lizasori egin zien, bere omenez, lagun taldeak antolatutako afari batean, bertsotan aritu baitziren hauek. Afaria Anota Sagardotegian egin zen.

Ez zuten sagardoa bakarrik edan. Bertsoak bota ez ezik (Diegok ere bai) apustua ere egin zuten: martxoaren 29an, Andoni Egaña korrika eta Sebastian Lizaso bizikletan ¡zango dirá "Diego Garzia" zirkuitoaren ibilbide hasieran, eta bukaeran Diego Garziak egiten duen denboraren bikoitza baino azkarrago egin beharko dute irabazi nahi badute. Tartean afariak ere badira jokoan, baina hori da gutxienekoa. Ohorea jokoan dagoenean...

Diego ikusten dugu gogor ari déla entrenatzen. Andoni ere ikusi ornen dute Zarautzen galtza motxetan.

Sebastian, berriz, ari da pisua galtzen, bestela bizikleta aurkitzen ¡zango baitzuen arazoa. Martxoaren 29a ornen da eguna. Ikusiko ote ditugu? #

1998 UDABERRIA

^

Ikuskizuna eta antzerkia Pedro BAREA (EHUko irakaslea)

laurko euskal antzerkiak genealogĂ­a aberats baten beharra sentitu izan du eta kultur munduko jendea, Lekuona, Aresti, Urkizu, Arozena eta beste zenbait, gure tradizio preteatral eta parateatralak aztertzen saiatu zen, eta gogotsu saiatu ere txaribariak, maskaradak, pastoralak arakatzen, jatorrian zeudekeen iturburuak bilatu nahirik.

Espezialista horien banpirismoa gezurtatu nahiz, penduloaren bestaldean, Juaristi, Garamendi eta beste zenbait agertu dirĂĄ, antzerki autoktonoa ezer ez zela eta beraz dena izan zitekeela frogatu nahirik.

Bertsolaritzak ere, katalanen "tornak' bezalaxe, antzerkiari zerbait aportatzen ziola esan zuten, alegia antzerkiaren tradizioaren

1998 UDABERRIA g | ]

barman bertsolaritza ere bazegoela. Bertsolaritzan argumentua zegoenez, gure antzerkia zegoela beraz, itzul-gordean bazegoen ere. Hor zegoen pastorala, hor zegoen txaribaria eta hor zegoen, baita, bertsolaritza ere.

Gainera, bertsolaria aktore disimulatua da, desagertu den interpretea, antzerkiaren altzuma.

Eta hala da. Bertsolaritzan badaude ikuskizunarekin edo erakuspenarekin (Barthesena da hitza) zerikusia duten elementuak.

Jendaurreko ekitaldia da, entzuleek errepresentazio-leku bezala kontsideratzen duten agertoki batean egina (Brookek aktore bat eta ikusle bat nahikoa zirela esaten zuen antzerkia bazegoela esateko). Bestalde, sozializaziorako bitarteko ere bada, baloreak sortzeko lanabes ere bai (halaxe izan zen CalderĂłn de la Barca Urrezko Mendean edo Buero Vallejo eta Alfonso Sastre erresistentziako idearioaren edo frankismoaren aurkako urteetan). Bere praktikak identifikazio prozesu bat jartzen du martxan eta hizkuntza bat baliatzen du eta hau, hizkuntza, faldearen lotura garrantzitsua da gaur eta hizkuntza kapital politiko ere bai trantsizioaz geroztik.

bertsolaritzan

-Ekitaldian zuzendari bat dago (pastoralean errejenta bat dagoen bezala edo Krakobiako Cricot taldean "kantor1 bat dagoen bezala), aktuatzaileen eta publikoaren arteko zubi den bitarteko bat. Aktuatzaileak aulkietan eserita dauden bitartean urrutiramendu elementu bihurtzen da zuzendari hori (Opera txinatarrean, antzerki japoniarrean, Brecht Txapelketaren alderdi instrumental zenedo Piscatorren antzerkian bezalatsu). baitek bertso saioaren teatrotasuna adierazten dute.

-Aldi baterako paperak hartzen dirĂĄ.

-Ekitaldiaren lekua bera, aktuatzaileak, Anoetako finalean edalearen eta edaten ez publikoa antzerkiaren elementu dira. Erreduenaren arteko bertso saioa, esate baterapresentazioaren denbora bera ere elementu ko. Antzerkian, ariketa bezala, asko erabili horietako bat da. Badira elementu metateaizan den gaia da. tralak ere -antzerkia antzerkiaz mintzo dene-Gaiek zerbait erreala edo morala, fisian-. Antzerkiaren estereotipoak (Commedia koa edo espirituala, gauza bat, egoera bat dell Arte, zirkoa, etab.) bertsolariak berak edo ideia bat errepresenta dezakete. Anoetabereganatzen ditu, bertsolaria bera ere esteko finalean, esate baterako. "erratza" eta reotipo baita, inprobisatzen edo eztabaidan "gutuna" izan ziren gauza edo objektu bezaari den aktorea. la definĂ­ daitezkeen gaiak: egoera bat aipatzeko gurasoen eta semealaben arteko harremanak Ekitaldian zuzendari bat dago, pastoraletan aipa ditzakegu edota lanera kanpora Joan edo bertan geerrejenta dagoen bezala edo Krakobiako Cricot ratu nahi duenaren arteko taldean "kantor" bat dagoen gisa berean. elkarrrizketa, eta ideia bat aipatzearren: bakardadea eta

Esaten dena ulertzea, hizkuntzaren molde jatorrizkoan, bertsoen adierazpen prozesuaren Ăąabardura guztiekin eta, ondorioz, prozesu artifizioz bete eta konplexuaren bidez ulertzea, talde baten partaide sentitzea da.

1998 UDABERRIA

^

-Inprobisaketa lanabes eszenikoa da. Commedia Musika ez da deskriptiboa, ez du dekoratu soil dell'arte-n hari zehatz bati bezala balio eta ezarritako doinua denez, bertso- segituz, eta gai zabalago batan egiten den antzerkitik hurbilago dago. ten inguruan Grotowskin.

Bietan aktoreak eszena eta keinuekin gorputzaren bidez fedea. Antzerki mailako ekintza fisikoak langai horiek adierazi egin behar izaten ditu. tzeko orduan ere bi ikuspuntutatik egiten da Bertsolaritza alde honetatik inprobisaketaren lan (Grotowski): mimesiaren aldetik eta antipodetan dago, ez baitu gorputzarekin ideien elkarketa librearen bidez, ezer adierazten. Stanislavski-k esaten zuen aktoreak bere baitako bizipen ezkutuak -Bertsolari txapelketa batean jartzen diagertzen zituela eta Artaud-ek aktorearen tuzten gaiak, beraz, antzerkiko paperen anpoetika deitzen zion horri. Baina bertsolatzekoak dirá. Hitzaren bidez interpretatzen riak ez du gorputzarekin askorik erakusten. dirá, kantatzen ari denarentzat urrunak edo gorrotagarriak izanik ere. Paper horiek ez di-Bakarrizketaren moeta guztiak erabil dirá erabat norbereganatzen, erlatibizatu egitzake (Pavis). Bakarrizketa teknikoa, narratiten dirá, beraz. (Bertso baten egileari jo ote boa, lirikoa eta beste hainbat. Sorkuntza litediezaioke jendeak txisturik, kulebroi batean rarioa da, dialektika ere bai, arrazoiketa, eta gaizkileari jotzen dioten bezala?). Bertsolabarne-bakarrizketa ere bada. riak, kantuan ari denean, iritziz aldatzen du, -Elkarrizketa ere bada. Antzerki epikoan, adinez eta sexuz ere bai. Esaten dueña jokoesate baterako, (Pavis) hizketaldiek ez dute ak hala agintzen diolako esaten du. Interpréelkarrekin lotura erabatekorik. Bi hizketaldi tate egiten du. solté bezala har daitezke: erantzuten duenak -Genero eszenikoetan, normalean, gorez dio zuzenean bere mintzaideari hitz egiputzaren instrumentazioak garrantzi handia ten eta bere diskurtso propioa zabal dezake. du. Dantzaren plazerra, eta azpigenero musi-Badago bertsoan elkarrizketa publikoakaletan umorea, garrantzizkoak dirá. Bertsoren ikuspegi bat. Hirugarren batek entzun laritzan hitza da garrantzizkoa. Bertsolariak dezan hitz egiten dute. hitzaren malabaristak dirá.

-Badira beste zenbait elementu ere, ber-Egoera asmatuak sortzen dirá eta aktuatsolariek pentsatzeko hartzen dituzten pautzaileek, betsolariek, irtenbide bat aurkitu saldiak, esate baterako. Atezainak -edo bota behar dute, antzerkian bezala: (gizon eta behar duenak- penaltiaren aurrean sentitzen emakume ezkonduak etxeko lañen banakeduen beldurra bezala da hori edo trapezistataz ari dirá). ren kontzentrazio linearen antzekoa, eta -Publikoari zuzentzen zaizkio, antzerkiapentsamenduak asmatzen dituela esaten ren herri generoetan bezalaxe: (zuek zarete duenak egiten duen isilunea. Hori guztia lekuko: haurra zaintzeko bere lana utziko konbentzio baten parte bezala onartzen da. duela esan du). Publikoari hitz egiteko lizen-Tema, elkarrizketa eta kontsaesana dirá tzia errepresentazio egiturak ematen dio berantzerkiaren iturburu. Irratiko elkarrizketa tsolaritzari. Ez da ilusioaren antzerkirik egidago, zirkoko tontoaren eta listoaren arteten (Aristóteles), ez dio bere burua gaiak koa, giza-emakumearen artekoa telebistan, edo paperak erabat jango, aktuatzen ari da, gizenarena eta meharrarena zineman eta elbaina aldi bateko paper bat egiten ari da karraizketatuaren eta elkarrizketatzailearen (Brecht). artekoa kazetaritzan.

-Musika ez da deskriptiboa, ez du deko-Batzuetan bertsolaria gidoilaria bezala, ratu edo apaingarri soil bezala balio. Ezarrilekuko ¡zango den ekintza eszenikoa gidatako doinua denez, bertsotan egiten den antzen duen egilearen pare (epaitzen ari diren tzerkitik hurbilago dago, metrikaren musikalantimilitarista, kostu handiko ikerketa batean tasuna azpimarratzeko erabiltzen delako. porrot egiten duen ingeniaría). Aktorearen

1998 UDABERRIA

g j

eta egilearen arteko nahasketa antzerkiaren formato askotan gertatzen da, zirkoan eta musikalean ere bai.

-Bertsolariak erreserban dituen testuetan, memorizaturik dituen errekurtsoetan segurn asko antzerkiarekiko hurbiltasun handiagoa suma daiteke. Bere ariketak hasteko edo bukatzeko erabailtzen ditu errekurtso horiek.

Dena dĂŠla, memoriatik ateratzen dituen baliapide horiek bertsoaren zati izanik ere, ez dira asko izaten.

-Badira publikoak ezagutzen dituen kodeak ere, generoaren konbentzioak sorrarazten duen sinesgarritasuna, esate baterako.

Badira bertsolaritza antzerkitik urruntzen duten elementuak ere.

-Interpreteek ez dute ekintzarik gauzatzen, apenas elkarri begiratzen dioten. Bere aktuazioak errito baten antza ere badu, bitarteko dira enkarnazio baino areago, apaizak diren bezalaxe, irratsaioen arteko loturak egiteko irratian dauden esatariak bezala.

-Bai espazioari dagokionez, bai hotsari dagokionez, pertsonen arteko tartea adierazten duten konbentzioen protokoloek ez dute funtzionatzen. (Hall, Barea). Inprobisaketan pertsonen arteko tartea bakarra da: jendaurreko tartea. Kantua eta errima entzunarazten saiatzen dira jendaurrean, mintzaide birtualarekiko dagoen hurbiltasuna alde batera utziz.

-Elkarrizketa da adierazpide dramatiko guztien muina. Bertsolarien artean ere elkarrizketak sekulako indarra du, baina bertsoaren egiturak, partaide bakoitzak gorde behar duen txandak eta eszena gaineko hieratismoak baldintzatzen dute elkarrizketa hori.

Bertsoa osorik bota eta entzun behar da (ez da zatika bertsoa kontsumatzen, antzerki klasikoan egin zitekeen bezala eta, beraz, ezin du aldi berean mintzaide batek baino gehiagok hitz egin).

-Doinuak ez du gauza handirik adierazten, lelo bat bezala da, aldez aurretik finkatutako doinua, beraz, eta hitzak doinuak baino askoz garrantzi handiagoa du. Hori da bertso txapelketa batean gehien azpimarra daitekeen ezaugarria. Lehoi hezleen artea

1998 UDABERRIA [ J J

da, zirkoan BĂşfalo Billek bezala, begiak itxita egiten dute tiro, esku bat Iotuta. HĂłrrela bada, komunikazioak du garrantzia, baina komunikazio hau oso baldintza hertsian egin behar da. Antzerkian ere egin da horrelakorik (Lindsay Kem "Udako gau bateko ametsa" trapezio baten gainean) eta baldintza hertsi horiek balio gehiago gehigarri dira adierazgarritasunean.

-Inprobisaketaren ekitaldia jendaurrean egiteak festarekin du zerikusia, ospakizun sozialarekin. Publikoa sartu eta irten egiten da, meriendatu egiten du, zahatotik ardoa edaten edo puruak erretzen. Nekazaritza bizimoduarekin du horrek zerikusia ez hiriko edo industriako erritmoarekin, hau orduka neurtzen baita eta nekazaritzaren erritmoa egunaren edo urtaroen arabera. Pastoralean bezala, bukatzeko denbora jakinik ez duen ekitaldi batean gaude eta agertokian daudenek, kirolean bezala, nekearen zama eraman behar dute. Beren balentriak fisikoak ere badira eta.Âť

l

Txirrita ordenadoretik kantari Ehun bertsolari sartu ditu Elhuyarrek "Bertsoen Mundua" CD-ROMean.

Ordenadorea piztu, behar diren teklak ukitu, eta pelikuletan noizbehinka denbora zeharkatzen duten zulo horietako batean sartu garen inpresioa sortzen du Elhuyarren lan berri honek: hor ari zaigu Txirrita kantari duela birurogei urte pasa, eztarria eten beharrean, eta txistu hots eta ardaila izugarria entzuten da, "baina maite zaituztet oraindik" esateko Xalbador bertsotan basten den arte. Amurizak bizarra beltzagoa dauka; Basarriren abolsa gardena da, indartsua.

Baina ez da dena zabarra: aurtengoarena ez ezik, historiako txapelketa guztien informazioa dator CD-ROMean, bertso antologĂ­a bat, doinuen zerrenda, ehun bertsolariren biografiak, jokoak...: Testua: Pako ARISTI

osu WaliĂąo eta Alfontso Mujikaren burutazioa izan zen eta horiek izan ziren, laguntzaile askoren bitartekotza lortu ondoren, burutazioa mamitu zutenak. 8000 pezeta balio du produktuak; dagoeneko agortu dira merkatura zituzten 400 aleak. Atzetik badatoz beste 400.

Waliftok eta Mujikak eginak zituzten aurretik beste produktu batzuk CD-ROM euskarria erabiliaz. Ideia hau izan zutenean garbi zuten zer egin nahi zuten. "Gure esperientziarekin ikusi genian CDROM euskarri hau egokia zela orain arte bertsolaritzaren munduan barreiaturik zegoen materiala bateratzeko, zeren bazegok zintarik, bazegok bideorik eta libururik, baina horiek denak hatera non jarri bestela? Zergatik ez sartu bertsolaritza honelako euskarri batean?

Esan eta egin. Bertsozale Elkartera jo zuten bertakoen iritzia eta parte hartzea eskatzeko, eta han Xabier Amuriza proposatu zuten CD-ROMeko

testugile bezala. Honen gain gelditu zen ehun bertsolarien eta ehun doinuen aukera ere.

"Guk dena oso mugatua eman genioan Amurizari -dio Waliftok-, hala ere, kezka nagusia Amurizarentzat zein bertsolari

Ikiisi genian CD-ROM euskarria egokia zela bertsolaritzaren tintinan barreiaturik zegoen materiala bateratzeko.

1998 UDABERRIA [ J ]

aukeratu zuan. Hildakoekin problemarik ez zegok, asko dituk. Aukera bat egin eta kito. Gaur egungoekin kontua zuan muga non jarri, eta azkenean Amurizak hartu duen irizpidea izan duk Bertso Txapelketa Nagusiko finalera iritsi izana". Abiapuntu horrekin, salbuespen batzuk kontuan harturik, aberastu egin du zerrenda Amurizak, honako hauek ere sartuz: Lasarte, Agirre eta JosĂŠ Lizaso; MaĂąukorta

ere sartzekoa iruditu zaio, fenómeno soziologiko bat delako; Iparraldeko batzuk ere bai; Bizkaiko tradiziotik ere ekarri ditu hainbat; eta emakumeak azkenik, iazko txapelketa arte inor ez baitzen finalera iritsi eta horregatik denak kanpoan gelditzen baitziren.

Lau hilabeteko lana izan da. Amurizaz aparte, bi laguntzaile izan dituzte: Juan Dorronsoro doinuak grabatu eta partiturak egiteko, eta Joxerra Garzia jokoak eratzeko. Grafismoa Juan Luis Blancok egin du, eta, benetan, oso lan polita atera zaio. Dokumentazio gehiena Xenpelar zentroan aurkitu dute, baita hainbat irratitan ere. Doinuak grabatzeko Xabier Amuriza, Estitxu Arozena, José Joakin Aizpurua, Joanito Dorronsoro eta Manuel Mari Garateri deitu zitzaien. HABEn egin zuten grabazioa. Material izugarri bildu dute: lau orduko bertso grabazioa, gure kantari batzuek (Lete, Artola, Lertxundi...) diskoetan bildu dituzten bertsoak ordu erdi batez, hogei minutuko bideo irudiak, 1200 bertso, ehun bertsolariren fitxak eta ehun doinuren partiturak. Lan konpletoa atera zaie, atsegina eta arina, bertsozale guztiei, haur, gazte zein helduei, zuzendua.

Nobedade oso interesgarri bat badu gainera: testu eta partitura guztiak inprima daitezke. "Eskolarako aproposa da -dio Mujikak-, baita bertsolaritzaren inguruan lañen bat egin nahi duenarentzat ere, jende gaztearekin asko pentsatu dugu, jende helduarentzat harrigarriagoa baita. Durangon aurkeztu genuen, eta

helduak erabat harrituta bertsolariak ordenadore barman ikustean. Gazteek badakite ordenadorean denetatik egon behar déla eta ez dirá batere harritzen".

Komertzializazioarekin, dena déla, ez dute aberasteko asmorik. "Espero diagu dirurik ez galtzea - dio Waliftok-. Demostratu nahi genian halako produktu batekin gauza askotara heltzea badagoela, eta material mota desberdina ba' • ' K

1998 UDABERRIA

[^

tean integratzeko beste euskarriek ez duten erraztasuna baduela honek. Gainera, euskararen munduan tiradak oso txikiak dituk, eta gainera ez duk nahikoa euskaltzale izatea: bertsozale izan behar duk, ordenadorea eta CD-ROM eduki eta 8000 pezeta gastatzeko prest egon".

Honelako edo bestelako ordenadorea dueña ez bedi kezkatu: 'Bertsoen mundua*

Bertsolíiritzaz hainbat gai, aran eta zertzelada jakiteko aukera ematen du ata/ honek, hala ñola bertso-lana, errima, neurria zer diren.

PC eta bateragarrietan bezala erabil daiteke Macintosh ordenadoreetan. Barnean dakarren liburuxkan zein batean ñola bestean instalazioa egiteko arauak datoz zehatz-mehatz.

Behin pantaila agertzen

denean, Sebastian Lizasoren gorputz lodia eta Sarasuaren txikia ageri dirá, eta ondoan Menú nagusia, zazpi atalek osatua: Jakingarriak, Bertsolariak, Doinuak, Bertso-antologia, Txapelketak; Jokoak eta Laguntza. Hauetako ate bakoitzean klik eginez dagokion atalean sartuko zara. Zeure burua galduta aurkituko bazenu 'Laguntza'ri eman eta hor agertuko zaizu ate bakoitzean zer dagoen eta botoi bakoitza zertarako den. Honekin batera beste berezitasun bat: hitz bat edo hitz-segida bat azpimarratuta ikusiko duzu batzuetan: hipertestu-loturak dira. Horietan saguarekin klik eginez gero leiho bat zabalduko da informazio osagarria eskaintzeko.

Gainera, menuko ate guztien artean lotura zuzenak daude batetik bestera. Esate baterako, Txapelketaren batean Basarri agertzen bada, saguari eman eta 'Bertsolariak' atalean agertzen den Basarriren orrira joango zara. Atal guztiak barrutik erabat josiak daude.

JAKINGARRIAK: Bertsolaritzari buruzko hainbat gai, arau eta zertzelada jakiteko aukera ematen du atal honek, hala ñola, Zer da zer, bertso-lanak, errima, neurria. Adibidez, Zer da zer zabaltzen badugu, bertso ezagun bat agertuko da erdian, eta ezkerrean zerrenda hau: bertsoa, puntúa, errima, etena, lerroa, oina eta neurria.

Edozeini emanda, ahots batek esplikatuko digu gaia. Nahi bada bertsoa entzun daiteke, eta nahi bada inprimatu, bai bertsoa, bai esplikazioa.

BERTSOLARIAK: Atal honetan bertsolarien fitxak datoz, alfabetoaren ordenan jarriak. Hala ere, nahi duzun bertsolariarengana iristeko hiru bidé daude: herrialdeka, adibidez Gipuzkoakoa edo Zuberoakoa, según zer nahi duzun; sexuaren arabera; eta garaiaren arabera, adibidez Gerra aurrekoak zeintzuk diren jakin nahi bada. Bertsolari bat aukeratutakoan bere fitxa agertzen da: argazkia, baldin badauka, biografía, eta bere bertso au-

1998 UDABERRIA ( J J

keratu batzuk. Txirritaren kasuan, adibidez, zortzi bertso edo bertso sorta daude; Sebastian Lizasorenean bost. Aukera hau ere Amurizak egin du argitaratuta zegoen liburu pilo bat erabiliaz.

DOINUAK: Ehun bertso doinu daude bi eratan sailkaturik.

Bata, neurrika, adibidez, hamarreko txikiak, seiko handiak, bederatzikoak etab; bestea, estiloka, hau da, amodiozkoak, irri egitekoak, tristeak, sehaskakoak, eskekoak... Doinu bat aukeratu, partitura ikusi eta inprima daiteke, baita bertsoa entzun ere. Doinuen aukeraketa ere Amurizak egin du, Juan Dorronsorok bildu zituen bi mila doinu pasa horiek aztertuz.

BERTSO-ANTOLOGIA: Bertso onak, famatuak eta askoren gogoan daudenak ageri dirá hemen. Bertsoa agertzen da, eta ondoan testua, kontatuz zergatik den famatua, bere neurria zein den, doinua, nork kantatu zuen. Bi eratara daude sailkatuak: batetik 'bertso bataiatuak' izen batekin ezagutzen ditugunak, adibidez Markesaren alabarenak'. 'Esnesaltzailearenak', Bautista Basterretxerenak' etab; eta bestetik izenik ez dutenak, eta hauen kasuan esaten da zein bertsolarik non kantatu zuen, zein doinurekin. Hauek garai hartan egindako grabazioetatik hartu dirá, bertsolariaren ahots eta guzti. Adibidez, Peñagarikanok amonari jarritakoak, Poltsa beruarekin...' esanez hasten direnak, Amurizaren Txantxangorriarenak...

TXAPELKETAK: Txapelketa Nagusi guztiak ageri dira hemen, 1935ean hasi eta gaur artekoak. Informazioa honako hau: txapelketak bai ala ez, sailkapena, epai mahaian zeintzuk ziren, partaideak, eta Amurizak txapelketa bakoitzari buruz idatzitako balorazioa. Adibidez, 80koan, Amurizak bere lehen txapela lortu zuenekoa, aipatzen du batuan egin zen lehenengo txapelketa izan zela.

den asmatu behar duzu. Ez badakizu, berriro laguntza eskatu eta bertsolari bakoitzari buruzko azalpen bat agertuko zaizu. Horrekin suposatzen da tankera hartu behar diozula eta bat hautatu. Asmatuz gero, txaloak entzuten dira; huts eginez gero, algara zatar eta burlosoa. Jokoa errazteko edo, Garzia saiatu da bertsolari bakoitzaren ezaugarriekin bat datorren bertsoa jartzen.

Bigarren jokoa 'Bertsozain

JOKOAK: Bi joko ageri dira, Joxerra Garziak egin dituenak.

Bizitzan eta gizartean gertatzen ari diren aldaketekin oso kezkatua dabil Garzia, aldaketok nolabait gure oroitzeko ahalmena murrizten ari direlako. Jokoen helburua oroimena lantzea da batetik, eta bestetik ea bertsolariak zenbateraino ezagutzen ditugun ikustea. Lehen jokoa 'Bakoitzari berea' deitzen da. Bertan bertso bat agertzen da, eta ondoan hiru bertsolariren argazkiak. Bakarren bat ezagutzen ez baduzu, laguntza eskatu eta izenak agertuko dira. Gero bertsoa hiruetako norena

1998 UDABERRIA f f l

automatikoa' deitzen da. tnformatikariei lan handia eman die hau behar bezala erabiltzeak. Pantailaren ezkerrean bertso famatu samar bati buruzko informazioa agertuko da. Eskuinaldean bertso horren hitzak jartzeko hutsuneak daude, hitz bakoitzeko hainbeste. Jokalariak, informazio horrekin, bertsoa idatzi behar du. Hasieratik bukaerara ondo idazten badu ehun puntu lortuko ditu. Akatsa eginez gero, puntuak piskanaka galtzen joango da. Behin osatu ondoren, lotura egon daiteke eta bertso-antologiara pasa, eta han bertsoa entzun.

Eta kito. i r t e n ' teklari emanda programatik irtengo da ikuslea, eta orduan has daiteke bertsoren bat osatzeko gai den aproba egiten, agian zerbait kutsatu zaio-eta bertsoaren mundu zoragarrira egindako bidaia gozobete horretan.Âť

Ilff trobatzaile

profesional daude Kolonbian Musika instrumenturen batekin lagunduz errima inprobisatuak egitea Kolonbiako tradizioaren parte da. Eskualde bakoitzak du bere trobatzeko modua, akordeoien, tipleen edo cuatroen konpasean, hauek baitira Latinoamerikako herrialde honetako instrumenturik erabilienak > » » »

Testua eta argazkiak: Liliana Maria G U T I É R R E Z (Kolonbiatik)

olonbiako herriaren ahotsa dirá. Jendearen eguneroko senti penen adierazpen eta beren bat-bateko bertsoen bidez, hitzez soilik adierazi ezin dituzten sentipenen berri ematen dute.

Trobadoreak dirá. Eskuetan tiple bat (hots altu samarreko gitana txiki-txikia), akordeoi bat edo tiplea (lau hariko gitarra) eskuetan dutela elkarrizketa egin ohi dute oso gai desberdinei buruz, maitasuna, politika, ekonomia, egunsenti edo eguneroko bizitzaren edozein gai jorratuz.

Kolonbiako trobadore hauek goitizenez ezagutzen dirá. Etxekoek bakarrik jakingo dute Agustín Zapata, Argemiro Jaramaillo, Diego Alberto López, Elias Echavarria edo Norman Dario Carmona zein diren, baina edonorekin hizketan ari zarela El Gato, Gotera, Dieguito, El Profeta edo Candela aipatzen badituzu, mundu guztia dago jakinaren gainean, badakite zein diren.

Menditik hirira. Trobadore gehienak mendikoak dirá,

nahiz eta azkenaldion troba hiritartzen eta poliki-poliki he rrialde osora zabaltzen ari den.

Hala ere, trobadore gehienentzat trobaren esentziak mendian segitzen du. «Troba nekazariena da eta ni ere nekazaria naiz, oraindik hektarea batzuen jabe bainaiz. Ni bizi nintzen herrira bi trobadore iritsi zirenean hasi nintzen arte honetan. Ekitaldiaren erdian herritarrei desafio egin zieten, nahi zuenak trobaren bat kanta zezan. Nik erantzun nion eta agertokira gonbidatu ninduten. Orduan hasi nintzen ni zaletzen. Hor daude, nekazari giroan daude ñire sustraiak eta ez ditut sustrai horiek ahaztu nahi», esan zuen El Profetak, Elias Echevarriak.

Troba, ordea, hiritartzen ari da azken hamar urteotan.

Hiri handietan ari da sartzen eta gaur hiri handietan ere trobadoreak aurki daitezke, trobadore profesionalak gainera. Hori da Diego Alberto Lopezen, goitizenez Dieguitoren kasua. Hau trabara kasualitatez iritsi zen.

«Ni tabemako mutiko bat nintzen. Musika metalikoa gustatzen zitzaidan, heavy metala batik bat, eta dantza egitea ere bai.

Egun batean irratsaio hatera eraman zituzten trobadore batzuk. Irratiak sariak ematen zizkien gai baten inguruan bertsoak egiteko gauza zirenei. Ni, bertso batzuk papere-

¡roba hiritartzen ari da azken urteotan. Hiri handietan ari da sartzen eta gaur hiri handietan ere trobadoreak aurki daitezke.

1998 UDABERRIA Q J

an idatzi eta, atera nintzen, baina paperean nituenak bukatu zirenean, isildu egin behar izan nuen. Sekulako frustrazioa sentitu nuen eta trobatzen ikasten hasiko nintzela erabaki nuen. Orain profesional gisa ari naiz horretan», esan zuen.

Denborarekin trobarako gaiak ere aldatuz Joan dirá eta gaur eguneroko bizitzatik hartzen dirá horiek. Lehen mendiko gauzak aipatzen ziren beti,

azienda, eguraldia eta horrelakoak. Gaur Estatu Batuek Kolonbiarekin dituzten harremanak, Aita Santuak Kubara egin berri duen bidaia edo edertasun lehiaketak izan daitezke kanturako gai. »Trobari gorbata jantzi diogu. Menditarra izanik ere, dotore jantzi dugu, hórrela hedapen handiago izan dezan eta diruz ere hornituago ibil dadin, nahiz eta jatorriz menditarra den», esan zuen Goterak,

zeina baita ganr Trova dobleteada delakoaren errege. Jendartean arrakasta gehien duen modalitatea da hori.

Eskualde bakoitzak bere erritmoa du Kolonbian. Estatn espainolean bezalaxe, alde handiak dirá eskualdetik eskualdera trobari dagokionez, lekuan lekuko erritmoak baititu eta lekuan lekuko instrumentuak lagungarri.

Los Llanos eskualdean, herrialdearen ekialdean, jaropoa-

1 9 9 8 UDABERRIA JJJ

ren erritmoan inprobisatzen dute, 5 edo 6 ahapaldiko bertsoekin, instrumentu gi.sa cuadroa dutela. Iparraldean, berriz, Atlantikoko kostan, vallenatoaren erritmoa jotzen du akordeoiak trobatzailea bertsotan ari den bitartean.

Baina herrialde osoko generorik ezagunena, trobarekin jendeak segituan lotzen duena, Antioquia eta Caldas eskualdeetan kantatzen dena da, kafearen eskualdean egiten den tro-

zuen trobatzaileak: «Jendeak troba umorearekin lotzen du beti, baina ez du zergatik beti hala izan beharrik. Guk zera egiten dugu, herriaren sentimendua bertso bihurtzen dugu».

Erregeen errege. Kolon-

cional de la Trova izenekoa egiten du, herrialde osoko trobatzaileak bilduz. Ekitaldi horretan irabazten dueña Trobaren Errege izendatzen dute eta urtearen bukaeran errege izendatu guztien altean Erregeen Errege titulua jokatzen dute. Onenek onenen kontra jokatzen dute eta irabazlea titulu handi horren jabe izango da urtebetez. Elkarteak oraindainokoan 22 Lehiaketa Nazional antolatu ditu eta 12 Erregeen arteko Lehiaketa.

biako Trobatzaileen Elkarteak, Astrocol-ek, bere baitan biltzen ditu profesional bezala genero honetara dedikatzen diren trobatzaileak. Gaur 150 trobatzaile profesional dirá Kolonbian elkarte horretan afiliatuak.

Horietako gehienek batbateko lehiaketa nazional edo intemazionaletan hartzen dute parte.

Eskualdeka ere antolatu ohi ditu Astrocolek jaialdiak eta urtean behin Festival Na-

Jaialdi hauetako bakoitzean epaimahaia behar izaten da, trobaz asko dakien jendeak osatua. Epaimahaiak trobatzaileen lana juzgatzeaz gainera gaiak jarri behar izaten ditu eta gai egokiak gainera, trobatzaileek gutxienez bost bat minutuko saioa egin dezaten. Gisako ekitaldi batean indarra, errima, edukia (epaimahaiak jarritako gaira errenditzen den ala ez), mezua (gauzak argi esatea) eta neurria juzgatzen dirá.

Horregatik, trobatzailea ez

Antioquia eta (,'a/dase/eo trobak lortu du Kolonbialeo herriareitgan sustrairik safeonenafe botatzea. Orain déla inende batzttk ere editen ornen ;oi. ba alegia, Kolonbiaren bihotzean hain zuzen. Han tiplea da agintzen dueña eta bambucoaren erritmoan jotzen dute, trobatzaileen bertso alaien lagungarri. Trobatzaileok carriela edo motxila bizkarrean eta sonbrailua buruan dutela agertzen dirá.

Antioquiako troba tradizionala zortzi silabako bost ahapalditakoa da, baina badira troba sinpleagoak ere, bi ahapaldikoak, eta horiei deitzen zaie trova dobleteada.

Gai bati buruzko eztabaida umorezkoan erabiltzen dirá eta azken urteotan sekulako arrakasta lortu dute jendartean.

Antioquia eta Caldaseko troba honek lortu du Kolonbiako herriarengan sustrairik sakonenak botatzea, Orain dela mende batzuk ere egiten ornen zen, gure antzinako kolonoak edo hemen deitzen diogun bezala esateko arrieroak mendian barrena sartu eta beren etxaldeak egiteko edo hiriak sortzeko lanean hasi ziren garaietan. Trobak jatorri espainola badu ere, kolonbiarrek etxeko egin zuten eta beren nortasun ezaugarriak ezarri zizkioten.

Eta kolonbiar izatearen harrotasun hori transmititzen dute trobatzaileek agertokira kantura igotzen diren bakoitzean.

Oso garbi adierazten du Agustín Zapatak, El Gatok, 1994an Rey de reyes titulua irabazi

1 9 9 8 UDABERRIA JJJJ

da errimaz eta neurriaz bakarrik arduratzen.

Gero eta informatuago egoten saiatzen dirá hanka sartze handirik ez egiteko, batzuetan oso lotsagarri gera baitaitezke. Behin batean El Pro fetari gertatu zitzaion bezala: «Hasieran izan zen hori, oso gaztea nintzela. Munduko Zazpi Marabillei kantatzeko eskatu zidaten. Nik ez nekien ezer horretaz eta ezagutzen nuen marabilla bakarraz hasi nintzen eta arratsalde erdia pasatu nuen gai horretaz kantuan.

Bukatu nuenean, zera esan zidan adiskide batek: Profeta, zuk zortzi marabilla kantatu dituzu zazpiren ordez, munduan dauden zazpiak eta zeuk asmatu duzun zortzigarrena».

Gaur egun zaila da horrelakorik gertatzea, guztiak saiatzen baitira informatuta ego-

ten. Norman Dario Carmonak, Candelak, gaur egungo trobatzaile profesional gazteenetakoak dioen bezala, 23 urte bakarrik ditu, «irakurtzen eta geure buruak janzten saiatzen gara. Lehen troba parrandarako eta tabernarako zela usté zuen jendeak, baina gaur arte bezala hartzen dugu eta herrialdearen izena oso goian uzten duen arte bezala gainera, nahiz eta orain ere jendeari barre eraginarazteko eta ondo pasarazteko ere kantatzen dugun».

Aberriaren alde eta trabaren alde dituzten sentimenduak trabaren bidez adierazten dituzte ondoen, hizketan baino dotoreago. Honatx "Bertsolari" aldizkarirako elkarrizketaren ondoren inprobisatu zuten troba sorta: La trova es un sentimiento que siempre se

1998 UDABERRIA

^1

hace con calma, donde se da el corazón, pero se destroza el alma.

La trova son cuatro versos donde pongo un sentimiento, donde expreso mi lenguaje que sale en un buen momento. Para usted que es la trova, para mí sólo el esfuerzo donde resume la idea solamente en cuatro versos. La trova es sonar un tiple para expresar una idea y ahí decir lo que quiere y a la hora que sea.

Para uno improvisar puede hacerlo en un segundo porque yo sé que la trova se hizo pato el mundo. Uno como trovador siempre hace lo pertinente y es para mandar la trova hasta el otro continente.»

PANTTALONE PLAZARATUA.

(1997KO

BERTSO

ESKOLAK

BERTSO

LATA

97KO

ABENDUA)

1-Geroak zer jakinmina sor lezakeen barrenean batez ere bi menderen katebegi geranean.

Kristalezko bola erosi sinismen itsuenean, Taroteko kartak gero sorginaren mahai gainean.

Rappeli telefonoa kolgatu ondorenean guztia ikusi nuen gaurik izartsuenean.

Kontatu dezadan hogei garren mende azkenean mundua zer izango den hogeita bat garrenean.

1997 UDABERRIAl

EKINTZEN

BARRUAN

2-Hlstoriaren oin-ohar ¡zango da GAL afera oposizloan ¡noiz agertuko ez den galdera.

Espainiak gurtuko du Gallndoren hll kapera Euskaldunon gurutzea beren borroka bandera.

Pakearen Nobel sari Felipe González bera, Mario Conde Moncloara -Jesús Gil mutu etxeraGernikako harizpean zai izango du harrera Europarako bidean lehen atzerri-bilera.

5-Bertsolar¡ txapelketak Marteko lur-azalean satélite ta izarren saio unibertsalean.

Milloika kosmo-entzule espazio zabalean NASA ta Elkartearen BertsoSat-en seinalean.

Euskal Herrian omenak hiletaondo goibelean Deba ta Urola bailaran era apal-apalean.

Testamentu bat azaldu liteke Anoetaldean brontzezko estatua eske Abraham Olano kalean.

SGernlkak jarraituko du Prado museoko gelan Ajuria Eneko Mahaia Guggenheimeko artelan.

Erromeriak Kursalen San Sebastian bezperan, umeak pozak txoratzen...

Corte Inglesen ta Garberan.

Kostaldeak kirol-portu ta arrantzaleak greban.

La Concha minbiziaren udaleku ¡tsasbeheran.

Hilerrlak hirigune sehaskak Parisera hegan.

Zelibatoa pekatu apaiz berrien karreran.

6-Kirola erlijio bakar askoren burmuin antzuan.

Fútbol zelalak aldare ellz barrien altzuan.

"Euskal Elizbarrutia" sortu berritako suan selekziorik fuertena zempe oso-osuan.

Miraritzat ez du joko fedeak bere itsuan argi gorrien dizdlra Vatikano urretsuan.

Saihets-hezurra aspertu zen belauniko errezuan: Adán biziko da orain Evaren paradisuan.

4- Plastiko-jana izango da gure eguneroko dieta, Oikiako oilaskoak naturlsten errezeta.

Munduz munduko ibilera erromantlkoen meta ordenagailua lagun, irla-galdu interneta.

Herrimina gaixotasun, abertzalea iseka, militantzia mirari, delitu elkarrizketa, Elkartasuna historia..., baina zertarako neka hitz hauek hlztegietan ez dlra agertuko eta.

7-Palestinarren otoitzak Israeldarren begitan pakea ospatuko du Jerusalemgo mezkitan.

Saharar begi urdinek basamortuko eguzkitan ez dute berriz izango Hassankumerik bistan.

Txetxenian, Ipar Irlandan, Sri Lankan ta Kortsikan loreek ez dute entzungo fusilen tiro hotsikan.

Coca-Cola eta Roma nahastu arren sarrltan Yankeerik ez da ¡zango Kubako palmera azpltan.

1998

UDABERRIAFTI

8-Bere-berea duenez zientziak aurrerapena laster azken amasetan gaitzikan sendagaltzena.

Gaur Microsoft-en buruan munduko aberatsena.

Bihar SIDAren aurkako txertoa aurkitzen dueña.

Baina nork sendatuko du izurriterik beltzena progresoaren ondare, herrl-garapen etena, haur hiltzaile asekaitza, sasi-iraultzailen jatena, zurlen malko iturri ta beltzen negar ozena.

9-Gora begira jarria udaberriko haizetan luzaroan egon nintzen Anbotoko harkaitzetan.

Ikusteko etorkizuna datozen urte gaitzetan! zerua zulatu zuten ¡zar aztien hitzetan.

Papera busti zltzaidan gauaren malko-ihintzetan tlntarikan errenditu ezinik orri hezetan bat-bateko kuku kantak hura dardarra hortzetan...

Kafe doblearen bueltak neramazkien gaitzetan.

RAPPEl

GAIA: Zure lagun bat gaixo dago, eta bi egunez behin makina batera konektatu behar dute biziko bada. Ebakuntza baten bidez senda daiteke, baina hHtzeko arriskua dago. Zu medikua izanik zuri eskatu dizu ebakuntza egiteko.

1- Honen moduko egoerak maíz izan ditut egundaino ta eginbeharra ondo betetzen jarri det hainbat enpeino.

Ez nuen usté ñire langintza iristerikan honaino, baina buruan izanagatik nahasten nauten mila laino nahiago zaitut nere eskutan makinaren menpe baino.

2- Makinarekin lotzen zintuzten hamaika kable zintzilik, zu ikustea paraje hontan ezin dut jasan jadanik.

Zure gorputza bizirik dago baina zu ordea hilik, egoera hontan bizitze hutsak ez du bate abantailik, beraz argi da bidé bakarra ebakuntza déla soilik

5- Ahalik urrunen garamatzate baina ez zaie ¡nportik, ahalik okerren tratatu eta diru soinua kolkotik.

Horra begira jarri orduko tristetasuna datorkit. lagun ta guraso hortik. datoz hain justu nigatik (bis) nahiz itzalpe hau urrun dagola ederki badakidan nik, bai zuek bai nik dugun ametsa urrutiago oraindik (bis).

1- Askatasuna galdu nuela badira hamaika urte zulo beltz honen ondorioak dakarkit mila bertute.

Behin hasitako borroka hura jarraitu nahiko genuke, ezintasunaren menpe baina bizirik nahi naute (bis) tortura latza jaso dut bihotz zabalegi baten truke, ta gaitzerdi hau egia déla sinistuko baligute (bis).

5- Bi aldiz barre oraindik ez det egin nik egun osoan, triste banago aritzen bainaiz zuengatik errezoan.

Baina ziur naiz betiko behintzat ez naiz egongo lazoan, ez gaude paradisoan. baizik gizarte gaixoan (bis) baina halare itxaropena jaso dezagun auzoan, bizitzerikan ez dagolako etsipenaren altzoan (bis).

2-Gorroto gaitun jende klasea ezin dedanez miretsi, era berean maite gaituen jendea ezingaitzetsi.

Ilunpetako ezer ez beza inork inola ahantzi, nahiz argitara iritsi, mila mezu ta notizi (bis) egun begitan zenbaitek badu mila ¡tsutasun bitxi. komeni bada ireki eta komeni ez bada itxi (bis).

7-Nahiz ta saminak barruan utziz sentitzen garen okerren, sentimentuak azaleratzen ni neu nauzue okerren, Hau aldatzeko eskatu ohi dut beti arren eta arren!

Nahiz neu sentitu gogorren kezkek jartzen naute erren (bis) bai gorrotoa bai herrimina baitauzkat hurrenez hurren. amets egiten jarraitu nahi dut lo ondo ez egin arren (bis).

3-Ezin ahaztu gaur esnatu ñauen buila zarata itzela, konturatu naiz ondoko zeldan norbait egurtu dutela.

Harekin nonbait nahikoa ez ta nigana hurbildu bela. entzun kuadrila krudela! hiruzpalau hitz honela (bis) jo nazazue behetikan gora goitikan behera bezela, ta lasai egon ondo baitakit pakea nahi dezutela (bis).

8-Biz¡ nahi eta bizi ezina bai al dakizute zer den. hizkiz hizki zer esan nahi duen garbi badakigu hemen.

Ahultasunak gauzka mendean ez indar eta ez kemen, agintariei aitormen egin nahi diet bederen (bis) behingo batean jakin bezate nortzuk ta nongoak garen, behingoz lasai lo egin dezagun ametsak bete ondoren (bis).

4-Gure herria beti izan da amets haundienen kabi, askatasuna lortu nahiean ibili izan da adi.

Gure gainetik egun ordea bada zenbait agintari, dirua dute gidari, gezurra berriz janari (bis) Ama! zenbat lan espetxetako sarrailetako giltzari hitzari hainbat gustu hartuko baliote ekintzari (bis).

3-Gaurko eguna izan daiteke zure bizitzan azkena, edo Jaungoiko baten laguntzaz aurrekoen jarraipena.

Berriro ere izan zintezke orain artean zinena gustuko dezun hura eginaz, pozez beteaz barrena. egoera hau onartuz gero ezinezko litekeena.

>

• 1998 UDABERRIAtn

•

6- Presentadora ¡rten da bero parre txoro bat egin dit gero biak galdezka hasi zaizkit nahiz eta nik ez espero (bis) garai bateko ohitura zahar ta baserriko jenero hortan aditua edo aiton-amonek txalo jo dute ongi erantzun ezkero. (bis)

11- Kioskotikan igaro ahala Ortentxik esan dit berehala horrez gainera droga sarean parte bat badaukadala (bis) Ertzainak ere atzetik ditut baina hau ez da kabala Jaunak lagun dagidala laguntza eske korrika noa ñor naizen eztakidala (bis)

7- Ta kamerari begiratzean gure saloia dago atzean ohitura denez aitón zaharra sotaren eskuin ertzean (bis) kateak noiznahi aldatu behar kronikoa du hatzean bigarrena zapaltzean lehoi artean utzi nau izu Afrikaren bihotzean. (bis)

12- Epaitegian gero bilera nlk nirekiko -la hil geralarrienean nengoenean amaitu zait ibilera (bis) mutur aurretik pasa ondoren kristoren hizki ilera kontsumo mundu zailera Goenkaletik zuzen sartu naiz iragarkien sailera. (bis)

8- Hoiekin ezin hasi burrukan baina nik hanka bizkorrak ukan eta ¡hesi jardun ondoren makina bat minututan (bis) arnas estuka ez dakit zenbat denbora pasatu dutan beheko piztiei disputan -Xapü- esanaz, bistaratzen den zuhaitz bakarraren puntan, (bis)

13- Gabon inguruz ez naiz fidatzen diruak ñola ez dun pisatzen multinazional haundien alde has gaitezen kotizatzen (bis) oharkabean saiaten dirá puntu ahulak bilatzen buru muinak konkistatzen etxeetako txikitxuenak jostailuz hipnotizatzen. (bis)

4- Pantailatikan pasatakoan a ze bildurra nere kolkoan laino artean jira bueltaka nik ez dakit ñora noan (bis) lurretara zuzen sartu naiz nire bidai arraroan nahiz ñora ezean joan oharkabean platoan nago hainbat jenderen ondoan. (bis)

9- Mandoarekin hauxen da lata aitonak berriz ETB-bata Goenkalera narama zuzen lehengo susmoa pasata (bis) Ai Boga-Boga barruko saltsa buila eta zalaparta hau ero ette aparta ni neu omen naiz Maria Luisaren lengusuaren koinata. (bis)

14- Lehenik Nancy, Lego ta Barbie ondoren Winston ta Ron Bacardi badaukat lokatz nahiz oliotan sartzeko nahiko ausardi (bis) Ariel ta Kolon hor daude nahiz egin hainbat pikardi gauz bat gera bedi argi gibela ta birikak zikin baina maindireak garbi. (bis)

5- Jendez gainezka plato epela haruzkaldean makilai gela begi ta ezpain margoturikan neu gonbidatu bezela (bis) ikusirikan nire aurreko hori Iriondo dela bueltaka daukat sábela harriturikan konturatu naiz telebistan nagoela. (bis)

10- Lehen aberats eta emale gaur omen nabil kalerik kale zehar beiratu gaiztoak dirá egoeraren seinale (bis) lehenago neska formal nintzena orain mozkor eta edale harreman ezkutu zale Perurenaren lehen andregai eta Don Luisen maitale. (bis)

15- Jardun ondoren eginalean arratsaldeko laurak aldean ordu jakina dugu marrazki bizidunen atalean (bis) berriro ere hementxe nabil Euskal Herri zabalean Txindokiren magalean Pemandorekin egin dut topo Amezketako kalean. (bis)

1- Igandea da hau ¡kusmira sala aldera egin dut jira larunbat gaua luze joan zait beste bat gehiago, tira! (bis) biharamunak berezko duen bazkariaren segida eguneroko harira sofa beltzean tuze etzan naiz telebistari begira. (bis) 2- Dokumentalen modajakinik ETB-2ak ez du berdinik Kalaghariko lehoiak zebra triste bat jaten gordinik (bis) laugarren aldiz errepikatzen digutenak eraginik berriz arrausi eginik lehen kateko botoia jo dut loari eutsi ezinik. (bis) 3- Laster joan zait begien zama iluntasunak hartu du dana hiru segundo pasa orduko ulertu ezin dudana (bis) pantailatikan argi zuri bat zuzen irten da nigana baina hau zer da? Ai ama! indar berezi batez tiraka bere barnera narama. (bis)

•

•

• 1998 UDABERRIAQJ

•

16- Gaur ere norbait xaxatu premiz barre egin dit behin eta berriz hitz egitera nindoanean ñire ausardi gehiegiz (bis) beraren leñen ateraldiak muturik utzi ñau egiz goitik behera jo ñau begiz eta bertsotan hortxe hasi zait bere pikaro aurpegiz (bis)

21- Jenero pranko gure onduan zer hoberikan dago munduan ikusirikan garai hauetan mahai oparoa nork duan (bis) gelditu gabe aritu gara biok denbora morduan baina betiko moduan bazkal garaia moztu digute Teleberriren orduan. (bis)

Doinua: Pemando Amezketarrarena Neurria: 8ko nagusia.

22- Umore, bertso, txiste ta broma Pernandorekin pozik zegona Teleberrira zuzen sartzea ez liteke izan ona (bis) dudarik gabe ongi badakit nork ekarri ñauen hona moino, tokila ta gona eguneroko albiste gosez saloian dago amona, (bis)

17- Amezketako guztien partez bihotzez arratsaldeon ni Pernando naiz, bertsolaria eta egidan jaramon nik dakidala gure herrian hi sekula ez haiz egon lagun berri bat etorri daia ospatu beharra zegon!

18- Amezketako Pemando haiz hi horretan etzegok dudik barka bertsotan nik ez badiat hik ainako talenturik neure bixita hobe hasteko nahiz ez dagoen modurik ospatu nahiko nikek nik ere baina ez diat dirurik.

19- Patrika hutsa dunala eta ezin sabelik alaitu hori níretzat ez dun berria eta laguna lasaitu nonahitik hartzen nik bazekinat nahiz txanpon guztiak ahitu diru beharrik etzegon hemen eta hik niri jarraitu.

20- Sabelarentzat dugun gaiean beti norbaiti ostu nahiean plaza ertzeko etxe haundira hor doa pozak aidean (bis) denbora luzez aritu dirá jo eta su ez baiean bainan bazkal garaiean jan edanean amaitu dugu apaizetxeko mahaiean. (bis)

23- Lehen albiste kale borroka bigarren Miguel Sanz-en erronka Nafarroako euskaltzaleak ñora nahi lituzken bota (bis) gutxiesteko jarri dizkigun mila adjetibo mota etenik ez duen soka ta bitartean itxutasunez euskaldungoa mokoka. (bis)

24- Albistegian hain berezkua politikoen talde prestua Guggenheimpean elkarri ñola eman dioten eskua (bis) kulturgintzaren atalerako hau da albiste freskua eta hurrengo jestua azken ezkontza errealeko ohorezko aurreskua. (bis) 25- Albiste batek dio erderaz munduko txoko askotan erraz "EuskoSaf-etik Euskal Herria ikusi liteke beraz (bis) Konektatuta ornen daukate lurretara antenaz ta honek jarri ñau penaz Ameriketan ikusten naute , baina Tuteran apenas, (bis)

1998

UDARFRRIABJI

; 6- Ta azkenengo atal motzean r nanifestaldi bat bukatzean i i Sarasaten korrika eta i nila polizi atzean (bis) 1 au amets bat da oihukatuaz l asi naiz ñire trantzean t a begiak zabaltzean i íerdi hotzez dardarka nago etxeko sofá beltzean. (bis) ;?7 Amets gaiztoak ñire kaltera ( z noa berriz hau jasatera t elebistara urreratu naiz t a entxufetik atera (bis) | leriodikutan ongi bildurik 1lanoa eramatera f ,oiko ganbara partera i nork aurkituko ezingo duen t xoko ilunen batera. (bis)

TARTAIO

L- Etxeko liburuen srtean jarria >ada bat berezia smak ekarria.

3ere izenburua ju "Atlas Berna" protagonista berriz Ja Euskal Herria, <omunerako badut :er irakurria.

2- Lehenengo ornan a zer parrafada ronoan jarri eta lartu dut patxada.

Barrerarekin soilik narritu naiz jada 'Bertakoa euskaldun ieritzaiona da" ñau jakiteko atlas , 3at behar al da ba.

•

3- Erretolikarekin berehala etsiz lehen mapara jo dut ikertzeko astiz.

Iruki baten forma du nere eritziz ¡raulia ordea punta beherantz utzlz, antza hemen guztia dago alderantziz.

!3- Tronotik altxa arren í 'ustura zeharo íau bertan botatzeko entatuta nago.

Baina bere lekuan jztea nahiago endeak ¡kus dezan )este bat gehlago, tulto ¡txura eman jeharra baitago.

4- Mapa fisikoa da gero datorrena, mendi eta ibalak Euskadin barrena.

Paisaia euskaldunak goratu aurrena fabrikak, kutsadura... ahaztu hurrena. ez da polita baina geurea da dena.

TXIMIXTA.

1- Bi mllagarren urtean teknologia betean igogalluan Romeo aurkltu nuen ezustean horma metaldun artean argi elektrlkopean maltasun lore sortu zen giro "in vitro" batean.

5- Mapa ekonomiko kontraste gabea industria basati baten ondarea. la guztiak dauka burdin kolorea, urrea ere bada urria ordea, polita izan arren ez da gurea.

Mere bizitzan sufrlmentuak jgari jasan ditut nlk. <olpeak jaso dltut batet «olpeakjaso bestetik. üer Izan nalzen ¡kusi eta iludan nagola zin daglt, Doztu behar dedan ez d<ikit, alo izateagatik, noiz arrazoi eduki badet oere jalotzan bakarrik, orduan negar egln nuen ta Drain badaklt zergatlk.

6- Mapa politiko bat du atlas bakoitzak Euskadíkoak ezik neureak ez behintzat.

Hainbeste esan nahi du politiko hitzak beraz egin ezean neuk ondo derltzat. konpromiso gehitxo da egllearentzat.

7- Haseran badakarzki hitzak barra-barra ondoren deskrlbapen toxiko samarra, hurrengo argazklak kolore bakarra eta umore beltzez bukatu beharra, karikatura gisa , ez da horren txarra.

Noizbait hiltzeko jaio nlntzela ulertu arren gazterik, ez nuen usté nere burua trantze hontan ¡kusterik.

Ez baitet falta amasik baina ez baitet falta ajerlk, oralndlk nago bizirik, baina ez daukat eperlk; askok bezela probatu eta onartu behar det tristerlk, bizitza ez déla epe luzeko sulzidloa besterik.

Eskolaurteak pasa nitue n ahal izan nuen ondoen, iahlz eta halek ere nahl ko beltz kusten diren ondoren.

Ezkondu ere ezkondu ni "itzen arobatu egin nahl nuen, oeste puntu beltz bat he men, andreak utzl ninduen.

2ta gerora elkartu arren oizltzeko aina kemen. gaztearoa pasa zltzaidar l Dizitzen hasl baino leher i. »

1998

UDABERRIA|J3

2- "Nora zoaz?" ñire duda "hirugarrengo plsura" botolari joz ateak ¡txl ziren segundura hastear zen abentura bakoitzak bere helmuga: berak etzera igo nahl zuen eta nik zerura.

3- Glltza solnu ta hasperen edo txistu jo nabarmen ordua hiru aldlz behatu inporta ez arren norberak ahalik ondoen dixlmulatuz bederen agonlazko une haietan gustura balleuden.

4- Zerbait egiteagatlk ¡nstrukzioak gogotik behatzen hasi nintzen nahlz eta ez ulertu tutlk "haurrak amaren eskutlk" "ez pasa hirurehun kilotik" ta ez zuen jartzen ñola atera a ¡xilune hartatlk.

.

5- Lurrun arrotza soinean azalaren leunean nortasunaren misterioa gorderik bamean bi begien urdinean aurkitu zaitut finean egi gordeak esaten dira ixiltasunean.

6- Lotsakizunaren marra zegoen hautsi beharra zure ezpainen hitza nahi nuen eta irrifarra irudimenez baldarra otu zitzaidan bakarra eguraldia aipatzearen formula zaharra.

7- Baina jausi zen aingura geldituaz traste hura zure aurpegian antzeman nuen lasaitu ¡txura hitz soil bat agur modura ta irten zinen mundura ate beretik bakardadea sartu zen barrura.

& Geroztik hau dut zigorra malko garratzen mozkorra zu zaitut Jainko, zu obsesio, denaren zilborra.

Itsutasun egoskorra eta kontrastea horra ñire maitasun flnkoek dute maite ¡heskorra.

9- Maitasunaren saretan trabatu ondorenetan sufrimenduak bihurtua nau artista batetan inspirazio haizetan nabil arte ederretan; zure izena giltzaz grabatu dut aszensoreetan.

&&&&&&&

Guretzat berdin dira astea eta jaia, etxea beti baita kezkatzeko gaia.

Guzti honi dario aberats usaia, eta konpontzekotan orain da garaia.

Guretzat berdin dira astea eta jaia, gu kontutan hartzea baita gure nahia.

1) Ni gazte bat naiz eta bizitza zer den nahiko nuke jakin, baina etxerik ez daukadanez ezin ikerketei ekin.

Ez dut pisurik, ez dut dirurik, bizi naiz gurasoekin, zahar-etxera mudatu arte bizi behar al dut haiekin?

2) Gure auzoan batek baditu bi pisu huts edo hiru, saldu artean pisu hoietan ezin al gera bizi gu?

Hark prezio batjarri du, antza aberatsakdirudigu, xaguei kendu ezin diena guri kobratu nahi digu.

3) Hori jabetza pribatua da bale ulertzen degu bai, lur publikoa bada ordea bertan zer eraikiko zai.

Baina hoietan ere ez dira eskuak zikintzekogai, denek ulertzen gaituzte baina inork ez du lagundu nahi.

10- Berriz topatu ezkero han, igogailuen bailaran, Stop botoia tinko sakatu nahi dut abiadan klaustrofobiaren ikaran ordu luzeak iragan oxlgenoa bukatu arte muxuka zaitzadan

1998 UDABERRIAÜ3

4) Pabilioi zaharrak ere badaude beste kontu bat da hori, gu han sartzeko prest gaude baina hor ere zenbat istori.

Zaharrak direnez han sartzen ezin diote utzi inori, baina gaur arte iraun badute ezetz biharko erori.

5) Agintariak lasai dabiltza poltsikoak diruz betez, gero etxeak ñola eraiki jende honen borondatez.

Egiten duten lur banaketa ulertu daiteke nekez, hilei ematen diete lurra bizidunei zergatik ez?

6) Guretzat ez da herria eta guretzat ez da hiria, jadanik amets bihurtu zaigu etxearen irudia.

Emaiguzue etxe bat edo emaiguzue zubia, bestela laster ¡zango dugu eskaleen inbidia.

7) Maiorazgoa galdu zen eta mudantzak garesti daude baina gazteok ez dugu eskatzen etxebizitza debalde, Diru trukean egin nahi dugu geure etxearen jabe, baina berezko prezioaren doblea ordaindu gabe.

Y

Segurutik zuregandik hurbilago gaude, zu hobeto zerbitzatzeko Segurutik noranahi joanda ere, Laguntzarako Telefonoa izango duzu Segurutik Bidaietarako Laguntzan Estaldurarik Hoberenak izango dituzu Segurutik PerĂ­tazioa Azkar baino azkarragoa izango da Segurutik zure Hobariak kontuan hartuko ditugu Segurutik gure prezioen truke ez duzu estaldura hoberik aurkituko

SEGUROS LAGUN ARO ASEGURUAK Grupo Caja Laboral Euskadiko Kutxa Taldekoa

EUSKAL KULTURAREKIN BAT GATOZ Instituzío-konpromezu gisa hartu dugu xedetzat gure hern honen izpintuaren agerpideei, nortasun ela identitate bakana damaiguten kultur adierazpenei, indar osoz eutsi eta laguntzea Eta arreta berezi bat jarnz, ahal dugun indar guztiarekin. gure kulturaren adierazpenetank gorena den euskararen garapenean

KONTA EZAZU GUREKIN

13

_

BBK

Bilbao Bízkaía Kut> a