Bertsolari - 32. aldizkaria

BERTSOLARI A

32.

L

D

ZENBAKIA

Z

K

I 1998 NEGUA

Kanarietatik

A

R

I 775

i

A

PEZETA

bueltan

»

ERROMERIAK ETA NESKA-LAGUNTZAK

\ Osasuna banatzen dugu

Etorkizuna banatzen dugu.

llusioa banatzen dugu.

Urte osoan irabaziak banatuz.

4P ; ku t x a

gipuzkoa

donostia

caja g i p u z k o a

rĂşa.

san

kutxa SebastiĂĄn

pertsonei

Kultura eta Turismo Sailak diruz lagundutako aldizkaria

ERROMERIAK ETA N E S K A - L A G U N T Z A K .

KANARIETATIK BUELTAN: ANDONI EGAĂ‘A. JON S A R A S U A KOLDO T A P I A .

Gipuzkoako Foru Aldundiak diruz lagundutako aldizkaria

Âż4ft

Bertsolariak kontu-kontari jarri ditugu lehen partean, horretan abilak baitira, abilik bada, eta gaztetako kontuak ekarri dizkigute gogora.

[

2 BERTSOLARI

BERTSOLARI 3

4 BERTSOLARI

f

I •r

BERTSOLARI

5

6 BERTSOLARI

BERTSOLARI 7

ERROMERIAK ETA NESKA-LAGUNTZAK Erromeriak eta neska-laguntzak Joxe Agirre 12 B i t t o r Agirre 14 Jon Azpillaga 16 Patxí Etxeberria 18 Patxi Iraola 20 M a r i t x u Izagirre 22 Anjel Larrañaga 24 Xalbador Madariaga 26 Jon M u g a r t e g i 28 Juan Mari Narbaiza 30 Maria Luisa Odriozola 32 Basilio Pujana 34 Nikolas Zendoia 36

10

N

¡ERTSOLARI

E G U A

BERTSOIARI. EDlTATZMLEA: Bertsozaleak Kultur Elkartea. Madrid ibil. 6 - 20011- DONOST1A. Tel.: 943-471142 KooRDI\ATZAILEA: Joxean Agirre.

ERREDAKZIO KONTSEILUA: Laxaro Azkune, Andoni Egaña, Joxerra Garzia, Santi Jaka, Aitor González Kintana, Kristina Mardaraz, Jon Sarasua, Joxerra Bilbao, Izaskun Ellakuriaga, Josu Goikoetxea eta Antxoka Agine.

EüSKARA ZUZENTZAILEA: Xalbador Garmendia.

ZENBAK1 HONETAKO DISBINUA : Txema Garzia. ¡NPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra.

D.L.: SS 482191

Kanarietatik bueltan Kanarietatik bueltan 38 40 K a n a r i e t a t i k barrena Ordubete atzetik ala a u r r e t i k ?

Almas y palmas en Las Palmas Abel Zabala 74 Guillermo Velazquez eta Ángel González 84

50 60

RROMERIAK

ETA

Ii í 1

i

i1 11

ESKA

M

J

AG U N T Z A K

Trikitil ariak . i;an-edanak. dantza soltea eta lotua, Frankoren eta elizaren diktadurak. ilunabarra. aDustua. kalabazak eta musuak. kuadrilla ezberdinen ar-l teko e tsaitas unak... Bertsolariek oarrandazale fama dute. kasurik ¿ehiene-l tan ondo irabazitakoa gainera. Beraz ñor egokiago eurak baino garai hartakoak ezagutzeko. Jon Azpillaga eta Joxe Agirreren emazteek, Maritxu eta María Luisak, ezartzen dute nesken ikuspegiaren k o n t r a p u n t u a . » » > » AGIRRE—Argazkiak: Karlos KORBELLA/Artxiboa

12 BERTSOLARI

Joxe Agirre "llunpetan aprobetxau behar izaten zen aprobetxau beharrekoa"

"Erromerietarako lehenengo biltokia, ni artean oso gaztea nintzela, gure etxetik behera zegoen borda baten atari aurrean egiten genuen. Hogei bat lagun biltzen ginen, inguruko baserrietakoak. Kuadrilan bagenuen soinua pixka bat jotzen zuen tipo bat, Mario, eta pieza batzuk entzunaz hantxe egiten genuen arratsaldea kontu-kontari.

Urteetan zer edo zer aurreago egin genuenean Attola, Zamaleku, Komutzo... bailarako erromena nagusiagoetara hasi ginen joaten, eta Kostita eta Viña Plata hartu genituen iganderoko leku bezala, lehenengoa eguraldi onetarako eta bigarrena txarretarako. Kostitan, Olatz gainean putzu batekin zegoen zabalune bat, jende mordoxka biltzen ginen. Soinuarekin Arbe azkoitiarra, bastante jotzen zuena, eta Madaria Txikia deitzen zitzaion gizon xahar bat ibiltzen ziren txandan, eta harrezkero kategoria gehiago hartuta geundenez Elgeta eta Sakabi ere bai noiz edo noiz. Azpeitiko gizon batek bizkarrean garrafoi batzuk igotzen zituen, pezeta batzuk irabazteagatik hark ere, eta hari hartutako ardo pixka bat edanaz, pareta haundi bat bazen, pareta ondoanjarri eta hantxe... . Iluntzean, berriz, balienteenak zirenak neska-laguntzera, eta besteak etxera edo kalera" dio Joxek.

'El que tiene Vespa tiene neska' zioen esaerak, eta hori hórrela al zen galdetzen diogu. "Baserrietara bidé luzea izaten zen gehienetan, nekeza eta denboran ere galera haundia zen buelta haiek oinez ibiltzea, eta hasieran ez, inork ez zuen eta motorrik, baina gerora bentaja izan zen erosi ahal zutenentzat" erantzuten digu. "Guk ez genuen ez dirurik eta ez kristorik, eta makina bat mila kilómetro eginda gara oinez" segitzen du.

"Gogoratzen naiz behin Attolatik neska-laguntza bat egiteko egun hartan egin nuen buelta: llunabarrean neska hartu eta harén baserrira ordu erdi egingo genuen elkarrekin. Hura han utzi eta Azkoitira j o nuen gero, ordubete bai bixi-bixi joanda. Azkoititik hurrena Azpeitira, danba-danba hiru bat kilómetro oinez, eta handik gure etxera beste hainbeste edo gehiago. Eta neska Attolan hartu banuen arratsaldean beste ordu eta erdi ere eginak ¡zango nituen gure baserritik Attolara'.'

Neskak hainbeste merezi ote zuen galdetzen diogunean barre egiten du Joxek, "zenbat eta hurreago egin neska-laguntza hobe, probetxua bera izaten zen eta" komentatzen du. "Garai hartan dena pekatu zan gizona!" segitzen du, "apaizek eta jesuitek agintzen zuten hemen dena. Pentsa ezazu, dantza lotua ere galarazita zegoen toki askotan. Gauza halaxe zela usté zen orduan, eta gurasoek ere gogor egiten zuten. Batzuek edo besteek, betijakiten zuten zertan ibiltzen ginen, eta ilunpetan aprobetxau behar aprobetxatu beharrekoa. Gauzak hórrela, baziren pixka bat gehixeago atrebitzen zirenak ere, baina gehienetan neskak basakatua baino izuagoak izaten ziren orduan'.'

Hainbeste apaiz kontuk ordea ez zien inoiz juergarako gogoa eta neskatarako balorea kentzen. "Lagunarte polita izaten genuen eta bastanteko festa ere bai. Aita zanak lana egin behar zela etajoatea galarazi bazigun, dios, astea luzea izaten zen orduan. Eta aurreko igandean neska gaztea goxo samarra tokatu bazen ba oraindik eta gehiago" bukatzen du,-

BERTSOLARI

a

BERTSOLARI

htOUA 1998

Bittor Agirre "Jaun da jabe ginen Zegaman"

"Brinkolako 'Benta Lehor'jatetxean egin genituen hamasei-hamazazpi urterekin gure lehenengo dantzaldi eta hanka zapaltzeak. Bertako semeak, Inazio, soinu haundia jotzen zuen eta dantzaldia izaten zen zazpietatik hamarretara" hasten da esaten Bittor.

"Handik gutxira, ordea, -Inazio hau Afrikara bidali zuten soldadu-, 'Benta Lehor'eko dantzaldiak bertan behera gelditu ziren, eta Santa Marina auzoko erromeriara aldatu ginen.

Mutiloko neska batzuk ezagutu genituen bertan, eta bolada batean haiekin batean egin genituen erromeria asko. Igande eguerdian Brinkolan egiten genuen zita txokolatea txurroekin hartzeko. Gero, neska eta mutil Santa Marinaraino igotzen ginen, bertako bolatokian gramolarekin egiten zen dantzaldira. Ni ez nintzen ona dantzan, baina gustatzen zitzaidan. Pasodoblea eta baltseoa egoten zen, eta arratsaldea hantxe pasatzen genuen, trago batzuk hartu, dantza egin eta elkarrekin broman. Dantzaldiaren ondoren, berriz, neska laguntzera Mutilora. Plan polita geneukan neska haiekin, "kontatzen du Brinkolakoak.

Oroitzapen onenak ekartzen dizkiona, ordea, ezagutu zuen hurrengo erromeri lekua da, Zegamakoa. "Jaun eta jabe ginen Zegaman. Ganberro kuadrila bat osatu genuen hango batzuekin, eta kriston saltsa izaten genuen, giro ona. Bostetarako hasten zan 'Langanea' tabernan gramolarekin dantzaldia. Katxondeo asko izaten genuen neskekin, dantzan ere j o ta fuego aritzen ginen, eta marrua eta abarra ere ez zen faltatzen" kontatzen du.

Hamarretan gramola isildu eta neska laguntzera. "Ondo motdatzen nintzen neskekin, nahikoa hitz jario banuen eta erraz konkistatzen nituen, baina neska-laguntzak bazituen bere zailtasunak ere" komentatzen du umore onez. "Kriston bideak egin behar izaten genituen, mendian eta zelaian gora eta behera orduak, eta noiz edo noiz baita ia gau guztia galduta pasa ere" dio.

"Gogoan daukat behin" segitzen du, "hirugarren astea zan ilaran neska berari laguntzen niola, eta piska bat ikutzen hasi nitzaionean, kalabazak.

'En, txikito, si vienes en ese plan fuera, ya te puedes volver!'. Lagundu nion txintxo-txintxo etxeraino, eta bueltan ñire artean hau dek hau

putza esanez natorrela, raust, belaunetaraino sartu lokatz putzu batean. Ateratzerakoan berriz, zapata bat falta. Mekasuen!, sartu beso bat, sartu bi besoak eta zapatarik ezin atera.

Letxe ederrean bueltatu nintzen tabernaraino, pare bat kilómetro zapata bakarrarekin eta lokatzez blai eginda. Lagun bati linterna hartu, tabernakojabeari aitzurra, eta zapataren bila bueltan. Zapata berreskuratu nuen azkenean, baina neska hari ez nion berriro hitzik egin'.' Lagun bati okerragoa gertatu ornen zitzaion, "hura behien pixatokian sartu zen gerriraino. Kriston ilunpea egoten zen bidé haietan eta ez zuen ikusi.

Neska-laguntzatik bueltatzen ginenean ohitura genuen elkarri ea busti genuen galdetzeko, eta hura piura harekin dena kirastuta azaldu zenean sekulako adarjotzea izan zen, 'hi gaur behintzat busti dek' eta 'hi majo busti dek gaur'" kontatzen du barrez.

Neska-laguntzatik bueltan arrain prejitua afaltzen zuten 'Langanea'ko sukaldean, eta afalondoan musean eta kantuan aritzen ziren. "Bertso zaharrak, kantu zaharrak, erdarazko kanturen bat ere bai noizbehinka... Gaztetan kantuan asko egiten genuen, bertsotan baino askoz gehiago, eta bastante ondo gainera" gogoratzen du Bittorrek.

Ordu txikiak arte tabernan egon ondoren, etxera bueltatu behar. Zazpi kilómetro zituzten Zegamatik Brinkolara, horietatik hiru trenbidearen tunelean barrena. Sustoren bat ere izan zuten trenarekin, usté gabe goizago etorri eta deskuidoan tunelean harrapatu zituenean. "Tunelak bazituen aldamenetan zulo batzuk eta haietan gordeta libratzen ginen" kontatzen du.

Gerora Vespa bat erosi zuen, eta asko mejoratu ornen zen joan-etorrien kontu hori. "Andregaia ere bilatu nuen Oñatin, badakizu esaerak zioena, 'el que tiene Vespa tiene neska"' dio-

BERTSOLARI

HEQUA 199B

Jon Azpillaga "Hiru diktadura genituen: Francorena, elizarena eta etxekoa"

Berriatun ibili zen Jon lehenengo, oso erromeria handi ikusgarrian, baina kanpora ateratzen hasi, Mutrikutik gora egiten zen baserri erromeria bat, Isasikoa, gustatu, eta han egin zituen gehienak.

"Soinu txikia egoten zan han" kontatzen du, "eta jo eta fuego aritzen ginen dantzan. Neskei mesedez eskatzera joan eta hura beste mutil baten zain bazegoen, ba, kalabaza. Irteten bazen berriz, bi-hiru dantzaldi egin, eta gero segi beste batzuengana. HĂłrrela izaten zen'.'

Dantzari amorratua ornen zen bera. "Orain baino kilo gutxiago ere bai eta erraz ibiltzen nintzen" dio. "Premioren bat ere irabazi nuen. Behin neska batekin atera eta irabazi, eta geroztik ikusi gabe nengoen neska hura, Ameriketara egin genuen bertso bira hartan Boisen ikusi nuen arte.

Eta topo egin genuenean berriz egin genuen dantzan elkarrekin hainbeste urte pasata gero" komentatzen du.

Ardoa edaten zuten, goizetik seltsa deitzen zioten hauts batzuekin nahastuta eta arratsaldean hutsa, eta uda batzuetan baita zerbeza beltza ere. "Zer edo zer edan, kontu batzuk esan, dantzan ibili eta juerga pixka bat egitera, huraxe izaten zen gure erromerietako plana" dio.

Neska-laguntzei buruz galdetzen diogu jarraian. "Behin egin nuen gauza destakatua, gau berean bi neska-laguntza egitea, baina gainerantzean ez dakit ba... saiatzen ginen apaizei ez kaso egiten, baina garai aldrebes samarra zen eta egia esan formal ibili behar izaten genuen" kexatzen da.

"Pentsa ezazu" segitzen du, "nobioak ere ezin ziren jendearen aurrean elkarrengana arrimatu. Isasira joaten hasi eta handik gutxira bertako etxeko alaba, orain Ăąire andrea dena, eta biok elkarrekin ateratzen hasi ginen, baina erromena bukaera samarrera iritsi arte egon behar izaten genuen zain elkarrekin jarri eta lasai egon ahal izateko.

Eta jeneralean ere oso ibilera arraroa izaten zen: neskak neskekin eta mutilak mutilekin ibili behar izaten genuen, ez zegoen edozer gauza esaterik, eta formal portatu behar'.'

Neskei piroporik esatea libre ote zen ere duda sartu zaigu momentu batean, baina Jonek baietz dio, "polita denari polita eta ear bati earra esatea, hori nunahi gustatzen da'.'

"Hala ere, kontuz ibili behar izaten zen.

Behin akordatzen naiz, lagunartean neska pelirroja bati begira geundela, lagun bat bagenuen ilegorria eta lanean aldatzen ari ginela ikusia genion prageta aldea gorria zuela, kuriosidadea sartu zitzaigun eta 'galdetu in ber ziou ba'. Honela, dantzan ari garela 'gainea beste hori ere burua bezalaxe gorri-gorria ÂĄzango dezu...', eta blasta!, eman zidan belarrondoko bat !!, katxondeon ari nintzen eta hura belarrondokoa eman zidan.

Orduan emakumeek zarta emateko zera hori bazeukaten, eta ondo gelditzen ziren gainera" kejatzen da aldarte parrez.

"Nik ez det esango merezi nuenik ala ez nuenik, eta ezta apaiz kontuak gorabehera juerga izaten ez genuenik, baina gauza bat bada egia dena, hiru diktadura genituela garai hartan: Francorena, elizarena eta etxekoa" bukatzen du-

BERTSOLARI 17

BERTSOLARI

Patxi Etxeberria "Batzuk eta besteak bailara desberdinetakoak ziralako, edo neska batengana igual lau mutil abitu ziralako, sortzen ziran halako inki-manka batzuk ere" Aspaldion Lasarten bizi baldin bada ere sortzez Oriokoa da Patxi, eta hamalau urtetik hasita hogeita lau bete arte bertako bapore batean ibili zenez, nahi baino erromeria gutxiago egindakoa.

"Askotan itsasoan izaten ginen, eta aukera genuenean ere ez zen oso segurua, bastantetan etortzen zitzaigun patroia 'aizak, itsasoa moitu in dek eta martxa in ber diu" gaua zapuztera. Izan ere Orioko barrak oso irteera txarra zuenez, denboralea anuntziatzen zuten bakoitzean beste portu batera mugitu behar gero handik irteteko" kontatzen digu.

"Hala ere, ahal genuenean han izaten ginen" segitzen du, "gehienean Orioko Bentan, Igeldo bidean, edo Lizargaraten. Hau autopistak bota zuen gero, gero Oriotik gora igota San Martingo ermita dagoeneko ondoan'.'

Soinujoleari eta bertsolariei ordaintzeko kuadrila guztiek soziedade moduko bat egiten zuten bakoitzak diru bat jarriaz, eta ardoa ere, mutilardoa deitzen zutena, aurrez erosten zuten guztien artean. Errifak ere askotan egiten zituzten. "Diru gutxi eta komeria asko izaten genuen" dio berak.

Bostak alde horretan hasten zen soinua. Sakabi eta EgaĂąazpi izaten ornen zituzten normalean, beren bailaran estimazio handia eta erromeria mordoa zituen bikotea. Haiekjo etajendeak dantza egin, berriketa, tragoa, mokaua eta broma, giro ederrean pasatzen zuten arratsaldea.

Iluntzerako, bederatzietan neguan eta hamarretan udan, Ainmarikoa deitzen zioten kanpaiak jotzean soinua isildu eta neskek, lagunduko zituzten mutilekin batera, erretirada egiten zuten. Patxi gutxitan izan ornen zen hauen tartean, "gu gehiago ginen lagunartean jarri, ardo pixka bat edan, bertsoa kantatu... denbora pasa egiten zitzaigun akordatzerako, eta badakizu, berandu da-

bilenarentzat ez da izaten ezer" egiten du barre lotsati xamarra eta dantzarako desastrea zela aÂĄtortu ondoren.

Neskak aldeginda mutilen esku gelditzen zen gaua, eta neskarik gabe beti ere giroa tristeagoa izaten den arren, ez zuten saltsarik falta izaten.

Fuerte aritzen ziren bertsotan eta elkarri adarra jotzen, tarteka apustuak ere izaten ziren, eta batzuetan, zintzurra ondo berotuta eta giroa ere halamoduz , baita borrokak ere. "Neska berarengana laujoan eta bati hitzemana ziola eta besteari ere bai, hala sortzen ziren askotan. Bailara desberdinetako mutil kuadrilen artean ere izaten ziren halako inki-manka batzuk. Badakizu, indartsuak ere izaten ziren batzuk, eta ardoarekin indar pixka bat hartutakoak ere bai, eta borrokarako gogoa." dio berak. "Orion askotan ikusia nago herriko mutil gazteak ilunabarrean galtza urdinak eta alkandora urdinajantzi eta kalean bueltaka, aiarrak hor zebiltzala eta badaezpada ere prestatuta" kontatzen du, "badakizu, garai hartako kontuak..."*

8ERTS0LARI|

20 BERTSOLA

Patxi I rao I a "Bi erromeria genituen elkarrengandik 150 metrora"

Zaldibiatik Larraitz aldera dagoen Olaeta auzoan erromeria doblea izaten zuten Patxik eta bere lagun taldeak. 'Benta berri' tabernan bata, eta handik 150 metrora Telleritxo tabernan bestea, bi erromeria izaten zituzten igandero, bakoitza bere soinujoleeta guzti.

"Larraizko bidea pasatzen zen bi tabernen aurretik, eta bakoitzaren atarían soinujole baña zegoela karreteran bertan egiten zen dantzaldia.

Jende asko etortzen zen, Lazkaomenditik oinez eta Gabiriatik jeneralen bizikletan, eta 200en bat lagun bilduko ginen. Orduan ez zen gaurko zirkulaziorik, baina automobil bati pasatzea okurritzen bazitzaion kriston lanak izaten zituen jendea dantzatik gelditu eta karreteratik apartatzen" kontatzen du gustura.

"Erromeria hasi aurretik bertso saioa izaten zen kasik astero. Bertsolari gehienak pasatu ziren gureauzo hartatik. Basarri, Uztapide, Zepai... Lazkao Txiki igandero izaten zen han bere Lazkaomendiko kuadrilarekin.

Bertsolarien ondoren askotan apustua ere izaten zen. Bolada batean behintzat bertako mutil batek, Julián Gurrutxaga, fama pixka bat hartu zuen eta korrika apustu giro handia izaten zen.

Bailaratik eta urrutiagotik etorritako guztiei erraz irabazten zien bidé zaharreko buelta egiten" gogoratzen du Patxik.

"Laurak aldean hasten zen soinua" segitzen du, "eta hantxe ibiltzen ginen erromeriatik erromeriara pixka bat saltseatu eta tabernatik tabernara baxoerdiren bat edanaz. Gogoan daukat 'Telleritxo'ren sarreran jarrita zegoen kartela: 'el que quiere beber vino de Aragón que entre en este bodegón".'

Dantza loturik ez zuten egiterik, apaizek debekatua zuten beste leku askotan bezala, eta istilu batzuk ere izan ornen zituzten. "Garai hartan oso gogor egiten ziguten seigarren mandamen-

duarekin, beren infernu horrekin beldurra sartzen ibiltzen ziren apaizak, eta gurasoak ere 'gazte hauekin ez degu .bumtzerik' esaka. Behin baino gehiagotan ikusia naiz mutilek soinujoleari lotua eskatu eta hau hasitakoan neskak gelditzeko esaten. Pentsa ezazu elizak ze errespetu sartzen zuen.

Lotua egitekotan ezkutuan egin behar zen.

Halako batzuk izan genituen Manolo Yaben soinujolearekin Zaldibiatik pixka bat irtenda orain 'Bilore' dagoen soroan, baina bestela batez" kontatzen du.

Nahiko fórmala ornen zen bera, mandamenduak normalean errespetatu eta garaiz erretiratzekoa. "Neska-laguntzarik ez genuen ia batere egiten. Erromeria bukatutakoan tabernara sartzen ginen eta han aritzen ginen musean edo puntúan. Berriro ere soinua izaten zen barruan, eta bertsoa ere majo, eta beste festa polit bat izaten zen, lagunartekoa, taberna itxi eta etxera bidaltzen gintuzten arte. Halaxe..." bukatzen du zaldibiarrak»

BERTSOLARI 21

BERTSOLARI

Maritxu Izagirre "Dantza egin, gure artean kontu batzuk esan, Tanta' edan eta mutilekin broman... han ibiltzen ginen latia ematen" "Geure etxean, Isasimendi zuen izena, bertan egiten zen erromeria. Oso famosoa zen, jende asko etortzen zen. Edaria eta jatekoa zerbitzen genuen, elkar jotako bi baserrik osatzen zuten tokia, eta eguraldi txarretan mandioan eta ona zenean etxe aurrean, jaiero izaten zen han kriston festa" hasten da Maritxu kontu-kontari.

"Neskak hasten ziren lehenengo dantzan, eta gero mutilak eurek nahi zuten neskagana etortzen ziren eta harekin nahi ez bagenuen, ba, kalabaza. Gure artean kontu batzuk egin, tarteka broma mutilekin, Tanta' edan, eta arratsaldeko laurak edo bostetatik gaueko hamaikak bitartean han ibiltzen ginen latia ematen, dantza egin eta dantza egin" gogoratzen du barrez, Alboko baserriko nagusia, Lejardi zena, eta morroia, Ataundik etorritako mutil zahar bat, aritzen ornen ziren soinuarekin. "Dantza niri beti gustatu izan zait" komentatzen du, "eta orain ere soinua entzuten badut beti ateratzen naiz dantzara, nahizta ondo egin ez. Gure haiek oraingo moduko soinujoleak izan balira, akabo, bufa!, ezingo gintuen inork gelditu etxera garaiz iristeko.

Gure haiek ordea gehiago zuten zelebretik soinujoletik baino eta ahal zuten moduan jotzen zuten" .

Mutil kontuak eskatzen dizkiogu segidan.

"Mutilekin ondo konpontzen ginen. Baziren xelebre batzuk eta haiekin barre egin eta h贸rrela. Pixka bat deskarauak zirenak dantza lotuan eskuak atzera sakaka ibili behar izaten genituen gehiegi

arrimatzen zirenean, eta pelma jartzen baziren belarrondoko ederrak ere soltatu behar izaten ziren lantzian behin" dio barrez. "Han goian asto asko zegoen, eta mutil f贸rmala nahi izaten genuen, emakumea tratatzen pixka bat bazekiena" esplikatzen digu.

"ArratsaIdearen azken aldera lotuan aritu ondoren" segitzen du, "behin bederatziak-hamarrak ezkero neska kuadrilak erromeriatik irteten hasten ziren, eta mutil denak ere neskei atzetik segika neska-laguntzerajoateko. Etxeko bidea elkarrekin egin eta igual hurrengojaia arte gelditzen ziren, eta h贸rrela'.'

Isasiko erromeria horietan ezagutu zuen Jon. "Festa horietako batean hasi zen gure amistadia" dio Maritxuk, "eta gero bata bestearen atzetik ibili ginen. Argala, eta altue, eta polita zen ba... Igandero-igandero etortzen zen bertara, erdibideraino bizikletan, erdibidetik gora oinez. Aitak eta amak esan baliote ez zuen egingo, baina..."*

BERTSOLARI|

24 BERTSOLARI

Anjel Larrañaga "Soltea jotzen ari zirela dantza lotua egiten genuen"

Parrandarako bastanteko sena du Anjelek, trikitizale amorratua da eta hará eta hona ibiltzeko motorra ere bazuenez erromeria asko egindakoa da azkoitiarra.

"Nire lehenengoak zirelako edo aldrebesenak ere haiek zirelako, Martirita auzoan egiten genituenez akordatzen nauk ondoen" ekiten dio Anjelek. "Soltea jotzen ari zirela dantza lotua eginak gaituk Martiritan" dio segidan.

Harrituta utzi gaitu. Ikusteko ere bastante zail suertatzen zaigu arin-arina bizkarretik helduta dantzatzen duten pareja horien kuadroa. "Gogoa dagoenean ez dik abildade gehiegi behar izaten" esplikatzen digu barrez, "gaur tabernan neska eta mutil guztiak batera dabiltzan bezala orduan ez zuan horrelako harreman hurrekoa, dantza zuan emakumeekin elkartzeko ia bidé bakarra.

Eta dantzak lotua behar zian neskarekin lagun egin nahi bahuen, soltea dantzatzen ari haizela ez baitago bi hitz baino gehiago esaterik. Urte haietan gehienetan baimenduta egongo zuan dantza lotua, baina Martiritan ez zien jotzen, eta protesta moduan edo, musikari jarraitu gabe aritzen gintuan dantzan elkarri helduta'.'

Eguraldi ona egiten zuenean plazan, txarxeagoa zenean korala deitzen zioten elizaren aterpe batean, bostak inguru horretan basten zen soinua. Festa giroak, ordea, gehixeago irauten zuen.

Arratsalde erdian emakumeak bakarrik aritzen ziren dantzan; mutilak, soinua entzun, kontuak esan eta tragoa hartu, bazterrean egoten ziren, zutik, "begira bezala',' pixka bat iluntzen hasten zuen eran dantzara sartzen hasi arte.

Iluntzerako denak dantzan, "Soinujole mordoxka zuan ona gu garaiz ginen garaian: Zendoia, Epelde, Laja, Maltzeta, Zabaleta, Sakabi, Tapia, Erribera... denak zituan piezatik aukera zutenak. Dantzari ona ere dexente biltzen zuan orduan, eta festa polita izaten genian" segitzen du.

Punta-puntakoa baino gehiago asko egitekoa ornen zen bera: "trikitia ikaragarri estimatu diat orain, leheneta beti'.'

Erromeria bideko batekin bukatzen zen, erdaraz pasacalle' esaten zaiona. "Hurajotzen zuenean neskak etxera abiatzen zituan, eta mutilak, nahi zuena tabernara sartuko zuan, eta laguna nahi zuena atzetik animatuko zuan eta bizkarretik

helduta jungo al gea biok' edo antzekoren bat galdetuko zioan.

Hortik aurrerakoa bidea duk. Pendizean gora eta pendizean behera bizkarretik helduta kontuak esanaz. Ilargirik ez zegoenetan linterna eramaten genian edo euria ari bazuen guardasolarekin. Bidé luzeak izaten zituan, bidé ezezaguna bazen duda ere bai... eta gustuko lana bazen baita galdu ere" dio.

Neska-laguntza egin ondoren tabernan juntatzen ziren berriro ere mutilak. "Ohitura izaten zuan neska-laguntza egin zuenak txintxilla ardoa esaten zitzaiona ateratzea. Trikitilaria ere han izaten zuan, zerbitzatzen zuten pare bat neska ere bai, eta mokauren bat egin, txistea edo bertsoa bota, berriro ere festa polit bat egiten genian barman" kontatzen du.

Ezkondu zenean bukatu zitzaizkion kontu hauek, baina itxuraz ez berari bakarrik, "Urrategikoa diat andrea eta ezkondu nintzen urtean, duela hogeita bosten bat urte, izan zuan azken erromeria Urrategin',' komentatzen digu Angelek. Inguruko besteak ere garai horretarako utzita ornen zeuden. "Autoak eta motorrak ugaldu zirenean jendea mendi aldetik kale girora, salafiestasetara edo zinera, jaisten hasi zuan. Azkeneko erromeria hauetara ez zituan hogei pertsona baino gehiago azalduko. Lehenago ehun inguru ziren tokian... Soinujoleak ere bakantzen hasi zituan... halaxejoan zuan itzaltzen-itzaltzen" esplikatzen digu azkoitiarrak erromerien gainbehera hori-

BERTSOLARI

26 BERTSOLARI

jhEGUA 1998

Xalbador Madariaga "Kordeona bizkarrean egiten nituen neska Ilaguntzak"

I f

Hemen Meakan egiten genuen erromeria, soro batean, eta txarra ari bazuen, berriz, ardi borda baten barman" hasten da Arantzakoa.

"Orduan jende asko zen hemen, orain baino askoz gehiago" segitzen du, "eta besta handia izaten zen. Hogeita hamarren bat lagun beti biltzen ginen, eta eurek ez zutenean inguruko auzoetako jendea kordeonaren soinura etorri bazen, hirurogei-hirurogeita Ăąamar'.'

Zein soinujole ibiltzen zituzten galdetu diogunean sorpresa polita eman digu Xalbadorrek.

"Egun seinalatuetan beste kordeonista hobeak ekartzen genituen" dio, "baina erromeria arruntetan nihaur aritzen nintzen normalean, kordeona j o eta bertsoa bota, biak tartekatzen nituen. .ANahiko lana zen biak eta biak bakarrik egin behar hori, baina afizioa nuen eta gustura aritzen nintzen, eta gainera ondo ordaintzen zidaten. Orduko kordeonista onei gaueko zazpi-zortzi duro ematen bazitzaizkien, niri hamahiru duro ere eman izan zizkidaten'.'

Etxean ornen du ibiltzen zuen soinu hura.

"Larrinaga txiki bat, oso polita, eta oso antiguoa ehun urtetik gora baititu. Berrituta daukat, eta oraindik erejotzen dut bakarrik nagoela" adierazten du.

"Gazte garaian ere askotan aritu behar izaten nuen erdi ezkutuan" dio broman, "dantza lotua ez baitzen libre. Plazan apaiza egoten zen bazterrak begiratzen, eta askotan mendiko eskapadak egiten genituen kordeonarekin, dantza lotua ilunpetan egitera'.'

Apaiza sobran izan arren, ez zuten ezer falta izaten. "Oso lagunarte polita izaten genuen, eta juerga ere bai. Beti zen aizkora apustua, beti zen kordeona eta dantza, zurruta ere orain egiten de-

na baino gehiago, eta goizaldera ostatura jaitsi eta bertso saio luzea anaiarekin eta. Batzuetan borroka ere izaten zen, bailara batekoak eta bestekoak elkarjoka..." segitzen du.

Neska-laguntzak aipatzea ahaztu zaio Xalbadorri. "Bai, bai, ibiltzen ginen inguruko herrietara, Lesakara eta. Garai hartan medikua zen herrian autoa zuen bakarra eta oinez egiten genituen hiru-lau orduko bideak" kontatzen du. Neska-laguntza zuenean soinuarekin zer egiten ote zuen sartu zaigu kuriositatea, "bizkarrean hartuta eramaten nuen, eta batzuetan arbolape batean jarri eta piezaren bat j o " '

Ă?

BERTSOLARI 27

28 BERTSOLARI

Jon Mugartegi "Edozein modutara goizerako etxera etortzen ginen behintzat"

"Berriatun, goizetik bederatzietako mezatara joaten ginen Azpillaga eta biok, orduan hemen bizi zen eta beti elkarrekin ibiltzen ginen, eta handik urtendakoan tabernara" hasten zaigu kontatzen Jon erromeriako igande horietako batean izaten zuten plana. "Ardo zuri pixka bat edan, gaileta batzuk jan eta bertsoa kantatu, halaxe pasatzen genuen eguartea. Gero siesta pixka bat egin eta arratsalderako Isasira bidean jartzen ginen" segitzen du.

Mutrikuko auzo bat da Isasi, eta bertako baserri-etxe baten inguruan antolatzen zen erromeria. Udan etxe aurrean egiten zuten eta neguan barruko mandioan. "Ogibitartekoak eta ardoa, orduan ez zegoen gaur bezalako konbinaziorik, sukaldean eskatzen ziren" gogoratzen du. Soinuarekin ondoko baserri bateko morroia aritzen zen, soltea nahiz lotua joaz. "Ni neu ez naiz dantzari abila izan, baina bietan ibiltzen nintzen" dio Jonek. Batzuk mahaianjarri eta musean, beste batzuk bazterrean hizketan eta besteak dantzan, neguan ere goraino beteta egoten ornen zen patio hori. Mutrikukoak, Mendarokoak eta Sahatsumendikoak ziren gehienak, eta Azpillaga eta bera urrutikoenak. "Gaztetan, badakizu, zenbat eta urrunago joan eta hobeto. Inguruko erromeriekin aspertu eta berria probatzera joaten ginen harรก hasieran, gero bertan etxean bezala sentitzen ginelako, eta azkenerako Azpillaga behintzat bertako alabarekin ezkondu zen" kontatzen du.

Erromeria hamarretan bukatzen zen, eta ahal zena neska-laguntzan joaten zen. "Neska- laguntza ez genuen beti egiten, baina inoiz egiten genuen" komentatzen du, "eta neska-laguntza luze samarrak ere bai'.' Lagun bat eta biak San Pedro batzuetan Altara, Golibarko auzune batera joan eta bertan ezagututako neska banarekin Oizmendira egindako bat gogoratzen du luzeenetakoa bezala. Guztira lau ordutik gorako buelta egin zuten, eta "linternaren pilak ere gastatu zitzaizkigun

bidean" dio barrezka.

Bueltatu eta berriro juerga Isasin. "Bertso giroa egoten zen han, eta goizaldera ezkero txistea eta honelakoa, tajuzkorik bapez bainajardun bai asko. Halaxe pasatzen genuen, elkarri zirika eta kontu-kontari, lagunartean, jendea errendituta etxeratzen hasten zen arte. Gero, askotan Azpillagak eta biok bertsotan egiten genuen Berriatuko bidean ere. Eta dezenteko saioak izaten ziren, ordu eta erdi behar izaten baikenuen Isasira joaten eta etortzen igual zerbait gehiago..." segitzen du, "edozein modutara goizerako etxera etortzen ginen behintzat'.'

Kontu hauez guztiez gain neska-laguntzei buruzko bertso hau ere eskaini digu Jonek bukaera moduan: Gazte denboran lagundutzen du sasoiak eta gorputzak neretzat gehien balio duna da bihotzak eta hizkuntzak oraindik ere goguan ditut orduko neska-laguntzak beteak gutxi izaten ziran asko nekezak eta hutsak.-

BERTSOLARI 29

\

BERTSOLARI

klEGUA 1 9 9 8

Juan Mari Narbaiza "Aste guztirako bitamina izaten zen hura"

Batzuek eta besteek aipatzen dutenez duela berrogeiren bat urte hasi ziren galtzen erromeria hauek. Juan Mari, berrogeita bederatzi urterekin, elkarrizketatu ditugun bertsolarien artean gazteena da eta bete-betean ezagutu zuen erromerietatik diskoteketarakojoan-etorrien garai hori. Arrateko bidean dagoen Uzartza auzoan egin zituen bere lehen erromeriak, baina berehala bukatu zen hango festa, eta Mallabiko Trabakura joaten hasi zen orduan. Trabakua ere bukatu eta Garate gainean dagoen Madarixa auzorako joera hartu zuen hurrena. Azkeneko urteetan, berriz, Azkoitiko Gurutzetara, inguru guztian egiten zen erromeria bakanetakoa hortxe egiten baitzen.

Baserriaren eta kalearen arteko trantsizioaz filosofatzen ari garela, saltsa horiek ondo ilustra ditzakeen pasadizo bat gogoratu zaio Juan Mariri. "Trabakuako erromeriak bukatu zirenean bolada batean kalera irteten gintuan geure kuadrilakoak. Kalerako horietako baten lagun bat eta biok Elgoibarren gaudela, errege eguna zuan eta arropa berriekin gure ustetan guapo-guapo, Madarixan erromeria dagoela enteratzen gaituk norbaitek esanda. Aspertuta geundean eta 'hi, jun in ber diu', eta han Joan gintuan, gogoratzen nauk, Kortabitarte pelotaria zenaren taxian Azkaraten gora.

Joan baginenjoan gintuan. Taxitik jaitsi eta jende guztia guri begira. Elurra j o eta dena txuri eta gu zapata bajuekin, gorbatarik ez genian izango baina ia-ia, ikaragarri nabarmen.

Bastanteko lotsa pasatu behar izan genian momentu batez, baina tragoxka batzuk hartu eta pixka bat lasaitu gintuan behintzat. Baita animatu ere, eta dantza batzuk egin ondoren neska-laguntzarik izanez gero bueltan Madarixan bertan elkartzekotan gelditu gintuan laguna eta biok" kontatzen du Juan Marik umore onean.

"Hala, batera eta bestera festan gabiltzala" segitzen du, "nik behintzat izan nian neska bat ezagutzeko suertea. Erromeria bukatzen ari zuan eta zerbait esan behar eta, Ibarran bazela salafiestas bat eta ea hará nirekin etorri nahi al zuen.

Ezetz, harén erantzuna, bera ez zela hará joateko bezain dotorea, baina etxera lagundu nahi banion etorriko zela nirekin, eta bale nik.

Balekoa eman nuenean, ordea, ez nian pen-

tsatu ere egiten neska hura Azkarate behe-behean bizko zenik. Beheraino jaitsi behar izan nian, gero berriro gora, han gelditu bainintzen lagunarekin, eta etxera bidean berriro Elgoibarra behera egiteko. Elurra, lokatza eta bidé txarra, gehiago ezjanzteko gelditu zituan ñire zapata dotore haiek'.'

Diskoteka ala erromeria zer nahiago zuen galdetzerakoan, erromeria dudarik gabe. "Gu baserritarrak gintuan, eta diskotekan, kaleko jendearekin, ez geundean gure saltsan" komentatzen du. Mahaiaren bueltako giro hori gustatu izan zaio Juan Mariri. Jokoa, katxondeoa, diskusioa, bertsoa... "Azkoitiko Gurutzetan izaten genitian bertso parrandak batik bat ez zeuzkaat edozeini erregalatzeko" segitzen du, "ikaragarri estimatzen nitian'.'

Ordu txikietarako bertan juntatzen ziren guztiak, dozenatik gora. Atzetik eta aurretik ezer asko josi gabe, baina isildu gabe aritzen ornen ziren bertsotan igandero. "Afizioa genian. Larrañaga aita ere honelako batean ezagutu nian. Juaristi izeneko zelebre bat izan zuan su piztailea, eta Larrañaga mahai batetik eta ni bestetik, ondoan bakoitzaren kuadrila builaka genuela, kriston saioa egin genian. Inork ez zian burua makurtu nahi, eta ona ez baina ikaragarri luzea bai. Gorrotxategi ere han ezagutu nian, Artañola zaharrarekin etorri zen batean. Hantxe ikasi nian nik bertsotan egiten" kontatzen du.

Eibartik Azkoitiko buelta, kilómetro mordo handi bat, igandero egiten zuenez, motor koskor baten jabe izango zela usté genuen Juan Mari, Harrituta utzi gaitu, ezetz, oinez egiten zutela, ez zutela dirurik motorrik erosteko. "Askotan bueltan behintzat Arruti delako batek eramaten gintuan kamioian. Harén raka-raka-raka parean pasatzen entzunez gero, mekauen, hura poza. Igo harén kajera gainera denok eta Elgoibarraino behintzat. Handik aurrea ez zuen atrebitzen, Guardia Zibila egoten zuan eta, baina Elgoibarraino bai. Gainerantzean, etxera nolabait iritsi behar eta, oinez egiten genian. Askotan ez genian egingo, baina batzuetan egiten genian neska-laguntzaren bat ere. Aste guztirako bitamina izaten zuan hura, eta biderako lain ere ematen zian " dio* BERTSOLARI 31

w a

^v

X <

&

"»

>r * a

Ü

32 BERTSOLARI

ii

•

María Luisa Odriozola "Astakilo asko izaten zen, baita zaplatekoren bat ere, batzuetan hartu egin behar neurriak"

Zestoako taberna batean lanean aritu zen urte batzuetan, eta gero oso gaztenk ezkondu, baina hala ere izan zuen Martita, Aizarna eta Komutzoko erromeriak ezagutzeko modua. "Erromerietako giroa asko gustatzen zitzaidan eta anal nuenean eskapatzen nintzen bertara" diosku.

Mutilei entzun ahal izan diegunez neskek hasi eta buka dantzan pasatzen zuten erromeria guztia. Dantzaz aparte zer egiten zuten galdetzen diogu María Luisari. "Ba egia esan gauza haundirik ez',' erantzuten dígu. "Jokoa eta bertsoa mutilen gauzak ziren orduan. Bertsotan behintzat ezta okurritu ere. Edatekoa ere ez genuen ezer hartzen, jateko erroskilaren bat akaso... Beldurra eta lotsa haundia izaten zen oraingo aldean',' segítzen du.

Hala ere ez ornen ziren batere aspertzen.

"Beti izaten zen zerbait, eta dantza gustatzen zitzaidan, asko gainera. Gero mutil kontuan igual bat gustatu, 'horixe nahi, etorriko balítz', eta bestea etorri eta hari kalabaza eman eta honela. Ba-

tzuetan neurriak ere hartu behar izaten ziren, zaplaztekoren bat eman, astakilo asko baitzen eta igual derrepente etorri eta musuka hasi..." kontatzen du.

Ordutegien zorroztasuna da Maria Luisak garai hartakoaz duen kexa nagusia. "Hamarretako buelta egin behar izaten zen txintxo-txintxo. Gurasoak gogorrak izaten ziren horrekin, eta neskekin askoz gehiago. Ni eginda nago etxeko bidea korrika garaiz iristen ez nintzelako... Orain, berriz, irten egiten dirá hamarretan, eta igual beranduago ere bai"»

BERTSOLARI 33

•s •

H.r.

BERTSOLARI

ESUA 1996

Basilio Pujana Gerra hurreko erromeriak (eskutitza)

Erromerialdi laburrak ÂĄzan genduzan nik eta nere aldikoak, 1927tik 1934ra eta 1935aren zatitxo bat, bitartean soldaduska, gerra eta prisioneroko aldiak izan baikenduzan.

Aldiotan gure herrian behintzat, Zeanurin, txistua eta danbolina egoten ziran batik bat.

Arratsalde erdirako hasten zan soinu hori eta sarri egoten ginan plazan zain lehenengo dantzalditik ekiteko. Aurresku, atzesku eta sokadantza egiten genuen, eta nahiko dantzari ona nintzan, ezpatadantzaria holakorik herri gutxitan zegoenean.

Gero, iluntzeko Abemarietan dantzaldiak amaitu eran, neska-laguntzak be geure sasoiko erara egiten genduzan. Gehienetan izaten zan azkenengo dantzaldia egiten genduanakin, ezegon fjjorik, eta gainera be inoiz ez neska batekin bakarrik, gutxienez neska bi eta mutil bi, ezkon aurreko egunetan edo izan ezik pekatutzat hartzen baitzen neska eta mutil ilunkeran bakarrik ibiltzea.

Neskaren etxe ondoraino bakarrik izaten ziran laguntza honeik, bidean be zuhur eta beldurrez moduan inork ikusi ez gintzan, eta iritsitakoan eskuak be alkar emon barik hurrengorarte agur eginda lehengo bideetatik plazara. Neskekin joaten bideak laburrak eta leun-leunak izaten ziran, bina bueltako horiek luzeak eta latzak. Gaua guztiz ilundua, lupetza orain eta malda tropetsuak gero, mantso-mantsojoaten ginan, isilik.

Gero herriko tabernan beste auzoetara gure antzera joan ziranakin elkartzen ginen, eta trago batzuk eginez eta gure joan-etorriez guzur edo egia batzuk kontatuaz pasatzen genuen etxera bildu arte.

Holako neska-laguntza bateanjasojakuna da atzetik datorrena. Lagun bat eta neu goiazan ilunpetan neska birekin, eta sustoa, urrintxotik lau edo bost abade (kontatzeko be ez gendun izan adorerik) ikusi genduzanean.

Nonbait ezkutatu behar, eta neskak euran bidean aurrera zoiazala, mutilok han parean suertatu zan korta batean sartu ginan. Ikeraz dardar

batean egondu ginan, abadeak korta parean pasatzen ari zirala txerrikuma mordo bat gure oinak txupetan eta prokei ozkaka hasi baitziren. Eskerrak txerrama aparte samar mantendu ebala.

Abadeak kortatik pasa eta denbora bat neurtu ondoren urten gendun korta honetatik eta korrika baten barriro alkartu ginan neskekin (zer dan sasoiko indarra). Hori guztia eta antzerako asko gure Zeanurin.

Txistua eta danbolinaz gain batzuetan izaten zan bestelako soinua be, herriko jaietan udalak antolatuta eta bestela soinulariek eurak antolatuta. Bigarren kasuan soinulariak udalari ordaindu behar izaten zion honen baimena lortzeko, eta gero soinualdi bakoitzeko txakur handi bat edo hiru txiki kobratuko zigun dantzarioi. Filarmonika (inpenuko hauspoa), dultzainea (deabruaren buztana) eta kuadrila txikitxoetan musikitarra izaten ziran soinua joteko erabiltzen ziren aparatoak.

Baltseoa nahi izaten gendun guk, neska besartean zalĂĄ izaten zelako, une gozoa baitzan hura. Gutxitan egiten gendun ordea, abadeak aginduta denuntzianteak izaten baitziren erromerietan, San Luistar eta Hijas de Mariakoak. Gazte guztiak hermandade desberdinetan antolatzen gintuen elizak, eta baltseoan harrapatzen zituztenak kanpora botaten ebazen hermandade hoietatik.

Hori zan bada gure gazte denborako erromeria guztia.

P.D. Gure aldiko neska-laguntzak, gauaren iluna batetik eta bidĂŠ txarra bestetik, etxerakoan ez ziren izaten hain alaiak, baina ez ziren aldiotan jazotzen direnak bezalako negargarriak be. Gu nekatuta bada be beti bihurtzen ginen etxera behintzat, orain nahiz eta errepide onak eta argitsuak izan ez dirĂĄ guztiak iristen.-

BERTSOLARI 35

BERTSOLARI

Nikolas Zendoia "Guardia zibilek soinujoleari alto eman eta paperak eskatu zizkiguten"

Aiako Urdaneta auzokoak dira Nikolasen erromeriak. Dirua biltzea lortzen zuten guztietan antolatzen zituzten, eta San Martinetan, San Isidrotan, Pazkotan, Eguberrietan, Erregenetan eta Trinidade egunean fijo izaten zuten.

Izaten zuten kontrolarena da hartatik guztitik gogoan gehien dueña. "Dantza loturik ez genian egiterik, eta apaiz etxea ere plaza aurrean genuenez, apaiza, Don Daniel deitzen genuen gizon luze bat, leihoko zirrizkitutik aritzen zuan zelatan.

Batzuk dantzan ari ginela arriskatzen zituan bueltaren baten elkarri pixka bat heltzera, eta kapaz zuan Don Daniel hurrengo igandean bronka botatzen hasteko. 'Aurreko igandean hautsi dituzte hemen erlijioaren mugak' esango zian, 'holako eta halako dantza lotuan ikusi nituen'. Era hórrela ibiltzen gintuan.

Gerora dantza lotua onartua izan zuan, baina baimena eskatu behar izaten genian paper eta guzti. Eta serio hartzeko gauza zuan hura. Behin guardia zibil pareja ere etorri zitzaiguan txapel beltza eta bata berdoso haiekin, eta soinujoleari alto eman eta ea paperak non genituen. Soinujolea, Arroako Mardu Pelaio zuan orduan ere gehientsuenetan bezala, atzera eta aurrera ibili zitean bila eta bila. Ez genian komuneko paperik ere, ez zitiztean aurkitu noski eta etxera joan behar izan genian guardia zibil haiek multa jarriko zigutela amenazoka ari zitzaizkigula" kontatzen du.

Paperen inguruko lan hauek gorabehera, dantza lotuaren onarpenak bastante konpondu zitian gauzak, eta Don Danielen erretiroarekin mejora erabatekoa izan zuan. "Apaiz gazte bat ekarri zitean harén ordez, Don Ramón, eta hura ez zuan zirrizkitutik begira egoten, hura gurekin batera egoten zuan plazan, baxoerdi bat edo beste hartu, erroskila bat edo beste jan eta, 'dio, hoi dek dantzari earra', festarekin disfrutatzen. Lagun egin gintuan; ondo gogoan diat oraindik hark 'benga Nikolas, ari dituk hiru neska bakarrik eta hor mutil bat falta dek. Ze pulamentu dek hau, mekasuen!' animauta egin nuela dantza lehenengo aldiz plazan hamabost-hamasei urte nituela" akordatzen da, '.'.. hori dek apaiz natural bat...'.'

"Leñen esan diadan bezala dantza lotuak au-

rrerapen handia ekarri zian" segitzen du, "neskengana hurbildu eta geroko kontuak lasai hizketatzeko bidea. Orduan hasi zituan ñire neska-laguntzak ere. 'Joño, halako neska polita ziok eta honena intentau ber diat ba' eta arratsalde guztian ibiliko gintuan handik eta hemendik eta haiei bueltaka edo dantzan. Eta gero lortzen ez bagenuen beti izaten zuan iluntzerako ordezkoren bat seguru samar baiezkoa esango zuena'.'

Neska-laguntza haietan bekaturako biderik ba ote zen galdetu eta handirik ez zutela erantzuten digu. "Musu liger bat edo beste bai, baina asko gehiagora ez gintuan ausartzen, beste mentalidade bat genian. Gainera orduko neskak, denetik bazegoen ere, jeneralean bastante izuagoak zituan, jeneralean bastante izuagoak zituan oraingoak baino" dio Nikolasek. "Urdanetatik Urteta alde horretara egindako bidé bat etortzen zaidak gogora. Hiru lagun gintuan, bakoitza ahizpa banarekin. Elkarren ilara xamarren gindoazean, broman eta kontu-kontari, nirekin tokatu zena, bizkarretik helduta eraman eta ez zakiat ba pendiz bat saltatzerakoan titia ukitu edo zer egingo nion, eta seko haserretu zitzaidaan. 'Aizak hi ze pentsatzek ni zer naizela ?!?; bueno, bueno, lasai neska; nei holakoik ez berriroü... Halaxejoan gintuan etxe ondoraino, bat hórrela mutur antzean eta bestea 'ba, ni hemen jungo nauk ba'. Eta bazituan kilómetro batzuk" kontatzen du barrez.

Neska-laguntzatik bueltan zetozenek trago bat ardo, eurek txikilardoa deitzen zutena, egiteko ohitura zitean Urdanetan ere, eta beste askok bezala gaueko ordu txikietako taberna giro hartan ikasi zuen bertsotan Nikolasek. "Atera bakailaoa xixtorrarekin, elkarri begia ateratzen litro erdi ardo jokatu musean, eta musen aspertutakoan, jakina, bertsotan. Orduak egiten genitian j o ta fuego, aspertu arte, eta eguna zabaldu arte ere bai noiz edo noiz. Hura duk gaur ez dagoen gauza bat.

Tentsiorik gabe aritzen gintuan. Ni lasai, hura lasai, bestea lasai eta elkarri adarrajo eta giro ona" esplikatzen digu, "pozik nagok garai haiek honela bizi izandua"'

Orain bl urte Mexlkoko Veracruzera balno ordezkarltza ugarlagoa joan zen aurten, urriaren 9an, Kanarletako Las Palmasera, bertako unlbertsitateak antolatu zuen Dezlmaren Topaketa-Jaialdlan parte hartzera. Ordezkarlen buru Imanol Lazkano, Bertsozale Elkarteko lehendakarla, Joan zen eta harekln batean Andonl Egaña, Jon Sarasua, Koldo Tapia, Jesús Mari Irazu, Malalen Lujanblo eta beste halnbat. Alta Zavalak ere txostena Irakurrl zuen. Egun halen kronlka egln digute ondoko orrlaldeotan.»»>»

\

1 ^l

T多

Kanarietatik

barrena

Udazkeneko epelean igaro da aurtengo Kilometroak. Mundiala ornen, ezinbestean eman beharreko urratsa. Bi egun geroago, epelago ei diren lurraldeetara salto mundiala emateko prestatu gara. Kanarietako Las Palmas uhartean zain ditugu hispanisten artean repentismoaren sustatzaileak, eta bertsolaritzaren ordezkaritza bat bidean da jada.

Testua: Koldo Tapiaâ&#x20AC;&#x201D;Argazkiak: Koldo Tapia

H

itzordura txintxo agertzeko ardura, Bertsozale Elkarteko Idazkariaren esku utzi da eta bidaian zehar komisario eginkizuna onartu zaio, halabeharrez hau ere.

Hegazkineko txartelak, hilabetea, ordua, tokia..., zehaztu ditugu era malerak presratzen ari gara: hitzaldia? Aha baiÂĄ disketean eraman behar dik, ezra? Tesrua imprimarura? Eta gainera..., bai, bai, bihar, Ăąire kontu; bainujanetzia, galrza motzak, oinerako arnak, kaskoa eza berotzeko kapela...Era Elkarteak nola ezagurarazten dik bere burua: Beno, hori egina zagok: bi muraleran argazkiak, laukiak, eginkizunak, egirekoak...Era horretaz gainera, liburuak, bideoak, egutegiak, afixak...eramango diriagu.

Urriaren 6a: Bakoitzak bere petarea eskuan duela, guzriok jo dugu Sondikara. Jonek, bere pardelaz gainera, kanporik dirdira handirik gabeko maletan sartuta gitarra dakar, Kanarietako gaubeilak alairzeko-edo.

Unrzirarze zintan gure trasteak jarri ditugunean, Alrxaparak, apur bat harriturik, musikariak al garen galderu digu. Jakina, denok batera gure artistarengana biratu dugu burua, inolako zalantzarik geldiru ez dadin.

Euria ari du, era horz dago; Kanarierara joareko gogoa emaren du. Egunkariari gainbegiraru arin bar emareko denbora birarrean, Barajasko aireporruan jarri gairuzte.

Eguerdia da, oraindik ez gara jarri Kanarietako ordutegiarekin; bapo bazkaldu era berriro tripontzira. Lerro luzea bidaiariz osatua eta azken muturrean, astebetez biltzarkide izango ditugun mexikarrak: Fernando, Iverte,..., Duela bi urte Mexikon izan ginenean ezagututakoak. Lehen agurrak, musuak, aurkezpenak... Gure Diskovery partikularretik Lurra planeta azrertzen saiatu gara:nondik barrena goaz? Irsaso eta zeru urdina zein, noren ispilu da? Ez gabiltza fuerte unibertso honeran , ez dugu ondorio garbirik atera.

Lurreratu eta lehendabizi ordubete atzera. Ederra martxa! Antolakuntzakoak bila etorri zaizkigu eta hotelera bidean lur

BERTSOLARI

lehorren kolore arrea, hondartza beltza, palmondoak bidertzetan eta Tindaiako egitasmoa gaitzesten duen pintadaren bat edo beste. Hemen ez du euririk egiten, horregatik alde hau oso lehorra da; mendi hau, han ikusten duzuen herrixka hura... ilusio handiz ematen ditu Angelesek argibideak. BidĂŠ bazterretako informazioa jasota iritsi gara hotelera. 8etan harrera ekitaldia dago, gugua atean izango duzue bertara joateko... , gero arte.

Negu bilau bateko ilunabarrean ames-

K

¡

£ r

o

Femando Nava mexlkarra kamararekln lanean.

Bakoitzak bere petatea eskuan duela, guztiok jo dugu Sondikara.

Jonek, bere pardelaz gainera, kanpotik dirdira handirik gabeko maletan sartuta gitarra dakar. tutako Kanarietako gau giroa egiten du: 25°ko tenperatura, ilargi betea eta zeru-sabai oskarbíaren azpian, izugarrizko lorategian kokatutako Santa Catalina hotela; XVIII. mendeko eraikin modernista ikusga-

rria. Ekialdetik dauka sarrera, hegoaldean Kanarietako margolari eta kultur-gizon garrantzizko bati eskainitako museoa, iparraldean aire libreko harrera-lekua, igerileku eta guzti hornitua, eta aurreko aldean palmondoak, dragondo mitikoak, landare tropikalak...Paradisuko leku honetan egin da Nazioarteko Dezimisten VI. jardunaldien harrera-ekitaldia.

Traje eta korbatadun mordoa, bosteko geldoak, besarkada beroak, musu eztiak, aurkezpenak, laudorioak, hitz potoloak, le-

BERTSOLARIQ

•••Mam*

Janet Casaverdi, Kaliforniako unlbertsitateko ikerlaria.

hen dezima narrats multzo bat belarri ertzera... Handik eta hemendik etorritako 100 bat lagun: Chago, Bibiana, Indio Naborí, Alexis, Marta, Santitos, Waldo, Ángel..., jende heldua gehienbat. Hainbat delegaziotako batenaz besteko adinari so, segur aski geu gara gazteenak. Okasiorako prestaturik batzuk, turista itxuran beste asko, gure edertasunak ez du inoren begiradarik erakarri. Bertan egon ezean, ez da erraza antzematen zer genero kristo den hemen bildu den hau, baina hainbat kanape, zizka-mizka eta tragoren ondorioz, gaua animatuz doa.

Laster sortu dirá diskursoak, eta gure bertsolariak baino azkarrago kantuan hasten diren dezimisten saioak. Harremanetarako hain emanak direnen artean, euskaldunok berehala agertu dugu geure "autodenfentsarako" jarrera: tribuan bildu eta zurubia bazter batetik maiseaketari gogor ekin zaio; umorea eta adar jotzerik ez da falta. Bada nondik heldua, hori fauna! Audiko burua edo buru (h)au(n)dikotik hasi eta itsu-itsu dauden Indio Nabori, Tomasita edo Santitosenganaino.

Gau erromantikora berariaz Grekoren mihisetik ihes etorritako bi protagonista dabiltza gure artean. Batanaz beste 80 urte inguru badituzte Francisco Cerdillak eta José Riverak, arrabitajolea eta gitarrajolea hurrenez hurren. Alpujarreñoak dirá biak, Alme-

BERTSOLARI

NEGU* 1 9 9 8

riako troberoen musika lagunak. Aspertu dirá hainbeste zilimonirekin. Musika tresnak eskuan, pausoko hanka batek besteari baimen emanez, 6 harmaila eta 30 metro etxe kantoiraino: eseri eta ilargiari baimen eskatzeaz batera, arrabitaren negar hotsak, gitarraren kolpekako zarrastatzea lagun duela. Doinu ezagunak, dultzemeneo girokoak. Pentagraman dantza gehiago somatzen da ingurukoen artean baino. Txaloak, bixerari ukituak eman, ipurdia birkokatu, tresna afinatu eta dale, hoteleko azapetoa etorri den arte, "hegazkin pilotoak lo daude eta ezin duzue jarraitu". Santa Catalinak ez du barkatzen: bohemioak ez dirá lore apaingarriak, utikan!

Urriaren 7a: Lehen eguneko Iurreratzea deskalabrurik gabe pasa eta, bufetean bapo gosaldu ondoren bagoaz Unibertsitatera, hasiera ekitaldira: kredentzialak, karpetak, protokoloak, diskurtso potoloak, halabeharrezkoak, eta Nabori Jaunaren txanda iritsi da. Diabetesaren ondorioek eragotzi diote pentsatuta zuen hitzaldia ematea. Hala ere, jendearen begiak hezetu ditu bere jardun laburrean, hunkigarrian. Hemen jakin dugu

Handik eta hemendik etorritako 100 bat lagun: Chago, Bibiana, Indio Nabori, Alexis, Marta, Santitos, Waldo, Ángel..., jende heldua gehienbat. nortzuk diren jardunaldi hauetan hispanisten jainko txiki izango direnak: Decima, Nabori, Espinel, Trapero, Alexis... Ondoren aperitifa, eta Koldo aparteko gonbidatuekin bazkaritara; okasiorako eraman zuen "zakua", jaka hotelean utzita. Hura piura korbatadunen artean gure komisarioak zuenaü Gainerakoak hotelera bazkaltzera, taldeko bi erreuxak, Irazu eta Maialen ere bai, baina hauek 20 kilometrora dagoen egoitzan daude ostatuz eta bertara joan behar

多端*

Chago Morales eta Santitos Rey txiletarrak, Kanarietako emakume batekin.

BERTSOLARI

Entzuleak adi entzuten.

JosĂŠ Rivera, Candista, eta Francisco Gordillo, Alpujarrakoak.

BERTSOLARI

dute bazkaltzera. Tribuak, ordea, ez sakabanatzea erabaki du: Koldoren ordez bat eta bestea ...? Lehen egunean jatetxeko zerbitzaria ez da ohartu; primeran. Bigarren egunean Joni tokatu zaio gonbidatuekin joatea.

Amaiak maletan jarri zion harizko alkandoraz elegante alafede. Hoteleko jatetxean aurreko egunekoa, baina jakina, ugazabaren begiak ez dirĂĄ lo egon: zerbitzaria konturatu da jugadaz eta handik aurrera zintzo demonio eman beharko du bakoitzak bere berri.

Andonik ere bete egin beharko du protokolozko bazkaria. Sekretupeko gai dirĂĄ Las Palmaseko Kabildoko lehendakariordea, Alkatea edo Unibertsitateko Errektorearekin izandako elkarrizketetan aztertua eta hitzartua.

Honetaz aurrerako guztia, CICCA kultur etxean gertatu da: toki atsegina, egokia eta zerbitzu tekniko oso onekin hornitua. Bi arlo nagusitan banatu dira jardunaldian: batetik goiz eta arratsaldeetan jardun akademikoa eta bestetik ilunabarretako jaialdiak.

Ilunabarretan jende ugari biltzen bada ere, hitzaldietan falta nabariak sumatu dira, agian aipagarriena kubatarrena.

Lehen arratsaldean tokatu zaio informazio zientzietan Doktorea eta bertsolaria den Jon Sarasuari hitzaldia ematea. Andoni izan du aurkezle mahaian. Batari zein besteari ez zaie falta izan kontzesio gabeko umore eta ziririk. Ondoren, bertso saio laburra: Jon eta Andoni lehenik eta galtza motxetako turistak, Irazu eta Maialen, ondoren. Batak besteei itzuli behar zien saioa, baina lehenengoek bakarrik bete zuten hitza.

Gaueko saioetan denetarik entzun eta ikusteko parada eduki dugu, batez ere ordu luzez, gaueko hamaika eta erdiak baino lehen inoiz ez baita amaitu. Cartagenako troberoak gaia jarrita entzun ditugu; Venezuela ondo kantatzen duen abeslari batek ordezkatuko du; Txile, hain maitakor bilakatu diren Chago, Bibiana eta Santitosen eskutik: hiru folklorista kantatu, inprobisatu, dantzatu, musika herritarren gitarra afinazioak... denetik eginez; Mexiko, Argentina

eta Puerto Ricoko taldeak profesionalak dira eta ez dago jakiterik noiz ari diren inprobisatzen eta noiz egindakotik tiraka. Kubatarrak eta kanariarrak A eta B taldeetan banaturik: RaĂşl eta Virgilio "xaharra" kubatarrek saio askoz hobea egin dute, jardunaldietako izar modura aurkeztu dituzten Alexis eta Tomasitak egin dutena baino. Kubatarren arteko lehia itsuak oso harritu gaitu; elkartasun zipitzik gabea, oholtza gainean batak bestea oinperatzerainokoa, ahal badu. Euskal bertsolarien arteko giroa eredugarria da, ikusi dugun horrekin guztiarekin erkatzen bada.

Gitarra, arrabita, cuatro edo soka instrumentu oro jotzen duten musikari trebeak, ahots ederreko kantari eta inprobisatzaileak eta min egiteraino desafinatzen duten Kanarietako "xelebre" batzuk ere bai. Talde bakoitzak bere buruaz egiten duen aurkezpena harrigarria da: hitz jario ederrak, ahos-

Lehen arratsaldean tokatu zaio informazio zientzietan Doktorea eta bertsolaria den Jon Sarasuari hitzaldia ematea. Andoni izan du aurkezle mahaian. kera eder eta atsegina, euren buruei egundako laudorio... Batzuen janzkerak, elkarrekin batera egin behar duten zerbaiten itxura gehiago hartzen du, inprobisatzailearen nortasunaren kontra bezala. Besteak beste, Alpujarretako aitona arrabitajolea bereiziko nuke, palmondo azpian ilargi beteko egun batean gau-serenata maitagarri bat egiteko.

Bertsolarien txanda larunbatean egokitu da: argentinarren ondoren eta Menorka eta Kubako "izarren" aurretik. 15 minutu egin beharrekoak egiteko. Ekitaldia tribuan planifikatu da, zeregin horietan aditua dugun Joxerraren laguntzarekin (ostegunean agertu da larunbat goizean irakurtzeko komunikazioa galtzarbean duela).

Irudi on bat ematea da helburua. Gure lehendakariaren agurrarekin hasi eta beste

BERTSOLARI ÂŁ

lau bertsolariekin batera ofizioan, puntúa jarrita, bakarka, gaztelaniaz estribiloa eta kopletan... Su-etena, abortoa, umorea, galeriari... kantatuz. Koldo eta Joxerra itzultzaile lanetan. Irazuren bertso bat Koldori ilargira joan zaio, baina ezer gerta ez balitz bezala itzuli du, auskalo zer. Irazuk, mikrofono aurrean barrez eta gerriak okertuta, azaleratuko du itzultzailearen iruzurra. Ez dakigu entzuleak zer ulertu duen. Bukaera arranditsua; bertsolariak eta laguntzaileak eszenatoki gainean publikoaren txaloak eskertzen; Txapelketa Nagusietako finalean bakarrik lortu ohi den balentria.

Bere garaian Euskal Herrian ezaguna genuen "hiru zaku"ren antzekoa da Fernando Nava mexikarra (ehun mila hiztun dituen p'urhepecha hizkuntzaren gramatika atontzen ari da). Orain bi urte Andonik oparitu zion Egunkariaren kamiseta ez du erantzi aste guztian. Esna dagoen une oro, eskuetan ditu plastikozko boltsa, bideo kamera, argazki kamera txikia, mini-disk grabagailua, aurikularrak lepotik eskegita, kolkoan mikrofonoa jarrita... denda sofistikatu batean ezin aurki daiteke horrelako alajarik. Ez dut usté jardunaldi guztietan une bat geldituko zenik euskarri desberdinen batean Fernandok hartutako lekukotzarik gabe.

Santitos Rubio, aho betez aipatzeko pertsonaia. Txilekoa, payadorea, folklorista, baina batez ere musikaria: gitarra afinazio desberdinak egiten artista (40 afinaziotik gora), Txilen bakarrik jotzen den 25 kordako gitarra afinatu eta jotzeko gai den bakarretakoa, Victor Jara kantari ezagunaren laguna, sábela aurrera joan zaiolako burila atzera botata eta zerura begira ibiltzen dena Gitarra eta eskusoinua sábela konko-

Ekintza estrarik ere egon da: afalosteetako Jon eta Andoniren dezima saioak, gaztelaniaz noski.

Eta elkarrizketa Gillermo Velazquezi Mexikoko egoeraz.

BERTSOLARI

1EGIM 1998 «UÑAR.

rraren goiko aldean jarrita jotzen dituena.

Nik ez dut beste bat ikusi hórrela jotzen duenik. Itsu azken urteotan, bera den bezain umore handikoa eta berea da ondoko esaldia, guk euskaraz kantu saio bat egin ostean: "No les entiendo, pero les comprendo". Chagok, bere lagunak, esana da, halabehar batek eraginda, etxe "berria" egiten ari ornen zen, eta laguntzera joan zen batean, sukaldeko atearen markoa josten topatu zuen gure itsua.

Ekintza estrarik ere egon da: afalosteetako Jon eta Andoniren dezima saioak, gaztelaniaz noski. Elkarrizketak: Gillermo Velazquezi Mexikoko egoeraz eta Abel Zabalari Argentinako payadoreen gainean; ordu tarteetan egindako hainbat harreman, informazio eta helbide trukaketa; 200en bat argazki, 11 ordu audio grabazio, liburuak, KD, kasetea..., eta hau guztia, Xenpelarreko gure langileak aspertu ez daitezen.

Azken egunean, atera gaituzte zulotik, txangoa uhartean zehar. Lehenik herri gunera bisita, gero museora, guguan sartu eta itsasertzetik lur lehorretara; bananak, herriskak, argazkiak, eleizak, balkoiak... eta bazkaltzera, kriston otordua eta buelta oraindik kristo pasatu gabeko bidezidorretatik barrena, guguan bero egiten du: dezimak, roña...

Amaiera ekitaldia: berriro CICCAn, taide guztiek kantatu dute, bakoitzak hamar minutu: berandu hasi, tentsio handia, zer egin behar da, hau bai hori ez, denok bai ez..., gu eta gainerakoak berdin. Kamerinoetan ekaitza dago eta amaitu da bertso saioa publikoak jarritako gaiekin, gaueko hamabi eta erdietan jaitsi da teloia. Ondoren aperitifa lepo egin arte eta segidan lerelera.

Goizeko ordu biak dirá. Neska eder baino luzenago batek aste guztian kriston lata eman digu gau-festarekin (lerele dantzalekuko managerra izaki) eta azkenean joan gara. Gurekin dator Fernando, bere zaku guztiekin, naturak edo auskalo zerk ongi hornitu duen andrazko mardula ere

bai. Gaua laburra baina aberatsa izan da: Femado saiatu da ziraunarena eginez flamenkoa dantzatzen zebiltzan neskatxen galtza mo- Santitos. bere hamabi sokako gitarrarekin. txak kamaran sartzen. hotelera, goizeko bostak dirá. Benga, aguGure Presidenteak ere ez du aukerarik galdo, maletak, kontuak... Fernadori azken du, pista erdia behar duen mardulkoteareagurra: Andonik xukaderarentzat ez dauka kin, dultze edo meneo zenbait emateko, lekurik maletan; to Fernando, eta eraman emaztea hotelean lo dagoen bitartean. Jarezak Mexikora. Agur. dunaldietako ehiztaririk finena Waldo izan Fernando besarkada bat, mundiala da dudarik gabe. Hor azaldu da, neskarik haiz. politenaren atzetik ahalegin franko egin Taxia, aireportua, Madril, etxekoentzadu. Ez dakigu nork zer ehizatu duen; danko ahaztua dut kanarietako oparia, noan tza sueltoan egíteko triki beharrik ez dagoerostera. Paperean bildua? Bai, baina heela argi utzi dute Aitzondo eta Deba Garaia mengo erreferentziarik gabe, mesedez. haranetako dantzariek, tragoak..., eta eguEkaitza baretu da. Sondika, euria, hotza, neko azken musuak, besarkadak, esku eslainoak, ahal badu berokia, aterkia, bakoitutuak...musu bat Carmen, zuri ere bai Jatzak bere bidea. Ez ahaztu idazkiarena, hunet, ederra zara, zuri ez Waldo putre bat zarrengo bilera, saioaren grabaketa... Oso onra, agur Masimiliano agur... do pasatu dugu Kuban.»

Guaguan uharte osoari buelta eman eta

BERTSOLARI£

ordubete atzetik Hipermerkatu handietan gertatzen zaidan gauza bera gertatzen zait Kongresu, Biltzar eta horrelakoetara joatean: nekatu egiten naiz izugarri itxuraz lan nekosoa behar ez lukeena eginez.

Hipermerkatuetan bezala Kongresuetan, berri zait dena, eta hainbeste gauza dago, eta askotan hain metaturik eta nahas-mahas! Berria, asko eta nahasian topatzean, adimena zorrozten

ahalegintzen gara, denari begiratzen, dena entzuten, dena geureganatzen...ia zorabiatu arte. Horregatik izaten dut hiperretatik aldegiteko gogoa. Horregatik ez naiz gauza izaten bidaia batetik itzuli eta berehala ondorioak ateratzeko. Baina hilabete igaro bidé da eta zorabioarena arrazoi baino gehiago aitzakia den honetan, Kanarietan ikusi eta ikasi genuena laburtzeko garaia heldu da.»»>» Testua: Andoni Egaña—Argazkiak: Koldo Tapia

ZERTAN GAREN BERDINAK

I

kasi dudan lehen gauza da, sustrai-sustraian, antzekotasun handiak daudela munduko beste hainbat lagun eta gure artean. Eca Pello Kirtenen egia badirudi ere, ahozkotasuna eta bat-batekotasuna uztartzean datza antzekotasunik handiena.

Ahozkotasun oro ez baita bat-batekotasun. Sehaska kanta, ipuin , ditxo...ahozko usarioan kokatuko genituzke baina ez batbatekotasunean. Eta ahozkotasuna bat-batekotasunetik ez aletzera gehiegitan jo dela derizkiot, bai ikerkuntzaren ikuspegitik hala komeni zelako -bataren ez ezagutzak bestea parekotzat hartzera zeraman- bai bat-batekotasun egiazkoa bereizten beti ere zaila delako.

Guk, orain hiru-lau urte kubatarrak eta Alpujarratakoak ezagutu genituenean, kolega sentsazioa izan genuen. Jontxo! Bagenekien munduan bakarrak ez ginela, baina nona hemen guk egiten dugun gauza bera egiten duten beste mundutar batzuk!!! Zirrara sortzen du horrek.

Antzekotasunekin jarraituz, jendaurreko jarduna da bai gurea eta bai haiena. Sortu ahala publikoari ematen diogu. Sorkuntza unea dastatze unea bera da, gainerako arteetan ez bezala. Horregatik, bai haiek eta bai guk garrantzia handia ematen diogu publikoarekiko loturari, komunikazioari, feedbackari.

Bat-bateko sorkuntzak egilearen aldetik baldintza batzuk behar ditu. Eta horretan ere antzekoak gara. Berotzea, kontzentrazioa... bai haiek eta bai guk beharrezkoak ditugu. Kontzentrazio sistemak ere, zurruta, zigarroa, posturak.-.bakoitzak ditu bereak, baina denek dituzte beharrezko. Minaren etsenplua ere hor dago. Guretzat bezalaxe haientzat, ez da sedante hoberik oholtza baino. Buruko minez iritsi herri batera, bertsotarako unean buruko mina atzendu eta amaitzean berriz itzultzen dela aitortzen du Alexis Diaz Pimientak.

Antzekotasunekin jarraituz, ez haiek eta ez gu ez gara "izar" gure gizarteetan,

J. BERTSOLARI

futbolari, kantari eta abar izan daitezkeen bezala. Badugu herriarekiko igurtzi bat, gure jardun-motak eskatu egiten due単a, eta gaur egungo gizarte lehiakor honetan arraro bihurtzen ari dena.

Ur handiagoetan sartuz, bai haiek eta bai guk, oreka zail bat dugu oinarri. Tradizioan oinarritzen gara eta sorkuntza lantzen dugu. Tradizioa eta sormena. Neurri egokietan nahastea da kontua. "Ahozkok" eta "bat-batekok" horretara garamatza bai gu eta bai haiek.

Formaren aldetik dauzkagun antzeko-

r? \

\

w

*'

7

y>

BERTSOLARI

tasunetan erreparatuz, esango nuke garrantzitsuena kontrobersia, tema, oinarri hartzean datzala. Eta biren artekoa gainera. Euskaldunoi gertatzen zaigun bezalatsu, haiek ere nahasi egiten dirá hiru hastean, bat kanpora geratzen da, inork ez du jakiten ze lagunen arrazoiari erantzun... Errima da bestalde, denon jardunaren ardatz. Hoskidetasunik gabeko herri-poesiarik ez dugu aurkituko. Zergatik? Seguraski memotekniagatik. Paperekorik, irratirik eta telebistarik ez zen garaietan bertsoak buruan hartzen laguntzen zuelako errimak.

ZERTAN EZ GAREN HAIN BERDINAK

Bada desberdintasunik aski haien eta gure arrean. Ongi dakit "haiek" eta "gu" aipatzean bekatu larria egiten ari naizena.

"Haiek" ez baitira denak bat. Eta "gu" ere ez baikara denok berdinak. Argiagoa ¡zalearen nahiak berdinduko al du ñire hanka-sartzea!

Bada desberdintasun bat hondo-hondokoa: hizkuntza. Guk ezagutu ditugun gehien-gehienek gaztelaniaz egiten dute.

Guk, noski, euskaraz. Pello Kirtenen bigarren egiaren aurrean gaudela dirudi, baina kanpora joatean konturatzen gara geure berezitasunaren handiaz eta berezitasun horri eustearen garrantziaz.

Bertsoa edo dezimaren edo bertsolari edo dezimistaren dohainak antzekoak dira: memoria ona, hizkuntza ongi menperatzea, hitz jario ona, belarri ez txarra... Baina, usté dut dohain desberdinak lantzen ditugula.

Dezimistek lantzen dute hitz-jolasaren, hiztegiaren, poetikaren arloa. Guk gehiago lantzen dugu arrazoiketarena, argudioarena. Ez naiz, hurrik ere, Psikologian aditua, baina usté dut garuna bi hemisferiotan banatzen dutela jakintsuek, eta bata déla jolasena, umetasunarena...eta bestea heldutasunarena, arrazoiketarena. Eta nago, dezimistek bata lantzen dutela gehiago eta guk bestea.

Ikasgaia argia da guretzat: eskemarik apurtu

BERTSOLARI

Bada desberdintasunik aski haien eta gure artean. Ongi dakit "haiek" eta "gu" aipatzean bekatu larria egiten ari naizena. "Haiek" ez baitira denak bat. gabe, baina zergatik ez gara beste garun zatia haiek adina lantzen ahalegintzen ?

Gaiak eta gaiei heltzeko modua desberdina dira guztiz. Haien gaiak, gai baino gehiago "motibo" dira. Planteamenduan "Arte Ederretako" obra batetik hurbilago daude hizkuntza-formulazio zehatzetik baino. Ez diete gai xeheei heltzen, heltzen diete lientzo zuriari eta zertzelada komeni zaien tokian ematen dute. Hargatik aukeratu dut " motibo" hitza. Kantatzen dute teman, maitasunari buruz, heriotzari buruz, itsasoari buruz, e.a. Guk, eta eboluzioa izan da honetan ere, oso gai ikuspegi zehatzari erantzun behar izaren diogu. Ez maitasunari, baizik "bi mutil zarete hamazazpi urtekoak, neskekin ibili izan zarere, baina ohartu zarete elkar maite duzuela". Adina eman digute, eman digute iraganean izan genuen harreman moera, eman digute homosexualitatearen inguruan aritzeko ordena...Markoa, lientzo betea eta pintzelak...dena eman digute.

Gauza batean behintzat nabarmen dira gu baino gehiago ezagutu ditugun kanpotarrak. Ikasten eta ikasia baloratzen. Hemen , Euskal Herrian, ezjakintasuna meritutzat jo izan da. Han, denek dute, baserritar zaharrak barne, poesiaren halako ezagutza bat.

Eta erabili egiren dute! Eta estimatu egiten diete entzuleek erabili izana! Dezimista analfabetoen ahotan ere ohikoa zen Homero, Santa Teresa edo Quevedoren aipamenak entzutea. Beste norbaitek irakurtzen zizkien poetarik ezagunenen poemak eta beren jardunerako zukua areratzen zioten dezimista eskolarik gabeenek ere.

Musikaz lagunduta aritzen dira kanpotarrak oro, eta gu ez. Lehen sentsazioa, bertsozale peto-petoek ere esaten dutena, ho-

nakoa da: " Ze gatzik gabea geratzen den zuena haienaren aldean!". Ez da hainbesterako. Eta gainera, gugan besteek zer ikusten duten harrigarria da. "Que bien afinas sin música!" esaten zidaten niri Mexikon, denok dakigunean erdi mailatik beherako kantaria naizela. "Que trascendentalidad!" esaten ziguten auskalo non begirada galdu eta kantuan hasten ginenean. "Sabéis por que no usáis ni música ni ropa de escenario?» galdetu zioten Sarasuari Canariasen.

Por que no la necesitáis!!!" erantzun zion galdera egin zionak berak.

Bertsolari edo dezimistaren funtzioak ere desberdintzen gaitu seguraski. Haien-

gan kritika sozial eta politika gutxi topatuko duzue dezimatan, nahiz bestelako adibideak ere aurkitu ditugun. Mexikarrena esaterako. Orain bi urte Mexikon izan ginenean, bertako dezimistak ziren ezagutu genituen hutsalenak, pattalenak, boteretsuenak eta dirudunenak. Kanarietan bildu behar izan dugu dezimista mexikar indartsu, iaio eta konprometituak ezagutzeko. Nórmala: Biltzarra beren herrian egin zenean ez zituzten konbidatu ere egin.

Gizartean dugun kokagunea ere desberdina da. Kuban salbu, gainerako tokietan ertzeko fenomenoa da ahozkotasunarena. Euskal Herrian ez. Bertso-eskolak arraro

BERTSOLARI

*

I

zaizkie eta bertsoa eskolan, zer esanik ez.

Komunikabideekiko gauza bera. Ez dute, Euskal Herrian eta Kuban salbu, gizartearen gunean eraginik. Hala ere, beti izaten da detaileren bat bekaizti ipintzen gaituena, eta bidaia honetan jakin dugu Murtziako AutonomĂ­a Erkidegoan "trovoa" Patrimonio de Ă­nteres Cultural modura sailkatu dutela. Ez letorkiguke gaizki guri ere horrelako onespenen bat, gure lana bertso-eskolak, eskolan bertsoa, hedabideetan bertsolaritza modu orekatuan txertatzea, Dokumentazio Zentroa ...eta horrelakoak badirela jakinarren.

Formari dagokionez seguraski gehien bereizten gaituena beraien neurri bakarra da. Guk, esaterako, final batean zazpi edo zortzi neurri desberdin erabiltzen ditugu.

BERTSOLARI

Haiek bakarra dute...edo bi. Neurri aniztasuna ez da ona aniztasun soilagatik, neurri desberdinetan gauzak esateko era gehiago dagoelako baizik, eta era gehiago izatean gauza gehiago esan daitekeelako. Zorioneko gara beraz horretan euskaldun bertsolari eta bertsozaleak. Neurriaren ondorioz, errimakerak ere gehiago behartzen ditu dezimistak bertsolariak baino. UstĂŠ dut dezima korse estuegia dela nahi den hura esateko.

Zortzi silabaero errimatzen dute. Hitza hi-

Uste dut dezima korse estuegia dela nahi den hura esateko. Zortzi silabaero errimatzen dute. Tarte estua kontzeptu pisuzkoak nahi hezala tolestatu ahal izateko.

0 Marta Saint, Argentinako payadorea, Maialenekin.

\

BERTSOLARI

Francisco Nava ikerlaria, hemen ere kamararekin.

tzaren gainera; tarte estua kontzeptu pisuzkoak nahi bezala tolestatu ahal izateko.

Guk hemezortziero edo hamahiruero errimatzen dugu. Tarte gehiago daukagu, zorionez, eta hala ere bada askotan aski estu.

Bertsolari norbanakoaren kokaguneak ere bereizten gaituela usté dut. Guk Elkarte bat dugu, eta bertsoen sormen lana bakoitzarena izanda ere, badakigu bertsolaritzaren nondik norakoen arrasto nagusiak gainerako bertsolari eta bertsozaleekin elkarlanean eztabaidatu eta erabakiko ditugula. Bertsogintza eta bertsolaritza lotzeko erarik naturalena asmatu dugulakoan nago.

Hemendik kanpo dezimistak ez daude Elkarteetan antolaturik. Eta horrek beren sormen lan propiora kiribiltzeko joera indartzen diela usté dut, eta etorkizunerako urratsak ñola egin ahaztuxea daukaten susmoa hartu dut. Ildo honetatik bada beste kontu bat ere harrituarazten gaituena. Kuban, esaterako, ehunen bat dezimista Ministerio de Culturako langileak dirá. Imajinatzen gu Jaurlaritzak ordainduta bertsotanr Ez genuke gaitasun kritikorik izango. Eta bertsolariari kritika gaitasuna kenduz gero gauza hutsean geratzeko arrisku handia du.

DEPAI

Kanarietatik itzuli eta gero ikasi dut hain izen bitxia duen kontzeptu hau. Alexis Diaz

IBERTSOLARI

JNEGIM

Pimienta dezimista eta ikertzaileak darabil bere "Teoria de la improvisación" liburuan.

Esan dezadan bidenabar, inprobisazioaren teoria orokorraren jabe egiteko oso liburu interesgarria iruditu zaidala, aitzindaria, eta euskal argitaletxe batek ( Sendoak) publikatu izana esanguratsu eta ohoragarri déla ahozko literaturaren arlo honetan ari garenontzat.

Décima Escrita Para Aparentar que es Improvisada esateko erabiltzen du delako DEPAI hori Alexis Díaz Pimientak. Inprobisazioan maila desberdinak oso ongi bereizten ditu liburu horretan. Egia-egiazko inprobisaziotik hasi, ez hain egiazko inprobisazioarekin segi eta azkenean DEPAI direlako hauetan bukatzen du bere sailkapena. Kuban nahikoa gai ukiezina zen hau atera du argitara Alexisek. Euskal Herrian, telebista programa osatzeko kamarek, edozein plazatara joan eta, hango bertsoen berri ematen duten bezala, Kuban dezimistak joaten dirá telebista-platora. Gauza beretsua irratiei dagokienez. Ondorioz, zabaldu ornen da zenbait dezimistaren artean, batik bat hedabide horietan, baina baita plazako saioetan ere, etxean, eta diximuluan pasa daitezen akats txiki eta guzti osaturiko dezimak bat-batean ari balira bezala botatzeko ohitura.

Iruzurra ñola gauzatzen den adierazteko adibideak ere ematen ditu. Telebistan eta

irratian oro har, dena DEPAI egiten omen dute askok. Baina DEPAIan ere neurriak eta neurriak omen daude. Zenbait ekitalditan ia dena ornen da DEPAI eta beste zenbaitetan ia dena inprobisatu, baina bien nahasketa ematen omen da ez hain gutxitan.

Plazan egin behar dutenean, eta kontrobersia biren arteko lana denez, bi dezimisrek aurretik elkartu eta erabakitzen ornen dute estrategia. "Benetan inprobisatuz hasiko gaituk. Gero nik karnata botako diat "zaldi" hitza dezima batean ezaxola bezala aipatuz.

Hik "zaldia" hitzari heldu eta orduan botako ditiagu hiru-launa dezima onak orain prestatuko ditugunak, zaldiaren inguruan.

Eta gero, jendea bero-bero egongo duk, gu ere berotuko gaituk eta inprobisatuz bukatuko diagu."

Hedabideetako dezimismoaren kontua omen da, disko eta kaseteetakoena edo antzokietan burutzen denarena. Plazako saioetan oraindik nagusi omen da improbisazio "purua".

Alexisek sekretu handiak kontatu ote dizkigun nago, eta sekretu handiak kontatzearekin pista handiak eman dizkigulakoan. Berak aitortzen du garai batean nahiago zuela maila poetiko handiko dezimak entzun, DEPAIren batzuk tartean joango zirela jakitun izanarren; orain nahiago omen du, hain maila poetiko handikoak ez izan arren inprobisazio egiazkoan egindako dezimen entzule izan. Guillermo Velazquez, inprobisatzaile mexikarrak, aldiz, aitortu zigun, Kanarietako oholtza gainean ordubete soilik

Irazu eta Maialen Lujanbio, galtza motzetan.

zuenez, nahiago zuela entzuleen zirrara piztera jo zenbaterainoko inprobisatzailea zen erakustera baino. Bi jarrerak guztiz kontrajarriak ez izan arren, bataren eta bestearen ikuspegien arrean kokatuko da ahozkotasunari buruzko eztabaida hurrengo urteetan.

Inprobisazioari eman amor ala kalitate eszenikoari? Biak uztarrezinak ote dirá?

Kanarietan, antzoki moduko batean, gauero izaten genuen herrialde bateko edo besteko inprobisatzaileak entzuteko aukera. Eta ni behintzat, beti geratzen nintzen zenbateraino inprobisatzen ari ziren zalantzarekin. Akaso deformazio profesionala izan daiteke. Zergatik katigatu behar zitzaidan gogoa horretan eta ez entzuten eta ikusten ari nintzen ikuskizunaren edertasunean?

Usté dut leialtasun kontua déla dena.

Alegia, publikoak jakin egin behar duela oholtzakoa noiz ari den inprobisatzen eta noiz ez. Eta jakitun denean askoz ere lasaiago gozaru ahal izango duela aurrean duenaz.

Baina jakinean.

Hori bai: badugu zer ikasia han ikusi genituen hainbat eta hainbat artistarengandik. Haien aurkezpenak egitéko era, haien eszenan egon eta jardutekoa, haien memoria ikaragarria, haien ahalegina...Guillermo Velazquezek ( egindako bertsoekin arituko zen gehienean baina) ordubetean edozein bertsolarik hamar jaialditan baino energía eta kemen gehiago xahutu eta transmititu zuen. Gu horretan izugarri pattalak gara.

Adibide bat jarriko dut kontuak argitze aldera: Jon Sarasuak eta biok Lope de Agirreri buruzko ikuskizun batean hartu genuen parte abuztuaren azken astean. Martxorako bagenekien ze paper egin behar genuen eta zenbat bertso bota behar genituen. Denek dakite oholtzan bota genituen bertsoak ez zirela egia-egiazko inprobisazioa. Baina DEPAI taxuzkoak ere ez ziren. Emanaldia hamarretan zen eta gaueko zortzi eta erdietan hasi ginen kezkatu eta zerbait buruan ibiltzen. Ez genuen egin ez bata eta ez bestea.»

BERTSOLARI£

/&1- *:

単+ *.

7-

Las Palmas Almas y palmas en

ÂĄHarreman asko egin dugu egunotan, gauza igehiegi kontatzeko. Inprobisazioaren mundua \nahiko bazterrekoa da Iberoamerikan eta, weharbada horregatixe, pertsonaia bitxi \bezain interesgarriak izan ditugu lagun.

Kontatzeko gogoari mugak jarri, eta hiru-lau wroitzapenetan zentratuko naiz, Andoni eta Koldoren kontakizunen osagarri. Nagusiki, bi kontagai Ăąire kontu: hasierako gure Yponentziaren eta saioen ondoren niri dritsitako erreakzioak, eta mexikarrak. iTestua: Jon SARASUAâ&#x20AC;&#x201D;Argazkiak: Koldo TAPIA

GUATEKEAN PAJARITA BARIK

L

ehen gauean harrera-guateke antzeko bat prestatu dute Santa Catalinan, Las Palmaseko hotelik garestienean. Filmeetan ikusitako egoeran gaude: gau ilargiduna, palmerak, piszina, pajaritadun zerbitzariak koktelak eta pintxoak eskaintzen, eta dotore jantzitako jendea taldetxotan jiji jajá. Tira, jiji jajá, batez ere, gu.

Agurtu dugu, bada, jende mordo bat.

Hasi gara ezagupideak egiten. Mordoxka bat, kubatarrak, Menorcakoak, andaluziarrak eta abar lehendik ezagun genituen, eta emozio puntu bat izan dute zenbait agurrek.

Piszinaren ondoko mikrofono batzuetatik, protokoloaren ondoren, gitarra jo eta inprobisatzen hasi dirá batzuk eta besteak. Inprobisazioaren jaialdi inprobisatua, eta internazionala. Ez dago gaizki, ilargi betearen pean.

Gu ez gara mikrora hurbildu, gure artean esan ditugu han botatakoen erantzun posibleak. Barre pila bat egin dugu. Bapo hasi gara.

AGURE HORI POETA DA

Hurrengo goiza. Aurkezpen ekitaldia, unibertsitateko aretorik dotoreenean.

Jendeak identifikazio txartela paparrean, gorbata batzuk. Agintari politiko eta akademikoak mahaian. Hitzaldi luzeak egin dituzte, bikainak, hispanitateak biltzen gaituela guk nahi baino gehiago aipatu badute ere.

Baina mahaiko benetako izarra Indio Naborí agure itsua da. Hispanitate osoko dezimaren patriarka nagusia, erreferentzia gorena. Egia esan, oraintsu arte bi ziren patriarkak: Indio Nabori Kuban eta Carlos Molina Argentinan. Kanarietako Jardunaldi hauetako helburua biak biltzea zen, biak zeuden gonbidatuta. Carlos Molina, egun gutxi lehenago hil da.

Hitza hartu du Naborik. Diabetearen azukre-bajualdian memoria ahul duenez (eta itsuak paperetik leitzerik ez), eman beBERTSOLARI

har zuen hitzalditxoa ez duela emango, eta barkatzeko. Carlos Molina hil berriari eskaini dizkio hitz batzuk. Bere aita, poesia asko maite zuen nekazaria ekarri du gogora gero.

Aitari buruz egindako dezimak errezitatu ditu, eta niri eztarrian korapiloa egin zait.

Antzeman egiten da poesia barrutik ateratzen denean, inprobisatua izan nahiz ez.

Agure itsu honen benetakotasun eta indarrak ez du esplikazio beharrik. Jadanik klasiko bihurtu den dezimaren gorazarre bat

errezitatu du gero, dezima hispanitatearen ikur bezala goretsiz. Eta hunkitu egin nau horrek ere! Hispanitateak hispanitate, hitzari indarra darionean, indarra dario. Agure itsu hori poeta da. Ez dut inoiz esan hori inorengatik, baina agure hori bai, poeta da.

PONENTZIA

Une pribilegiatua eskaini diote gure ponentziari: lehen egunean eta plenarioan, denok

batera. Ponentziaren hasieran, geure burua desmarkatu dugu antolatzaileek aipatzen duten Hispanitate handitik. Hispanitateak zokoratutako herri eta hizkuntzen arrean kokatu dugu euskaldunen izaera.

Ahalik eta gaztelania akademikoenean bertsolaritzaren erralitatea azaldu dugu. Eta ondoren dator gure bateria ideologikoa.

Esaldi batzuk: ÂŤDesarrollarse y actualizarse implica adaptarse y cambiar para seguir teniendo au-

BERTSOLARI

Mapeye taldea, Puerto Rlcokoa.

ge y sentido (no auge sin sentido) en un panorama cultural cambiante con múltiples influencias y desafíos».

tionada, en una organización participativa que aglutina a los agentes del bertsolarismo en torno a un proyecto de futuro».

«Hemos apostado por experimentar nuevos espacios, por entrar en televisión, por buscar formas y dimensiones hasta ahora inéditas. Ello tiene inconvenientes inquietantes, pero ese es el campo de lucha que nos interesa».

«Inprobisazioaren arbola zaharrak beste herriekin sustraietan anaitzen eta adarretan elkartzen gaituela esanez bukatu dugu. Ondoren, bat-bateko bertsolaritzaren demostrazio txiki bat egin dugu Andoni, Maialen, Irazu eta laurok».

«La cuestión no es conservar y durar, sino crear y vivir. Y es creando y viviendo como damos sentido a nuestra tradición. En este camino que estamos haciendo encontramos tres puntos que nos parecen importantes: la actitud de autoconfianza, la apuesta por la trasmisión generacional y la organización autogestionada».

«El movimiento del bertsolarismo ha optado por organizarse de manera autoges3 BERTSOLARI

LAUDATUM EST

Ponentzia bukatu eta berehala iritsi dirá laudorioak. Baina lehenbiziko benetako mezua Guillermo mexikarrarengandik jaso dut, aurpegian ikusten diot pentsakor gelditu déla.

Eskua ematera etorri zait. «Gracias. Ha sido muy interesante para nosotros. Muchas cosas que has dicho son importantes para lo que estamos haciendo». Aitortu egin behar dut: bilatu egin dut Guillermoren bostekoa.

4 r Joxerra Garzla eta Imanol Lazkano, Patiñerorekin.

Hitzaldian, ez dakit zergatik, Guillermo non eserita zegoen banekien, eta zerbaitek esaten zidan bere iritzia inportantea dela.

Laudorio eta komentario gehiago, gehienak ahaztuak. Tartean, Txileko emakume bat etorri zait, begi handi eta aurpegi baketsuarekin. Maputxeekin, Txileko hegoaldeko indigenekin, harremana duela eta nik esan ditudanak (jarrera sortzailea, sustraien zertarakoa...) haientzat biziki baliagarriak izan litezkeela, eta ea kopia bat emango diodan haientzat. Arrazoi desberdinengatik beste lau pertsonak eskatu didate ponentziaren fotokopia bat, argitalpenak luze jotzen duela eta. Azken egunerako, tartean

Laudorio eta komentario gehiago, gehienak ahaztuak. Tortean, Txileko emakiime hat etorri zait, begi handi eta aurpegi baketsuarekin.

hainbeste harreman eta berriketa, ahaztu zait zeintzuk ziren eskatzaileak.

Hurrengo egunean Las Palmaseko PPko alkatearekin bazkaltzera gonbidatu nau Maximiliano Trapero jaun txit argiak, beste sei pertsonarekin batera.

Bazkaltzen ari ginela atera du Maximilianok gure ponentziaren laudorioa: «Tu ponencia fue profunda y muy inteligente».

Baina badu bigarren zatia. «Estoy muy en contra de eso que dijiste que el bertsolarismo no es del mundo hispano». Aviso para navegantes. Apenas isilik gelditu naizen.

Maximilianok, alkateak, eta herrialde bakoitzeko ordezkari banak euskararen izaeraz bukatu dugu tertulian. Niretzat beste gaiak interesgarriagoak ziren.

MUNDU ASKO DAUDE BATEAN

Egunean dozenaren bat txosten eta komunikazio irakurtzen dirá bi aretotan.

BERTSOLARI£

Guillermo eta Ángel, mexlkarrak, beren taldearekin.

Gauez, bikain prestatutako antzoki-aretoan, jaialdiak. Kubatarrak izan dirá lehen jaialdiko izarrak. Eta hori, Tomasita eta Alexis, bi izar gorentzat jotakoak, atera gabe.

Hauek azken gaueko jaialdirako utzi dituzte antolatzaileek. Beste bi repentistak, Raúl handia eta agure txiki batek, emanaldi bikaina eskaini dute. Maila harrigarriko inprobisazioa erakutsi dute, jendea adurra dariola utziz.

Ni harrituta nago. Onegia. Puntukako saio batean behintzat, Andoniri esan diot: zazpigarren puntuko errima abisatu gabe ezinezkoa zen bien artean dezima hórrela jostea. Baina gainerakoa bai, inprobisatua déla dirudi.

Bejondeiela, nik usté baino hobeak dituk. Handik bi egunera, beraien arteko eztabaida garratz bat medio, eta Kanarietako Teize gitarrista eta pertsona jatorrari esker jakingo genuen saio hura ez zela hain batbatekoa izan.

BERTSOLARI

Gure harremanak gehitzen doaz. Txiletarrekin daukagu harremanik politenetakoa. Santitos itsu gitarrista eta koplaria, benetako harribitxia da. Bere xumetasunean, hizketan nahiz kantuan hasten den bakoitzean giro magikoa sortzen du. Chago du gidari. Chago, bera ere gitarrista eta inprobisatzailea. Medikua eta ikertzailea. Pinocheten erregimenaren errepresiopean historia harrigarriak bizitakoa. Bizitza guztiko militante horietakoa, baina bitalista eta desmadratua.

Beren jardunari buruzko hitzaldia eman du Chagok goizean. Bi arlo ditu bere inprobisazioak: erlijiosoa eta humanoa. Bi gaiak tartekatzen dituzte.

Gitarrak bat-batean tonu berrietan jartzeko birtuosismoa biziki inportantea da hango inprobisatzaileentzat. Mundu berri bat aurkitu dugu Txileko historia hauekin.

Bukaeran, eta harira ez zetorren arren, Chagok hórrela bukatu nahi izan du: «No creo

en la improvisación que no sea militante».

Guztiak hispanitateak, dezimak eta kantu inprobisatuan beren identitate amankomuna bilatu nahiak biltzen ditu. Baina badago hemen sakoneko borroka bat, kubatarrek lideratzen duten poetikotasun birtuosoaren eta beste batzuen engaiamenduen artean. Baina danbadarik handiena mexikarrek joko zuten gauean.

GUILLERMO ETA MEXIKARREN SAIOA

Teloia ireki eta bost lagun agertu dirá eszenaren hondoan, bostak parean, instrumentu baña eskuan. Ralean ibiltzen diren bezala, nekazari-kapelaz.

Erditik, Guillermo errezitatzen hasi da isiltasunaren gainean. Lehen dezimatik harrapatu ñau bere esan-indarrak eta dioenaren mamiak. Ez da filigranatan ari. Hirugarren dezimarako begiak borobil ditut: Tengo la suerte de continuar sobre el barbecho que otros marcaron y que en el tiempo ya no alcanzaron había un Concorde para viajar computadora y celular videos, microondas, glamour norteño y que hasta hubieran fruncido el ceño si lesjuntaran en un perol un fandanguito y un rock and roll Tengo en mis ojos la actualidad y en mi memoria lo que pervive y ningún dogma, nada prohibe juntar mirada con vastedad Tipo hau gure ponentziatik hartutako ideiei buruz ari duk, ala iturri desberdinetatik ur beretsua ateratzen diagu...

Gure harremanak gehitzen doaz.

Txiletarrekin daukagu harremanik politenetakoa. Santitos itsu gitarrista eta koplaria, benetako harribitxia da.

Tengo colores, tengo el diseño de los que hilaron antes las tramas y a mi me toca tejer el sueño Hurakan bat bezala sartu da gitarren eta biolinen musika. Eztarri biziekin kantu-jokoak egin dituzte instrumentistetako bik.

Bukaeran, berriz isiltasunean, Guillermok hartu du hitza. Ze ekitaldi mota egin nahi duten esatera doa: «anticipo que voy a privilegiar la memoria, y también hacer lugar a la improvisación, ¡Y porqué? Porque bien dice un verso: No basta la ligereza ni los instintos montunos buscando arboles algunos se quedan en la maleza o resbala en la corteza y si el verso no amaziza tan sólo adorna o barniza cuando debe, en cada envión sacudir el corazón el arte del que improvisa. pero en un fin de milenio que todo lo globaliza no es glamour, transfer, divisa no es póliza que se vence ni un show holliwoodense el arte del que improvisa.

Si transmina el tiempo actual memorias de lo que había si aún bailan con alegría músicas comunitarias si las costumbres agrarias no son mero souvenir Kubatarren eta beste zenbaiten inprobisazio munduaren kritika egiten ari dateke «no basta la ligereza» bezalako esaldiekin. Ala berea esaten ari da soilik? Kontuak kontu, indarra du tipo honek. Txaloen ondoren, benetan inprobisatzen hasi da.

Gitarraren gainean, geldialdi txikiak eginez.

BERTSOLARI£

Cae sobre miel reflector como un dios que me ilumina pero ni esa luz divina me hace repentizador.

No harán caber en un frasco de necias leyes su esencia que dure en el Pueblo Vasco su orgulloso resistencia.

Orain, egin dituen lau Ierro horiek bukaeratzat hartuta lau dezima egin beharko ditu.

Musika indartsua berriz. Gu elkarri begira gelditu gara, emozio puntu batekin, eta gure harridurarako, txalo zaparradarekin erantzun diote entzuleek kopla honi. Ez zuten, noski, denek txalo joko. Hurrengo goizean Murtziako Elkarteko buruak kargu hartu zion Guillermori, ea Euskal Herriaz aski datu bazuen erresistentzia aipatzeko, erresistentzia ETArena zela eta Euskal Herriak ez duela erresistentzia beharrik.

Bukatu da inprobisatzeko doinua. Jendea zutik jarri da txaloka.

Aktuazioaren tarrean jendea zutitzen duen lehena da Guillermo. Eskubi aldera begiratu dut: Waldo, kubatarra, Iberoamerikako Elkarteko lehendakaria eta bere ingurukoak ez dirá zutitu. Piska bat eskuinerago, Indio Nabori, guztion jainko txikia, zutik ari da txaloka.

«Gracias» pare batekin txaloak moztu eta berriz errezitatzen hasi da Guillermo, hemen aditu diren dezimarik ederrenetakoekin, bere burua zalantzan jartzen:

en su rebeldía, y lesjuro que siento en mi un disco duro como un dios que me ilumina.

Berehala ohartu gara. Orain arteko saioan mezu subliminalak ematen ari zen.

Baina orain bete-berean sarru da Jardunaldietako ezrabaiden gaira. Hain zuzen ere goizeko mahai-inguruan hitzez protesta egin du, jardunaldietako izarren teoriek (inprobisatzaileen berezkotauna, metrikak, dezimaren funtsa...) ez diotelako ezer asko esaten bere kezkei buruz.

Alexis, Waldo, Trapero hoy mi corazón retoza ¿pero por donde la glosa cualpuede ser el sendero? de metáforas me muero ahogado en mi adrenalina una tesis me asesina y quiero salir a flote auxilio! una balsa, un bote! pero ni esa luz divina. ni mirar muchachas sexis ni el nuevo libro de Alexis me hacen repentizador.

Jardunaldietako puntu bero bat ukitu du: Alexisen liburua, aste honetan eta aste honetarako atera berria, hainbat aldiz erreferentziatzat goraipatua.

Kubatarrei eta ikertzaile nagusiei ziriak sartzen ari da. Ez dakit zerk esaten didan gu aipatuko gaituela. Alboan dudan Joxerrari esan diot: «aipatu egingo gatxik». Handik, bi hiru dezimatara:

BERTSOLARI

NEGU» 1998 ERROMERIAK ETA ÍANAR1FTATIK

Alguien que vea mi sombrero pensara en su mito agrario y agitando el incensario me imaginara ranchero intrépido en elpotrero lazando toros y vacas pero aletean las urracas porque ni en lo más parejo se montarle a un burro viejo ni estivar alfalfa en pacas.

Jendea algaraka hasi da.

Y el que mi guitarra vea pensará que sé tocarla y en un tramo dominarla como el que bien jinetea

¿no oyen que se carcajea cuando en sus cuerdas me embosco?

Ando en ella peor que un mosco que no distingue colores dos ó tres tonos mayores a duras penas conozco. ¿Quéhago entonces aquí parado en este escenario? nijilguero ni canario ¿quépuedo darles de mí?

Les doy... lo que recibí la música, y la poesía que no es de ustedes, ni mía y que hoy en las Palmas nombro

y es nuestra como el asombro de amanecer cada día.

No esperen de mi un virtuoso de la guitarra y del canto pero sé llorar su llanto y si ustedes gozan gozo soy criatura en el rebozo y anáano en melancolía dejadez, o rebeldía! y entre más vivo y más fuerte mas víspera de mi muerte fulgor y cuenca vacía.

Como poeta guitarrero por heterodoxo recano itxura zenez, hangofesta guztia tengo el corazón serrano bere bizitzan halako garijotzerik y alma de rockanrollero ezagutu ez zuen batentzat antolatua desconfíen de este sombrero... porque puedo ser... Mad Max zen. Baina okerrena da hura ez cambiar quinta por un sax zela berta n. y se les truena elsiper

BERTSOLARI£

me pueden hablar al wipper y les contesto por fax.

Barre gehiago.

Pero no crean, soy arguende más que orégano, chilcuage más que certidumbre, amage más que guitarrero, duende y en fin... de ustedes depende que cuerdas, voz y madera sean elpaviro en la sera que iluminen la creación porque sones que ya son serán después que yo muera.

Gitarrak. Anjeli, guk 'indígena' deitzen diogun beste inprobisatzaileari sarrera eman dio, eta bien artean inprobisatu dute.

Poesia eta ideologia ezkontzeko modu naturala! Hauek dezimak egiten ari dirá eta Marcos komandanteordearekin kontaktu zuzena dutela dirudi. Edo alderantziz, metaforak egiten ari dirá eta Amerikaren arazorik gorrienei buruz dihardute sinpleki.

Anjel erretiratuta, gitarristetako batek eta Guillermok tema memorizatu bat egin dute. Guillermo, dolarra da, betaurreko beltzak jantzita eta gitarrista, peso mexikarra. Kalitate goreneko elkarrizketa. Teatralizazio eta esan-indar harrigarriak. Bukatzera doa. Argentinako Carlos Molina hil berriari bost dezima eginez bukatu du. Lehenago, ez dakit zein zatitan, berak dioen bezala "poesia publikoari" buruzko ale bat Joan da: Bálsamo en los que padezcan barreno en suelo duro que los cantos resplandezcan para iluminar lo oscuro y los versos humedezcan la raíz del árbol futuro.

Aluzinatuta irten gara batzuk mexikarren ekitalditik. Baina guztiok ez gara sentsibilitate berekoak. Gurekin oso majo porBERTSOLARI

tatzen den ikertzaile madrildar gazteak aurpegi txarra jarri digu. Laster ohartu gara sumatzen genuena baino gatazka sakonagoak daudela hemen: "poesia publiko" berritu eta konprometitua egiten dutenak, eta bitxi tradizional kutsatugabe bezala ikertu nahi luketenak. Gatazka horretan, gu ez gara inpartzialak. Ñire iritzirako, denek aipatzen duten kubatarren nagusitasunari itzal egin dio mexikarren indarrak.

ETA GUK ZER EGIN?

Ponentzietan eta aipamenetan usté baino erreferentzia garrantzitsuago bihurtu gara "los bertsolaris vascos'. Baina bertso-emanaldian ñola ez espektatibak zapuztu?

Kubatarrek inprobisazio poetikoaren alardea egin dute lehen gauean, bukaeran jendea zutik txaloka jarriz. Puerto Ricokoek birtuosismo instrumental bikainaren gainean inprobisatu dute, edo itxura egin behintzat. Txiletarrek hunkitu egin gaituzte Santitos itsuaren benetakotasunarekin eta Chagoren arimarekin. Estatuko inprobisatzaileak, musika orkestrazio aldetik ahulenak izan arren, jendearengana ederto iritsi dirá beren ahalegin inprobisatuekin.

Guillermorena totala izan da.

Kalitatean alde handia dago batzuen eta besteen artean, baina denak iristen dirá jendearengana, denek kontrolatzen dute eszena eta denek kantatzen dute instrumentista bikainen gainean.

Kezkati gaude, gauzak garbi aitortuz.

Zer egiten dugu hor guk musika laguntzarik gabeko bakarrak izanik, eta gainera jendeak ezer ulertu gabe?

Hasteko, saioko baldintzak zorrotz ziurtatu. Jaialdiko ordenan lehenbizikoak izatea lortu du Koldok. Euskal Herrian egin behar genukeena, hemen hasi gara egiten: argi foko zuri bat eta beste dena beltzean, eszenaren erdian mikro bat, eta aldamenerago gai jartzailearena. Joxerrak jarriko ditu gaiak, Koldok mahai txiki batetik itzuliko ditu bertsoak, gai bakoitzaren

Maxlmlano, Virgilio Soto, Imanol eta, Arantxaren ondoan, Waldo Leyva, Kubako Kultura minlstroa.

bukaeran. 20 minutuko saioa. Imanol, Irazu, Andoni, Maialen eta bostok. Binaka, bakarka, puntuak, bederatzi oinekin bederatziko bat, eta koplatan, jendea estribiloa euskataz eta gaztelaniaz kantatzen jarriz.

Txalo ugari jaso dugu, bina txandatan: kantatu ondoren lehenik, eta itzulitakoan berriz.

Bi txaloen arteko alderik handiena, ETAren su-etenari buruzko bakarkako gaian izan da. Gaia jarri eta publikoan izugarrizko espektatiba. Bertsoak, geldi, hamarreko nagusi hunkigarri batean. Txaloak. Itzulpena. Txalo zaparrada gogoangarria: aulkian eseri eta txaloak segi eta segi.

Koplen inbentoak ere balio zuen. Azkenerako, jendeak gogoz kantatu du estribiloa.

LAUDORIOEN SEMIOTiKARAKO APUNTEAK

Jaitsi gara eszenatik. Ez gara kabitzen laudorioetan. Baina laudorioa hemen oso gauza arrunta da. Interesgarriena laudorioen hitzetan semiotika egitea da, beroarena kenduta, zer hitzekin datozkigun ikustea. Zer diote zehazki, zerekin geratu dirá, zer ikusten digute lehen aldiz begiratuta?

—«Ha sido emocionante. Lloré. Llo-

Itxura zenez, hango festa guztia ré.»— esan dio Maialeni Kanarietako neska bere bizitzan halako garijotzerik batek. izagutu ez zuen batentzat antolatua —«Gracias por la actuación. Ha sido imen. Baina okerrena da hura ez presionante.

Muchas gracias»— jardunaldieela herían. tako ikertzaile batek. Gauzak aditzen ohitu-

BERTSOLARI£

bestela oker dabil.

—«Eso que cantaste sobre la tregua de ETA me pareció muy profundo, muy humano»— Euskal Herriaren erresistentzia aipatzearren Guillermori kargu hartu zion murtziarraren kantu-bikoteak diost hau.

Segur aski nik askatasuna esan nuen lekuan 'libertad' itzuli beharrean 'hermandad' itzuli zutelako ustekabean. Baina tira, bertso haietan gauza gehiago ere esaten ziren, eta batek daki.

Indio Naborí kubarra, Maximiano Traperorekin.

PORQUE NO LO NECESITÁIS

ta gaude, baina saio bategatik 'eskerrik asko' entzutea berria da.

—«Ha sido increíble cómo habéis conectado con el público"»— Alexisek.

—«Esa melodía que escogiste en tu actuación en solitario es preciosa. Fue muy bueno»— Waldo presidenteak.

—«El silencio... las melodías, la sobriedad... es emocionante. Muy hondo, muy auténtico» — ikertzaile batek.

—«Esa controversia del padre y la hija embarazada fue muy honda. Es tremendamente interesante lo que hacéis»— beste batek.

—«Esas melodías que cantáis son preciosas. Y, luego, como las cantáis. Me gustan muchísimo vuestras voces y la capacidad que tenéis de afinar sin instrumento.

Me ha parecido impresionante»— Kanari Handiko Unibertsitateko irakasle eta antolakuntzako partaide batek.

—"«Sois los únicos que decís algo».— Hau ésan diguna Yvette Jiménez da, guk asko estimatzen dugun Mexikoko ikertzaile bat da, zorrotza eta fina. "Gure mexikarrez gainera' esan nahiko zuen, gutxienez,

BERTSOLARI

Ercilia izeneko antropólogo argentinar batekin solasaldiak izan ditut egunotan. Azken egunean mahai berean bazkaldu dugu, eta gure saioko kontuak atera dizkit.

Gauean horretaz pentsatzen aritu ornen da, eta apunte batzuk jasoak ei ditu.

—«¿Te has parado a pensar por qué no tenéis indumentaria especial para la actuación? ¿Porque prácticamente no os movéis al cantar?¿Te has parado a pensar por qué lo vuestro es tan sobrio? ¿Por qué no os ayudáis por elementos escénicos o de elementos teatrales o artificios? Porque no los necesitáis. Comunicáis sin esos accesorios.

Debe de haber una comunión ó una identificación muy fuerte con el público».

—«Tuviste las manos en los bolsillos, durante casi todo el tiempo. Y Imanol Lazkano las tenia juntas detrás. No necesitáis las manos para ayudar a la palabra. En la comunicación que lográis, la palabra esta desnuda, tiene fuerza, y es suficiente».

Suerte piska bat ere izan dugu, saioa txukuna atera zitzaigun eta une onean.

Hainbat faktorerengatik, gauza asko komunikatzea lortu genuen. Jaboi gehiago edo gutxiago, kontua da geure buruak besteren begiekin ikusteko aukeratxo bat eman digula honek, eta ona da bistaren-

tzar.

tzen ari zaio Indioa.

CORRIENTE ELÉCTRICA

—«... que eres un verdadero poeta, de la verdadera tradición revolucionaria»— behintzat aditu diot itsu zaharrari.

FDkoen arteko tratua goxoa eta beroa bazen, azken egunean gureganakoa oraino beroagoa da. Puerto Ricokoak, gurekin ordu arte uzkurrenak, emozioz etortzen zaizkigu, seguraski gure saioan sentitu duten 'identitate arazoan' konplize sentitu direlako, bertako abertzaleak izanik haiek, Estatu Batuen aurrean. Beste guztiekin ere, bukaera aldera, sentimentu eta atxikimenduak nabarmenago agertzen dirá, despedidaren atarían.

Despediden kontu honetan guztian, Guillermorena gelditu zait gogoan atxikien.

Bere kasete eta materialak eman dizkigu, Xenpelar Dokumentazio zentrorako. Guk geure gauzak eman dizkiogu. Tartean, biziki eskertu du Kukuxumuxuk egindako bertsolari zenduen kamiseta, aurreko egunean jakin-minez Irazuren bizkarretik deszifrarazi ziguna. Bazuen zerbait guri esateko nahia: —«Les quiero decir que de todas las cosas que he conocido en Canarias, ha sido lo vuestro lo que más me ha impactado. He sentido entre nosotros como una corriente eléctrica que circulaba».

—«Gracias, que Dios le bendiga»— Guillermok berriz, hunkituta.

Halako batean, inguratzen zuen jendearen artean ikusi ñau Guillermok, eta Naboriri esan dio: —«Aquí tienes a mi lado a un bertsolari vasco».

Besarkatu dut nik ere, emozioz, patriarka zaharra.

Idatzitakoa irakurri, eta nolaz ez ditut kontatu bere ama poeta ekartzeagatik etorri den Txileko emakumearena? Eta semeari bere birraitonaren hizkuntza indígena erakusten ari zaion eta Andoniren hiru bertso hitzez hitz dakizkien Fernandorena? Eta...

Tira, azken irudia. Sevillanak dantzatzen dituzten diskoteka batean erdi-gaupasa egin, goizeko bostetan kalean korrika Fernandori sehaska-kantak grabadorara kantatu, hoteleko sarreran ron botila txar bat utzi eta etxera, taxia hartuta.*

—«El sentimiento es recíproco»— erantzun dio Andonik.

Mexikarren eta euskaldunen (eta txiletarren) arteko konplizitatea? Ez, aurreraxeago ikusiko nuen ezetz. Jendea elkarrengandik agurtzen ari zen. Halako batean, Guillermo patriarka zaharraren bila joan da, Indio Naborirengana hurreratu da. Begiekin jarraitu diet. Besarkatuta daude, luzaro, elkarri belarrira hitz eginez. Jakin-minez, hurreratu egin naiz.

—«Gracias, muchas gracias»— ari da esaten Guillermo. Doike, laudorioak bota-

BERTSOLARI£

«Hogeita hamar edo berrogei

a \ 3

payadore profesional ditugu Argentinan» Testua: Koldo TAPIA eta Jon SARASUA — A r g a z k i a k : Koldo TAPIA

+ *

IHB^

P

ayadorearena kanta molde zahar baten kimuberritzea déla usté du Abel Zabalak. Berak dioenez, jaio, zibilizaio zaharretan jaio zen eta Ameriketan berpiztu zen XVIII. mendean edo. Joan den mendean abiarazi ziren independentziaren aldeko borrokekin indaberritu zen, kontuan izan behar baita 1810 inguruan entzun zirela askatasunaren aldeko lehen oihuak Argentinan eta urte batzuk lehenago, 1807an, edo ingelesek inba-

ditzen zutenean, hasi zirela beren nortasunaz jabetzen bertakoak, kriolloak alegia. Orduan hasi omen ziren amakomunean zituzten baloreak lantzen, eta hor jaio zen gaurko payadorea, herri kontzientziaren ispilu bezala. Ñola definitzen duzue payadorea?

Payadorea herri kontzientziaren ispilu da.

Mende hasieran herriaren ahots bihurtzen da eta guztiek harén hitza eta mezua ulertzen dute, herriaren hizkeran hitz egiten baitu,

Gautxoarekin jaio zen payadorea eta independentziaren aldeko borroka etorri zenean egiteko oso garrantzitsua bete zuen lehendik zuen kronista bokazioari egiteko berriak erantsiz.

ideologoek ez bezala, abertzaletasunaren ideologoek ez bezala, esan nahi dut, Maia tzeko Idearioa sortu zutenak, esate baterako, ez baitziren herriaren parte erabat, beste kultura bat, beste eskola bat baitzuten. Payado-™ reak izan ziren haien mezulari, Maiatzeko Idearioa asmatu zuten abertzale haien ordez kari, askatasunaren aldarrikapena herriz herri eraman zutenak. Askatasunaren aldeko jarrera hori, giza duintasunaren aldeko defentsa eta Latinoamerikaren batasunaren aldeko jo era payadorearen ezaugarri nagusietakoak < izan dirá.

Bolivarko San Martin de Artigasen idearioa bere egin zuten eta, hura bezalaxe, «aberri handiaren» alde saiatu dirá, batasunak Latinoamerikari indarra emango ziola ikusi zutelako. Modu intuitibo baina argi batez lerratu ziren bidé horretara. Beharbada gautxoen oinordeko direlako jokatu dute hórrela. Gogoratu behar da gautxoa erakunde sozial bakar eta berezia izan déla, Argentinako lautada bakartietan jaiotakoa. Lautada horietan iraun ahal zateko bakarrik gizakiak sekulako dohainak behar zituen, arrisku handiko bizimodua baitzen berea. Pedro de Mendozak eta beste zenbait konkistatzailek eraman zituzten behiak ordeka izugarri eta mugagabe horietara eta behi taldeak zabaldu zirenean jaio ziren gautxoak. Lautada horietan larreak ugari ziren eta ura ere nahikoa eta herriak handitu ahala, haragiaren balioa gehitu egin zenez, behi horiek ehizatzera joan behar izan zuten panpa zabaletan barrena. Bakardade horretan lan egiten zuen gizonari deitu zitzaion gautxo, Indio maputxeak zituen etsai eta panpa zabaletako piztiak. Gautxoarekin jaio zen payadorea eta independentziaren aldeko borroka etorri zenean egiteko oso garrantzitsua bete zuen lehendik zuen kronista bokazioari egiteko berriak erantsiz. Payadorea ahozko kazetaria zen lehendik ere, eta orain ideia berrien eramaile bihurtzen dirá. Bere kideek baino urrunago eta sakonago begiratzen dakien gizona da payadorea. Zihoan lekuan abegi onez hartzen zuten gautxoek, garai hartan hedabide

-2

N

"3

BERTSOLARI

ere bai baitziren, eguneroko gertakarien kronika eta mezu berriak ematen baitzizkieten.

Payadorea nómada izan al da?

Payadorea nómada izan da 1880 arte edo, orduan hasi baitzen profesionalizatzen. Antzinako payadoreak, nekazaritza giroko payadoreak ez ziren horretatik bizi. Konpontzaileak ziren, gurdigileak edo urte sasoi batzuetako lanak egiten zituzten, beste edozein gautxoren pareko ziren, dohain bereziak bazituzten ere. Oso kantari serioa da payadorea, hori askok nabarmendu dute. Entzuleak isilik egoten dirá eta berak serio kantatzen du. Kantua payadorearentzat sakramentu bat bezalakoa da. Kantua ez da dibertsio bat payadorearentzat.

Zein da payadorearen kanturako lekua?

Antzina pulperiak, gurdien geltoki eta estantziak, gautxoak gizarteratzeko zituen gune guztiak izan ziren payadoreak kanturako erabiltzen zituen lekuak. Gero, pilotarako frontoiak, tabernak, jendea biltzen den leku oro erabili ditu payadoreak kanturako. Joan zen mendearen erdi aldera hasi zen payadorea hiritartzen. Tarteka-marteka ganadua eramaten zuten Buenos Airesera edo herrialdeko beste puntu batzuetara eta operazio horretan egun asko pasatzen zituzten. Eta behin hirira iritsi eta gero hogei egunez edo hilabetez egoten ziren Buenos Airesko errebaletan edo beste edozein hiritan eta hórrela hasi ziren payadoreak hiria ezagutzen eta poliki-poliki payadore hiritarrak sortzen hasi ziren eta 1880 inguruan agertzen da beltz bat, Gabino Ezeiza, Argentinak ezagutu duen payadorerik handiena, Santos Vegarekin batean payadore hiritarren bidea zabaltzen dueña. Santos Vega, ordea, erdi gizaki erdi leienda da, ahozko tradizioak asmatua neurri batean, baina Gabino Ezeiza bai, ondo ezagutzen dugun eta biografía dokumentatuak dituen payadorea da. Bera izan zen payadorearen kantua profesionalizatu zuena. Payadorea artista bihurtu zuen. Geroztik beste janzkera bat hartu zuen payadoreak, lehen mailako trene-

1880 inguruan agertzen da beltz bat, Gabino Ezeiza, Argentinak ezagutu duen payadorerik handiena, Santos Vegarekin batean payadore hiritarren bidea zabaltzen duena.

an ibiltzen hasi zen eta agintariek ongi eto rria ematen zioten. 1884an Gabino Ezeiza Uruguaiko muga pasatu zuenean, Juan de Navarekin neurtu zen kantuan uztailaren 23an eta horixe da dokumentaturik dugun Nazioarteko lehen Payada.

1986tik hona Payadorearen Eguna egiten da Argentinan eta, hain zuzen, data horiv uztailaren 23a, hartu genuen egun hori ospa-^ tzeko. Aipatu dugun egun horretan, 1884ko: egun horretan, Uruguaiko lehendakaria zen¡ Máximo Santosek errezibitu zuen Gabind Ezeiza. Union Cívica Radical alderdiko militantea zen Gabino Ezeiza eta Irigoien dokto-reari itzuli politikoetan lagundu ohi zion eta Hipólito Irigoienek lehendakaritza lortu zuen egunean hil zen payadorea, 1912ko urriaren 16an.

Gertakari hauek erakusten dute Gabinori esker payadoreak lortu zuen balorazioa.

Gabinoren aurreko payadoreek ez zuten inolako begiramenik jende ilustratu edo akademikoen aldetik. Argentinako intelektualek ez zioten payadoreari inolako mirespenik erakutsi. Sarmiento bezalako intelektual handiak payadoreen kontra mintzatu ziren. Leopoldo Lugonesek, aldiz, kultura argentinarrari buruzko bere obra nagusienari izenburua "El payador" jarri zion, eta Borgesek behinola zera esan zuen, bizitza osoa pasatzen ahal zuela payadoreei entzuten. Rubén Dariok, Argentinan izan zenean, laudorio handiak egin zizkien payadoreei. Batzar honetan egiten den bezalaxe, Argentinako intelektual askok baloratu dute payadoreen lana. Kritiko literarioek dituzte bereziki payadoreak gutxietsi.

Argentinako gizarteak payadoreei dien atxikimenduak Gabino Ezeizarekin jo zuen goia. Mende honen lehen bi hamarraldietan halakoxe indarra zuen payadoreak Argentinan, Senatuak eta Parlamentuak beren ordutegiak aldatu behar izan baitzituzten payadoreen saioetara joateko.

Payadoreek oso harreman estuak Izan ornen ditu agintearekin mende honen hasieran behinlk

BERTSOLARI£

behin, bai Argentinan eta bai Uruguain. Guztiok ados al zatozte horretan?

Payadorea normalean oso independentea da. Batzuek, gainera, libertario gisa definitzen dute beren burua. Hori da, esate baterako, Martin Castroren kasua, Costa Garciarena edo Fulginitirena. Anarkismoaren militante izan ziren eta langileria kontzientziatzen saiatu ziren beren lañaren bidez. Langile eskubideen alde lan egiteko tresna bihurtu zuten beren kantua. Payadoreak herriaren penak eta bozkarioak kantatu behar dituela usté zuten eta oso zorrotz kritikatu zituzten aginteari men egiten zioten payadoreak. Payadorea herriaren ahots bezala identifikatu dugu. Esate baterako Gabino Ezeizak bezala Unión Cívica Radicalean militatu zutenek, momentu horretan aberats jendearen eta kolonialisten aurka borroka egiteagatik militatu zuten. 30eko hamarraldian eta baita ondoren ere payadorearen izena itzali egiten da apur bat. Beharbada, komunikabide berriek egiten diote itzal eta 1955 arte ez da berrikuntza gehiegirik nabari payadoreen artean. Urte horretan Rio de Platan Gautxoen Gurutzada Handia egin zen. Argentina eta Uruguaiko payadore taide batek bigarren herrialde hori zeharkatu zuen han-hemenka kantatuz eta gurutzada handi horren ondorioz payadoreen izena birbaloratu eta payadore gazteak hasi ziren agertzen. Geroztik indartuz etorri da payadoreen mugimendua eta gaur. askotan esan dut hau, unerik onenean da. Oraindik ere payadoreen lana norgehiagoka da, baina elkar hartzen ikasi dute eta elkarri laguntzen, leialtasunez jokatzen. Payadore berrien lehiaketak antolatzen ere hasi dirá.

Martin Fierrok bere garaia kantatu zuen; gaurko payadoreek gaurko errealitatea pintatzen dute. Horren kontzientzia oso garbia dute, bere jendearen kezka, neke eta ametsak kantatuz. Ez diote inori ahotsik lapurtu nahi, baina jende xehearen artean esaten dena agerian esaten dute. Herriaren ahots dirá, hitz batean esateko, eta horren froga herriaren harreran dago, payadoreak

BERTSOLARI < -TÑK

Payadorea normalean oso independentea da. Batzuek, gainera, libertario gisa definitzen dute beren burua.

Hori da, esate baterako, Martin Castroren kasua, Costa Garciarena edo Fulginitirena.

Anarkismoaren militante izan ziren eta langileria kontzientziatzen saiatu ziren beren lañaren bidez.

kantatzen duenean, herriak onartu egitenB baitu.

Zein da gaur payadorearen jatorri soziala eta "jjj zein da payadoreak gaur Argentinan duen egite- J » koa? _ Payadorea herritar xehea da, poliki-poliki be- «^j re burua eskolatuz joan dena. Gaur uniber-B tsitarioak ere baditugu payadoreen arrean. ^ T Horietako bat Paulo Gallastegi abokatua da. ^ ^ baita Carlos Marchesin eta beste zenbait ere. ^f Horrek ez du esan nahi besteak baino hobe-B ak direnik, payadore gehienak tradizioz auto-H didakta izan baitira. Gaur, dena déla, biga-M rren mailako ikasketak egiten ari den payadore andana da, eta tartean emakumezkoak ere badira, historian zehar oso emakume gutxi izan badira ere. Emakume payadoreen artean ezagunenak Victoria La Cantora, joan den mende hasierakoa, eta Ruperta Fernandez dirá, hau ere joan den mendekoa. Horiei buruzko dokumen-tazioa oso urria da, ordea.

Ondo dokumentatutako Iehen payadore emakumezkoa Ida Reina da, joan den mende bukaera eta mende honen hasierakoa. Joan den mendean zehar emakume payadore gehiago ere bada, hala ñola, Maria Albana, Luisa Pacheco, Maria Rodríguez edo Delia Pereira , baina ez dago horietaz dokumentazio askorik. Horiek 1915 bitartekoak dirá.

Oraintsu, hutsune handi baten ondoren, 70. hamarraldian, Marta Susana Suin agertu da, batzar honetara etorri dena. Eta azken hamarraldi honetan bigarren emakume payadore profesionala agertu da, Liliana Salvat. Bi profesional hauetaz gainera gaztetxo asko ditugu payadorearen kantua lantzen ari direnak.

Verónica Remiques eta Argentina Salles, esate baterako, ezagunak dirá, nahiz eta 15 urte bakarrik dituzten.

Zer modalitate dltu payadoreak kantuan egiteko?

Tradizioan lehenik agertzen dena cifra deitzen zaiona da. 1884an Gabino Ezeizak milonga sartu zuen, Nemesio Trejorekin egin zuen lehiaketa famatuan. Baina milongaz

BERTSOLARI £

gainera baltsa ere erabili ohi du payadoreak, estiba ere bai, baita vidalita ere. Gaur egun gehiena milonga darabilte, cifra ondoren, baltsa segidan, habaneraz ere baliatzen dira eta badira gehiago ere.

Metrika aldetik zortzi silabakoa da nagusi eta gehien lantzen dutena dezima da.

hartzen du parte payadoreak. Horrelako jaialdi asko egiten da gurean eta gehienetan hartzen du parte payadoreak eta payadoreen jaialdiak ere egiten dira. Payadoreen bilera hauetan Uruguai eta Argentinako payadoreak bildu ohi dira. Uruguaiko payadore asko bizi da Argentinan.

Payadoreak beti behar al du gitarra?

Ba al dakizue zenbat saio egiten dituzten urtean?

Ezin da payadore bat imajinatu gitarrarik gabe, baina gitarrarekin bakarrik askotan kantatu ohi du eta ez dago jendaurrean gitarra soil batekin inprobisaczea baino zera umezurtzagorik, indibidualistagorik. Hala izan da tradizioan, baina gaur gauzak aldatu egin dira eta indibidualismo hori desagertzeko zorian da zorionez.

Gaur, nork kontratatzen du payadorea, zer ingurumaritan kantatzen du eta zer da payadore profesionala?

Payadore profesionala enpresaririk gabe lan egiten duenari deitzen diot. Ez dago enpresa batentzat lan egiten duen payadorerik. Beren kontratuak, grabaketak eta gainerantzeko egitekoak modu pertsonalean konpontzen ditu. Gehienez ere bi elkartzen dira tarteka eta jaialdietan egiten dute lan. Doma edo jineteada deitu ikuskizunetan kantatzen du gehien. Jineteada bat egiteko lur sail bat ixten da hesiz, fĂştbol zelai bat ixten den bezala eta batzuek tribuna bat ere izan ohi dute jendearentzat, edo hemengo zezen plaza bat bezala. Zaldiak jartzen dira. Kanapi hots batekin ematen da irteera eta denbora gehien zaldi gainean erori gabe egiten duenak irabazten du. Oso arautua dago dena eta epaileek kontrolatzen dute ikuskizuna.

Ikuskizun horietan sarritan kantatzen du payadoreak eta nahiko ondo ordaintzen diote, katxet jakin batekin ordaintzen diote eta bere kaseteak eta liburuak saltzeko aukera ematen diote. Ikuskizun horretan kantatzeaz gainera, animatzaile bezala ere jardun ohi du, gertatzen dena deskribatuz, esate baterako.

Herri musikaren jaialdi handietan ere ' BERTSOLARI

Ez. Argentina oso handia da eta ez dira saioak kontabilizatzen. Buenos Aires, Rio de Plata eta Pampa dira payadoreek etengabe lan egiten duten probintziak. Payadoreek, nik esango nuke ehuneko 80k astero dutela saioren bat. Eta zenbaitek bi edo hiru saio, JosĂŠ Curberok esate baterako.

Zenbat payadore profesional ditu Argentinak?

Ez dut datu zehatzik, baina hogeita hamar berrogei inguru izango dira profesionalak, eta profesionalak diodanean beren lanetik bizi direla esan nahi dut.

Komunikabideek zer leku egiten diote payadoreari?

Irrati guztietan daude payadorearentzat programak. Irratia oso garrantzitsua izan da payadorearentzat. ATS telebista kate ofizialean, programa finkoa dute. "Sembrando conciencia" da programa horren izenburua. Folklore programa da, baina orain bi urte payadoreak joaten hasi ziren eta gaur programa horretan leku finkoa dute. Avala izan zen joaten hasi zena eta hura hil zenetik Curbelo joaten da. Astero-astero, ostegun gauetan, Curbelok beste bikote bat aurkezten du. Askotan payadore gazteak izaten dira.

Nik Ăąire aldetik kable bidezko kanal batean, Latinoamerika osoan ikusten den kate batean, astero hamar minutu ditut payadoreei buruzko berriak emateko.

Bakarrik kantatzen duen momentutik, zenbateraino inprobisatzen du?

Nik inprobisazio maila altua duela esango nuke, batez ere nik ezagutzen ditudan paya-

*L rmo Velazquez eta

T

doreen artean, Rio de Platakoen anean, payadore bat «gueyeroa» denean, hau da, gauzak prestaturik ematen dituenean, jendeak aurre egiten dio. Nik, esate baterako, azken Payadore Eguneko bideoa ekarri dut. Hiriburuko Presidente Albert antzokian hamaika payadore bildu ziren uztailaren 2lean eta egun horretan hain zuzen Medem lehendakariak ez zela berriro lehendakaritzara aurkeztuko adierazi zuen. Bertan zegoen jende askok ez zekien eta payadore batzuek ere ez eta gai hori jarri zitzaien eta kantatu behar izan zuten eta garbi ikusten da inprobisatu egiten dutela. Tranpa egiten duten payadoreek ez dute arrakastarik lortzen eta horien karrera oso azkar bukatzen da.

Adieraz iezaguzu ñola egiten den gaur egun payada bat, gaiak nork jartzen dituen, zenbat jende biltzen den.

Bakarka oso gutxitan kantatzen dute, baina sekulako errepertorioa izan ohi dute, eta bakarka ere kanta dezakete. Oso informatua egon behar izaten du. Jendea da gaiak jartzen dituena. Kutxa bat jarri ohi da eta papertxoak bota ditzake han jendeak, eta handik ateratzen dituzte gaiak. Halaxe egiten da payadoreen bileretan. Horietan aurkezleak ateratzen ditu gaiak.

Galdera zailxeagoa egingo dizugu. Payadoreak herriarentzat kantatzen duela esan duzu, baina herritarren artean jarrera ideologiko desberdinak ohi direnez, ñola konpontzen da payadorea publiko heterogéneo horri kantatzeko?

Nik usté dut payadore bakoitzak bere publikoa duela eta saio masiboetan egunerokotasunari eta lekuari lotutako gaiak erabiltzen dituela. Payadorea lekuari eta momentuari egokitzen daki eta badaude ideologikoki erradikalak diren payadoreak eta egokitzeko duten dohain honengatik publiko eta leku jakin batzuen aurrean erradikaltasun hori limatzen dutenak. Payadoreak, beraz, psikologo ere izan behar du eta publikoarekiko komunio hori lortu ahal izateko, noren aurrean kantatzen ari den asmatu behar du.

Ni asko ibili naiz horiekin eta horiek ikusten dituzten detaile askok ihes egiten didate.

Entzuleen interesak zein diren asmatzen dute. Herriarentzat kantatzen dute, baina une horretan aurrean duten herriari kantatzen diote. Nik usté dut, payadoreak globo sondak botatzen dituela eta jasotzen dituen erantzunen arabera jokatzen duela.

Beste gai bat ere aztertu nahi genuke. Payadoreen artean transmisioa ñola gauzaizen den jakin nahi genuke. Ba al dago sekretlsmorík payadoreen artean? Payadoreak sozializatzen al du bere jakituria?

Ez dago ezer organizaturik. Badira ikasleren bat izan duten payadoreak. Kasu horietan teknika batzuk, baliapideak, jendaurrean aktuatzeko estrategiak erakusten dizkio. Esperientziak erakutsi diona erakusten dio, baina sekreturik ez dio erakusten, ez baitago. Usté dut ez dagoela sekreturik.

Esan bezala, transmisioa ez dago organizatua, ez dago horretarako erakunderik, ez dago payadore eskolarik. Payadorea bakarka egiten da, tarteka maisuren baten laguntzarekin. Gehienek literaturako maisuren bat edo poetaren bat izaten dute laguntzeko. Beren dohainak intuitiboak dirá, baina prezeptiba bat, bertsotarako arauak ezagutu behar izaten dituzte, neurri eta doinu berriak ikasi behar izaten dituzte. Azken hogeita hamar urteotan, gainera, solidaritate handia nabari da beren artean. Egia da, lehiak daudela beren artean, baina sakonean badakite lagunak direla, laneko lagunak eta elkarri lagundu behar diotela.

Zuek folklorearen markotik kanpo, jarduera ¡n dependente gisa, ikusten al duzue payadorea ren lana?

Bai, bai. Folklorearen barruan bi joera daude. Tradizionalistek forma zaharrak gorde nahi dituzte eta berrizaleek forma zaharretatik abiatuz aurrera begiratu nahi dute. Bada atzera begira bizi den payadore tradizionalistarik ere, baina gutxi. Belaunaldi berriak, 50 urtez azpikoak, aurrera begira bizi dirá.»

BERTSOLARI £

«Zapatismoak aldaketa posible déla sinestarazi digu» Testua: Koldo TAPIA eta Jon SARASUA — A r g a z k i a k : Koldo TAPIA

N

-£ N

c o

B

o "3 "WD

c <

ere izena Guillermo Velazquez da. Jichuko Leones de la Sierra eskualdeko trobadorea da. Mexikoko erdialdean dagoen eskualde menditsua da hori. Orain déla hogei urte hasi zen kantuan. Ángel González Sierra Gordakoa da, Guanajuatako Estatuko ipar-mendebalekoa, Las Palomas Municipio izeneko arrantxo batekoa. Los Campesinos de la Sierra izeneko trobadore talde bateko burua da.

Zein da zuek lantzen duzuen tradizioa?

GUILLERMO: Guk lantzen dugun tradizioak musika, dantza eta poesía publikoa biltzen ditu. Poesiari dagokionez, gutxienik, jatorria oso aspaldikoa da, Erdi Aroko juglaretan bilatu beharko bailirateke sustraiak.

Guk poeta publiko izaten segitzen dugu, poeta ibiltariak, gonbitei erantzunez mugitzen baikara. Egia da lan honetatik bizi garela, baina guk poesia lantzen dugu eta bizitza sozialarekin eta politikoarekin, gure jendearen eguneroko bizimoduarekin lotutako poesia da. Gure jendea arrantxo eta nekazari giroko komunitateetako jendea da. Azken urte hauetan gainera, espazio naturalak ez diren beste zenbait espaziotara zabaldu dugu geure lana. ÁNGEL: Herriari kantatzeko egiten dugu kantuan, baina neurri handian gizartearen akatsak edo Gobernuaren hutsegiteak salatzeko ere kantatzen dugu.

GUILLERMO: Angelek esaten duen hori, herriaren bozeramaile izatea alegia, ez da beti hórrela izan. Poesia konprometituaren fenomenoa berria da gure artean, hogei urtetik honakoa. Eta gure artean badaude oraindik bidé honetara lerratu ez direnak eta badaude baita ere agintean daudenei men egiten segitzen dutenak, Erdi Aroan bezala, gortekoak direnak.

Hala ere, usté dut sormenaren ariketa ez déla ideologizatu behar. Konpromisoa beharrezkoa bada ere, artea bere arauen arabera garatu behar da eta hórrela egiten den arteak askoz eragin handiagoa duela pentsatzen

"5 N N

J2 o E 3

O

BERTSOLARI

dut. Eta hórrela egiten den arteak gehiago lagundu diezaioke aldakuntzari eta aldakuntza izugarri beharrezkoa da gure herrialdean.

Ni frekuentzia horretan mugitzen naiz.

Guk talde bezala bi barruti desberdinetan mugitzen gara. Bata barruti naturala da, non tradizio baten arabera kantatzen dugun eta musika jotzen dugun. Zortzi edo hamar

Orain hogei bat arte arte gare tradizioa ahultzen ari zen, baina gaur indarrean dagoela esango nuke, eta trobadoreak egiteko sozial garrantzitsua eskuratu du. Trobadorea dibertitzaile bihurturik zegoen eta mozkorrak entretenitzetik gaur iritzi-lider izaten hastera pasatu gara.

BERTSOLARI

orduko saioak egiten ditugu beste trobadore batekin lehian gai desberdinen inguruan, N hasi maitasun gaietatik, eztei batzuetan esaO te baterako, eta umorezko gaiekin jarraituz CZ eta errealitate sozialari buruzkoekin bukaN tuz. Badago jendeari asko gustatzen zaion C molde bat, guk bravata deitzen dioguna. Bi O trobadoreren arteko hitz joko erasotzaileari deitzen diogu hórrela. Gure bilerak zortzi edo hamar ordukoak izaten dirá eta gau osoa irauten du.

"OJD Azken urteotan, ordea, barruti berriak C zabaltzen ari gara, tradizioaren gauzak apro< betxatuz eta gaur egungo elementuak integratuz, eta troba, dantza eta memoria jokoan jartzen ditugu jendearen sentsibilitatea sakon-sakon ukitzeko.

o "3

"5 N

© 3 Egiten dituzuen gogoetak guk ere egiten ditugu O" ÁNGEL: Ñire lagunak esan duen bezala, N

.2 o £ <5 O

badaude Mexikon trobadore batzuk beti politikoen alde hitz egiten dutenak, eta gu ez gaude horiekin ados, hori ideología jakin baten alde kantatzea baita eta kasu horretan ideologiak estali egiten baitu poesia. Guk ez dugu inoren mende jarri nahi. Guk kantatzen duguna gurea da, pentsatzen duguna ere bai. Gure egitekoa herriaren bozeramaile izatea déla usté dut.

GUILLERMO: Orain hogei bat urte arte gure tradizioa ahultzen ari zen, baina gaur indarrean dagoela esango nuke, eta trobadoreak egiteko sozial garrantzitsua eskuratu du.

Trobadorea dibertitzaile bihurturik zegoen eta mozkorrak entretenitzetik gaur iritzi-lider izaten hastera pasatu gara. Eta kuriosoa da hori, aldakuntza hori mende bukaera teknologizatu honetan egin baita. Bertso batek esaten duen bezala: «Los poetas travadores tenemos opinión/ y espresar es hoy día legítimo derecho/ siga valiendo el verso, la voz, el poeta, el pecho/ aunque haya prensa escrita, radio y televisión/ hoy con los microondas y satélites que hay/ teletipos, faxes, microcomputadoras/ en cuestión de minutos o en unas cuantas horas/ viajamos has-

BERTSOLARI

<tCU« 1 9 9 8 •RROMERIAK ETA

ta Rusia, El Salvador, Bomway/ Washington, Inglaterra, Nicaragua, Urugay/ sabemos en minutos sobre su situación/ pero entrando al terreno de la interpretación/ de los hechos del mundo/ de nuestro porvenir/ mucho antes y hoy en día/ tenemos que decidir/ los poetas trovadores tenemos opinión».

Antzina, nekazari giroan irratirik eta telebistarik ez zegoenean, poetek kazetarien lana egiten zuten eta maisuarena, eta beste poeta batekin kontrobersian erabiltzen zituzten gaiak ere geografía, giza gorputzaren anatomía eta antzekoak izaten ziren. Trobadore batek, esate baterako, besteari honelatsu esan ziezaiokeen: esan iezadazu zenbat hezur ditugun saihetsean edo giza gorputzak zenbat hezur dituen. Eta jendea adi-adi egoten zen entzuten. Edo esan iezadazu zer gertatzen ari den Europan Bigarren Munduko Gerran eta poetak Hitlerri buruz mintzatzen ziren. Informazioa jasotzeko bitarteko bakarra zen jendearentzat.

Gaur, telebista pizten duzu eta hor ikusten duzu CNN eta Mexikoko Telebista mundu osoko berriak ematen ari direla. Bakoitzak bere ikuspegia du. Trobadoreok berriemaile gisa atzera geratu gara, baina interpretatzen hasi gara. Orain bai déla beharrezkoa ahozkotasunaren ikuspuntutik munduan edo gure inguruan gertatzen ari dena interpretatzen hastea. Gobernuak Ateako hilketa Zapatisten ekintza izan zela. Guk badakigu ez zela hórrela izan eta kantatzen dugun lekuetan geure bertsioa ematen dugu, nahiz eta borroka horretan galtzaile irteteko aukera guztiak izan. Baina ahozkotasuna garai bateko eginkizun bat berreskuratzen ari da. Horretaz erabat konbentziturik nago. Trobatzen hasi nintzen garaian ikasi nuen bertso batekin gogoratzen naiz.

Gogoratzen naiz behin ñola bertso hau bota nuen: «Quien quiera ser guitarrero/ debe perder todo el miedo/ en este tiempo habla quedo/ sólo el que es convenenciero/ el canto ha de ser sincero/ y abarcar las realidades/ que nuestras comunidades/ nos mantiene sojuzgados/ yo trovaré saludados/ per

tambiĂŠn las verdadesÂť.

Etengabe gertatzen zaigun kontua da hau. Orain bost egun kantuan ari ginen jendaurrean, mila bat entzule izango ziren gutxienez, herriko festak ziren. Nekazari bat etorri zitzaidan eta esan zidan: mesede bat

eskatu nahi nizuke..., dugun arazo bati buruz kantatzeko eskatu nahi nizuke. Diru bat eman genuen gure komunitatean argindarra jartzeko. Proiektua bertan behera geratu zen eta Udaletxeak ez digu dirua itzuli nahi. Hor gaia emanda daukazu eta gogoratzen naiz

BERTSOLARI|

egin nuen bertso horietako batekin : «Profundizando el barbecho/ hoy hablaré las verN dades/ hay que rrovar el amor/ pero también las verdades» . Hortik abiatu nintzen.

Nik esan nezakeen, aizu!, beharbada alN katea haserretu egingo zait. Baina puntu horietan behar du trobadoreak definitu. Kolektibitatearen bozeramaile izan behar du edo bestela koidar bezala geratuko da.

Posible da gure artean trobadoreek sona, •0J3 i/ena eta itzala lortzea, bertsolaiek bezalaxe. Trobadore batzuek herriaren memorian txertatzea lortzen dute. Eta zeinen zerbitzura jarri behar duzu prestigio hori? Ángel eta < biok bando berean gaudela sentitzen dut.

.2 cu

c o

o

"o c

"5 N N

je

o

E o O

Aukera hori egiteak arazoak ekarriko dizkizue, agintarien aldetik esate baterako. Zer eratako arazoak izaten dituzue?

ÁNGEL: Oso seinalatuak gaude, baina ez gara horrekin kezkatzen, gure kontra bi esku altxatzen badira, ehun aldeko altxatzen baitzaizkigu. Gure esaera zahar batek esaten du, egia esaten duenak ez duela bekaturik egiten, baina deseroso biziko déla. Udalerri batean gertatutako gorabehera batzuk salatzen ari nintzela kantatutako bertsoa ekarriko dizuet gogora. Okasio horretan taula gainera etorri zitzaizkidan mesedez jaisteko esatera eta orduan kantuan ari ginenok areagotu egin genuen geure jarduna eta oso garbi utzi genuen trobadoreak geure buruaren jabe ginela eta ez zigula inork zer esan behar genuen aginduko.

GUILLERMO: Ñire taldearen izena Los Leones de la Sierra da eta tocada bati hasiera ematen diogunean taldearen edo kantuan ari direnen aurkezpena egiteko ohitura dugu eta badago hor kantatu ohi dugun bertso bat honela dioena: «A los leones no nos quieren los que engañan/ los enfermos por el vicio del poder/ ni caciques ni arrastrados nos pueden ver/Y nos odian, nos maldicen, nos arañan/ pero hay muchos corazones que acompañan/ nuestro son que ya es flor viva y no es mortaja/ gente humilde, gente digna que se faja/ y con ella están los

BERTSOLARI

KECUA199B

leones aguerridos/ sin distingos de colores y partidos/ que resuene como el agua cuando baja/ el saludo de los Leones de la Sierra/ orgullosos de Jichuques es nuestra tierra/ y conjuro contra todos los ultrajes».

Zer esan nahi dugun honekin? Gero eta premia handiagoa dugula Mexikoko trobadoreak definitzeko. Lehen ez genuen halako presio sozialik sumatzen. Gu eskualde jakin batekoak gara, baina herrialde osoaren kontzientzia dugu eta herrialde horretan edo mundu zabalean gertatzen den edozein gertakarik afektatzen digu eta trobadore bezala errealitate lokalaz bezalaxe kezkatzen gara nazioaren errelitateaz edo mundukoaz. Guk despedidetan kantatzen dugu oraintxe burura etorri zaidan bertsoak dioen bezala: «Cada son que aquí ha sonado/ es un asombro inquietante/ no es folklore agnizate/ ni reliquia del pasado/ y aunque no esté cotizado/ en las bolsas de valores/ augura tiempos mejores/ que el Dow Jones/ el Well o el índice Nikei de los especuladores/ el son es para bailar/ en la ciudad o en la sierra/ para celebrar la tierra/ el fuego, el viento y el mar/ cuento de nunca acabar/ sobre la pretensión de globalización/ como presente y arcano/ sonará el son mejicano/ el son de Méjico, el son».

Partikularraren eta unibertsalaren arteko lotura horren kontzientzia hartu behar du trobadoreak eta hori barne prozesu bezala ikusten dut nik, trobadore bakoitzak landu edo blokeatzen dueña, trobadore asko baita, lehen aipatu dugun bezala, pentsamenduaren eremu hauek landu nahi ez dituena. ÁNGEL: Niri askotan esaten didate salaketa bidé hori ez erabiltzeko eta herri batean alkatearen ekintzaren bat edo beste kritikatzen badut, segituan etortzen zaizkit kontu hartzera eta esaten didate kontuz ibiltzeko, haien dispentsak arriskuan jartzen ari naizela.

GUILLERMO: Angelek klientelismo politikoa aipatu du. Gure herrialdean Pri izeneko alderdia dago agintean azken 60 urte hauetan eta gurean bezala eskualdean,

non oraindik miseria nabaria den, ezjakintasun hori aprobetxatzen dute, ogi apurrak ematen dizkizute edo bestela esanda, frijol batzuk, azukre piska bat, artoa eta esaten ez badizute ere, badakizu horiek hartzen badituzu botoa agintean dagoen alderdiari eman

behar diozula. Hori guztia ulertzeko gai ez denak pentsatzen du mesede horien truke eman behar duela bere botoa. Alderdi hori izan daitekeen zigorrik gogorrena da Mexikorentzat. Gaurko Mexikon izugarrizko amildegia zabaldu da agintearen eta jendea-

BERTSOLARIÂŁ

|Zí?r esan w«/z/ dugun honekinf Gero eta premia handiagoa N \dugula Mexikoko trobadoreak definitzeko. . £ \Lehen ez genuen halako presio sozialik sumatzen. Gu cu wskualde jakin batekoak gara, baina herrialde osoaren N \kontzientzia dugu.

c o

ren arrean era hori gaindirzea oso zaila ¡zango da. Gero era jende gehiago dago, era ni horien arrean sarrzen naiz, oposizioan dauden alderdiak ere ez direla gai gaur herria"OJO ren aldakunrza gogoa era inreresak konden< rsaru era espresarzeko. Nik ez dur gaur alderdi bakar bar ere aldakunrzarako aukera bezala ikusren. Berrso bar darorkir gogora: «Ni PRI, ni pan, ni PDR/ le dan el ancho a la genre/ y esrá echando raíz y pie/ una fuerN za independiente».

Horregarik izan zuen halako oiharrzuna gure arrean era mundu zabalean ere bai ZaN parismoaren jaiorzak. Gu 60. hamarraldiko belaunaldikoak gara era ñire herrialdean JO) mugimendu bar osaru zen 68an Parreaguas izenarekin ezaguru zena. Orainrxe osparu da mugimendu horren 30. urremuga, urriaren 2an. Plaza barean hilkera izugarria egin zuten. Sasoi horreran Mexikon ondoez sozialak indar handia harru zuen. Egonezin soziala beri egon da gure arrean, baina urre horreran aparra bezala alrxaru zen era ralde armaruak sorrzeraino irirsi zen. Gerrilla hori dohakabeki birrindu zuen armadak. Aldakunrza azkar baren amersa genuen asko era asko uropiak ñola hondarzen ziren ikusi era nahasrura geraru ginen. Beldurra pizru zen. Asko aurrera jarrairzeko indarrik gabe geraru zen, baina besre askok era askok memoria hisrorikoa gorde behar genuela penrsaru genuen era poliki-poliki eraikirzen hasi behar genuela berriro. Era zaparismoa jaio zelarik, eguzkia arerarzen ikusrea bezala izan zen era uropiak ez zirela erabar hil penrsatu genuen. Berrso berri samar bar darorkir gogora: «Sólo rres años faltan para que el siglo acabe/ y no son luminosos los signos que se ven/ anhelos y esperanzas siguen en el andén/ del quizás, del pudiera/ de a lo mejor,

o "3 c

"o

iS o E

O

BERTSOLARI

1EGU» 1998

quién sabe/ la puerra del fururo no es de una sola llave/ y en la misma camisa son muchos los ojales/ conrinúan aplazados los eremos ideales/ de libertad, jusricia, igualdad, vida, paz/ y el poder sigue siendo la besria más voraz».

«Allá en el Medio Orienre maran a Isaac Rabin/ y rurbios inrereses arraviesan los mapas/ como un sol irrumpe el Zaparismo en Chiapas/ en la lucha incesanre que nunca riene fin/ de la luz y lo oscuro, de lo indigno y lo ruin/ y hay jaguares que luchan conrra rorvos chacales/ hay picos que rasrrean pofundos minerales/ Penélopes renaces que rejen nuevos días/ y conrinúan larenres las grandes uropías».

Nik usre dur Zaparismoak senrimenru hori indarrzen digula, gauza guzrien gainerik aldakunrza posible déla sinesren lagunrzen digula. Era honeran Marcos, era usre dur hórrela penrsarzen duela jende askok, miro jenial bar da, funrzionari barek esan zuen bezala, miro jenial bar da, ahozkorasuna inork baino hobero erabili duelako. Horregarik besre dezima barek dio:.

Ni giro horreran mugirzen naiz era Angelek ere gauza berersuak esango liruzkeela penrsarzen dur. ÁNGEL: Nik ere ideia berak konparrirzen dirur era alderdi edo kredo jakin barekoa ez banaiz ere, honako poesía hau egin nuen behinola: «Ningún partido nos garanriza/ la solución a ranro problema/ aunque decirlo me causa pena/ pero es un hecho que martiriza/ Si bien es cierro que los partidos/ son grandes masas ran poderosas/ en donde esconden enrre orras cosas/ sus inrereses ran mal habidos/ de ranros voros favorecidos/ hacen que vayamos más a prisa/ de nuesrras manos se nos desliza/ esos deseos de progre-

sar/ eso nunca voy a negar/ que ningún partido nos garantiza».

G U I L L E R M O : Guri antzoki batean edo plaza batean kantatzea tokatzen zaigunean gauza berriak egiten saiatzen gara.

Esate baterako, badago molde bat guk deitzen dioguna. Entzuleen artetik edonori deitu eta Errepublikako lehendakariaren maskara jartzeko gonbita egiten diogu. Edo aulki bat har, zaku bat gainean jar eta lehendakariaren banda ezartzen diogu zakuari eta gainean maskara hori, eta agertokiaren erdira ekartzen dugu. Ñire lagun bat deabruz mozorrotzen da, hura ere maskara batekin, eta ñire neska-lagun dantzaria aingeruz janzten da eta gisa horretan antzerkia egiten dugu, juglarren gisako antzerkia eta erdian dagoen agintea kontzientzia txarraren eta onaren ausikiak jasotzen hasten da. Deabruak lasai egoteko esaten dio, ez kezkatzeko, jendea engainatzen segitzeko, azken buruan jendea memoria laburrekoa déla eta ahaztu egingo zaiola. Sal dezala herriko petrolioa, ondasunak bahi ditzala, jar dezala herriaren burujabetza bera gringoen esku. Aingeruak kontrakoa esaten dio eta erregea dilema horren erdian egon ondoren, trobadoreak hartzen du hitza, kasu honetan nik, eta honela kantatzen dut: «Si es naranja agria, Cedillo/ o es una perita en dulce/ el pueblo todo te pulse/ lo que hay en cada platillo/ cada quien jale el gatillo/ y los reto si a un Aburro, un León Toral/ un Marcos, un criminal/ cuna del miedo palestra/ y confrontemos la nuestra/ con la versión oficial» eta orduan bost minututan beren iritziak kaleratzeko eskatzen diet entzuleei. Ordutan eta ordutan entzuten ditugu agintarien diskurtsoak telebistan eta prentsan, eta, beraz, mintza gaitezen orain geu. Ondoren ni bertsotan leku horretako arazoak laburbiltzen hasten naiz eta jendea ere bere iritziak ematen hasten da. Esate baterako eskualde batean oraindik argitu gabeko krimen politiko bat gertatu zen, lehendakaritzarako hautagai bat hil baitzuten. Nik orduan honelako bertso bat botatzen dut: preguntar no es negocio/

es una necesidad/ sobre el crimen de Colosio/ sabemos ya la verdad, esaten dut eta jendeak , erantzuten du eta nik jarraitzen dut, eta jendeak erantzuten du.

Orain, esate baterako, arazo larriak ditugu fondo bancario batekin, Fogaproa famatuarekin eta nik kanta dezaket eta jendea oihuka hasten da. Eta berriro deabrua ateratzen da eta antzerkitxo bat egiten dugu. Nik usté dut horrek balio duela, horrek gauzak mugitzen dituela..., emozioak, memoria, errebeldia...; baina lehen esaten nizun bezala sentsibilitatearen bidez eta ez diskurtso soilaren bidez.

Badago beste molde bat oso berriki erabili duguna. Egun horretako edo egun batzuk lehenagoko egunkaria hartu eta berriak aukeratzen ditugu. Ñire neska-laguna aberriz mozorrotzen da. Sarrera gisa nik pare bat bertso kantatzen dut. Neskak, aberriarena eginez, nik esku artean ditudan berriak komentatzen ditu. Aberriak berri bat irakurtzen du eta nik aldez aurretik egindako bertsoak kantatzen ditut berri horien inguruan.

Trobadoreen funtzio soziala aipatu duzue, baina badaude beste arlo batzuk. Nolakoa da trobadorearen egoera profesionala, nola dago trans misioa eta nola funtzionatzen duzue? Zein dira zuen ekitaldien agertokiak? Nolakoak dira saio horiek? Zein dira antolatzaileak? ÁNGEL: Erakundeak bakarrik ez, pertsona konkretuak dira askotan saioak antolatzen dituztenak. Demagun ezteiak direla rantxo batean edo norbait ezkontzen déla. Jakina, ezkontza batera joaten bagara, maitasunaz hitz egiten dugu.

GUILLERMO: Gai bera kantatu behar da. Ni Angelekin banoa, hark kantatzen dueña entzuten dut eta zer erantzun dezakedan pentsatzen ari naiz.

Zer mailatan inprobisatzen duzue?

G U I L L E R M O : Neurri batean bakarrik.

Hemen aipatu ditugun poesía hauek ikasita daramatzagunak dira. Gúre saioko pieza bakoitzak hiru parte izaten ditu: buruz daki-

BERTSOLARIQ

N

cu N C O

o

gun poesia batekin hasten gara, bigarrenik valona deitzen dioguna kantatzen dugu eta hori inprobisatua izaten da gehienetan, aurrekoaren gaia errepikatzeko balio du, eta hirugarrena son-a izaten da, dantza egiteko ere balio dueña. Topada baten dinamika horixe da, hots, trobadore batek ateratzen duen gaiari segitu behar dio bigarren trobadoreak.

"35 Neurririk garrantzizkoena dezima al da? c Dena dezimatan kantatzen da. Hori beti <

cu

hórrela da. Dezima, ordea, zortzi silabakoa edo hamarrekoa izan daiteke edo hamabikoa edo hamahirukoa. Atzo Angelek eta biok egin genuen saioan zortzi silabatik gorakoekin aritu ginen, gure eskualdean halaxe egiten delako. ÁNGEL: Hamahiru silabatik gorako 'dezimetan kantatzen duen trobadoreari errespetu gehiago dio jendeak, edozein ez delako hori egiteko gauza. Estrujuletan ere egin daitezke bertsoak eta hori da zailena.

Ekitaldi batean honako hau kantatu nuen:. la música es lo céntrico/ dentro de la vida artística/ por ser natural y mística/ que se ofrece como símbolo/ se merecen un estímulo/ en esta noche pacífica/ voy a cantar a los músicos.

GUILLERMO: Angelek poesia esdrújulo bat errezitatu duenez, nik ere beste bat errezitatuko dizuet:.

"5 N N

iS a>

o E

o

Ezteiak aipatu dituzue, baina zein dirá kantatzeko dítuzuen gainerantzeko okasioak? ÁNGEL: urtebetetzetan, ospakizunetan, festetan, ferietan.

GUILLERMO: Bizitza sozialarekin zerikusia duten gertakarietan: bataioak, zilarrezko edo urrezko ezteiak, ezkontzak, ospakizun politikoak edo eskoletako festak.

Trobero izatea lanbide bat al da? Hortik bizi al daiteke?

rá ia-ia, baina maila handikoak bakarrik.

Gehienek bi lan egiten dituzte: dendariak dirá, nekazariak, Ángel, esate baterako, eta gainera kantatu egiten dute. Gehienetan topada egiten da, biren arteko lehian, baina bakarka ere kanta dezakete, eta bakarkako saioak beste errito batzuk eskatzen ditu.

Halakoxe handia da musiko edo trobadore batzuen izena eta sona, ze ezkontzera doazenak ezkontza eguna aldatu beharrean izaten baitira trobadore jakin batek, nahi zuten egun hartan, ezin zuelako.

Ager iezaguzue agertoki batean egiten duzuen lehiaz edo topadaz.

GUILLERMO: Erritual berezia du. Bi aulki jartzen dirá, bata goian, non musikoak eta trobadoreak esertzen diren, jendea da-

v

v

GUILLERMO: Diferentziak daude. Han trobadoreak musika behar du. Musiko etatrobadore batzuk lanbide honetatik bizi di-

BERTSOLARI

KE0UA1998

ii

goen mailatik pare bar metrora edo. Trobadore bat joaten da gidari eta horrek jartzen ditu gaiak. Hori da agurrak egiten dituena, caldearen eta bere burilaren aurkezpenak egiten dituena, eta ondoren lanean hasten dira. Demagun Ángel eta biok kantatzen dugun topada batera iristen zaretela eta guk badakigula Euskal Herritik iritsi zaretela eta demagun baita ere nik valona hau kantatzen dúdala. Ba hórrela beste trobadorea Euskal Herriaz hitz egitera behartzen dut.

Topada baten dinamika hórrela moldatzen da: agurrak hasieran, guk deitzen dioguna segidan, lekuak edo ospakizunak eskatzen dueña, eta goizaldean hasten da, goiz aldeko letan edo 2etan hasten da aporreón deitzen duguna.

ÁNGEL: Guk aporreen deitzen duguna une berezia izaten da, jendeak itxoiten duen dibertsio unea, nolabait borroka batckin gonbara daitekeena. Gehienetan elkarri erasoka hasi behar izaten da. Oso garbi utzi behar izaten da adiskide garela eta borrokan hasten bagara ez déla gugatik, jendeagatik baizik eta poliki-poliki tenperatura igotzen joaten da. Baina, bi trobadoreen arteko lehia izugarria bada, kolpetik hasten dira borrokan eta oso bertso fuerteak kantatzen dizkiote elkarri. Honetan guztian taktikak eta estrategiak egoten dira. Xakean jokatzea bezala da.

GUILLERMO: Batzuetan topada horiek aspergarriak izaten dira, jendeak entzuten ez duelako edo kantuan ari garenok ez dugulako dugun guztia ematen, baina

Nik uste dut Zapatismoak sentimentu hori indartzen digula, gauza guztien gainetik aldakuntza posible déla sinesten laguntzen digula. Eta honetan Marcos, eta uste dut hórrela pentsatzen duela jende askok, mito jenial bat da, funtzionari batek esan zuen bezala, mito jenial bat da. beste batzuetan magia sortzen da eta ohartu gabe pasatzen zaizkigu orduak eta goizeko 5ak edo 6ak berehala izaten ditugu gainean. Aporreon edo bravata ere deitzen zaion horrek gau osoa iraun dezake, gau osoa, hamar bat ordu, eta eguna zabaltzen hasten duenean, tonua apaltzen hasten da trobadorearen eta jendearen animoak piska bat jaisten, bukaera prestatzen. Orduan jendeak erabakitzen du ñor geratu den garaile.

Hemen jendeak txaloak jotzen zituen, baina gure artean inork ez du txalorik jotzen, oso gutxitan. Jendeak entzun egiten du eta adostasun batera iristen dirá. Ez dago epaimahairik, ez du inork ezer esaten, baina jendeak badaki ñor aritu den ondo.

Eta, gero, ahoz aho dabil berria eta mundu guztiak badaki sandiak kantatu duela ondoen, gai batean besteak hartu diola gaina edo erantzunean urliak irabazi diola. Horrela gehitzen edo gutxitzen da trobadore baten fama.Lehia horrek gorde du trova.

Zenbat jende mugitzen zarete zuen eskualdean? Mexiko osoan galdetzea alferrik galdetzea ¡zango déla pentsatzen dut.

GUILLERMO: Tradizio hauek eskualde mailakoak dirá. Guk jotzen dugun guapangoa ez da Iparraldean ezagutzen eta Hegoaldean ere ez dute batere baloratzen. Are gehiago esango dut: geure eskualdean bertan ehun kilometroko tartean dauden bi herrik oso balorazio desberdina dute. Fenomenoa sustraiturik dagoen lekuetan, ordea, jende asko mugitzen da. Gure herrian urtero egiten den jaialdi batean bot mila lagun inguru biltzen dirá.

Musika honekin beti egin al daiteke dantzan?

BERTSOLARI

Gure musikarekin beti egin daiteke dantzan. Poeta kantuan hasten den momentutik eta musikoak jotzen ari diren momentutik, jendea dantzan hasten da, baina pausaldiak egiten dituzte, trobadoreak bertsoa kantatzen duen bakoitzean dantza geratu egiten baita. Musika berriro hasten denean, berriro dantzan hasten dirá. ÁNGEL: Guillerok bere goitizena du: Leones de la Sierra. Guk gurea: Campesinos de la Sierra eta askotan kantatzen dugu elkarrekin. Berak lehoi bezala kantatzen du eta nik nekazari bezala eta gai horrekin askotan aritzen gara.

GUILLERMO: Tradizio honen jarraipenaz ere galdegin diguzue eta azkar-azkar erantzungo dizuet, bukatzeko. Angeli ez dakit ñola iritsi zitzaion tradizioa, bakoitzak bere historia baitu, baina niri dei bat bezala etorri zitzaidan. Besteek ñola jotzen eta kantatzen zuten ikusiz entzun genuen dei hori geure barruan eta erakusteko gai zenaren ondora arrimatuz ikasi genuen kantuan. Baina azken urte hauetan gauza berriak asmatzen ere ari gara eta tailer batzuk antolatu ditugu.

Ikasteko tailerrak antolatzen ari gara, asko dakiten zaharrak haur eta gaztetxoekin biltzen ditugu, troba modu azkar batez ikasi ahal izateko. Tailer hauek, zoritxarrez, erakundeen laguntza behar izaten dute, bestela hedatzeko moduan egongo ginateke. Baina oso esperientzia interesgarriak egin ditugu eta bokazioa eta talentua dituen gazte bati azkar ikasteko abagunea ematen diogu. Eta, azken buruan, trobadore izateko ez dutela balio deskubritzen badute, duintasuna bezalako baloreak behintzat lantzen dituzte tailer horietan.»

EUSKALTEGIA EUSKAL ERAIKUNTZAREN ZIMENTUAK BETEZ LAN HORRETAN DIHARDU HEMEZORTZI URTEZ. EUSKARA ONGI IKASI ETA BIDÉ BATEZ SENTÍ ZAITEZEN HARRO EUSKALDUN IZATEZ: ILAZKIKO AUKERAZ BALIATU ZAITEZ. MIKEL MENDIZABAL

Konstituzio Plaza 5, 2.a. DONOSTIA. Tel. 42 49 10

SANTA LUCIA & ASEGURUM

HORNITZAILE

OFIZIALA

DONOSTIA-SAN SEBASTIAN Peftaflorída 1B i¿ Tel: 9 4 3 427 2 6 8 ^ Fax: 943 429 529

/URTEURRENA^

IRUN

Kolon paslekua 54 Tel: 943 613 712 Fax 943 613 712

W#

1922-1997

*LFP -

ARRASATE-MONDRAGON Garibaí etorbidea 3 Tel: 9 «3 7 9 9 6 2 8 Fax: 9 4 3 6 7 3 3 0 0 TOLOSA Pablo Gorosabel 2 3 Tel: 9 4 3 6 7 3 3 0 0 Fax: 9 4 3 6 7 3 3 0 0