Bertsolari - 33. aldizkaria

cu

"O

O

33. Z E N B A K I A

I 1999 UDABERRIA

I 775 PEZETA

Jl

o

Kl SARASUA,

apatz

• MarbLe statue Antonello Gagini.

of St A g a t h a . 1 5 0 0 AD by T a k o n on T h e W a L L s of I N D I N A

20 th JuLy 1551 AD. •L**' ^ f l M M H F W

on

f &

M

EUSKAL KULTURAREKIN BAT GATOZ InstituzĂ­o-konpromezu gisa hartu dugu xedetzat gure hern honen izpintuaren agerpideei, nortasun eta identitate bakana damaiguten kultur adierazpenei, indar osoz eutsi eta laguntzea Eta arreta berezi bat jarnz. ahal dugun indar guztiarekm, gure kulturaren adierazpenetank gorena den euskararen garapenean

KONTA EZAZU GUREKIN

13

BBK Bilbao Bizkaia Kutxa

Kultura eta Turismo Sailak diruz lagundutako aldizkaria

SANTA

AGEDA

gisa, zeruetan it behar izatekoGipuzkoako Foru Aldundiak diruz lagundutako aldizkaria

¡an asko arakatu be¡k, Santa Ageda gurean koplareita kantuarekin arik estuenak dil. Kristautasunamakume horren edesierako m rrak gaurko garai mediatikoetan sex simbol batek izan dezakeen eragina izan zuen bere de"uen artean erdi aro luze eta ilunean.

Maltan DIZI uen santa Agectari Duruzko munduko jakitun handienarekin, Víctor Camillerirekin, egindako elkarrizketarekin abiatu eta jorratu poiita eman diogu santaren usadioari, santa eskeari. Labur beharrez kanpoan utzi ditugu Euskal Herriko erdal esparruetan Santa Agedaren inguruan diren usadioak, gaztelaniaz ere kantatu egiten baitzaio, gero eta gutxíago bada ere. > » » »

y

^ < \

w

X*

Víctor Camilleri: «Maltan ere gazteek bertsoak kantatzen dizkiote Santa Agedari» 6 Asier Astigarraga: «Kopla eta b e r t s o a bi gauza desberdin ziren iehen» 16 Antón Mari Aldekoa-Otalora eta Xabier Amurizarekin Santa Agedaz berbetan 22

E H R I

«

1 9

9 9

BERTS0LAR1.

p - r ç m

EDITATZMLEA: Berisozaleak Kultur Elkartea. Madrid ibil. 6 - 20011- DONOSTIA. Tel: 943-471142 KOORDINATZAILEA: Joxean Agirre.

ERREDAKZIO KOXTSEILUA: Laxara Azkune, Andoni Egaña, Joxerra Garzia, Santi Jaka, Aitor González Kintana, Kristina Mardaraz, Jon Sarasua, Joxerra Bilbao, Izaskun EUakuriaga, Josu Goikoetxea eta Antxoka Agirre. * Dl F.i SKÁRÁ /i /EM/AILEA: Xalbador Garmendia.

I ZF.\BAK1 HONETAKO DISEINUA: Txema Garzia.

INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra.

D.L: SS 482/91

D

A

AGE^

Santa Ageda bezpera Gipuzkoan.

Lau b e r t s o l a r i r e k i n s o l a s e a n : IMANOL LAZKANO. LANDETAAZPEITIA. / ROMAN MAÍZ «OKELAR».MUTRIKU. / JESUS ALBERDI «EGILEOR».ELOSUA. / XABIER ZEBERIO.GOIERRIALDEA. 30 Ataun: Memoriaren zokoan galdurik zeuden koplak berpiztu dituzte 50 Koru bat Santa Agedarentzat

60

Iñaki Sarasua: «Hogei urterekin hartu nuen apaiz izateko erabakia 70 Balear Uharteetako glosa eta glosadoreak: gogoeta bat 78

Camill J ÂŤMaltan ere gazteek bertsoak kantatzen dizki Santa AgedariÂť

Orain déla pare bat urte jakin genuen Maltako Rabat herrian bazegoela Santa Agedari buruz liburuak idatzitako fraile bat. Berarekin elkarrizketa egiteko gestioak egiten hasi eta, gutxitan gertatzen den arren, lehen kolpean asmatu genuen. Sebastian Laboa gotzain pasaitarra Maltan egona zela jakin eta harengana jo genuen eta honek Víctor Camilleri adiskide min zuela esan zigun. Osterantzekoa pazientzia kontua izan da. Malta Mediterraneon galdutako uharte bat da. Harrigarria bada ere, ez dago hará, hiriburura ez bada, telegramarik ez posta bidezko dirurik bidaltzerik. Beraz, galderak bidali eta erantzunak jaso bitartean ia bi hilabete pasatu zaizkigu.

Baina, Santa Agendari buruz asko dakien gizon batekin hitz egiteko aukera izan dugu. > » » » •

E

saiguzu labur bada ere zure b¡zitzaren berri.

Maltan jaio nintzen, Mediterraneoko uharte txikian, historiaz eta lan artistikoz beteriko harribitxi zoragarrian.

Bigarren Mundu Gerran ospe eta garrantzi handia izan zuen uharte honek.

1.933ko urriaren 13an jaio nintzen eta hasieran John Camilleri izena jarri bazidaten ere, gerora Frai Victor John Camilleri bihurtu nintzen. Ñire jaioterria Maltako Sengle hiria da, Claude de la Sengle Maisu Handiaren omenez izendaturiko hiria, alegia. Hiriko Kolejio-elizan bataiatu ninduten eta 1.940ko apirilaren 7an eliza horretan bertan egin nuen lehen jaunartzea.

Garai hartan, Bigarren Mundu Gerrak gogor egin zion eraso Maltari. Jaunartzea egin eta handik hilabete gutxira, hegazkin alemán eta italiarrek gau eta egun bonbardatu zuten uhartea. Ñire hiriak ere bonbardaketaren ondorio larriak jasan zituen. Etxeak eta elizak suntsitu zituzten eta makina bat lagun geratu zen beren etxeko hondakinen azpian lurperatuta. Ñire familiako kideak hiritik kanpora eraman zituzten. Lehenik, Paolan hilabete batzuk egin ondoren, Seanglera itzuli ginen denok berriz, baina azkenik betiko utzi behar izan genuen geure hiria.

Aire bonbardaketa batean aterpean ezkutatuta geundelarik, Attardeko parrokiako apaizak meza-laguntzaile izateko proposamena egin zidan. Ordurako apaiz egiteko bokazioa sentitzen hasia nintzen. Lehen ikasketak eskola publikoan egin nituen eta ondoren, berriz, San Alloysius ikastegian burutu nituen bigarren irakaskuntzako ikasketak.

Konta iezaguzu zure arkeologi bokazioa nondik norakoa den.

I * • «

1.953ko otsailaren lOean Joseph De Piro Monsinoreak sorturiko San Paulo Misioan sartu nintzen. Nobiziadu urtea Rabateko Santa Ágata Etxean eman nuen. Rabaten bertan, Filosofía eta Teologia Sakratuko

K W co

|BERTSOLARI 3

1.939ko urriaren 13anjaio nintzen eta John Camilleri izena jarri zidaten.

ikasketak egin nituen San Marko Ikastegian. 1960ko apirilaren 2an ordenatu ninduten apaiz eta Santa Ágata Elizan eman nuen lehen meza nagusia 1960ko apirilaren 24an.

Unibertsitatean ikasketak egiten ari nintzela, interés handiz deskubritu nituen arkeologia eta Santa Ágata Elizako Multzo Historikoa.

Santa Agedari buruzko jakitunik handienetakoa zara. Konta iezaguzu harén bizitaren berri.

10 BERTSOLARI |

SANTA AGEPA

Ágata Ratania hirian (Sizilia) jaio zen Kristo ondoko 234 urte inguruan. Erromatarren jazarpenaren garaian iritsi zen Maltara, batetik torturatik eta bestetik Siziliako Pretore zen Quentianusen besoetatik ihesi, honek emaztetzat hartu nahi baitzuen. Agatak ez zuen senartzat onartu ordea eta, tradizioak dioenez, Maltara etortzeko beste arrazoi bat izan ornen zuen hau. Hau guztia, ordea, gure uharteko tradizioak dioena da, ez baitago garai hartako dokumentu idatzirik. Kristo

tau bihurtu zen orduan eta tradizioaren esanetan, garai hartan uharteko agintari-buru zen Publius Maltako lehen Gotzain izendatu ornen zuten. Gero Santu egin zuten.

Garai hartan, Maltako Melita izeneko hiri zaharrean bizi ohi ziren uharteko biztanleak eta litekeena da Ă gata ere hiri honetan bizi izana. Erromak emaniko legearen arabera, debekatuta zegoen gorpuak hiriko harresien barman lurperatu nahiz erraustea.

Rabat hiritik kanpo kokaturiko auzoa izanik, jentilak, kristauak nahiz juduak lurperatzeko nekropoli bihurtu zen. Garai hartako biztanleen artean kristau ugari zegoela dirudi, hainbat eta hainbat katakunba kristau aurkitu izan baitira Rabaten. San Pauloko Katakunbetatik oso gertu Santa Agatari eskainitako Kripta interesgarria eta beste hainbat katakunba aurki daitezke. Ikasle nintzen garaitik, leku santu hauekiko interĂŠs handia garatu nuen. Kripta honek jainkozale ugari bildu ditu bertara, izan ere ehundaka urte dirĂĄ Gotzainak nahiz bazter guztietako eliztarrak hona biltzen direla. Fresko ederrez apaindu zuten Kripta hamabigarren mendean, bai eta 1.480 urte inguruan ere, baina duela gutxi Kristo ondoko laugarren eta bosgarren mendeetako freskoen aztarnak eta grekoz nahiz latinez idatzitako inskripzioak ere aurkitu ditut hemen. Halaber, kripta honetan alabastroz eginiko Santa Agataren es-

aurreko 218 urtea geroztik Malta Erromaren menpe zegoen, Udalerri Erromatarra zen, hauek izan ohi zituzten pribilejio, gobernu, senatu eta txanpon bereziez. Erromatarrak eta Maltako biztanleak bakean bizi ziren, ez zegoen kristauen aurkako jazarpenik eta erlijioa bera ere onartua zen. Bibliari jarraiki, badakigu San Paulo eta San Lukasen itsasontzia -San Lukasek berak ematen baitigu gertakariaren berri- Maltatik gertu hondoratu zela Kristo ondoko 60. urtean. Malta kris-

BERTSOLARI 11

tatúa ederra dago, Kristo ondoko 1.666an Lucas Bueno gotzain espainiarrak (1.6641.668) eskainia. Orain urte batzuk fresko guztiak zaharberritu ziren eta harrezkero are ikusgarriagoa dugu kripta hau.

Katakunbak lurpean eginiko hilerri kristauak dirá. Hauetako batzuk 1.890ean aurkitu ziren, baina gehienak eta interesgarrienak neronek aurkitu nituen 1.955 eta 1.960 urteen artean. Gehienak lur, harri eta beste hainbat materialez estalita zeuden. Pasabide estuak eta hilobiak garbitu eta gaur egun gure Museo eta biltegian gordeta dauden zeramikazko hainbat zati jaso nituen. Katakunba hauetan Kristo ondoko laugarren mendeko fresko interesgarria aurkitu dugu, gure uharteko aldare-nitxorik zaharrena osatzen dueña. Sancta Sanctorum honetan hainbat meza eman zituzten Maltako nahiz kanpoko apaizek eliztar-talde bereziaren aurrean, hemen 20-24 lagun bakarrik sartzen baitira. Bestalde, katakunba hauetako bi hilobi ere Kristo ondoko 350 urte inguruko freskoekin daude apainduta. Hauetako bat,

BERTSOLARI SANTA AQEDA

pelikanoz eta landare girlandaz apainduta, neronek aurkitu nuen 1.959/1.960 urte inguruan. Pozez betetzen nau gure uharteko freskorik zaharrenetako bat aurkitu eta zaharberritu izanak. Urte batzuk geroago, katakunbek betetzen duten 1.400 metro karratuko lursailaren planoa argitaratu nuen lehen aldiz eta hainbat liburu ere argitaratu nituen katakunba garrantzitsu hauei buruz.

Nire lehen liburua 1.979an kaleratu zen malteraz, eta gero 1.981ean bost hizkuntzatan eginiko Iiburuxka argitaratu zen.

1.983an, ostera, «Santa Ágata» izeneneko liburua argitaratu nuen, Santa Ágata Elizako eraikin historikoei buruzko azterketa arkeologikoa: Kripta, Katakunbak, Eliza eta Museoa. Liburu hau berriz argitaratu zen 1.993an. Bestalde, Santa Ágata Museoari buruzko liburu dotorea argitaratu zen 1.994an.

Azkenik, 1958an Erdi Aroko harrizko botozko lauzei buruzko azterketa argitaratu zuen Melita Historice argitaletxeak , bai eta geroago berriz argitaratu ere Iiburuxka gisa.

Bestalde, «Civilisation» izeneko Malta-

ko Entziklopedian hainbat artikulu argitaratu ziren, bai eta Maltako hainbat egunkaritan ere, malteraz nahiz ingelesez.

1.979an San Ă gata Museoa sortu nuen berriz, gaur egun ikusgai dagoen eran. Bertan jasotako bilduma arkeologikoarekin hatera, atzerriko hainbat herrik emaniko hainbat pieza ere ikusgai ditugu hemen, aditu askoren ustetan gure uhartea oso leku interesgarria baita azterketa historikorako.

Gure museoan hainbat bilduma-mota aurki daitezke: gure uharteko fosilak, historiaurreko hondakinak, mineralak eta kristalak, hilobi kristau eta punikoetan aurkitutako zeramika bilduma zabala, pinturak, Kristo aurreko 211 urtetik aurrera Maltan erabilitako antzinako txanponak, Erdi Aroko harrizko botozko lauzak, Erromatarren garaiko beira eta duela ehun urte inguruko eliza-dekorazioak.

Pieza hauek guztiak ni Museoko Ardu-

radun izan naizen bitartean jarri dira erakusgai eta turista askoren ustetan Maltako museorik onenetakoa da gurea.

Zer harreman zuen Santa Agedak Kataniarekin eta zer Maltarekin?

Santa Agataren jaiotza dĂŠla eta, Siziliako bi hirik -Ratania eta Palermo- santa hau bertan jaio zela dioten arren, Ratania izango zen seguruena Agataren jaioterria. Santaren bizitzaren berri eman digute hainbat adituk, batik bat bere azken egunen berri, Rristo ondoko 251 urteko otsailaren 5ean Deciues enperadoreak aginduta torturatu eta hil zuten arte.

Lehenik bularrak moztu zizkioten eta gero burdin eta buztin goritan jarri zuten eta oinaze jasanezinez hil zen. Herri asko dira munduan zehar Santa Agatarekiko debozioa erakutsi dutenak.

Maltan Rripta, Ratakunbak eta hauen

Deciues enperadoreak aginduta torturatu eta hil zuten 251. urtean. gainean eraikitako Eliza dira santarekiko gurtzarako lekurik ezagunenak eta kriptan gordetzen da ustez Antonello Gaginik (1.478-1.536) eginiko Santa Agataren marmolezko estatua. Gure historiak dioenez, 1.551. urteko uztailaren 20an, Turkiako Armadak Maltako Imdina hiri zaharra menderatu nahi izan zuen. Garai hartan, 1.000 biztanle inguru zituen Maltak, turkiarrak ostera hamarren bat aldiz gehiago ziren. Ez zegoen eraso hari aurre egiteko modurik, baina bertako biztanleek Jainkoarekiko eta Santa Agatarekiko zuten fede eta debozioak itxaropena eman zien.

Imdina hiriko San Pedro monasterioko moja beneditar batek irudipena izan ornen zuen eta irudipen honen berri eman ornen zien eliz agintariei eta Adorno Administratzaileari. Mojak zioenez, Santa Agataren marmolezko estatua Imdina hiriko sarreran

BERTSOLARI

jarriz gero, etsaiek ez omen zuten hiria bereganatzerik izango. Imdina eta Rabateko harresi barruan bildu ziren bertako biztanleak eta galarazita zuten hiritik kanpora ateratzea. Maltako biztanleak estatuaren aurrean otoitzean ari ziten bitartean, turkiarrak harresian gora igotzen saiatu ziren Imdina hiria mendetatzeko, geziak boteaz Maltako biztanleen eta estatuaren aurka. Baina halako batean, miraria gertatu zen. Maltako garai historiko honen berri eman zigun Giacomo Bosio historialari ezagunak dioenez, turkiarren geziak berengana itzuli ornen ziren berriro ziztu bizian. Maltako biztaníeek, harresi gainera igota, harriak eta olio beroa bota omen zizkieten turkiarrei, halako batean miraria gertatu zenean. Lekukoen esanetan, ordu arte Maltako biztanleei begira zegoen estatua, jiratu eta turkiarren aurrez aurre jarri omen zen. Hauek ziztu bizian alde egin omen zuten hiritik beldurraren beldurrez eta San Pauloko badiarantz abiatu omen ziren beren itsasuntzietan ihes egiteko asmoz. Maltako biztaníeek Turkiako Armada suntsitu zuten, baina hau, noski, Santa Agataren laguntzaz gertatu omen zen. Garai hartan hasita gaur egun arte, Santaren egunean prozesio handia egin ohi da Katedraletik Santa Ágata elizaraino Kabildo

herriak asko dirá: Italia, Sizilia, Espainia, Ingalaterra eta abar. Duela hainbat mende, festa eguneko ospakizunean parte hartzen zutenei laranja, intxaur eta beste hainbat fruituz osaturiko «otordua» banatzeko ohitura zegoen Maltan. Dirua eskaintzen zitzaien behartsuei, ezkontzekotan zeuden neska gazteei batik bat, baina betiere ezkontza Santa Ágata egunean ospatzeko baldintzapean. Gaur egun ez da horrelakorik egiten. Duela urte gutxi arte Santa Ágata eguna festa egun izaten zen ehundegietan lan egiten zuten langileentzat. Izan ere, tradizioaren arabera, Agatak Kataniako Pretore zen Quentianusekin ezkonduko zela agindu omen zion amari, ezkontza-beloa ehotzea amaitu bezain laster. Egunez ehotzen zuena, ordea, askatu egiten omen zuen gauez -Penelopek bezalaxe- eta hortaz ez zuen beloa sekula amaitu. Martiri gisa hil zen Kristo ondoko 251 urteko otsailaren 5ean. Azken urte hauetan bularreko minbiziaren aurkako Santa gisa ere gurtu izan da, izan ere, uharteko emakume talde batek meza berezia eta ondoren bazkaria antolatzen du santa honen omenez. Gure santa gazteak bezalaxe, emakume hauek ere beren gorputzean ezagutu dute sufrimendua.

Maltako biztaníeek harriak eta olio beroa bota omen zizkieten turkiarrei.

Metropolitanoaren gidaritzapean, eta honek Meza Nagusia ematen du Maltak Kristo ondoko 1.551. tutean izan zuen leñen garaipenagatik eskerrak emanez.

1.504 urtean Rabaten eraikitako eliza honetaz gain, Imdinan ere 1.417an eraikitako beste bat dago, bai eta beste hainbat ere herri txikiagoetan.

Zergatik dago Santa Agedaren debozioa hain zabaldurik Europan?

Santa Ágata martiri gaztea omentzen duten

14 BERTSOLARI r.EO»

Beste herri batzuetan, berriz, okin eta kanpanjoleen babeslea da Santa Ágata, bularrak ogi biribil edo kanpai baten forma baitanka. Festarik handiena Katanian (Sizilia) egiten da, hainbat egunez luzatzen baita ospakizuna.

Hiriko jende guztiak parte hartzen du testan, santaren estatua eta erlikiaz beteriko prozesio luzeak osatuz, jendea zuriz jantzita eta sorbaldan kandela handiak daramatzatela, egun horretarako apaindutako kaleak musika-bandaren laguntzaz zeharkatuz.

Gure Rabateko parrokian eliza barruan

bakarrik egiten ditugu ospakizunak, apenas dagoen inolako apaindurarik kanpoan. Imdinako elizan Eukaristia bakarrik egiten da eta landa-zonetako beste hainbat eliza txiki ireki ere ez dituzte egiten egun horretarako.

Euskal Herrian Santa Agedaren usadioa inauteri giroko festa bat da. Gazte taldeak ateratzen dirá etxez etxe kantuan egn eta jakiak eskatuz.

Euskal Herriko bertsolarien antzera, hemen era badira banaka nahiz binaka musika konposatu eta abesten duten inprobisatzaileak.

«Ghana tai spirtu pront» esaten diegu hemen. Musika folklorikoa inprobisatu eta abesten dute, gitarra espainiarraren Iaguntzaz gehienetan. Festa egunetan egin ohi den prozesioan, santa zaindariaren estatua ateratzen dugu gure herriko kaleetara.

Hainbat herritan, gazteek estatuaren aurrean gelditu eta bertsoak kantatzen dizkiote, besteek koroak egin eta txaloka laguntzen dituzten bitartean. Normalean estatua elizatik ateratzean eta berriz elizara itzuli aurretik egiten dute hau. Diru-bilketarik egiten bada, festa egunean izandako gastuak ordaintzeko erabili ohi da bildutakoa: musikabandak, su artifizialak, argiak eta zutoihal berriak ordaintzeko, alegia.

Elizako ospakizunak amaitu ondoren, gaueko llk edo gauerdi aldera, «il-marc taíahhar» izenekoen garaia heltzen da, hau da, festa egunean zehar santaren estatua garraiatu dutenek eta su artifizialen arduradun izan direnek osaturiko taldearen azken ospakizuna. Azken tragoxka edateko elkartu ohi dirá, santa zaindariaren omenezko ospakizun guztiak amaituta ohera neka-neka eginda bildu aurretik. Festa hauek guztiak uztail eta irail bitartean ospatu ohi dirá Maltan, izan ere, garai horretan festa bat edo bat baino gehiago izaten baita ia igandero.

Uhartera etorri beharra dago bertako hiri historikoetako eta herrixka zaharretako biztanleeri bizitza izpirituala nahiz folklorikoa gertutik ezagutu eta dastatu ahal izateko. Zatoz oporrak gurekin igarotzera.»

BERTSOLARI 1S

Testuak eta |Ar gazkiak joxean Ag>"e

Orain 17 urte sartu zen Labayru Jkastegia» "ttZ

rren, eta egite» *e«

****ff£* ZnGerozt*

etn

ikasteg' horr Bnkman zehar '«" ^ "

du. /fcfl(Mi

Irpreta***»

**** í kulturaren ondaah Zk ° / aholko literata ~ Ghandi batean, eta nea r\h"rretako altxon ° T»reZ>»e«a koplak r z t,ertsoaz, rrik P < imU T„tapÍ%* "agenuen Santa Age teriez htt*^r »zaBegoñako lean batean

^f"

rWfl

dag

° Astigaküboko auzo tarraga Bílb0*°hizi balsai horretan^ bizi ta. »>s~m^!*

ASIER

Astigai

«Kopla eta bertsoa bi gauza desberdir ziren lehen»

r

ra

Z

er altxor ezkutatzen ditu Labayru Ikastegiko artxiboak?

La-

bayru Ikastegia euskaltegi arrunt bezala zabaldu zen. Ni neu ere euskaraz alfabetatu beharra nuelako matrikulatu nintzen berrĂĄn orain 17 urre. Baina ordurako ernografia lanak marrxan jarriak ziruen, 1980-8lean hasi bairziren ahozkorasuna lanrzeko minregiak sorrzen era eskualdez eskualde Bizkaia osoko ahozko kulrur ondarearen bilkera egiren, grabakera bidez bereziki. Kanrak, koplak era esamoldeak dirĂĄ arxibo horreran gorderzen direnak. Gerozrik minregi horiek lirerarur azrerkera handiak egin diruzre era argiralpen zerbirzua ere marrxan jarria dure.

Zer erakarri zintuen etnografĂ­a lanetan sartzeko?

Ni Galdakaokoa naiz era erxerik nekarren kulrura, amonari enrzundako esamolde era ipuinak ikuspegi berri barez azrerrzeko aukerak liluraru ninduen era orain azrerrzaile bezala ari naiz lanean. Baladen azrerkera egin genuen lehenik era koplen sailkapena

BERTSOLARI 19

Kopla folklore kantuaren oinarrizko egitura déla esan daiteke, baina erabilera desberdinak izan ditzake. egina dugu, alde batetik eskeko koplak eta bestetik erromeriakoak bereiziz.

Zer ikusi du Amurizaren lanak zuenarekin?

Amurizaren lana bibliografikoa da. Hortaz idatzia dagoen guztia aztertu eta bildu du.

Gurea lehen eskuko materiala da.

Zer garrantzi du koplak ondare horretan?

Kopla folklore kantatuaren oinarrizko egitura déla esan daiteke, baina oinarrizko egitura horrek erabilera desberdinak izan ditzake.

Kopla berak azkar kantatuta eta entonazio jakin batekin dantzarako balio dezake eta emeki kantatuta sehaska kantarako. Kopla oso euskarri orokorra da bai folklore kantatuan bai ahozkotasun poetikoan. Eta horrek idatzian ere eragin handia izan du. Joan zen mendean, esaterako, Mogelentzat edo Eusebio Maria Azkuerentzat poesia egitea koplak

20 BERTSOLARI

egitea zen.

Bilduta eta sailkatuta kopla horietatik zenbat dirá eskekoak eta zenbat dantzakoak?

Ehuneko 90 eskekoak dirá eta ia guztiak Santa Ageda eskekoak. Badaude beste eske batzuk ere, baina leku jakin batzuetakoak dirá: Eguen Zurikoak Durangon, Marijesietakoak Lekeition edo Gabonetakoak Arratialdean. Gaur Bizkaian eskeko koplak esatea Santa Ageda eskekoak esatea da.

Zer ezaugarri ditu koplak?

Ingelesek erabiltzen duten kontzeptuaz baliatzeko, kopla performance déla esan daiteke. Alegia, koplak ez direla inprobisatzen, lekuan lekuari edo aldian aldiari egokitu baizik. Alde horretatik begiratuta, kopla eta bertsoa bi gauza desberdin dirá, koplak inprobisazioari leku gutxiago eskaintzen diolako.

Tradizioan hala izan déla usté dut, gaur biak nahasten baditugu ere. Koplariak egitura jakin batzuen arabera kantatzen zuen eta askotan intentsitatea eta tonua aldatuz zabaltzen zion bat-batekotasunari atea. Gaur bertsolariak jan dio terrenoa koplariari.

Santa Agedaren inguruan bada Bizkaian tradizio bat kultuagoa, berriagoa dirudiena: koruen tradizioa. "Aintzaldu daigun° koplak esate baterako nondik datoz?

Kopla horien sorrera dokumentaturik dago.

"Euskadi" egunkariak promozionatu zuen kopla molde hori gerra aurretik eta bai euskararen eta bai gaien tratamenduaren aldetik (santaren bizitza, birjintasuna etab.) zaharrek erabiltzen zutenaz oso bestelakoa da.

Gaur bi tradizio bizi dirá elkarrekin, koplariarekin doan mutil taldearena eta koru mistoena.

Lehena da, dudarik gabe, zaharrena eta bigarrena berriagoa, beste arrazoi askoren artean

emakumea integratzen duelako. Badirudi antzinako gizartean mutil gazteek gizatalde jakin bat osatzen zutela, oso zeregin aktiboa zuena: festak antolatu, arriskurik zegoenean (sua, lapurrak etab.) gizarte osoa babestu...Gizarteak ordainetan halako aitor-

pen bat egiten dio gizatalde horri, eskean ateratzen direnean janaritan mesede horiek ordainduz.

Emakumeari zeregin pasiboagoa ematen zaio kopla tradizional horietan.

Emakumea eta neska gaztea bereziki laudorio izugarrien hartzaile bihurtzen da Santa Eskeko kopletan. Ahozko euskal literatura osoan emakumeari buruz dauden irudi, metáfora eta esamolderik ederrenak eta beharbada erotikoenak ere Santa Ageda kopletan agertzen direnak dirá. Egia da harreman horretan zeregin pasiboa duela: bentanatik mutilei begira dago.

Baina, badirudi Santa Ageda eguna emakumeari egiten zaion aitorpen eguna ere badela.

Hala da. Santa Agedaren debozioa mendebalde osoan zabalduta dago eta leku askotan emakumearen fertilitate erritoekin lotuta agertzen da. Txomin Peillenek idatzi du honetaz. Euskal Herrian ere debozio hau oso aspaldikoa da. Gurutzi Arregi Bizkaiko ermitei buruz egin duen ikerketan ageri da hori. Asko dirá Santa Agedari eskainiak eta zaharrak dirá oso gainera.

Gaztelako herri batzuetan, esate baterako, emakumeari ematen zaio agintea egun horretan. Kontuan hartu behar da Santa Ageda neguko zikloarekin eta inauteriekin loturik agertzen déla. Euskal Herrian, esate baterako, oso gaizki ikusia zegoen arrazoirik gabe kanpaiak jotzea, kanpaiak beti zerbait adierazteko jotzen baitziren, baina Santa Ageda bezperan gazteek libre izaten zuten kanpaiak motiborik gabe jotzea. Santa Eskean ere badirudi erdi mozorroturik ibiltzen zirela. Horrek guztiak adierazten du inuterietako ohitura zela.»

BERTSOLARI 21

ANTÓN MARI ALDEKOA -OTALORA BIER AMURIZAGAZ

Euskal Herrian tradiziño handikoa da Santa Agedari eskean kopla-kantetan urtetea. Bizkaian be bada holakorik, ezaugarri rezi batzuekaz gañera. Horregatik, kopla-kantetan ez, baina ta Agedari buruzko kontuak berbagai izan dodaz artikulu egiteko Xabier Amuriza eta Antón Mari Aldekoa-Otaloragaz. ta Bizkaiko koplagintza aztertu dabelako, bestea Santa Ageda plak batzen ibilitakoa dalako.

eta beSanhau Bako-

AZ BERBETAN

9

24 BERTSOLARI

S

Hari beretik, nekazaritza munduko esakera bi argigarri dira: «Kandelarixo hotz, negua juen da motz» bata, eta bestea «Kandelarixo bero, negua dator gero». Horregatik baserri batzuetan «Kandelario egunean eguraldi ona baino otsoa artaldean ikustea» gurago ebela aipatzen eben.

anta Ageda Eskea nozkoa dan jakin guran galdera egin eta Antón Mari, Kandelario, San Blas, Santa Ageda, Eguen Zuri eta Iñauteriak zaku berean sartuta, esplikazioak emoten hasi da: «Kristau aurreko jainkosa bat baegoan, Ágata izenekoa, Sizilian. Badirudi, ugaritasunaren jainkosa zalá, bulartsua. Eta, Kandelario eta iñauteri fetxak be garrantzitsuak dira eta ugaritasunarekin zerikusi handikoak».

Hari beretik, nekazaritza munduko esakera bi argigarri dira: «Kandelarixo hotz, negua juen da motz» bata, eta bestea «Kandelarixo bero, negua dator gero». Horregatik baserri batzuetan «Kandelario egunean eguraldi ona baino otsoa artaldean ikustea» gurago ebela aipatzen eben.

Ugaritasunarekin iñauteri edo aratosteek eurak be zerikusia dabela diño Antón Marik: «Iñauste aroari emoten jako amaiera iñauteri edo aratosteekaz. Horren ostean arbolak lorara etorriko dira. Horregatik, aro horren azkenean jai handiak egiten dira fruitu horrek emankorrak izan daitezan. Beraz, hor badago ospakizun eta eskarietarako motiborik».

Askorentzako harrigarria izan liteke ugaritasuna eta iñauterien antzeko neurri asko bako ospakizunak santu bategaz Iotzea. Baina horretarako be esplikazioa egon daiteke. «Elizak lehendik zegoan ohitura bat erreziklatu egin ebala dirudi. Herrian tradiziño handiko ohitura bat jaso eta santa baten izenean egin eta bideratu ebala esan geinke. Dana dala, hau ñire susmoa da eta datu zehatzik ez dago», Xabier Amurizak argitzen dauanez.

Koru tradiziñoa

Bizkaian, Santa Ageda eskean egitea koru tradiziñoagaz lotu liteke. Bizkaian kantetan dirán Santa Ageda koplak, kopla ikasiak dira. Gutxi batzuk bat-bateko koplak kantatu arren, Bizkaian bi-hiru ahotsetako koruak izan dira nagusi. Koru tradiziño hori karlisten garaikoa zalá usté dau Antón Marik:

BERTSOLARI

|

«Gutxi batzuk bat-bateko koplak kantatu arren, Bizkaian bi-hiru ahotsetako koruak dira nagnsi.

Koru tradiziño hori karlisten garaikoa zalá usté dau Antón Marik: «Karlistak zein baino zein euskaldunago eta tradiziñoa goraipatzeko beharra zegoan. Beraz, koruen tradiziñoa be hortxe berpiztuko zan».

«Karlistak zein baino zein euskaldunago eta tradiziñoa goraipatzeko beharra zegoan. Beraz, koruen tradiziñoa be hortxe berpiztuko zan».

Beraz, Bizkaia aldean Santa Agedaren bizitza kantetan da eskean etxerik etxe urtetean. Halan da be, «Gaur Santa Ageda gaba da ta, hemen gatoz kantuen» lehenengo kopla kantatuta etxeko ugazaba, alaban edo kantatu izan jako. Horren bueltan, Joxe Alberdirena izan litekeen kopla batean "Matxin" izeneko bat agertzen dala eta hori Iurretan bizi izan zalá jarri dau adibidea Antón Marik: «Matxinsaltuek poltsie deko arina / Matxin Santuenekoak egina». Xabier Amurizak, bestetik, Berrizen santaren bizitzari buruzko bertso-paperen batzuk zeianbait ailegatu eta urteetan horrek kantatu dirala gaineratu dau, Bizkaiko Santa Ageda koplen tradizioa testu jakinean oinarria daukala nabarmenduz.

Horregatik, ez dira Santa Agedari buruzko kopla asko ezagutzen Bizkaian. «40 koplatik gora ez dira egongo Bizkaian. Horrek Santa Agedanak. Ostera, erromeria koplak ehundaka egongo dira. Horretarako tradiziño handia egon dalako», Xabier Amurizaren ustez.

28 BERTSOLARI SANTA AGEDA

Horrez gain, Santa Ageda koplak kantetako doinu askorik be ez dago. Bi aipatu deuskuz Antón Marik eta bizkaitarrak eta karlisten arteko banaketa aipatu dau.

«Santa Ageda, Ageda, Ageda, bihar da Santa Ageda, bihar da Santa Ageda eta gaur harén bezpera gauba » Aipatutako koplari dagokion doinua karlistek eurendako hartu ebenean, bizkaitarrak beste hau atara eben Antón Mariren esanetan.

«Aintzaldu daigun Agate Deuna bi/iarda ba Deun Agate» Gizonezkoak kantuan Orain ezagun da eta ez da arraroa egiten andrazkoak Santa Ageda eskean urtetea. Baina, lehen gizonezkoek bakarrik urteten eben kantuan. Dana dala Antón Marik aipatu dabenez, Santa Agedaren inguruan jaso dabezan koplarik gehienak andrazkoek kantatuta izan da. «Baina eurak be garbi esaten eben eskola-mutilek kantetan ebezela», argitu dau.

U-

BERTSOL1H27

/

Eguen Zuri koplak be sasoi beretsuan kantetan dira. Askotan doinu bera erabilten da. Dana dala, ezberdintasunik bada bien artean.

Eguen Zuri koplak «eskola-mutilek» kantetan zituezan. Eta eskeko erronda egunez egiten zan. Santa Ageda, barriz, nagusiena zan eta gabeko erronda zan. Santa Ageda kantetan etxeko beharrak amaitutakoan, iluntze aldera, jendea etxeetan batuta egoanean urtetan zan. Eta Santa Ageda bezperako gabak etxeetako ateak joteko bai-

(•••• *••• !•••• •••• *••• <••••

mena emoten eban.

Jenero eske

Eskeko koplak dira Santa Agedakoak. Gaur egun, diru eske urten arren, lehen batez be jeneroa eskatu eta jeneroa emoten zan: «urdaiazpixe ona da baina/ hiru lukainkaz hobie da» edo «topaizok oilo pintenai abixe».

«Intxaurrak, urrak, gabon ostean txerrikia be egoten zan. Etxe askotan Santa Ageda kantetan joaten zirenendako okasiorako gordetako jeneroa izaten eben. Ohitura iza-

*aa

:

••• • •• ••• !•• na iar •r

28 BERTSOLARI

ten zan eta gauza estimaua. Arrautzak emolen zituezan etxean asko zan. Sasoian jenero handia zan arrautza», kontetan dau Xabier Amurizak.

Eguen Zuriko kopla bat nabarmendu gura izan dau horren bueltan Antón ¡Vlarik.

«Zuri-zuritxuak maixuarentzat beste enparauak geuretzat» Antza danez, jeneroa eskatzen eben eskola-mutilek. Eta inoiz dirua emonez gero, maixuarentzat gorde behar izaren zan.

Etxerik etxe eskean joareak be askotan kopla kopurua murrizten eban. Horregatik, emon arte etxekoen zurikerian ibili beharra egoten zan eta limosna emondakoan kantuari amaiera emoten jakon. Aterik zabaltzen ez bazan apur bat gehiago ekin edo bestela honen antzeko kopla kantetan zan: «Andre mondrongo mondrongo hik ezton asko entongo hik emondako limosniagaz etzunau asko edango» Koplen estetika

Santa Ageda eskeko oinarri beti kopla izan da. Antón Marik aipatu dauenez, «literatura modernoan Arestik esaterako iturri zaharretik edan eban eta "Egun da Santimamiñe" koplak Ageda bera be aipatzen dau» Xabier Amurizak koplek estetika propioa daukatela diño: neurriz, luzeraz eta elementuen erabileran. Koplaritzan betelanik ez dagoala diño. «Horretarako lekurik bez. Lotura gramatikalik egiteko lekurik ezak, esaldiak harrikada solteak lez botatea egiten dau eta hortik sortzen da estetika diferentea», azaltzen dau Xabierrek. Bertsogintza, aldiz, diskurtsiboa dala usté dau.

Dana dala, betelanik edota lotura gramatikalak egiteko lekurik egon ez arren, lotura badagoela usté dau Xabierrek. «Lotura hori koplariak eta entzuleak» ezagutzen dabela usté dau. Horregatik, koplaritzak bertsolaritzari zer aportau asko daukala usté dau.*

BERTSOLARI 29

EZPERA Lau

m

GIPUZKOAN bertsolarirekin

solasean

Santa Ageda egunak, edo hobeto esanda bezperak, gure herrietan izan duen eta gaur egun oraindik duen jarraipena bildu nahi izan dut. Horretarako lau bertsolari aukeratu ditut: Imanol Lazkano, Román Maíz Okelar, Jesús Alberdi Egileor eta Xabier Zeberio. Gipuzkoako herri desberdinetan laurak ere koplari asko ibiliak direnak eta beroiei mikrofonoa hurbildu eta horiek esandakoa hemen jaso besterik ez dut egin. Usté dut lekuko onak direla, bakarrak ez direla ongi dakidan arren, ezta Testua ere. Beste lauko asko aurki nitzakeen eta hemen Laxaro Azkune gutxiagorik Argazkiak biltzen ez diren usadio, xehetasun asko izango ditu bakoitzak Karlos Corbella bere baitan. Azkenik, Santa Eskearen bila hasi eta beste eske gehiago ere aurkitu ditut zorionez.

IMANOL

LAZKANO

(LANDETA-AZPEITIA) SANTA E S K E A R I OROITZAPENAK

BURUZKO

Santa Eskea oso umetatik ezagutua dut.

Esan liteke garai hartako bertso eskola zela.

Bertsolari edo sasi-bertsolari asko ziren Santa Eskean ibiltzen zirenak. Urte guztiko beren prestaketa edo gimnasia egun horri begira izan ohi zen. Benetan kuriosoa zen Santa Eske aurre eta ondorena. Landeta alde honetan behintzat aurreko egunetatik hasi ohi zen jendea Erreala eta Atletiken arteko partiduaren aurretik bezalaxe, «aurten halako taldearekin Loidisaletxe ornen zetorrek eta bestearekin Txapel, beste haiekin Artañolako Kojue». Jendeak jakiten zuen ba zein zetozen eta horren arabera aurreko urteko saioen oroitzapenak aztertu bat hartuko zuten. «Akordatzen al haiz gure etxean halakok zer saio egin zuen? Gurean berriz bestea egon zuan hobeto» eta hala ohi ziren kontuak. Etxe bakoitza egon ohi zen

Etorrera unea gane: baldin bazen batik hat, argi denak itzali, garai hartan ez zen lan handirik izaten argi itzaltzen baina, ate ondora joan eta familia osoa entzttten. taldeak noiz etorriko zain. Etorrera unea gauez baldin bazen batik bat, argi denak itzali, garai hartan ez zen lan handirik izaten argi itzaltzen baina, ate ondora joan eta familia osoa entzuten.

ETXEZ

ETXE

BERTS0LARIEN

Mutikotan, gure bailara honetan etxe batetik bestera ibiltzen nintzen ni bertsoak entzuten. Ez nintzen ba geure etxean entzun-

32 BERTS0LAR1

ni >

i .

i

BERTSOLARI 33

dakoarekin konformatzen. Urbite-aundiko Antonio, Oiartzabalgo Joxe eta hórrela ziren nere koadrilako taldea Santa Eskean ibiltzen zirenak, 8-9 edo 10 urte inguru horretan. Nik 13 edo 14 urte nituenean, urtero bezala, gonbita egin zidaten «hik ere irten beharko dek ba noizbaiten..» eta nik «bai aurten irten behar diat baina joatez gero koplari». Arizmendiko Xabin aspertuta zegoen

ederra baina lagunen aurrean behin ere ez eta, Arizmendiko Xabin hori zeharo haserretu zen ba, egoskorretik ere bazuen piskabat eta. Urbite-aundiko Antonio ere errietan, «zergatik egin dek hori?» eta hala hasi zitzaizkidan. Urbite-aundiko bide muturrean, Lepaso, Arizmendi Xabin, Urbite Antonio eta hirurok ginen. Zergatik egin nuen demostratu egin behar eta koplatan bertso

urtero irteten eta Azpeitiko Maristetan dibujoan ibiltzen ginen biok gauean; azarotik Sanjosetara izaten zen. Dibujo linéala ikasten genuen, adornokoa eta hórrela. Bizikletan gure joan-etorria egin eta Urbite-aundiko bueltan gelditu ginen. Aristingo Xabin horrek, Santa eske eguna hurreratzen ere ari zela eta hor atera dizkit paper handi horiek. Idazten ere nik baino maina gehiago zuen eta, 20 kopla edo oso dotore idatzita nik ikasteko. Ni ere harroa eta, bere aurrean paperak, ris-rast!, puskatu nizkion. Ondradua jarri zen ba, Jesús! «Zergatik egin dek horir». Artean lagunen aurrean behin ere kantatu gabe nengoen. Bakarrik bai pila

berriak kantatuz hirurei kristoren saioa egin nien bat-batean. Ez ziren txukunak izango baina orduko balio izan zuten. Haientzako izugarrizko deskubrimentua izan zen. Arizmendi Xabinek dultzaina jotzen zuen gainera eta hura dultzainarekin eta ni koplari atera ginen urte horretan. Hori zen ñire helburua, Loidisaletxe, Txapel eta horien antzera bat-bateko bertsoak kantatuz egitea Santa Eskea. Hainbeste urtetan haiei entzun bezala, hasierako agurrak, Santa Agedaren bizitzarenak eta ondoren etxeko denak koplatuz. Mutil kozkor zaharra hantxe ate ondotik batzuetan finago, beste batzuetan bastoxeago, baina lotsagabe jo eta egu-

34 BERTSOLARI

rra ibili nintzen. Halaxe hasi nintzen ni. Garai hartan nik Santa Eskearen inguruan urte guzti-guztiko gimnasia egiten nuen. Oso inportantea zen hori bertsotarako. Egundoko burulana zen. Nik behintzat jota bukatzen nuen, buruko muinak lehertu beharrean.

Ba al dakizu zer burulan zen etxe batetik bestera, bertsotarako soltura gehiago gabe, bertso guztiak berriak kantatzeko ahalegina? Norbere harrokeriari eutsiz, etxe batean kantatutakoa bestean kantatu nahi ez eta, egundoko ahalegina eginez. Tratua benetan gogorra, txiki-txiki eginda gelditzen nintzen.

Etxekoak koplatzea zen beste kontua. Lehenengo irten nuen urtean ama zanak eta aitte zanak hala esan zidaten: «earki, portau haiz!» Lagun koadrilarekin joan eta ezingo nintzen ba aita eta ama famatzen hasi eta nik kristonak esan. Pasa egin nintzen gainera. Ez zien grazia gehiegi egin. Amak esan zidan:«famatziek etzean grazirik eingo baina hoiek esate ezkeo ez ba etorri, jun ba beste leku batea!»

GAZTETAKO

KOPLARI

H:IH*M»

Gero urtero, 16-17 urte inguru horretan, batzuetan bertako taldearekin, beste batzuetan Elosiagako taldearekin, Azkoitiko Ormolatarrekin ere bai beste urte baten, Mian ere bai. Batera eta bestera leku dexentetan ibili nintzen. Palizak egundokoak denetan ere. Maila piska bat gehixeago hartu genuen garaian soinujole eta guzd, Errezil aldera ere bai. Horrez gainera beste jipoi latza iluntzean kalera joatea izaten zen. Kalean igual ¡zango ziren 15-20 taberna eta guztietan pasatzen ginen. Santa Eskeko taldeari segika beste 20-30 lagun taberna guztietan.

Bertsolariak ere tokiero berriak kantatu behar eta han ere lan gogorra. Hango ohitura ere bestearen antzera agurra, Santa Ageda, tabernako nagusia ezaguna bazen hari egur

BERTSOLARI 35

piska bat, eta etxekoandreari, neskameei.

Ondoren gure ingurura arrimatu zirenei erasoaldia. Tabernan zegoen pertsona ospetsua bazen, hari goratu bat eman eta xelebreren bat bazegoen egundokoak esan, aurrean harrapatzen zen guzdari kantatuz. Handik ondoren berriro baserriz baserri eguna zabaldu arte. Goizean zortziak aldera hasi eta goizeko laurak gutxienez eta 24 ordu ere bai sarritan. Ni orduan ere gaur bezalaxe eztarriz larri xamar ibiltzen nintzen eta 24 ordu irautekotan alkohol tantarik probatu gabe ibili behar izaten nuen ezti piska batekin eta, joko gizonak bezalaxe txukun-txukun, bestela ez nuen aguantatzen eta. Gero eztarria hainbeste ordutan ate ondoan orroaz horrenbeste behartzen genuelako, bestetik hotz izaten da egun horretan gehienetan, saioa amaitu eta ardo trago pare bat egiten banituen egun pare baterako mutu gelditzen nintzen.

Gure ibileretan bailarak hartzen geni-

Hala saioa bukatu eta hor dator andre gazte bat parrez parres: 'eh, gazte, ederki egin dezu bertsotan baina nere gizona bizi da oraindik'.

Hura amorrazioa'i tuen. Urte baten Txilerramendin hasi, handik Elosiagara pasa, gero Urrestillara eta hurrengo tutean berriz Oinatz aldetik igual hasiko ginen. Normalean Elosiaga bailara osoa, gero Urrestilla eta handik Landetara bidean dauden baserriak, eta gero Loiola bailara, denbora ñola pasa genuen gainerako bidean horren baitan zegoen. Iluntzeko ordua kalean ematen genuen, afal aurretik hasi eta 1 lk aldera arte.

Leku ezezagunera joandakoan konfiantzazko lagun bat izaten zen ondoan. Azkoitiko Urrategi bailaran eginda nago ibilera latza. Zarautzen ere bai Azken Portutik irtenda. Konfiantzazko lagun hori baserri batetik besterako bidean informatzaile izaten zen.

Etxe hartako gorabeherak kontatzeko eta

36 BERTSOLARI S4NTAJIJE0A

abar. Azkoitiko Urrategitik gora, orain ez naiz akordatzen zein baserri zen ere, orduan oso gaztea nintzen eta. Joan naiz, Errekaldeko José Mari lagun nuela, inguru hartakoa bera. Galdetu diot familia hartako berri eta hor esan dit, "andre bat zagok alargun dagoena oraindik zaharra ez dena gainera".

Hor egin dut egundoko saioa ñire sentimentu guztien karga emanez, bere alarguntasunean gizonak zerutik lagunduko ziola esanez. Hala saioa bukatu eta hor dator andre gazte bat parrez parrez: ~eh, gazte, ederki egin dezu bertsotan baina nere gizona bizi da oraindik". Hura amorrazioa, jo ta akabatuko nuen!

Zarautzen kalean ere Agirre eta biok egin izan ditugu saio atseginak. Zestoan eta Arroan ere bai. Arroan erretako baserri baten aldeko eskea apaizak igandeko sermoian jendeari eskuzabal izateko eskatutakoa ere gogoratzen naiz.

ansas Ibileretan markakoa hala ere Elosiagako koadrila batekin egina daukat, ibilera ikaragarria. Elorriako Ismael zena, Etxenagusi Juan José, Olazabalgoak, Arbekoak. Elosiagan lehenik goizeko 7etan elkartu eta lehen etxea Kortaberri koplatu genuen. Handik Nuarbera jaitsi ginen bideko baserrietan kantatuz. Zabalegitik Beizamara. Handik bideko baserrietatik pasa ondoren Elustondora.

Handik orain pantanorako bidean dauden baserrietatik, orduan denetan bizi ziren, 10 baserri edo, eguerdirako Beizamara. Han bazkaldu eta handik gorako baserriak. Ilunmugan Potzumenta. Handik Eizmendi bailara. Gero Arbeak, ondoren Muño, Artxiola eta goizeko lau eta erdietan Elorriako atarira. Denok txiki-txiki eginda geunden ibili ere ikaragarri egin ginen eta. Gero etxe ondora etorri eta etxerik erosoenak egin gabe utzi behar. Leher eginda. Taldeko mutilen etxeak izanda gainera. Elorrian baratzuri zopa jan genuen eta etxera. Zapatu goiza zen.

Zapatuetan autobusa joaten zen Potzumen-

ta aldeko jendea eta hartzeko. Lepasotik behera atajua zegoen gure etxerako eta 24 ordu bertsotan pasata leher eginda, eta atajuan sartzerakoan neure buruarekin konfiantzarik ez zutik eutsiko nion bidé hartan, eta kamioz abiatu nintzen etxera. Etxea ikusi bai, argia bazegoen eta. Aita orduko behiak jeiztera jaikita. Itsasoan arrantzaleak kaian argiak ikusi eta ekaitzagatik iritsi ezin direnean bezala. Autobusa bidean ikusi eta bada ez bada bastoiaren kontra gelditu egin nintzen pasa arte eta tente gelditu hutsez nonbait lo hartu izango nuen. Autobusak pasatzerakoan atera zuen haize purrustadak esnatu ñau eta hura da saltoa egin nuena. 18 bat urte inguru izango nituen. Egunetan keinuka hitz eginez mutu ibili nintzen.

Saioa gutxi gorabehera hasierako agurrekin hasi eta kopla batzuk Santa Agedaren bizitzari eta ondoren, eta garai haietan familia ugariak ohi ziren gehienetan, hasi zaharrenetik eta den-denei errepasoa eman arte, aitona, amona, aita, etxekoandrea, maiorazkoa, andregairik bazuen harén kontuak, neskaren batekin hastekotan bazen ere trapu zaharrak astindu eta aurreko asteko neskalaguntzak, inon ziren historia guztiak...

Berdin neskarik bazen haien mutil kontuak eta ibilerak ez ziren aipatu gabe geldituko.

Eta hórrela azkenengo haurretaraino. Amaitzean eskea egin, atea zabaldu eta barrara.

Soinujolea lagun izan ohi zenez eta etxe askotan ohi zirenez, neskak dantzan eta haiekin Santa Eskeko taldea ere dantzan. Bertsolaria dena déla etxe bakoitzera benetako saio bat egitera joaten zen. Hori izugarrizko burulana zen. Eta bi hilabete aurretik komentarioak egiten baziren, ondorenean beste horrenbeste. Etxe bakoitzetik pasatako bertsolari bakoitzari errepaso latza. "Gurean hau oso ondo eta beste hau hala moduz".

Eta besteak ondotik, "ba gurean aldrebes izan dek". Nik mutikotatik bizi nuen egun hori. Niretzat kriston eguna izaten zen. Be-

3« BERTSOLARI JANTA AGEOA

harbada ume-umetatik bertso zale itsua izan naizelako sentitzen nuen nik horrenbeste egun hori. Segura asko gure etxean ñire beste anaiek ez zuten horrenbeste sentituko, nórmala ere ez da eta. Ni izan ere bertsoaren mozkorra izan bainaiz bizitza osoan. Eta bailara honetako beste bertsolariek ere ñire antzera sentituko zuten, bai Lizasok eta baita Agirrek ere. Egun horri begira izan ohi zen ñire orduko prestaketa.

SANTA

ESKEA

AZPEITIA

Santa Eskeak hemen gure bailaran, indar handia izan du, hain benetan egiten zen izan ere! Beste herri batzuetako ohiturak ikusi izan ditut nik baina ez hemengoekin konparatzekorik. Hemen apustu latza izaten zen bertsolariarentzat. Azpeitian guztira jende helduarenak lau bat talde edo ateratzen ziren: Loiolatarrak, Landetarrak, Txilerramendikoak, Elosiagakoak... Hemen erribera alde honetan(Landetan), koadrila pare bat ibiltzen ziren. Gure bailara honetan Artañola Kojuek zuen egundoko fama.

Zepai ere noiz edo noiz etorri ornen zen baina nik ez nuen ikusi. Hemen Loidisaletxe eta Txapel ziren fuerteenak eta horiek baino gaztexeago Artañola Kojue. Bertsolari bezala ez zen plazarako besteen neurrikoa, baina Santa Eskean onena izateko ere larri ibili. Hura ere ongi prestatuta atera ohi zen.

Koostiteko bi anaia ere ibiltzen ziren.

Azpeitiko bertso eskola Santa Eskea izan da. Ate ondoko bertsogintza hori, ez dut usté Azpeitian bezainbeste beste lekuetan landu izan denik. Eta gainera hurrengo ferian komentario nagusia Santa Eskeko bertsolarien lana izan ohi zen. Benetako estimazioa zitzaion. Eta kontu horiek iritsi egiten ziren leku askotara, baita gure belarrietara ere. Auzoan beti izaten dirá berezitasunak dituztenak eta trapu zaharrak han ateratzen ziren. Askotan ez baina batzuk haserretu ere egiten ziren. Neska-mutilen arteko harremanak han argitzen ziren. Makina bat neska-mutilen harremanen berri

bertsolarien bidez jakin ziren hamaika etxetan. Saltsa denak argitzen ziren han.

Normalean lagun talde gazteak izan ohi ziren eta batzuetan koadrila bat baino gehiago ere bai taldea osatzeko. Landetako koadrilak bazuen talde nahiko eta gehienetan bakarrik ibiltzen ginen. Gero hor bildutako diruarekin afari bat egin ohi zen eta hura izaten zen Santa Eskearen eranskin bat beste bertso saio bat jendearen aurrean egiteko.

Santa Esketik astebetera edo komeni zen bezala. Egun horretan koplak egingo ziren, baina bestelako bertsotan izaten zen gehienetan. Askotan gainera talde bat baino gehiago elkartu, bakoitza bere bertsolariarekin eta han izaten zen gero bien arteko saioa. Afari hori ere oso berezia izaten zen. Eskeko egun hartan izandako ibilerak eta beste koadrilari gertatuko komeriak aipatu bat izaten zuten. Egun batzuk lehenago informatu eta prestatu egin behar berriz ere. Beraz lana eginda saiora Joan aurretik. Garai hartan plaza gutxi izaten nituen bertsotarako eta hori izaten zen gure aukera bakarra. Hori topera aprobetxatu beharra zegoen. Saioaren ondoren buelta mordo bat eman ere bai saioan kantatutakoari.

BERTSOLARI

Bertsolari soldata lehen egunetik kobratu nuen nik. 50 duro inguru hori izango zen lagun taldearekin kobratu nuena. Gure artean hori onartuta zegoen. Bertsolariari berea ordaindu egin behar zitzaion. Bertsolari kategoria ere Santa Esketik hasten zen. Joxe Lizasok 17 urte ingururekin edo ekin zion plazatan kantatzeari. Berehala hasi zen Lasarte orduan puntan zeudenen taldean kantatzen. Joxe Agirrek Santa Eskean fama ba-

zuen, baina plazatan kantatzen geroxeago hasi zen, nirekin batera, 26-27 urte inguru zituela eta nik 20 urte buelta horretan. Joxe Agirrek ere Santa Eskean ondo landuta irteten zuen eta egurrean. Niregatik ere hala esango dute baina bai harengatik ere. Santa Eskera benetan preparatuta, lana eginda, non zer kantatu eta nori zer esan ondo pentsatuta. Nik neuk ere nere kisa hamaika aldiz halako ate ondotan neure burua ikusten

nuen eta familia osoa koplatu ere bai, eta hurrena beste familia bat eta ez pentsatu bakarrik, kantatu gainera. Aurreko hilabete pare batean askotan egiten nuen ariketa hori.

mmiw« Enaaaaa Kantariak hartzeko ere etxe guztiak ez dirá berdinak. Batzuetan kantatzen hasi orduko limosna eman eta bidaltzeak ez zigun batere onik egiten, nahiz eta ondo nekatuta ¡bilí. Azken batean estimazio kontua da, aintzakotzat hartzen zaituen ala ez. Norbere orguloak ikutu egiten du. Etxe batzuk baziren bereziak eta gure artean klasifikazioa eginda egoten zen. Bai harrera aldetik eta baita ematen zuten dirutik ere. Bailara batetik bestera ere alde handia zegoen. Inguruetan sasi-bertsolariak ere etxe baten baino gehiagotan ohi ziren eta haien etxean ahalegin gehiegitxo egin behar izaten zen. •

BERTSOLARI 39

ROMÁN M A Í Z «OKELAR» (MUTRIKU)

SANTA E S K E K O OROITZAPENAK

Gazte-gaztetatik ezagutu ditugu guk Santa eskaleak hemen. Gu hasi baino lehen ere izaten ziren koadrila batzuk. Hiru-lau edo gehiago ere bai inoiz. Gu geu ere mutil kozkorretan hasi ginen. Ni neu 14 urtetan hasi nintzen koplari. Bi lagunen artean ibili ginen. Eskolan ibiltzen ginen eta han pentsatuta egina izan zen hasiera.

Nirekin izaten zen laguna, hemen inguruko "Abeletxe" baserrikoa zen. Orain baserria hustuta dago baina bera Mendaron bizi da, Manuel Loiola. Ñire anaia Modesto ere, koplari, asko ibiltzen zen. Gu gazteak hasi ginenean koadrila mordoa ibiltzen zen gu bezalaxe ikasitakoekin. Eta koplak baziren denentzat, hasi zaharrenetik eta gazteeneraino. Beste batzuk gurasoei ikasitakoak eta hórrela. Gero laster hasi ginen geure erara geuk sortuak kantatzen.

ITOM'HMM Inguru hauetara etortzen ziren koplarietan, ~Agerretxo"zen ezaguna. Hura ibiltzen zen gehien. Bestea Olazko "Aitzaberri" baserriko Manuel, oraindik bizi dena. Gure gazte denboran horietxek ziren koplariak.

Itziar bailaratik ere etortzen zen beste bat Arraga-koa. Akordatzen naiz, ñola etortzen zen. Gu hasi baino lehen horietxek ezagutu ditut nik. Bertsolari ospetsuetan Txapel etorri zen urte baten eta gure anaiarekin

40 BERTSOLARI

ibili zen. Uztapide hemen bertara ez, inguruko bailaretara iritsi izan zela entzuna naiz baina.

Baserrietan jende asko bizi zen eta Santa Eske eguna egun ederra izaten zen. Koplariak atea itxita eta kanpotik kantatu behar izaten zuen. Etxeko denak koplatu arte ez zuten aterik irekitzen koplak gustatzen ziren lekuan. Hura amaitutakoan limosna emateko ohitura izan da hemen. Lehenik ongi etorria eta ohituraren berri emanez Santa Agedari hiru-lau kopla kantatu eta etxekoen errepasoa. Zaharrenetik hasi eta denak pasatu arte. Etxe batzuk baziren denak pasatu baino lehen errukitzen zirenak eta limosna ematen zutenak, baina baita denak pasata gero ere eusten zekitenak ere baziren. Hori ere, norberak ezagutzen duen tokian denean, gogoz hartzen da. Orduan bururatutakoa kantatu behar. Hórrela dagoen lekuan bertsolariak ere badaki entzuleak pozik daudena.

\M¡3MM Ni lehenengo hasi nintzenean Santa Agedaren bizitzako bertsoak, han eta hemen ikasitakoekin eta gurasoei entzunda ikasitakoekin hasi nintzen. Liburutik edo ikasitako besteren batzuk. Egun horretarako prestaketa berezirik ez dut egin izan. Ni beti inguru honetan ibili izan naiz eta ñola badakizun zein diren eta zer gorabehera dauden, datorren bezala kantatuaz ibili izan naiz. Ni neu beti zaharrenetik hasita kantatzekoa izan naiz. Aiton-amona, etxekoandre, alargun edo nagusi, morroi-neskame... dagoena. Lehen izaten ziren honelakoak.

Horiek gastatu dirá orain baina.

Sasoikoarentzat ez da horren nekagarri

izaten. Gazte jendeak umore ederra ibiltzen du eta ondo pasatzen da. Goizalderako piska bat nekatzen da baina. Guk sasoirik onena genuenean goizeko llk aldean irteten ginen. Gero nonbaiten bazkaldu, afaldu ere beste nonbaiten eta goizaldera arte segi. Kalera ere inoiz joan izan naiz, baina gehienetan hemen inguruko hiru lau barriotan ibili izan gara, urte gehienetan sasoi genuen arte. Lagunak ere hemen inguruko bailaretakoak izaten nituen. Urte mordo batean hórrela ibili ginen. Gerora iluntzean irteten hasi ginen. Iluntzean irten eta gaua eskean pasa. Sasoi onenak pasatakoan hori.

Ganaduen gobernuak ere egin behar eta behiak batuta ere joan izan naiz. Iluntzeko 7ak aldera irten eta gau pasa. Eguna lanean, gaua eskean eta goizeko lOak aldera eguzkiak berotuta etxera behin baino gehiagotan. Azkena baratzuri zopa janez ematen genion eta koadrila juntatutakoan denbora erraz xamar pasatzen zen. Etxera orduko berandu. Otordua, amaitzen zen baserrian edo soziedadean egiten genuen, baina hori aurrez enkargatutako lekua izaten zen.

Ni ez naiz gogotsuegia ere izan Santa Eskean, baina lagunak prestatu izan zaizkit beti eta haien inguruan neu ere joan izan naiz. Hasteko ez dut gogo gehiegirik iza-

Eguna lanean, gaua eskean eta goizeko lOak aldera eguzkiak berotuta etxera behin baino gehiagotan. Azkena baratzuri zopa janez ematen genion. ten. Behin hasitakoan gero gustura askotan, baina hasieran neke dexente du. Lagun arrean gustura ibili ere bai, baina pentsatu beharra egoten da asko. Beste batzuetan moldatu ezinez ere ibili izan naiz; denetik.

Orain bi bertsolariren artean egiten da, ohi-

tura hori jarri dute gure alde honetan. Bestela norbera ondo dagoela eta familia ezagutzen bada bakarrik koplatzen da ondoen.

Baina errazago da txandan. Besteak gaia ere ipini egiten du eta.

Harrera ona egiten da orain ere, baina baserrietan jende gutxiago dago. Bakarra dagoen lekuan ez da ilusio gehiegirik izaten, baina gazteak eta dauden lekuan orain ere giro ederra izaten da. Gure gazte denboran baserri denak zeuden beteta. Zeinek entzun ere, gehiago zegoen orduan.

Kalera bajatu da orain eta han hartu du afana, baserrietan jende gutxi bizi da eta.

Ni kalean Azpillagarekin ibiltzen naiz eta hark ñola kaleko berri ondo dakien nik hari segitzen diot. Baina orain azken urteotan hemen goian ibili izan naiz hala ere.

Orain, goizeko lOak l l k aldera irteten dirá. Ni bazkalondoan irteten naiz. Afalondoan ere dozenerdi etxe pasatzen ditugu Galdonamendi inguruan. Han amaitzen dugu goizeko 4ak aldera. Hala ere etxera etorri eta ganaduen jira egin behar izaten dut lotara baino lehen. Nik askotan egin izan det, eguna zabalduta etorri eta ganaduen lanak egin eta piska baterako erretiratu. Baita erretiratu gabe lanean pasa ere.

Etxeetan beti hartzen gaituzte ondo, zain egoten dirá eta ez gaitu inork gaizki hartzen.

Biltzen den diruarekin beti bazkaria egiten genuen. Santa Eske jana esaten genion. Nik ez dut behin ere bertsolari bezala kobratu. Ni lagunartean ibiltzeagatik joan izan naiz eta noiz edo noiz bazkaria egin ondoren zerbait sobratu bada koplariari eta soinujoleari eman izan zaio, baina gutxitan.

Azken aldian gainera diru biltzeko antolatzen dirá ikastolarako eta abar, eta hor gelditzen dirá diru kontuak.

Aurten ere Ozpaz Vitorianori omenaldia egin behar zaiola eta hiru koadrila irtengo gara. Gogo handiegirik ez det orain izaten, baina orain arte irten izan gara eta aurten ere irten beharko dugu.»

BERTSOLARI 41

JESÚS A L B E R D I «EGILEOR» (ELOSUA)

rcrena™ KOPLARIAK

Artolazabal Etxeberriko Pedro ibili izan zen hemen eta ona zen gainera. Lehenengo nik ezagutu nuen koplaria hura zen.

Bertsotan ongi moldatzen zen. Nik ez dut hemen beste bertsolaririk ezagutu.

Elosun ez naiz ni askorik ibili. Hemen ez da ohitura handirik. Oso gazterik hasi nintzen, hori bai, 13-14 urterako eta hasiera hemen egin nuen, baina laster hasi nintzen kanpora. Hemen ibiltzen zirenak gehiago ziren ikasitako koplak kantatuz ibiltzen ziren taldeak. Ñire lehen laguna, Tapia Eleuterio soinujolea soldadu zegoela eta hemen Azpiazuko bere lagunarekin batera, Azkoitia, Aizpurutxo, Zumarraga alderaino joanda ibili ginen. Hori baino lehen Arritemendin ibili izango nintzen, Martitte bailaran. Hortxe 20 urte jira horretan. Elosuko gazteekin ibili naizenetan ere hemendik kanpora ibili izan naiz beti. Loidi Saletxeren doinua ere Martitteko tabernan entzun nion berari, gu haien atzetik joanda. Han entzun eta hantxe ikasi ere. Gainera bizi-bizia eta ederra da doinua, kantaria ere halaxe zen eta.

aaasaai Ni beti ñola edo hala baina neure bertsoekin ibili izan naiz, ez naiz inoiz ikasitakoekin ibili. Nik ikasi Arritemendin ikasi nuen.

Muño anaiak eta Korta bietakoak, eta oso ondo preparatutako taldea zen hori. Danborrarekin Korta, soinuarekin Maaltzeta Etxetxo... Halako musika hotsik ez dut nik en-

42 BERTSOLARI

Elosuko gazteekin ibili naizenetan ere hemendik kanpora ibili izan naiz beti. Loidi Saletxeren doinua ere Martitteko tabernan entzun nion berari, gu haien atzetik joanda.

tzun ate ondoan harrezkero. Onak bai baina haiek soinu, dultzaina eta danbor, Santa Eskeko doinu hau oso ederki erabiltzen zulen. Bertsolari beti bakarrik ibili izan naiz.

Lagunarekin ibiltzea lasaiago izan behar du, baina nik ez dut probatu.

Santuarekin hasi eta gero etxekoandrea, nagusia, morroia bazegoen... eta h贸rrela.

Dabilen lekuko norbait baldin badago ondo hango berri eskatuz, baina bestela alitzira BERTSOLARI 43

V

m ^

I

).

k

i

JI

jardun behar. Batzuetan kantu saioa eginda gero norbait hilda dagoela igual esango dute eta ñola edo hola zerbait konpondu eta hala.

Eguna luzea izaten zen. Matximentako koadrilarekin ibili izan naiz ni asko eta koadrila oso ona da baina lan luzea. Goizeko 9ak inguruan hasi eta goizeko ordubata ez zen nahi baino lehen etortzen. Gaztetan errazago pasatzen zen. Ibili gehiago orduan, baina kantatu gutxiago. Gaur egun ibili errazago, baina kantatu gehiago egin behar da. Orduan oinez eta mugak saltoan pasatuz ibiltzen ginen. Aizpurutxo bailara horretan neska laguntzen ere ibiliak ginen eta paraje horien berri bagenuen.

Santa Eske ondorengo afaria ere beti egin izan du Matximentako taldeak. Afalondoan ere kopla saio bat beti egin behar izaten genuen, Lajarekin ez zegoen hortik libratzerik.

tzetak ezkondu zenean utzi egin zuen eta gero Zendoiarekin ibili nintzen. Eta nik utzita gero ere Attolarekin ibili izan ziren.

Egunez ibiltzeko presarik ez zuten, baina gau osoan ibili behar. Gabon eguna etxetik kanpo askotan pasatua naiz. Goizeko óetan meza ematen zen Bidanian eta hará joaten ginen denok. Ordua iristen zenean utzi dena eta denok goizeko mezatara zintzo asko.

Gehienetan afalondoan irtenda. Bertsoak ere Jaiotzaren inguruan hasi eta gero etxekoen errepasoa, Santa Eskean bezalatsu. [dMII:«iM

danza Bergaran joan zen urtean izan nintzen lehen aldiz eta tabernetan ibilera errazagoa da.

Eskea ere desberdin, limosnaren zain egon beharrik ere ez. Aurrez hitzartua nonbait.

Niretzako moduko lana huraxe da, ordu pare batean tabernaz taberna. •

Gure ibileran nik suerte handia izan dut ibili naizen lekuetan. Inon ez dut bekosko ilunik ikusi. Kantatutako leku guztietan oso argi eta beti zer edo zer emateko gertu.

Izarraizpe honetan eta Loiola bailaran, Landetan... oso jende ona. Hortik Urrestillatik gora hasitakoan atea azkarrago irekitzeko ohitura dago. Ate ondoan azkar xamar ematen dute limosna. Loiola bailara horretan ate ondoan gogotik kantatu beharra izaten zen ordea. Hor oso bertso zaleak dirá.

laaaiiíai

aaaazEBí

Loidisaletxe asko ibiltzen zen Santa Eskean, baina baita Gabonetan ere. Ni neu ere Bidaniako taldearekin 13-14 urtetan ibili nintzen Maltzeta Etxetxo soinuarekin zela.

Loidisaletxe Asteasuko taldearekin eta Tolosa alde horretan juntatu eta erretiratu ezinez ibilitakoak gara behin baino gehiagotan. Doinua Santa Eskekoa bera zen. MalBERTSOLARI 45

XABIER

Z

(GOIERRIALDEA) GOIERRIKO

Gure bailara honetan eskerik ezagunena Gabon bezperakoa da. Santa Eskea hemen ez zen ezagutu ere egiten. Nik hori nahiko berandu ezagutu nuen. 16 urte edo nituen garaian Beasainen hasi ziren koroak eta ibiltzen. Gu ere, Gabonetan ibiltzen ginen antzera, ibiltzen hasi behar genuela eta hasi ginen. Hasiera zelebrea izan genuen. Beasainen koplak kantatzen genituen baina «San Martin koplak». Gainera protesta moduan eginak edo dirá. San Martin Bergarakoa zela, Beasaingoa zela, gai horren inguruan eginak dira. Bergarakoek kopla horiekin nahiko zipoztuta bukatzen zuten. Badaukat horrekin grabazio bat egiteko gogoa. Doinua oso polita da eta koplak ere nahiko ederrak dira, San Martinen bizitza kontatuz. Merezi luke grabazio hori egitea doinua ez galtzeagatik bakarrik ere. Kopla horien egilea ez dakit zein izango den. 20 bat kopla edo badira.

GABON-ESKEA fcMIzMHM

Gabon eskekoak kopla zaharrak dira eta jendeak horietxek kantatzea nahi izaten du gainera, gu askotan asper-asper eginda egon arren. Hasi ginen berriak kantatzen, baina jendeak ez zuen nahi. Zaharrak eskatzen zituzten «horiek ez dira Gabonetako koplak» esaten ziguten. Gaur egun gu ere ez gara askorik ibiltzen eta besterik ez dabil. Ibilera aldrebes xamarra zen. Gauez ibili behar zen. Garai batean ibili ohi ginen, baina gaurko gazteek ez dute nahi. Giro polita da leku guztietara ordu onetan iritsiz gero, baina etxe askotan goizaldera igual iristen zara eta ez dute nahi izaten. Usadio hori

46 BERTSOLARI

bukatzera doala esango nuke. Jendeak kantua estimatzen du, baina afalduta ederki dagoen garaian eta hori guztietan ezin da egin.

HERRIETAKO

San Joanetan oraindik ere gogor segitzen dute Igeldon. Ni hamar urte inguruan ibili naiz eta orain, bertsolari gazteak ere asko daudela eta, utzita nago. Iluntzeko hama-

rretan irten eta goizeko hamarrak aldera arte ibiltzen dira. Etxez etxe kantuan eta eskean. Inor etxean ez badago ere berdin kantatzen da. Berdin omen zaio, gero dirua ematen omen dute eta. Ez da atsegina inor ez eta jo eta ke kantuan. San Joanetako kopla kantaerak badu beste ikutu bat, baina doinu bera da eta neurria ere bai.

Urtezaharretan Frantzilla aldean ere koplak kantatzen dira. Hor kopla berriak dira BERTSOLARI 47

rte baten latí tokitan ibilita nago. rabón Eskean herrian, Santa Zskean Azkoitia aldean, San Joan esperan Igeldon eta l rte L arretan Frantsilla aldean.

\

eta han ere dirua biltzen da.

San Joanetakoan egunean bertan egiten dute bazkaria. Gaupasa egin, lokuluska bat egin eta gero bazkaria. Ez da niretzat batere gustagarria izaten hori. n€iia»i:«

EEHHga Eta hórrela ikasitako horiekin hasi eta bertsotan ere hasi nintzenean hará eta hona ibiltzen hasi nintzen. Ez da bertsolari asko egongo ni baino eskean gehiago ibilitakorik. Eskale ona nonbait. Urte baten lau tokitan ibilita nago. Gabon Eskean herrian, Santa Eskean Azkoitia aldean, hango taldearekin, San Joan bezperan Igeldon eta Urte Zaharretan Frantzilla aldean, Oiartzun-Errenteria-Astigarragako mugan, Perurena inguru horretan.

Ni ibili izan naizen lekuak, esandako horiek dirá eta Asteasu aldea ere bai beste urte mordo baten izan naizena. Goierrin Zegama da gordetzen den lekua. Nik egin ditut urte sail bat egunez Deban ibili eta gauez Zegaman ibiliaz. Hori ere gogorra egiten da. Zegaman koroa eta bertsolaria txandatuz ibiltzen dirá. Hemengo herrietan kalean ibiltzen dirá taldeak baina baserrietan ez.

Hasiera lehen ere Azkoitian eman nion 18 urte nituela eta aurten ere hará joan beharko du-

gu. Gogoan daukat Azkoitian egin genuen lehen ibilera. Goenatxo gaztea taldean genuen. Hura izaten genuen zierrakargas.

Etxe batera ilunduta iritsi ginen. Hasi ginen koplatzen eta soinujolea eta ni bakarrik gelditu ginen ate ondoan. Denek aire alde egin ziguten. Zukuxu ere han zuten taldean. Nagusia irten eta hala esan zigun: «biok bakarrik al zabiltzate? Bazekiat nik noa joango zien hoiek». Joan eta bai aurkitu ere, etxe azpiko bordan denak harri jasotzen.

Gero bidexidor batean alper harri bat zegoen eta Goenatxo atzetik zetorrela eta hor jarri zioten bidean trabeska alper hori. Taldekoen eztabaidak: «behera botako dik. -Bai zea hor egongo dek hori gainean eserita gu bueltan etorri arte». Ez behera bota eta ez zuzendu, pendizaren gaineko aldera botata zeukan gu etortzerako. Ibilera ederrak bai, baina baita luzeak ere. Ondorengo afaria ere famatua zen orduan eta aurten ere egin beharko da.

msssam Koplatan urte askotan baserriz baserri aspertu egiten da. Gauza berdintsuak kantatzen dirá urtero eta leku berean. Orain baserrietara ez gara ia joan ere egiten. Baserrietan batzuetan gertatu izan zaigu kopla saioa egin eta gero beste norbait ez dakit nondik etorri déla eta, «honek ez du aditu eta berriro kanta itzazu» igual esaten dizute eta aspergarri gertatzen da bai. Eta beste etxeetan bezala geurean entzundako bertso asko buruan jaso ere bai eta gero erxean informea eman. Nik neure kasuan bertsolari hasiera garaian izugarri landu nuen Santa Eskeko bertsolaritza. Eta pentsatzen dut Agirre eta Lizasoren kasua ere antzera ¡zango zela.

UIIrMUff Nik oso txikitatik nuen garbi bertsolari izan behar nuela. 4 urte nituela edo aitonak erakutsitako bertso bat kantatu nuen. Hemen

inguruan karobi-erretzeko zeremoni bat egin ohi zen eta kandela bedeinkatuarekin zaharrenak edo gazteenak piztu ohi zuen karobia. Urte hartan Arizmendi eta Gaartzainekoak (inguruko bi baserri) erre zuten gure karobian. Karobi hori pizteko orduan ni nintzen gazteena eta gogoan dut, Gaartzaineko Pedroren mantalean, aitonak erakutsitako erbiaren bertsoa kantarazi zidaten eta nik eman nion su karobiari. Harrezkero haientzako Aintzibarreneko bertsolaria nintzen ni. Neuk ere oso garbi neukan bertsolari izan behar nuela. Ñire lagunak hasi ziren Santa Eskean zazpi-zortzi urterako paperetik ikasitako koplak kantatuz. Ni ere gonbidatzen ninduten, baína ni kanpoan gelditzen nintzen. Nik garbi neukan, egunen baten Santa Eskean irteten banintzen neure bertsoekin irtengo nintzela, koplari eta bat-bateko bertsoekin. Ez nuen ikasitako bertsoekin irten nahi. Banuen neure harrokeria puntúa. Baina lagunei ez nien esaten zergatik ez nintzen joaten. Neuk ez nuen onartzen neuretzat ikasitako bertsoekin koplari irtetea. Irtetekotan neureekin, onak edo txarrak baina orduan eginak beharko zuten niretzat. Ñire orduko idoloak neuzkan gogoan, Loidisaletxe, Txapel eta abar, Artañola Kojue eta Koostite Josemai...

(Joxan Agirreren aita). Gizon horiek niretzat garai hartan oso pertsona bereziak ziren, zerutik bidalitakoak balira bezala edo. Aurpegian bertan ere pertsona normaletik kanpoko zerbait ikusten nien nik. Hainbesterainokoxe miresmena nien izan ere! Halakoxe idoloak ziren eta nik ere haien antzera nahi nuen.

Hemen inguruan, gure taldean, Arizmendiko Xabin zen koplari ibiltzen zena. Azkoitiko ibilera berria dugu, tabernaz taberna ibiltzen gara. Hasi goizean eta gauera arte, 80 bat taberna edo pasatzen ditugu.

Tabernetan, aurrean dagoenari kantatuz, errazago da.»

BERTSOLARI 4»

Argazkiak Karlos Corbella

Testua Pako Aristi

I

I

MEMORIAREN ZOKOAN GALDURIK ZEUDEN KOPLAK BERPIZTU DITUZTE 128 kopla eta doinu bat berreskuratu ditu Mรกximo Aierbek

Á

•K sw }&r

&Í

•>.*V/f*

Jh&»..

erri berezia da Ataun; egituraz luzea eta itxuraz beste garai batekoa bezala. Beasaindik Lazkao aldera hartuta, bizitza modernoaren adierazgarri diren lantegi, autobide, trenbide, Ertzaintza komisaria eta abarrak atzean utzita, 14 kilómetro luze betetzen dituen Ataun aurki dezakegu, eliza duten hiru auzo nagusitan banatua: San Martin, San Gregorio eta Aia. Baserriak kontaezinak dirá; hori bai, baserritik bizi direnak esku batekin konta daitezkeela diote Ataunen. Harán osoa ordeka-ordeka da, baina ezker-eskuin mendi pikeak tente dirá, basoz, baserriz eta leku murkaitzez beteak: paraje ezinhobea bertako semea den Joxe Arratibelen ipuinak imajinatzeko, haien antzinako misterioaren usaina gordetzeko.

Ataunek gordetzen zuen kultur ondarearen aberastasuna ikusteko urtean zehar gazteak

\erbek bi urte eta erdi eman zituen iparraldean ezkutaturik, eta gero bost i erdi kartzelan, Iruñea, Burgos. Soria eta Alcalan, eta espetxeko egonaldi rretan piztu zitzaion Santa Agedako ohitura berreskuratzeko grina. kantuan ateratzen ziren aldiak ikusi beste rik ez: bost fetxa zituzten horretarako, Santa Agedatan, Otsaileko Ostegun gizenean edo«jueves lardero», San Nikolasetan, Gabonetan eta Urte Zaharretan. San Nikolasetan hiru kanta kantatzen zituzten, mutilek aurrena, neskek gero eta umeek azkenik.

Gabonetan beste hiru,«artzai buru txuri bi»,«Goazen goazen» eta «Deo gradas»; eta Urte zaharretan«Berri onakin gera» deiturikoa.

Baina gaur egun gaude; hobeto esanda, joan den otsailaren 4an, Santa Ageda bezperan, Ataunen gertaera garrantzitsu baten atarían. Hasteko, Máximo Aierberen etxera joan gara, kafea hartzera eta usadio zahar bat berreskuratzeko lanean aritu den gizona ezagutzera.

Ataunen, beste herri gehienetan bezala, egin izan da Santa Eskea, baina azken hoBERTSOLARI 53

54 BERTSOLARI SANTA AGEDA

gei urteotan galdua egon da. Jarduera ekonomikoan fabrikek ekarri duten aldaketa dela, edo belaunaldien arteko eten sakona, galtzera etorria zen ohitura xarmanta. Aierbek bi urte eta erdi eman zituen iparraldean ezkucaturik, eta gero bost eta erdi kartzelan, Iruñea, Burgos, Soria eta Alcalan, eta espetxeko egonaldi horretan piztu zitzaion Santa Agedako ohitura berreskuratzeko grina, beharra, gogoa. «Duela hamar-hamabi urte HB ingurutik hasi gintuan Santa Eskeko ohitura berreskuratu nahian. Gero, Ataunen beka bat ematen ditek, Ataun aztergai izena dueña, eta hori eman zidatean niri iaz, eta lan horrekin liburu bat egingo diagu. Kopla gehienak idatzita zeudean, ez oso-osorik baina tira, arazoa musika zuan, eta hori izan duk nire erronka».

Doinu berezi bat kantatzen zuten Ataungo Santa Ageda zaharrean, Aierbek gogoan zuena.«Egia esan, sekula ez diat ahaztu, jende zaharra ere gogoratzen zuan.

Bestalde, doinu hau idatzita zagok, erritmo aldetik oso ondo adierazita ez badago ere.

Nik usté bertsolaritzarako ere oso doinu interesgarria dela, eta liburua argitaratzen denean, bidaliko ditiagu ale batzuk bertsozaleen elkartera. Doinuak bi puntu zeuzkaak, baina azken aldera aurrenekoa bakarrik kantatzen zuan, bigarrena galduta zagoan, eta hori berreskuratu egin diagu».

Kopla guztiak jasoak zeuden. Juan Arin apaizak jaso eta idatzi zituen, eta ondoren agertu diren kopiaketa guztiak hortik bideratutakoak dirá. Juan Arinen lana«Jaunaren deia» deituriko liburutxoan agertu zen, ar-

erezi oai Rantatzen zuien Ataungo Santa Ageda zaharrean, .. gogoan zuena.«Egia esan, sekula ez diat ahaztu. Doinu hau rita zagok, erritmo aldetik oso ondo adierazita ez badago ere. datza erlijioa izanik herrietako ohiturei ere garrantzia ematen zion argitalpen batean.

Liburu hori Isidro Baztarrika fraileak zeukan etxean. Gaur hilik dauden elizgizon ataundar hauei zor zaie, beraz, tradizio eder

BERTSOLARI SS

eta aberats honen iraupena neurri handi batean. Material hori oinarritzat hartuz, Aierbek osatu egin du, baserriz baserri zaharrekin hitz eginez, batzuetan koplak osatzeko, edo oker zeudenak zuzentzeko, eta bestetan doinuaren nondik norakoa zehazteko, memoria gauza ahula baita. Izan ditu Aierbek eztabaidak doinuarekin, badela, ez dela, aldaera hori Gabonetakoa déla, ez Santa Eskekoa. Horregatik, udako atera nahi lukeen liburuaren sarrera hitzak ia-ia«mamuak uxatzen» titulatu zuen, baina ez du hórrela jarriko.

Usté da Ataungo kopla hauek Erdi Aro-

koak direla.«Nire ustez —dio Aierbek— hauek sortuko zituan Nafarroa aldean, handik zabalduko zituan herrietara, eta leku bakoitzean bere koplak nahasten joan dituk, kopla berriak sortzen. Amaia Zubiriak deskribapen ona egin zian kopla hauena, esaten zian ez direla ohiko koplak, kopla erromantikoak baizik. Halako hierarkia bat jarraitzen dik kantatzeko orduan. Lehenengo hasierako koplak zeudek, gero nagusiari kantatzen zaiok, gero etxekoandreari, gero nagusi gazteari, gero etxeko andre gazteari, gero alargunari, gero gazte jendeari, morroia badago morroiari hurrena, apaizari... zaha-

m ísfi;

*i

56 BERTSOLARI

rrenetik gazteenera kantatzen ditek, eta gainera errespetuz, ez zagok kopia pikanterik, berdekeriarikÂť.

Honela diote hasierako batzuek:

Piparrekin espezi Baionan degu erosi Nagusiari eskatzen diogu Koplaetako lizentzi.

Astigarraga, Errentetia, Irugarrena Oiartzun Dios te salbe, nere lagunak Altu ta berdin erantzun.

Ataungo Santa Eskeak baditu bere antzinakotasunaren iturri dokumentalak ere.

Juan Arin apaizak jaso zituen datuak darabiltza batez ere Aierbek, 1894. urteko hau, esate baterako. Honela dio idazkiak: ÂŤSeis mozos de Arinberria durante dos noches que anduvieron de casa en casa cantando coplas de Santa Ageda, recogieron seis cestas grandes de pan, 18 docenas de huevos,

Uxo txuriak zabaltzen ditu Goizean goizetik egoak Etxe santu otiek bedeinkatuak Ateak eta leioak.

BERTSOLARI 57

abundante tocino y chorizo, y 40 pesetas en metálico. En algunas casas les dieron un pan de kilo y una docena de huevos». Ez ziren, ordea, garai guztiak hain emankorrak izan.

1702. urtekoa da aipu han: «La villa prohibe salgan por Santa Ageda y al tiempo de bodas ninguna persona a pedir limosna ni a cantar. Pena de 1.000 mrs por cada vez, y pena de 25 dias de cárcel».

Hasierako koplen ondoren datozenak ikusten ari gara une honetan. Etxeko nagusiari: Etxe ontako nagusi ja una 7,aldiz da eleizaratzen Zaldiz da eleizaratzen eta Zilarrez oferendatzen.

Andik etxera datorrenean Urre silian da esertzen Txokolatea artu arrean A ndikan ez dajeikitzen Ateko txirrina jo dute eta Amaia Zubiria agertzen da, «Hou pitxu hou» dískoan ageri duen kastor iletsurik gabe, baina beti bezain hortzargi eta irribarretsu. Zubiriak Ataungo taldearekin duen harremanak kasualitate hutsean dauka oinarria. Amaia: «Neguko jaiei buruzko diskoa prestatzen ari nintzen. Ikastolen federazioak egina dauka Santa Agedari buruzko sekulako ikerketa, eta liburu hartatik atera genuen Ataungoa ere. Ari ginen diskoa egiten, eta niri ez zitzaidan iruditzen ondo egiten ari ginenik Ataungo Santa Eskea, eta pentsatu nuen hartu eta Atauna bertara joatea. Etorri naiz hona, sartu Troskaeta tabernan, galdezka hasi nintzen eta esan zidaten orduantxe etorriko zela horretan ibiltzen dena, eta Máximo aurkitu nuen kasualitatez. Orduan diskoan Maximok kantatzen du lehenengo kopla, jator-jator, eta gero guk bertsio arina-

58 BERTSOLARI [

S*NT> At¡ED«

go bat egiten dugu, umeak kantari direla».

Gaur Zubiria Ataungo taldearekin kantatzera etorri da.

Ohituraz bi egunetan kantatu ohi da, bezperan eta Santa Ageda egunean. Koplak aipatzen ari garela, badu Zubiriak izugarri gustatzen zaion bat: Uretan eder al zera, Joxepa eder nun zera, Nun zera bada nun zera, Emen agiri etzera Zatoz onera ate aldera Gurí ¡luna kentzera.

«Pentsa zer nolako edertasuna behar zuen —dio Zubiriak— emakume hark, ¡luna ere argitu egiten zuen eta. la istorio oso bat dago koplatxo horretan, nun zera, galdetzen dio, ez du ikusten, ez du aspaldian ikusi, eta gero uretan eder al zera esaten duenean, nik imajinatzen dut garbiketari buruz ari déla, lehen ez ziren hainbeste dutxatuko eta». Eta bere iritzia Ataungo Santa Agedari buruz hau da: «Oso hedonista iruditzen zait, beste herrietan Santaren bizitza zatiak aipatzen dira, bularrak moztu, Tiziano bere soldaduekin etorri eta ez dakit zer..., Ataungoa oso ironikoa da... nik, egia esan, ez nuen usté hainbeste Santa Ageda ezberdin zegoenik Euskal Herrian, Inauteriak bai, baina Santa Agedak, nik ez nuen Ataungo hau ezagutzen, eta ezta Bizkai aldekoak ere».

San Gregorion gaude orain. Eliza dotorean ilunabarreko zazpiak hamar gutxi dira.

Taldea bildu da eta eztarriak berotzen ari dira, kopla batzuk kantatuz, Amaia Zubiria albo-etxe batera aldatzera joan den bitartean. Dozena bat lagun dira, bi trikitilari, poltsa beltzarekin doan gazte bat, eta solista Joxe Bikuña. Patilla eta biboteak beltzez margoturik etorri da, ez dakigula ohitura zaharra den ala bere bat-bateko asmakizuna,

ez baitigu serio erantzun, edo agian bai. Zera esan du:«Santa Agedara ondo ez zeudenak eramaten zituzten, orain gu kanpoan

Baratean eder txermena, Ondotik gora lerdea a, Etxeko andrea kopla dezagun

sperimentu bat da. Urteak dira kopla hauek doinu horrekin Ataunen ork kantatu ez dituela. Garaiak ere asko aldatu dira. Jendeak ba ote du mek jasotzeko gozotasunik? gabiltza eta hementxe gaude». Taldeko bizar txuridun batek urritz makila darama; azaroko ilberrian botea déla esaten ari da, hori omen da urritza mozteko garaia.

Hotzak ez du barkatzen; begiak aterako lituzke piska bat gehixeago zabalduz gero.

Soinujoleak eskularruekin doaz, punttak gero teklak hobeto zapaltzeko moztu ondoren.

Esperimentu bat da. Urteak dira kopla hauek doinu horrekin Ataunen inork kantatu ez dituela. Garaiak ere asko aldatu dira.

Jendeak ba ote du horiek jasotzeko gozotasunik? Zaharrek gogoan ote dituzte? 40 kopla inguruko aukeraketa bat egin dute, eta hor ari da kantari Joxe Bikuña, bigarren zatian besteek laguntzen diotelarik. Bidertzeko baserri baten aurrean gaude. Amaia Zubiria momentuz isilik, doinua bereganatzen.

Gero hasiko da bera. Ergone auzoan gaude.

Freskorik zaude•freskorik Ez aldezu ezkon asmorik Goierri ontan ez det barrunda Olako maiorazkorík Gerrian ederezpata Etzaitezela espanta Jaun zerukoak gorderik dauka Zuretzat neskatx galanía Amona leihoan dago. Etxeko gizona atera dator, dirua eman eta barrura doa azkar. Haize hotza dagoelako? Ala ohitura zaharrak ez du harén barrurik berotu?

Beste baserri batera goaz hurrena. Apala ETAko kide historikoaren sorlekua omen da. Bost balkoi eta hiru leihoko baserri galanta.

Nagusiaren hurrena Urdaiazpikoa ona da baina Solomoa da gozoa Puskank kentzen aritu gabe Ekarri zazu osoa Hemen ere amona leihotik begira dago, eta gizonezkoa atera hurbildu da, gorro amerikano bat jantzita. Tarteka kopla batzuk ahopeka kantatzen ditu gizon honek, badakizki nonbait. Amaieran Aierbek galdetzen dio ea zer moduz kantatu duten, eta berak: pasable. Baina bere aurpegiko begi bixietan sumatzen zaio gustura entzun dituela eta errekonozitu duela bere baitan gorderik, lo zegoen zerbait, garai bateko bizitzaren oihartzuna jasotzen duen aire bat, hitz samurrak daramatzana bere baitan. Hala dio Joxe Bikuñak despedidako kopletan: Salamancan naiz izandu Bidean estudiatu Estudiante gazteak gera Ez degu ondo koplatu.

Etxe ondoa latatu Palaziotzat pin tatú Deskortesirik egin badegu Jende nobleak barkatu.

Baina hori gezurra da; ondo kantatu du, ondo kantatu dute denek, eta ez diote deskortesiarik inori egin. Gaurtik aurrera, Ataunek badu, berriro, bere Santa Eske propioa, Euskal Herrian den aberatsenetakoa, zaharrenetakoa, ederrenetakoa.»

BERTSOLARI 59

gedarentzat

«*»««* hartu dutl h

°r>" °rdu°k„ ^ >*« Parean egZZT" e lehene„g0 ' * " *" "

^«««AZZTU'T"* <"" íemoaio A °ko beste herrL?7a"La

Ger

et

"

0

'

^ " -

baila a

- Zornotza dutr A

?"gS*«heiZtkh,

°

ma

ra

é X T r

* *

Rehusa "dale"«"»**«

r

*"-«• Algorfa

gOÍ ea

",

"rre.

a b Í a

Bia

'

°">-

u

Testua Karmelo Uriarte eta I単igo Olabarri Argazkiak Karlos Corbella

62 BERTSOLARI

E * -

otan Ufi Ulgttn

una,

HÍI.-II t-%JUA*

Ipiñazarrek dituen 7 urteetatik eta Víctor Sierrasesumagaren, sortzaileetako baten, 67 urteetara bitarteko adin eremita betetzen daten pertsonez osatzen da korua.

l'¿ da ohikoa Santa Eskean ari direnek hain ibilbide luzea osatzea Santa Ageda bezpeIraz, Arratiako korua bera ere ez baita arrunta. Urtean behin ateratzen da korua kalera, Santa Ageda bezperaz, hain zuzen ere. Orotara adin guztietako 65 lagun dirá, hasi Ander Ipiñazarrek dituen 7 urteetatik eta Victor Sierrasesumagaren, sortzaileetako baten, 67 urteetara bitarteko adin eremua betetzen duten pertsonez osatzen da korua.

Azkenenego urteetan aita Juan José da taldearen ahotsak zuzentzen saiatzen dena.

Koruaren berezitasunak behartuta Kataniako martiriaren gaineko koplak baino ez dituzte abesten urtean behingo jardun horretan.

Hiru dirá esku artean darabiltzaten partiturak aita Juan Josek berak dioenez.

"Bata aita José Domingo karmeldarrak beren beregi Arratiako koruarent/.at egindako armonizazioa da; Sabin Salaberrik konposatutakoa bigarrena; eta hirugarrena Pascual Barturen pasionistaren eskutik jaso

genuena".

Txistua, danbolina eta hauspotxikia izaten dituzte ahotsak laguntzeko musika tresna. Aurrendari aritzen dirá Patxo Iturrate eta. Hauek koplak abestu eta gero koruko gainerantzekoek errepikatu egiten dute aurrendariek abestutakoa.

Txapela, makila, abarkak, gerrikoa, burrusa, mototsak, artilezko galtzerdiak, txistuak, danbolina... aldean dituztela abesteko aukeratzen dituzten Bilboko txokoei beste

BERTSOLARI 63

64 BERTSOLARI

garai bateko postal itxura erantsen diete Arratiako koruko kideek. Ez da aparteko dohainik behar koruko kantari izateko aita Juan Joseren irudiko: «Arrada ingurukoa izatea eta txukun abestea».

Berezitasun horien guztien artean beste bat biltzen duten diru kopurua da: iaz 800.000 pezeta batu zituzten kopla kantari, aurten ere beste hainbeste. Diru hori bailarako gutxitu psikikoen egoera ahal den neurrian hobetu eta errazteko erabiltzen da. Santa Ageda bezpera egunari begira hilabete pare bat lehenago hasten dituzte entseguak.

Bitxia izan arren, ez da berria Arratiako korua. Víctor Sierrasesumaga da Arratiako koruaren sorreran parte hartu zuenetako bat. Egun ere urteroko hitzordura hutsik egin gabe azaltzen denetakoa da. "Otxote bat geneukan Areatzan Satur Esparta pilotariak zuzentzen zuena. Elizako koruan ere abesten genuen, eta halako baten otu zitzaigun «Santa Ageda bezperan ere abestu dezagun!».

Areatzako bertako kale eta baserrietatik hasi ziren. Gero musika banda sortu zen Areatzan eta haiekin ere abestu zuten.

«Emaitza zoragarria gertatzen zen. Hórrela aritu ginen pare bat urtez, eta halako batean Juanpe Bernaola agertu zen eta eurekin, Arteakoekin, batzeko gonbita egin zigun.

Arazorik ez genuenez baietz erantzun genuen».

Juanpe Bernaola ipurterrea zen, omen.

«Handik, hortik eta hemendik hari batzuei tira egin, Labe Garaietakoekin lehenik eta Venenencio futbolariarekin gero hitz egin eta Barakaldora joan ginen abestera. Emanaldiaren truke afaria emango zigutela hitz emanda. Han ere abestu genuen. Bueltan autobusa lupetz artean ez aurrera ez atzera geratu zela gogoratzen dut. Kosta zitzaigun handik bueltatzea».

Eta halaxe hasi zirela oroitzen da Victor Sierrasesumaga, Arratiako ahotsik beteranoena. "Badira 50 urte inguru. Tira, berdin izan daitezke, 48 zein 49. Kantuan jarraitu

genuen. Bilbon abesteko baimena eskatzen genion gobernadoreari, orduan beharrezkoa zen hori. Gero bildutako dirua Santa Marina Bilboko eritetxearentzat biltzen genuen.

Anesva-dentzat ere bildu izan dugu... Guk hasiera batean abestearren abesten genuen, eskaintzen ziguten dirua bildu eta kito.

Baina gero jendea bildutako dirua eskatzen hasi zitzaigun".

Arratiako koruaren izaerak aldaketa jasan zuen aita Juan José Erromatik itzuli zenean. Han ikasketak egin eta gero Areatzara bueltatu zen. "Bagenekien musikari ona zela eta Juanpe Bernaolak korua armonizatu behar zela eta harekin hitz egin behar genuela pentsatu zuen: neskak-eta ere taldean sartzeko eta".

Armonizazio hori Larrean zegoen aita José Domingok egin zuen. «Oso armonizazio polita prestatu zigun, eta horri eskerrak sartu ziren andrak koruan. Hala ere, armonizazio horren amaiera ez zitzaion askorik gustatu aita José Domingori eta abestu behar genuen bakoitzean etortzen zen guregana eta zera esaten zigun: 'Santa Ageda honentzat amaiera eder bat egin behar dizuet'. Eta halaxe egin zuen. Aurten beste armonizazio berri bat egin digu hauspotxikiarekin jo ahal izateko. Hori ere zoragarri geratu da. Ez du ematen Santa Agedaren abesti bat denik».

Aita Pascual Barturen

Zorion etxe hontako denoi oles egitera gatoz Aterik ate ohitura zaharra aurten berritzeko asmoz Ez gaude oso aberats diruz ezta ere oinetakoz baina eztarriz sano gabiltza ta kanta nahi dugu gogoz Santa Ageda bezpera dogu Euskal Herriko eguna Etxe guztiak kantuz pozteko aukeratua doguna

BERTSOLARi 65

Armonizazio hori Larrean zegoen aita JosĂŠ Domingok egin zuen. ÂŤOso armonizazio polita prestatu zigun, eta horri eskerrak sartu ziren andrak koruan

Santa maitea gaur hartu dogu gure bideko laguna HarĂŠn laguntzaz bete gentzake egun hontako jarduna Salaberri

Zorion etxe hontako denoi oles egitera gatoz Aterik ate ohitura zahorra aurten berritzeko asmoz Ez gaude oso aberats diruz ezta ere oinetakoz baina eztarriz sano gabiltza ta kanta nahi dugu gogoz Aintzaldu daigun Agate Deuna biher da ta Deun Agate etxe honetan zorion hutsa be tiko euko al dabe?

Deun Agatena batzera gatoz aurten be igazko berberak Igaz lez hartu gagizuz eta zabaldu zeure sakelak Alta Domingo

Aintzaldu daigun Agate Deuna biher da ta Deun Agate etxe honetan zorion hutsa be tiko euko al dabeP Zeru goi goian eder Âżzarra errekaldean lizarra etxe hontako nagusi jaunak urregorrizko bizarra.

Etxeko andra andra zabala toki oneko alaba bidean gatoz ondo jakinik esku zabala zarala.

Bezperaren jarraipena Zeanurin

Oles ta olesetxekotxuek jo ten dituguz atiak.

Joten dituguz atiak eta kontsolatzeko guztiak.

BERTSOLARI 67

Zeanunko Ipiñaburu auzoan gora, Muniketa parajeko Santa Ageda baselizan, Santa Ageda bezperari jarraipen bitxia eman ohi zaio urterik urte: igandeko mezan Santa Agedaren bizimodua koplatan abesten du herriko talde batek. Juantxo Larrazabal aurrendari dutela Ernesto Etxebarriaren dultzaina soinuak, José Félix Zuazuaren harmonika eta Jesús Agirrezabalaren panderoa lagun, aritzen dirá kantari Fede Padilla, Zezilio Uribiondo, Iñaki Arana, José Luis Zuluaga, Santi Lejarza eta Sabin Intxaurraga, Justizia eta Lan sailburua.

Aparteko ikusmina sortu ohi du egun horrek Zeanurin eta kopla bereziok entzutera jende andana hurreratu zen igandean, urtero legez. Hamar urte dirá Pedro Atutxa apaiz zenak egindako eskakizunari erantzunez baselizako aldarera igoz abesten daramatzatenak. "Sermoiaren ordez Santa Agedaren bizitza gogoratzen duten koplak abestea eskatu zigun eta gai garen bitartean beteko dugu eskakizun hori". Gaur egun Ander Manterolak eman ohi du meza eta sermoia eta koplak, biak izaten dituzte eliztarrek.

Hainbat kopla dirá taldeak Santa Agedaren irudiaren aurrean abesten dituenak; batzuek harén bizitzaren gorabeherak kontatzen dituzte eta gainerantzekoak etxeko ugazaba, etxekoandre eta seme-alabei zuzendutakoak dirá.

Kopla horien guztien lekuko izan zen igandeko mezan Karmelo Etxenagusia, Bizkaiko Eliz barrutiko gotzain laguntzailea.

68 BERTSOLARI SANTA AGEDA

Batzuek harén bizitzaren gorabeherak kontatzen dituzte eta ga inerantzekoak etxeko ugazaba, etxekoandre eta seme-alabei zuzendutakoak dirá.

Meza amaitu eta gero, txistulariek girotutako barauskarria iritsi zen. Muniketara gerturatutakoek nahi adina muztio, ardo, gaileta... izan zuten bazkarira aldarte onean joateko. Baseliza barman kopla doinuek jarraitu zuten. « Berrogeita hamar zigor hartuta harén bularrak ketidniik kartzelan dago Agate deuna bildurrik izpi bagatik» Juantxo Larrazabal da taldeko beteranoa eta aurrendaria, berak abesten ditu koplak, eta ondoren taldeko gainerantzeko kideek errepikatu egiten dituzte. Hirurogeita hamar urte ditu aldean eta duela berrogeita hamasei hasi zen arratsaldetik goizaldera arte Santa Ageda bezperan abesten.

Orduko hartan José Mari Egiluz, Telesforo Goikuria, Ángel Bernaola, Prudentzio

Santamaría, Felipe Agirrezabala, Frantzisko Gorostiaga "Patxin", José Agirrezabala eta Juantxo Larrazabal bera irten ziren kantari.

Zeanuriko Undurraga, Ipiñaburu eta .Altzua auzoetako baserri guztietan abestu zuten ordukoan, "hasi arratsaldeko seietan eta goizaldeko laurak jo arte".

Estraineko aldi hura xehetasun guztiekin gogoratzen du Juantxo Larrazabalek.

"Lehendabiziko saioa hartan bildutakoarekin Sebas Agirrezabalaren tabernan afaldu genuen, baina jandakoa ordaintzeko beste bildu ez eta hiru txakur txikiko zorra utzi genion".

Gerora hamalau urtez egon ziren Santa Ageda bezperan abestu gabe, baina duela 24 urte usadioa berreskuratzekotan talde berria sortu eta entsaio batzuen ostean herrian zehar abesteari ekin zioten. Juantxo Larrazabal da mutikotako taldetik irauten duen bakarra.»

ITZIARKO NEKAZARI KOOPERATIBA I D A ETA \ ! GUAN /l'Rl.KIN II-SIU.I ZUBJE BASERR] ONDOAN r / . K A / . r GAITUGU. PENTSU, ONGARRI, HAZIAK RJ BERDTN DIGU DE] 1 l' N A I I I / . 1 !A 1 TOKRI ZURE /.Al BET1 <

ritarrek baserritarentzat sorti. ; 'entsuak. ongarriak, tresi

lia. bertan aurki dezakezu behar duzun knikoare-

ITZIAR - DEBA Tfnoa: 943 19 93 00/ 943 19 93 30 Faxa: 943 19 92 70

BERTSOLARI 69

^ 3, 1*3, S U cl «Hogei urterekin hartu nuen apaiz izateko erabakia»

Bertso jarrietan nahiz bat-batean bere adineko eta garaiko onenetakoa izan zen. Eskolarteko Txapelketan sari bat baino gehiago eskuratu zuen. Bertsozale askok begia jarria zioten: bertsolari baten ezpala ikusten zioten arrazoietan, patxadan eta sakontasunean.

Fraile joan ote zen zurrumurruak zabaldu ziren eta mikrofonoaren aurrean ahots gardenez kantatzen zuen mutil plantoso harén aztarnak galdu genituen. Urtarrilean egin zen apaiz eta meza berria eman zuen Aretxabaletan.

Elkarrizketa labur\ Testua Joxean Agirre bat egn genion bere bokazio erliArgazkiak \jiosoaren nondik norakoak ager\ Karlos Corbella zitzan.»>

4

K 7\

72 BERTSOLARI

S

arasuatarren ecxean bi eragile ideologiko nagusi bizi izan di:uzte: kooperatibismoa eta kristautasuna. Bietan maisu handi batek eskolatu zuen sarasuatarren aita: Jose Maria Arizmendiarrietak.

Hogeita hamasei urte geroago semeetako bat, Iñaki, apaiz egin da eta kristautasunaren, jakina, eta kooperatibismoaren balioan sinesten jarraitzen du. «Bai, bai. Etapa batean kezka enpresarialek ezkutatu egin dute ideal kooperatiboa, baina berriro ere berpiztu nahian dabiltza. Arrasateko Unibertsitateak zeregin garrantzizkoa joka dezake horretan», dio Iñakik.

Ez da beharbada kasualitatea Iñakik bizi eta lan egiteko marianisten ordena hartu izana ere, bizitza komunitarioa izugarri baloratzen duen ordena baita.

Joan zen urtarrilean egin zen apaiz Donostiako Marianisten etxean. Laboa gotzainak ordenatu zuen eta biharamunean Aretxabaletan eman zuen meza berria. Berriro Valentziara itzuli da, hango auzo marjinal bateko parrokian lan egitera, baina Euskal Herrira itzultzeko aukera handiak ditu.

Zer eratako kristautasuna bizi izan zenuten haurtzaroan?

Bizi izan genuen kristauta-

BERTSOLARI 73

suna klasikoa zela esan daiteke, baina erabat koherentea. Esan nahi dut ez zegoela adoktrinamendurik gurasoen aldetik, bizitzaren bidez erakusten zutela.

Noiz eta nola jaio zen zugan apaizgintzarako bokazioa?

Txixkitandik bizi izan ditugu etxean kezka sozialak eta gizarte hobe baten aldeko borondatea, baina nire kasuan ez nuen, beste askorenean bezalaxe politikaren bidetik gehiago bideratzen nituen kezka sozial horiek beste inondik baino. Bizitza erlijiosoarekiko kezkak 16 urterekin edo jaiotzen zaizkit eta 20 urte bitartean garatzen joan ziren, edade horretan erabaki radikal bat hartu nuen arte.

Zer eratako erabakia da?

Bizitzako erabaki pertsonal asko bezala, bizitza osoa baldintzatzen duen erabakia izan zen. Hori esan nahi dut radikala esatean. Azken batean bizitzari buruzko apustua da egin nuena.

Erabaki hori hartu aurretik zer harreman izan zenituen ordena erlijiosoekin?

Parrokia inguruko taldeetan nenbilen eta nigan eragina izan zuen esperientzia bat aipatzekotan Taizé-koa kontatu beharko nuke. Paristik hegoaldera dagoen herrixka horretan konfesio desberdinetako monjeak bizi dirá eta gazteen otoitz leku ezaguna ere bada, ber-

74 BERTSOLARI

tan, udan bereziki, Europako gazte talde handiak biltzen baitira. Ni behin baino gehiagotan izan nintzen hor eta familia osoa ere izanda gaude egunak pasatzen. Parrokiako nire kristau ikuspegi estua zabaldu egin zidan, baina ez dut usté harreman hori erabakigarria izan zenik. Benetan erabakigarria marianisten Almengo ikastolan izan nuen harremana izan zen. Ni ikastolan ibili nintzen garaian oraindik bertan bizi ziren lauzpabost marianista. Ikastola izan baino lehen marianisten ikastetxe eta bizilekua zen Almen. Ondoren alde egin zuten, leku horretan ehun urte inguru egin eta gero. Nik marianista horiekin izan nuen harremana funtsezkoa izan zen hartu nuen erabakia hartzeko.

Nik, esate baterako, Leioan fisika ikasten ikasturte bat egin nuen eta urte horretan guztian zehar harremanetan segitu nuen marianista batekin. Erabakia hartu aurreko urtea zen. Nik nire zalantzak galdetzen nizkion eta hark, ahal zuen neurrian, erantzuten zidan.

Zein dirá ordena horren ezaugarriak?

Elkarte bizitza fuertea eta zabaltasuna dirá ordenaren ezaugarririk nabarienak.

Apaizak eta apaiz ez direnak elkarrekin bizi dirá inolako bereizkuntzarik gabe, dutena konpartituz, eta profesionalki ere oso arlo des-

BERTSOLARI 75

berdinetan arirzen dirá, ez bakarrik irakaskuntzan. Denak dirá fraile, baina batzuk apaiz izan gabe.

Iraultza frantsesaren garaian sortu zen Estatu frantsesean eta garaiak zabaltasun marka bat ezarri zion.

Inoiz habitorik erabili ez duen ordena bakanetakoa da. Elkartea sortu baino lehen laiko taldeak ziren, kristautasunean bizitzeko biltzen zirenak, eta hasieratik izan du ordenak profesio aniztasuna.

Hogei urterekin erabakiaren berri eman zenuenean, zer moduz hartu zuten etxekoek?

Lehen unean kosta egin zitzaien berria irenstea, baina hasieratik onartu zuten erabakia. Etxetik urrundu beharrak eman ziela uste dut

min, baina hasieratik izan dut guztien laguntza. Etxetik urrun ibili naizen urteotan ere, beti segitu dut harremanak izaten eta ahal dudan guztietan joaten naiz Aretxabaletara, Eguberrietan, abuztuko Ama Birjinetan eta udako oporretan.

Behin erabakia hartu eta nora joan zinen?

Bi urteko nobiziadoa egitera joan nintzen Zaragozara.

Bizitza erlijiosorako formakuntza berezia ematen dute hor eta ondoren botoak egin nituen, marianista egin nintzen. Hiru urte pasatu nituen Valentziako marianisten etxean, eta irakasle ikasketak bukatu nituen maisu eginez, eta Donostiako marianisten etxera joan nintzen eta sei urte egin ni-

tuen Donostian, klaseak eman eta EUTG-n Euskal Filología eginez. Maisu izateak eta Euskal Filología egiteak Euskal Herrira begira jartzen ñau eta aukera handiak ditut egunen batean hor geratzeko. Horrek ez du esan nahi derrigorrean hala izango denik. Nik neuk etorkizuna oso irekia ikusten dut.

Hori da piska bat urte hauetako ñire ibilbidea.

Donostian nengoela, 27 urterekin egin nuen guk zinhitza deitzen dioguna. Ordu arteko botoak urtero berritzen genituen eta zin-hitza ematean, nolabait esateko, betiko konpromisoa hartu genuen.

Aretxabaletan meza berria eman eta Valentziara itzuli zara. Zer ari zara hor?

Hemengo auzo marjinal bateko parrokian ari gara lanean hiru lagun. Lehen marianisten etxe nagusian egon nintzen. Han hamahiru bat lagun bizi dirá. Ijitoen auzoa izan zen hau lehen. Hiriko guztiak hemen bildu zituzten eta azken urteotan Europako diruarekin bazterrak txukuntzen aritu dirá, baina kanpotik bakarrik aldatu dirá gauzak, funtsean lehengo arazo ber-berekin segitzen baitute.

Euskal Herrira itzultzeko aukera handiak dituzula esan duzu. Zenbat jende dute marianistek Euskal Herrian?

Donostiako etxean 15en 76 BERTSOLARI

bat lagun bizi dirĂĄ eta Gasteizen 20ren bat. Horiez gainera badaude pisuetan bizi direnak. Egiako parrokia, esate baterako, marianistena da.

Bertsotan egiten al duzu inoiz? Etxera oporretan joaten zarenean, esate baterako?

Etxean ez dugu bertsotan egiteko ohiturarik. Kantatu egiten dugu eta asko gainera. Beti izan da gure etxean kantuan egiteko ohitura.Âť

Hemengo auzo marjinal bateko parrokian ari gara lanean hiru lagun.

BERTSOLARI 77

Balear Uharteetako glosa eta glosadoreak gogoeta bat Testua Felip Munar i Munar

Katalunyako Herri Kulturaren irakasle UIBn

I

azko abenduaren 14an Bertsolari Txapelketa Nagusiaren finala ikusteko aukera izan genuen. Hiru egun luze bertsolaritzaren munduan erabat murgilduta ibili ondoren, erabat hunkiturik itzuli ginen etxera. Bertsolarien adinak harritu gintuen, alde batetik, gaztetasunak alegia, Euskal Herriko inprobisatzaileen nortasunak txunditu gintuen; bigarrenik, horiek kantatzeko era melodikoa ederretsi genuen; horko otorduen alaitasuna eta giroa memorian betiko ikzaturik geratu zitzaizkigun ; bertsoen edukiak, herriak bertsolariei dien mirespenak, herri bezala duzuen ilusioak, hizkuntzari diozuen maitasunak, euskal kultu-

BERTSOLARI

rarekiko atxikimendu eta sentimenduak, gauza horiek guzdak ikusi eta ikasi genituen.

Alabaina, egia da guk ere gisako zerbait badugula gurean, Ules Balears-etan, nahiz eta askoz ere eskala txikiagoan izan. Gure tradizioa glosadors-ena da. Une honetan ÂŤDkcionari deglosadorsÂť egiten ari gara eta geu ere harriturik gaude aurkitzen ari garen materialaren oparotasun eta kalitatearekin.

Diferentzia nabariak ditugu Formentera eta Elvissako cantadors-en, Menorcako glosadors edo sonadors-en edo Mallorcako glo-

sadors-en artean. Lehenak ez du inprobisatzen. Aldez aurretik jarritako bere glosak abesten ditu doinu fin eta ikusgarriekin. Edozein gai darabil eta glosa sorta luzeak egiten ditu. Glosadorsek eta sonadors-ek, berriz, inprobisatu egiten du, letra, kantua eta musika harrigarriro uztartuz. Gu, noski, bat-batekotasunaren aldekoak gara. Hori dugu atsegin. Aberatsena beharbada Mallorcako glosadors-ak dira, doinu, molde eta estiloen aldetik, baina oro har inprobisatzaile guztiak gustatzen zaizkigu: horien buruaren azkarrak harritzen gaitu, hizkuntza erabiltzeko duten

moduak eta bizitzarekiko beren jarrerak.

Ez dugu lehenari begira bizi nahi, ez dugu lehengo goseak eta miseriak etengabe gogoratuz ibili nahi: glosadors hauek apaltasunaren eredu dira, baina duintasuna ere erakusten digute. Dituzten alderdi positibo guztiez horniturik nahi ditugu eta gaurko mundura egokituta.

Eta horretan ari gara, Gure glosadors gehienak edadekoak dira. Ez dute katalan hizkuntzaren eragile bezala bete behar zuten zeregina barneratu. Horregatik jarrera aldaketa bat beharrezkoa dugula ustĂŠ dugu.

BERTSOLARI 79

Jarreraz, ikuspegiz eta gaiz ere aldaru behar dugula usté dugu, oso gutxitan agertzen baita hizkuntzari buruzko, nazioari edo kulturari buruzko errebindikaziorik g/osador-en jardunean. Alderantziz, gure glosadoreak halako etsipen atzerakoi batekin mintzo dirá gehienetan, nahiz eta, zorionez, salbuespenak ere baditugun.

Horregatik ari gara Ules Balears-etako Unibertsitatetik (Kataluniako herri kulturari buruzko klaseak ematen baititut), Irakasle eta Baliapideen Zentroetatik (katalan hizkuntzaren irakaskuntzaren buru bainaiz), udaletxeetatik (udaletxe bateko zinegotzi ere bainaiz)

sentipenetatik hurbilago egin beharko genuke.

Zer egiten ari garen bidé berriok zabaltzeko? Glosan buruzko hitzaldiak enlaten ditugu jendeak oraindik beren memorian bizirik dituen glosadoreen lana goraipatuz; lehiaketak antolatzen ditugu herrietan eta udaletxe guztiak animatzen ditugu horrelako saioak antola ditzaten; irakaskuntzan lan egiten duten profesionalent/.at ikastaroak eratzen ditugu beren geletan glosari buruzko teknikak erakuts ditzaten eta trovarles delakoak antolatzen ditugu gizarteak trobadorea artista bezala ikus dezan.

Joan zen azaroan, esate

teak antolatu zuen. Hogeita hiru inprobisatzaile bildu ziren agertokiaren gainean.

Egundo ez ornen zen horre lakorik ikusi. Mallorca osoko jendea bildu zen eta prentsak inoiz ez bezalako lekua eskaini zion gertakariari.

Erakusketaren ondoren herrietan saioak ugaldu egin dirá. Horregatik guk ere glosaren aldeko elkarte bat sortu nahi genuke, zuek hor duzuena eredutzat hartuz.

Glosaren inguruan dagoen materiala bildu eta ordenatu eta ikertu ahal izateko gordetzea izango litzateke elkartearen egitekoetako bat.

Miquel Sbert i Garau ondoan izateko zoria dugu. Mallorcako Llucmajor herriko

Oso gutxitan agertzen da hizkuntzari buruzko, nazioari edo kulturari buruzko errebindikaziorik glosador-en jardunean. Alderantziz, gure glosadoreak halako etsipen atzerakoi batekin mintzo dirá gehienetan. eta herri elkarteetatik (horietako batzuetako kide naizenez) glosaren eta glosadoreen aldeko lanean, beren lanari ikuspegi berriak irekitzen.

Gure ustez, bat-batekotasunari bidé berriak ireki behar zaizkio, gaur ukiezinak diruditen gaiak jorratu behar dituzte gure glosadoreek; glosadore jaio ez baizik egin egiten déla erakutsi behar dugu; eskoletan glosadoreen teknikak zeharkako gai bezala lantzen hasiak beharko genuke; hitz batean esateko, glosa erakargarriago, gaurko kezka eta

80 BERTSOLARI

baterako, Eivissako hiru cantadors, Menorcako hiru glosadors eta Mallorcako sei glosadors bildu genituen Menorcan. Antzokia leporaino bete zen eta sekulako arrakasta izan genuen.

Gure egoera konprenitu ahal izateko islen arteko harreman eskasa nabarmendu behar da. Islen artean harreman gutxi du jendeak eta gainera agintariek ere ez dute gauza handirik egiten harremanok estutzeko.

Urtarrilean Manacor-en egin genuen I Mostra Autonómica de Glosats. El Canonge de Santa Cirga elkar-

glosadoreei buruz egin zuen doktore tesia, glosa ikertzeko oinarri teorikoak jarri eta sailkapenak eginez.

Aurrean dugun bidea luzea da, baina zuek hor bertsolariekin eta bertsolaritzarekin egin duzuen lanak adore eta indar ematen digu.

Konbentziturik nago egunen batean berriro elkartuko garela eta gure glosadoreek edo zuen bertsolariek agertokira igo eta kantatzen duten askatasun berarekin kantatuko dugula, munduko herri libreetako herritarrei dagozkien eskubideak aitortzen zaizkigunean.»

banatzen

Osasuna banatzen dugu.

Etorkizuna banatzen dugu.

Ilusioa banatzen dugu.

Urte osoan ยกrabaziak banatuz.

4f* ; ku t x a

gipuzkoa

donostia

caja g i p u z k o a

san

kutxa Sebastiรกn

*fj^&}£hc¡¡f<?F-

^•^•^•^••^•^BB * ^ B - P |

FORATDES ^

^ TORU^DUNDIA

Kuftura eta Euskara Saila

GURE

KULTURA

.^rs

-

ZAINTZEN

-5--s^^^iaa ^ V ^ S S s i b P fejí

FOURNIER KARTA MUSEOA Bendaña Jauregia Cuchillería kalea,54 01001 Vitoria-Gasteiz Tel. 945-18 19 20

KULTURA ETA EUSKARA SAILA Probintzia plaza, 5, 3.

01001 Vitoria-Gasteiz Tel.945 18 18 18

KULTUR EKINTZA Probintzia plaza, 5,3.

01001 Vitoria-Gasteiz Tel. 945-18 18 18

ARMA MUSEOA Fray Francisco ibilbidea, 3 01001 Vitoria-Gasteiz Tel. 945-18 19 25

KULTUR ETXEA Floridako ibilbidea, z/g 01005 Vitoria-Gasteiz Tel. 945-18 19 44

KIROLAK Probintzia Plaza, 5,3.

01001 Vitoria-Gasteiz Tel. 945-18 18 18

ARTE EDERRETAKO MUSEOA Fray Francisco ibilbidea,8 01001 Vitoria-Gasteiz Tel. 945-18 19 18

LA HOYAKO MUSEOA 01300 Laguardia-Biasteri Tel. 945-18 19 18

ARABAKO LURRALDE HISTORIKOAREN AGIRITEGIA Miguel de Unamuno.l 01006 Vitoria- Gasteiz Tel. 945-18 19 26

AMARICA ERAKUSKETA ARETOA Amarica plaza,4 01001 Vitoria-Gasteiz Tel. 945-18 19 77

ARKEOLOGI MUSEOA Correría Kalea, 116 01001 Vitoria-Gasteiz Tel. 945-18 19 22

HERALDIKA MUSEOA Mendoza dorrea 01091 Mendoza Tel. 945-18 19 18

EUSKALDUNTZE ZERBITZUA Probintzia plaza, 14,5.

01006 Vitoria-Gasteiz Tel. 945-18 18 18

MUSEO ZERBITZUA Villa Sofia Etxea Fray Francisco ibilbidea,8 01007 Vitoria-Gasteiz Tel. 945-18 19 18

NATUR ZIENTZIETAKO MUSEOA Jesusen Zerbitzarien kalea,24 01001 Vitoria-Gasteiz Tel. 945-18 19 24

IRUÑAKO O P P I D U N MUSEOA 01191 Villodas-Trespuentes Tel. 945-18 19 18

ARABAKO MUSEOEN ORDUTEGIA: Asteartetik ostiralera: lOetatik Uetara eta 16etatik 18:30etara Larunbatetan: lOetatik Uetara Igande eta Jaiegunetan: lletatik Uetara Astelehenetan ¡txita.