Bertsolari - 34. aldizkaria

34.

ZENBAKIA

I 1999

UDA

I 775

PEZETA

EUSKALTEGIA EUSKAL ERAIKUNTZAREN ZIMENTUAK BETEZ LAN HORRETAN DIHARDU HEMEZORTZI URTEZ. EUSKARA ONGI IKASI ETA BIDÉ BATEZ SENTÍ ZAITEZEN HARRO EUSKALDUN IZATEZ: ILAZKIKO AUKERAZ BALIATU ZAITEZ. MIKEL MENDIZABAL

Konstituzio Plaza 5, 2.a. DONOSTIA. Tel. 42 49 10

Kultura eta Turismo Sailak diruz lagundutako aldizkaria

Gipuzkoako Foru Aldundiak diruz lagundutako aldizkaria

ANTONIO

ZAVALA

DOCTOR H O N O R I S CAUSA

Hilabete gutxi itxi barru, ban izendatuko bertsolaritzaren

azaroan,

Tmí*lmi M i í»J ifcWwii

du Deustuko Unibertsitateak ondarea bildu, arakatu eta ezagutarazten

egin duen ikertzailea.

, euskal lanik

gehien

Euskara baizik ez zekien azken bertsolari eta

bertsozaleen memoria bildu du eta altxor bat bezala utzi die belaunaldi berriei. Lan ikaragarri hori musu truk, diru-laguntza eta lan-sarírik gabe burutu du. Guk ere gure esker ona azaldu nahi izan diogu zenbaki polit honen bidez.

BERTSOLARI 1

BERTSOLARI aldizkariak egoitza berria BERTSOLARI aldizkariak egoitza eta telefono berriak estreinatu ditu.

Gurekin harremanetan jartzeko, beraz, deitu telefono honetara: 943 300 621 Astelehen eta asteazkenetan 5,30etatik 6,30etara Arantxak hartuko dizu.

Hartzen ez badizu, erantzungailuan utz dftzakezu zure mezuak.

antonio zavala

Gure helbide berria hau da: Gudari Etorbidea Z/g Parke (cultúrala 20040 ANDOAIN

Antonio Zavala 4 «Honoris causa d o k t o r e txapela jartzen didatenean, Txirrita, Otaño e d o Uztapideri jarri diotela pentsatuko dut». Joxean Agirre

LEKUK0AK

40

Félix Lumbreras 42 «Eskerrak Arta Zabalari, bestela ñire libururik ez zen argitaratuko». Pako Aristi

stzon Garate 46 «Azkueren ondoren, Aita Zabalak egin d u lanik gehiena». Pako Aristi

rrotxat

52

«Antton Zabalak, bi sorpresa eman zizkigun». Pako Aristi

7

ro Mugika 56 Otañotarrenganako zubia. Pako Aristi

Willian Christian 60 «Ezkioko Amari buruzko bertsoak biltzen hasi eta ezagutu nuen Zavalaren lana». Joxean Agirre

BERTS0LARIAK ANTONIO

ZAVALA,

"AITA

62 ZABALA'

Joxe Lizaso 64 «Jesuíta gazte-gaztea ezadutu nuan». Laxaro Azkune

'"'(^^

'

Manuel Lasarte 66 ^ f c «Nere liburu bat egin behar zuala eta etorri zan». Laxaro Azkune

Txomin Garmendia 70 «Aita Zavala ehiztari bat bezela da». Laxaro Azkune

Joxe Mari Lertxundi 74 «Orain 30 urte hasi ginan harremanetan». Laxaro Azkune

ERTSOLARI

BERTSOLARI. EDTIATZAILEA: Bertsozaleak Kiútur Elkartea. Gudari Etorbidea Z/g. Parke Kulturala - 20040 - ANDOAIN. TeL: 943 300 621 KoORDINATZAILEAiJoxean Agirre.

ERREDAKZIO KONTSEILUA: Laxaro Azkune, Andoni Egaña, Joxerra Garzia, Santi Jaka, Aitor González Kintana, Kristina Mardaraz, Jon Sarasua, Joxerra Bilbao, Izaskun EUakuriaga, Josu Goikoetxea eta Antxoka Agirre.

EfSKARA ZUZENTZA1LEA: Xalbador Garmendia.

Z.IMIAK1 HONETMO DISEINUA : Txenta Garzia.

ISPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra.

D.L.: SS 4S2/91

doctor honons causa 76

IRITZIAK

78 Andoni Egaña Antonio Zavaia ¡turburuan.

82 Joxe Mari Aranalde Bazen ordua.

84 Joxemari Iriondo Antonio Zavalarekin harremanak.

88 Jesús M a Etxezarreta Erraz ordaintzen ez den zorra.

90 Juan Manuel Etxebarria Antonio Zavaia Bizkaian zehar.

94 Joxerra Garzia AUSPOA laudatzetik hauspoa erabiltzera.

98 Luis M. Armendáriz Homenaje de amistad.

100 Pello Esnal Herri-prosaren aita zabala.

101 Luis Díaz Viana «Pues, ahora, Zavaia "trabaja de otra manera"».

T

102 Xabier Kaltzakorta Antonio Zavalaren Auspoa üburutegiaz.

105 J. Antonio Cid "ln the ñame of the dear generations..."

106 Domingo Blanco O padre Zavaia visto desde a cultura popular galega.

108 José Manuel Pedrosa La obra de Antonio Zavaia, puente entre épocas, culturas y pueblos.

110 Inazio Mujika Auspoaren balioa.

ANTONIO

»

•

«

IklV

. «

Berrogei urte inguru pasatu ditu Antonio Zavalak herri honen turari ahotsa ematen, gure ondare kulturala eta etnografikoa bildu, sailkatau eta ezagutarazten. Hirurehun liburu inguru eman ditu argitara Auspoa sailean, berak idatzitakoak gehienak eta idatziaraziak ere ez gutxi, baina berak idatzitakoetan ere herriko bertsolari eta kontalariak dirá protagonista, bera itzalean ezkutatuz. Euskararik baizik ez zekien euskaldun belaunaldiaren narratiba, bertsolaritza eta mundu ikuspegia jaso ditu eta lan ikaragarri hori musu truk egin du gainera unibertsitatetk kanpo lan egiten zuten lehengo ikertzaile handien eran, azpiegitura eta lantalderik gabe, bakardadean. H. zuzen ere bakardadea da Antonio Zavala handiago egiten duen ezaugarria eta bakardade horrek adiskideekiko samur bihurtu zuen bezain uzkur egin du ezezagunekiko. Komunikabideetan lan egiten dugun kazetarion artean sonatuak dirá bere «elkarrizketak», bizpahiru galderari erantzuten baitzien gehiena erantzuten zuenean ere, beste nonbait presako lañen bat zain balu bezala alde eginez.

Bere editore eta adiskide baten bidez, Joakin Berasategiren bidez, egin genuen hitzordua bere terrenoan, orain bizi den lekuan, Jabierren, eta adiskideek bakarrik ezagutzen duten Antonio Zavala ezagutu genuen guk ere, umoretsua, zorrotza, hiztuna, patxadakoa, okurrentea eta jostakina.

Ez gintuen bere gelara eraman. Ondoko gelan ornen dauka artxibo famatua, mende erdiz inurriak bezala pilatu duen hornidura, baina Donostiatik iaz ekarri bezala ornen dauka, kaxatan sartua. «Datorren urtean erakutsiko dizuet», errepikatuz, komunitateko jardinetara eraman gintuen ia hiru orduko hitzaspertua egiteko.

TESTUA: 6 BERTSOLARI

JOXEAN

AGIRRE

m

ARGAZKIAK:

TXEMA

GARZIA BERTSOLARI

m Ü

i M

fá

*¿Ji

*•,

3 ¿ .1

J

abierko gaztelu ikusgarriari etxalde batzuk jaio zaizkio inguruan bere mendeetako bakardadea arintzeko edo.

Handiena, jesuiten ikastetxea izandakoa da, gaur gogartetxe bihurtua. Harlanduzko etxe erraldoi horren azken solairuan bizi da komunitatea eta hor ditu bere lan gela eta artxiboa Antonio Zavalak. Gelako leihotik Jabier herrixka ikus dezake berrehun metrora behean, Aragoi erreka ondotik pasatzen zaiola, Xabier hotela eta beste bizpahiru jatetxe gazteluaren inguruan eta, bista pitin bat jasoaz, Leire aldeko nahiz Aragoiko mendien inguruak.

Izaeraz urduria, bihotzez izadizalea, gaztetandik mendizalea delako eta espazio zabalak atsegin zaizkiolako seguruenik, bizileku horretan ondo sentitzen da, bere lekuan eta eroso. Jardineko sagarrondo baten gerizpean hasi gintzaizkion galdezka.

Izaeraz urduria, bihotzez izadizalea eta gaztetandik mendizalea

JOXEAN AGIRRE: Tolosarra zara izatez.

Tolosan jaio nintzen 1928ko urtarrilaren 23an. Sei senideko familia ginen. Orain bost bizi gara, arreba bat eta lau anaia eta lau anaia horietatik hiru jesuitak gara. Gazteena, Bizente, Durangoko jesuitetan bizi da eta zaharrena, Piรณ, Venezuelan. Lau bat urtez behin-edo etorri ohi ANTONIO ZAVALA:

BERTSOLARI|

WBERTSOLARK (ANTONIO 2AVATA: 0 HONOR I 5 CAU

da azken hau Euskal Herrira. Bizente gehiago ikusten dut. Ez dirá, ni bezala, ikerketara dedikatu, gazteenak Durangori buruzko historia liburu bat argitara eman badu ere.

Zer protesto zuen aitak? Zer familiatakoak zarete?

Aita idazkaria izan zen, Tolosa inguruko herri txiki batzuetako sekretarioa. Gure familiak ez zuen bestelako berezitasunik.

Non egin zenituen zeure lehen ikasketak?

Hermanos del Sagrado Corazón delakoekin egin nituen lehen ikasketak eta Eskolapioekin ondoren, 17 urterekin jesuíta joatea erabaki nuen arte.

Nolatan hartu zenuen jesuíta joateko erabakia adin horretan? Disgustoren bat izan al zenuen neskaren batekin?

Neskaren batekin disgustoak izateko aukera izan banu, beharbada ez nintzen jesuíta joango (algara egiten du). Anaia zaharrenak ireki zidan bidea eta harén eredua segitzea erabaki nuen.

Gorrotxategi gozogilea zure eskolako laguna izan zela entzun izan dugu.

Kaleko laguna nuen Gorrotxategi. Oraintsu arte herriko alkate izan den Gurrutxaga izan zen eskolako ñire lagunetako bat.

Kontatuko al diguzu jesuíta ikasketak non egin zenituen?

Loiolan bi urte egin nituen, beste bi Urduñan, berriro beste bi Loiolan. hiru urte Oñan (Burgos); gero hemen, Jabierren, hiru urte segidan pasatu eta Oñan bukatu nituen ikasketak horretan lau urtez aritu ondoren. Mezaberria 31 urterekin eman nuen, 59an.

Geroztik ere hain bizimodu ibiltaria egin al duzu?

Ez, ez. Urtebete egin nuen Valentzia probintziako Gandían, eta ondorengo 36 urte-

ak Donostian eta Jabierren pasatu ditut: 14 urte egin nituen Donostiako Ategorrietan, beste 14 egin nituen hemen, berriro Donostiara joan eta 7 urte pasatu nituen eta iazko abuztuan etorri zintzen bueltan hona.

Zein momentutan erabaki zenuen herri literatura ikertzera dedikatzea?

Horrelako erabakiak ez dira inoiz momentu batean hartzen. Poliki-poliki sartzen zara, oharkabean askotan, eta ateratzea erabakitzen duzunerako berandu izaten da. Dena déla, jesuíta ikasketak egitera Loiolara joan nintzenerako zaletzen hasia nengoen gauza hauekin. Nik uste dut beti sentitu dúdala herriarekiko mirespen hori. Paseatzera ateratzen ginenean, baserritarrekin maiz geratzen nintzen hizketan eta, gainera, euskaldunok inguruko herrixketara ateratzen ginen kristau ikasbidea erakustera.

Niri Urrestilla tokatu zitzaidan. Orduko Azkueren kantutegia goitik behera irakurria nuen, ez musikagatik..., letrak interesatzen zitzaizkidan. Herri baten arima eta bihotza kantu haietan sumatuko nuela pentsatzen nuen. Bestalde, Loiolan nahiko liburutegi ona genuen geure esku eta geure esku esaten dudanean, inoren baimenik gabe geure gelara liburuak emateko eskubidea genuela esan nahi dut.

Joera horiek normalean taldean jaiotzen dira.

Zuk ba al zenuen herri literaturarekíko zaletasuna lantzeko adiskiderik?

Gezurra badirudi ere, ñire adiskideen artean zaletasunik gehien erakutsi zuena kanpotarra zen, Aragoikoa, Huescakoa. Rafael Aldolz zuen izena. Loiolara iritsi eta beste herri bat deskubritu zuen, beste hizkuntza batekin egin zuen topo, eta euskara ikastera iritsi zen. Gero apaiz egin eta Huescako herrietan bizi izan da. Sekulako lana egin du Aragoiko etnografiaz eta antropologiaz.

Iaz hil zen nire adiskide hori. ¿Loiolatik Oñara pasatu zinetenean, hautsi

Poliki-poliki sartzen zara eta ateratzea erabakitzen J uzunerak~

\

m BERTSOLARIQ

»,

»4»

'— •

¿

BERTSOLARI

SSK

*

I

1 •

'

r

tfr

'•

J

4 '*¿¿j,

\dunara joaten Hnen uda WlTiifCriUMiiMáJmTRfití

an etxe kozkor at erosia ¿s< BERTSOLARI : AVALA: DOCTOR I HONORIS CAUSA I

egin al zen euskaltzaletasuna lantzeko zenuten giroa?

Oñan ere bagenuen euskarazko liburutegia eta han irakurri nituen nik bi liburii ñire zaletasuna indartzeko oso garrantzizkoak izan zirenak: Pedro Mari Otañoren "Alkar" izeneko bertso bilduma eta Pedro Migel Urruzunoren "Ipuiak". Bi liburu horiek asko gustatu zitzaizkidan, bai euskaragatik eta bai mamiagatik.

Pedro Mari Otañoren hau izan al zen zuk irakurri zenuen lehen bertso liburua?

Ez. Ez. Nik orduko bertso jarri mordoxka irakurrita nengoen. Otañoren lehen bertsoak ziren, bai. Otañotarren aditzea lehendik ere banuen, izan ere gu Tolosatik Adunara joaten ginen uda pasatzera, aitak han etxe kozkor bat erosia zuelako. Aduna eta Zirzurkil oso gertu egiten dirá eta han entzunak nituen Otaño, Pello Errota eta horien gorabeherak. Kantapaperen ezaguera ere umetatik nuen. Txikitan askotan ikusi nituen nik bertsopaper saltzaileak Tolosako Zerkausian.

Saltzaile horiek zein ziren jakin al duzu geroztik?

Saltzaile horiek zein ziren ez dakit, baina gero, jesuíta sartu eta gero, Tolosatik pasatu nintzen batean, larunbata zen, merkatua izaten den eguna, kalean ikusi nuen bertsopaper saltzaile bat eta paper bat erosi nion hari eta hura Pello Saikola zen, Aginagakoa. Gero berarekin izan dut tratua eta gauza asko jaso dizkiot.

Noizko kontua da hau, Pello Saikola ezagutu zenueneko hau?

56an edo izango zen. Gure haurtzaroan bertsopaperak asko saltzen ziren Tolosan.

Gogoratzen naiz. Gu Parrokia plazan bizi ginen eta bizi gara eta goizean goiz gizon bat sumatu genuen kantari kalean, gu ohean ginela. Balkoira atera ginen eta bertso saltzaile bat zen, egun batzuk lehenago Hondarribiak estropadak irabazi zituela eta

Kontuan izan garbizalekeriak indar handia zuela eta bertsoak gaizki ikusiak zen horren inguruan jarritako bertsoak saltzen zituen. 43koa edo izango da kontu hori.

Oso garrantzi gutxi ematen zitzaion. Kontuan izan behar da garai horretan garbizalekeriak indar handia zuela eta bertsoak gaizki ikusiak zeudela, euskara traketsa erabiltzen zutelako. Bertsolaritza horregatik baztertu zen eta bazter horretatik ateratzen lan handia egindakoen artean Manuel Lekuona aipatu behar da. "Literatura oral vasca" eman zuen argitara 1930ean. Badago beste gizon bat egin zuen lana gutxik aitortzen diotena eta Errenteriako Makazaga da, horrenbeste bertsopaper eta bertso liburu atera zituena eta urtebetez "Bertsolariya" aldizkaria argitaratu zuena. Liburuxkak ere atera zituen, Bilintx, Xenpelar eta Txirritarenak, esate baterako.

Zuk ezagautu al zenuen gizon hau?

Zuk uste duzu Otañoren liburuak arrastoa utzi zizula?

Dudarik ez. 51n joan nintzen ni Oñara eta 53an itzuli nintzen berriro Loiolara. Beraz, bitarte horretan etxekoei ere idatzi nien batean horixe eskatu nien, bertsopaper saltzailerik Tolosan agertzen bazen, mesedez erosi eta bidaltzeko. Eta bidali zidaten bat edo beste. Orduko aita hila zen eta arrebak edo anaiak erosiko zituen, pentsatzen dut.

Horrek esan nahi du zuk 25 urterako markatu samarra zenuela zaletasuna.

Ez dakit markatua nuen, baina gauza horietan oso zaletua nenbilela bai. Lehen ere esan dizut ez duzula erabakirik une batean hartzen. Sartu egiten zara poliki-poliki eta ez duzu asmatzen gero ateratzen. Garai horretan hasi nintzen lehen bertsopaperak jasotzen. Orduan bazen Tolosan bertso-jartzaile bat Luis Rezóla "Tximela" esaten zioten bat, orain urte pare bat hila. Horrek Izaskungo Amari jarri zizkion bertsoak, ama birjina hori koroatu zutenean, eta bertso horiek ere etxekoek bidali zizkidaten.

Garai horretan ez al zitzaion oso garrantzi gutxi ematen bilketa lan horri? Ez al zegoen lan hori gutxietsia?

BERTSOLARI ANTONIO ZAV «LA: O O C T O R I I HONOHIt CAUSA |

Bai, ezagutu nuen, orduko oso zahartua bazegoen ere.

Material aldetik gauza asko al zuen bere in prenta horretan?

Bertsopaper batzuk utzi zizkidan, baina ez zen bertso biltzailea, argitaratzailea zen.

Lekuona eta Makazagarekin batean besterik ba al dago bertsolaritza zokotik ateratzen saiatu denik?

Aitzolek ere lan piska bat egin zuen eta gero Basarriren lana aipatu behar da, bertsolaritzari zor zitzaion lekua ematen lan asko egina baita.

Zuk zeuk sentitu al duzu egiten hasi zinen la narekin gutxiespenik edo?

Askok esan zidaten hori. Euskaldunek, gainera, antologiatxo bat egiteko balioko zutela bertsolarien lanek, baina ez nik asmoa nuen bezala liburuetan argitara emateko.

Neure kideen artean, jesuiten artean ere izan ditut ñire lanari ¡rribarre maltzurrez begiratzen ziotenak.

Baina aldekoak ere izango zenituen inguruan?

Bai, bai. Animatu nindutenetatik batzuk

kanpotarrak dirá. Horietako batekin badakit orain dela gutxi hitz egin dtizula artikuluren bat eskatzeko: Antonio Pérez. Oso ñire laguna da. Horrek garai hartan asko lagundu zidan. Beti esan izan dit biltzen ari nintzen materialak gero eta gehiago balioko zuela eta segitu egin behar miela. Madrildik hurbil, Alcobendasen jesuitek duten etxean bizi da eta oporretan tarteka joaten natzaio. Bera asturiana da, baina asko apreziatu du ñire lana. Horretarako, izan ere, ez dago euskalduna izan beharrik. Berezko argitasuna bebar da. Ni gauza hanetan sartzen hasi nintzenean gizarteko gaiak /.euden modago. Egiten nuen lanak ezertako ez zuela balio usté zutenak hainbat nituen ñire lana baloratzen zutenak. Juan Goikoetxea aipa dezaket, Zeraingoa, uso ñire laguna.

Gaur euskal munduan ezagutzen ditugun jesuitak, Patxi Altuna, Gotzon Garate eta, ez al dirá zure garaikoak?

Patxi Altuna ñire garaikoa da, baina Gotzon Garate piska bat gazteagoa. Biak zebiltzan zaleturik euskararen inguruko gauzekin.

Inoiz ez al duzu kanpora joateko tentaldirik izan?

Behin eskabidea egin nuen Indiara joateko, baina ez zidaten baiezkorik eman.

REGLA

DE

TRES

Itzul gaitezen zure ikasketa garaira. Oñatik Jabierrera etorri zinen. Zer garranzia du Jabierrek zure ibilbide horretan?

Oñan Filosofía egin eta Teología hasi bitartean hiru urte egiten genituen gure kolejio batean, eskolak ematen, eta ni hona etorri nintzen, Jabierrera, hona bidali ninduten, 11 edo 12 urteko mutikoei klascak ematera eta hcmentxe erori nintzen tentaldian. Bazegoen mutikoen anean baserritar bat, baserriko semea esan nahi dut, azkoitiarra, eta hark esan zidan etxean bazituela kantapaperak eta bertsoak. Mutiko horri esan

nion Gabonetan etxera zihoanean kantapaper horiek ekartzeko. Nik ahaztuta neukan eman nion enkargua eta Gabonetako oporrak etxean pasatu eta bueltan autobusaren leihotik agertu zenean, deiadarka hasi zitzaidan «Ekarri ditut, ekarri ditut».

Mordoxka polita ekarri zidan. Orduan regla de tres bat egin nuen: baserri batean honelako kanta-paper mordoxka baldin badago, zenbat ez ote dago Euskal Hernán barrena. ílortik hasi nintzen eta oraindik ez dut bukatu.

Zenbat liburu eman dituzu argitara Auspoan?

Auspoan 260ren bat izango dirá argitara eman ditudanak. Laster 300era iritsiko gara. Esan dudan bezala, regla de tres hori egin ondoren hasi nintzen kartaz ezagunei eskatzen. Orduan hasi nintzen txolarte guztiak lan honi ematen. Hasieran kartaz eskatzen nituen kanta-paper eta bertsoak. Lehen aipatu dudan Luis Rezóla "Tximela" horri, apaiz ezagunei, eta Balentin Enbeitarekin ere orduan hasi nintzen kartaz harremanetan. Hasieran kosta egiten da, baina batzuek bidaltzen zizkidaten. Nik iritsi alíala makinaz kopiatzen nituen, fotokopiadorarik ez baitzen eta udan hemendik Loiolara joan eta han pasatzen nuen uda eta handik hasi nintzen hatera eta bestera bertsopaperak biltzen, Azpeitia eta Azkoitia buelta horretan.

Bisitatu zenituen lehendabiziko baserriak gogoan al dituzu?

Hasieran ezagunen bidez hasi nintzen mugitzen, baina betiere bertsolarien atzetik abiatzen nintzen, eta bertsolariak hilak zirenean familiartekoen bidez saiatzen nintzen. Eta, badakizu, leku batzuetan suertea izaten nuen eta beste leku batzuetan baterc ez. Kontatzeko moduko kasu bat Orion gertatu zitzaidan. Herrira joan eta esan zidaten halako etxe batean izango nituela bertsopaperak. Abiatu nintzen etxe horretara, atea jo eta galdetu orduko esan zida-

BERTSOLARI|

n^

Errenteria oso ?rri ona izan i, Oiartzun er L Donostia et )sa ere tankon Ăźk^za dirĂĄ.

i

ten, «Oi! Etxez aldatu ginen eta denak galdu genituen», baina segidan esan zidaten posible zela halakok izatea eta beste etxe batera bideratu ninduten eta han zapata kaja bat bertsopaperez ia betea eman zidaten.

Zer sentitzen da une horietan?

Poza sentitzen da. Suerte hori askotan herrika joaten da. Errenteria oso herri ona izan da niretzat, Oiartzun ere bai. Donostia eta Tolosa ere emankorrak izan dirá.

Zuk zer egiten duzu aurkitzen dituzun bertsopaper horiekin..., kopiak atera?

Artxibo batean gordetzeko orijinalek askoz ere balio gehiago dute eta esango dizut zer sistema erabiltzen dudan. Tratu bat egin ohi dut bertsopaperen jabeare kin: berak niri orijinalak ematen dizkit eta nik berari horiek denak kopiatuta eta beste bertso asko ematen dizkiot. Batzuek nahiago izaten zuten orijinalarekin geratzea eta orduan ez nuen errespetatu beste erremediorik izaten. Tarteka nik enkuadernatu ere egiten nizkien bueltan itzulitako kopia horiek. Nik enkuadernatutako bertso sorta horiek hor ibiliko dirá baserrietan. Tratu honekin haiek gustura geratzen ziren eta ni ere bai.

Zu memoriarekin, buruz kantatutako bertsoe kin, ez al zara fidatzen?

Ñire memoriarekin ez naiz fidatzen, baina besteenarekin bai. Norbaitek bertso batzuk buruz dakizkiela esaten didanean beti jaso egiten ditut. Gero papera bilatzen baduzu, noski, lehentasuna paperari eman behar zaio. Paperean hobeto daude betiere eta osoago.

Jendeak ez al du hobetzen orijinalik?

Gutxitan. Batzuetan bai, baina gutxitan, eta memoriak gainera urritu egiten ditu bertsoak. Orijinalean hamabost badira, buruz kantatuak hamabi izango dirá gehienez ere. Orijinalik agertzen ez denean, balio 26 BERTSOLARI I ANTONIO ZAVALA: DOCTOR I HONORIS CAUSA

•?>•-*

dueña herritik jasoa da, ahozkoa.

ere isildu egiten nintzen, baina denbora berean bai pentsatu ere.

Noiz eman zenuen argitara lehen liburua?

olean publikatu nuen Pepe Artolaren "Sagardoaren graziya".

Orduko bilketa lan dezentea egina izango zenuen?

Bai. Zuk Auspoan bi eratako liburuak eman dituzu argitara, gauzak sinple samar esanik: alde batetik zeuk bildu eta izenpetuak eta bestetik bestek izenpetuak. Egile eta eragile izan zara, beraz. Bigarren hauen artean zein izan dirá kontalari bezala zure ustetan onenak.

Oso kontalari onak aurkitu izan ditut. Jendea bazkalondoetan-eta hasi ohi da beren gauzak kontatzen eta oso azkar ohartzen zara zein diren kontalari onak. Bat, aparta, l Jztapide zen. Uztapide kontu-kontari hasten zenean, mahaia isildu egiten zen. N i

Zuk harreman estua izan zenuen Uztapiderekin.

Geroago hasi nintzen lanean harekin. Dena déla, klase horretako liburuetan lehendabizikoa Txirritaren bizitza da. Nik jendearen ahotik Txirritaren pasadizo asko jaso nituen eta horiekien osatu nuen liburua, baina ñire informatzaile horien artean onena Txirritaren beraren ¡loba izan zen, José Ramón Erauskin. Altzara, arreba gaztearen etxera, zaharturik joan zenean, iloba horrekin bizi izan zen Txirrita. Berak kontatu ahala nik idazten nituen eta hórrela aritzen ginen, zu eta ni orain bezala. Igande arratsaldeetan egiten genituen saio horiek. Klase horretako beste liburu bat zera izan zen, Pello Errotaren bizitza bere alaba Mikaela Elizegik kontatua. Donostian bizi zen nik ezagutu nuenean, alabarekin bizi zen eta 91 urte zituen BERTSOLARI 27

orduan, baina burua ¡zugarri argi zeukan artean. Pello Errotaren lan hori magnetofoi eta guzti egin nuen. Magnetofoi handi bat zen, orduan izaten ziren bezalakoa; hantxe sukaldean mahai gainean jarri eta grabatzen nizkion. Bera ez dakit zenbateraino konturatzen zen zertan ari ginen. Alabak-eta bazekiten, noski, liburua atera behar genuela.

Liburu ikusgarri horietako bat atera zen.

Bai, halaxe da. Baina Txirritarena gehiago gustatu zen hasiera hartan. Klase horretako hirugarrena, dena déla, Sebastian Salaberriarena izan zen: "Neronek tirako nizkin".

Hau berak idatzi zuen. Bertsozalea zela enteratu nintzen, bertso-jartzaile ere bai eta bertso asko izango zituela. Txirritaren liburua egiten ari nintzela joan nintzaion lehenbizikoz eta Txirritaren bertso batzuk kantatu zizkidan, kontu batzuk esan ere bai eta herrén egiten zuen eta galdetu nion herrén hura nondikakoa zuen, jaiotzetik H

BERTSOLARI

zuen ala geroztik egina. «Jaiotzatik ez, hauxe da gerratik ekarri genuen propina», erantzuan zidan. Oso azkar ohartu nintzen kontalari ona izan behar zuela eta tentatzen hasi nintzaion. Bazen orduan Cámara Agrariak antolatzen zuen sariketa bat, San Isidro saria deitzen ziotena. Francoren denboran ginen artean, noski, eta Sebastian honi esan nion ea bere gerrako kontakizunak aurkeztuko genituen sariketa horretara.

Animatu zen. Nik magnetofoiz grabatzeko asmoa nuen eta berak esan zidan ezetz, nahiago zuela berak idaztea. Eskola oso gutxikoa zen edo eskolan gutxi ibilia behintzat eta hala ere moldatzen zen. Oso letra garbia eta ederra du. Hórrela egin zuen liburua: berak eskuz idatzi eta nik makinara pasatu. Saria ere irabazi genuen.

Kasu horretan «genuen» esan beharra daukazu.

Liburua berak egin zuen, baina nik ere ba-

nuen ñire partea. Saria jasotzera ere biok elkarrekin joan ginen. Saria berak jaso zuen, noski, baina kalera acera ginenerako esan zidan bazkari on bat zor zidala era halaxe bazkaldu genuen sariaren kontura.

Beste gauza batekin gogoratzen naiz orain.

Sebastianek saria jaso eta han bertan zegoen jaun haietako batek errieta egin zidan Auspoan publikatzen nituen gauzak publikatzen nituelako, horiek ez zirela Euskal Herriak behar zituenak eta.

Edozein modutan genero honi indar handia eman ziona Uztapideren liburua izan zen, "Lengo egunak gogoan" eta garai beretsuan izan ziren Iñaki Alkainen "Gerrateko ibilerak" eta.

Uztapideren kasuan ñola moldatu zenuten liburua? Berak idatzi al zuen?

Berak idatzi zuen, baina nik lagunduta.

Ostegunero joaten nintzaion Oiartzunera.

Joakin Berasategik ere badu liburu horretan parte puska bat. Hark prestatu zuen bilduma berri hori, luxuzko liburu zerren-

da hori, eta etxez etxe salduko zituztela, horrcnbesteko bat bertsolariei emanez.

Eta hórrela animatu ziren bertsolariak. Uztapidek prosazko bi liburu atera zituen lehenengo, "Lengo egunak gogoan", bere bizitzako gorabeherak kontatuz eta horiekin batean etorri ziren Xalbadorren "Odolaren mintzoa", Lasarteren "Gordeak neuzkanak", Txirritaren ilobaren "Aien garaiak", baserriko garai bateko ohiturak kontatzen dituena. José Ramón Erauskinen liburu honen ondotik Uztapideren bertso liburua atera genuen.

Konta iezaguzu Uztapiderekin pasatzen zenituen ostegun arratsalde horiek nolakoak izaten ziren.

Lehenengo ahoz kontatzen zizkidan, ikazkintzan edo basoan ñola ibili zen edo bere bizitzako beste edozein pasadizo, eta nik apunteak hartzen nizkion eta ondoren halako sinopsi edo laburtzapen bat egiten nion eta ñire eskema horri jarraiki idazten zuen zati hori hurrengo ostegunerako eta

A '% /,

BERTSOLARI

rtapidek ben tzi zuen, na nik unduta. stegune atet Oia BERTSOLARI rONIO ZAVALA: DOCT H 0 N 0 R I S C A U S A ' 3

BERTSOLARI 31

BERTSOLARI ANTONIO ZAVALA: D O C T O R !

HONORIS CAUSA

entregatzen zidan eta hurrengo kapituluko gorabeherak kontatzen zizkidan ahoz berriro.

Beraz etxeko lanarekin uzten zenuen. Horrek esan nahi al du zuk kapitulu bakoitzeko itzuli bat egiten zeniola Oiartzunera?

Beharbada bi ere egingo nituen. Arratsalde osoa pasatzen genuen. Eta lanak bukatzen zirenean meriendatu egiten genuen: gazta eta ogia eta ardoa. Berak mermelada jaten zuen, gizagajoak, gazta ez zitzaiola komeni eta.

Iñaki Alkain aipatu duzu. Zein etorri ziren ondoren?

„ *

Iñaki Alkainen gerrako ibilerak kontatzen dituen prosa liburuaren ondotik José Ramón Arrizabaloren "Baso mutilak" etorri zen, eta liburu honek ere badu bere historiatxoa. Nire gelan Donostian lanean ari nintzela dei bat jaso nuen telefonoz. Berak ezagutzen ninduen baina nik bera ez, eta bere lehen artikulua erakutsi nahi zidala esaten zidan. Inguruan norbait izango zuela horretaz zerbait zekiena eta ingurukoren bati erakusteko gomendatu nion, baina ez zuen etsi. «Zuri erakustea nahi dut», esaten zuen eta korreoz bidaltzeko esan nion eta bidali zidan. Sobre lodi bat etorri zitzaidan eta Errenteriako emakume baten izena. Irakurri nituen orrialde haiek eta nobela baten hasiera ematen zuen, Argentinan gertatzen zena, baina igartzen zitzaion nondik eraman nahi zuen eta autoa hartu eta bisita egitera joan nintzaion. Emakume gazte bat atera zitzaidan eta orrialde haiek bere aitarenak zirela esan zidan. Gustatu zitzaizkidala esan nion eta hori entzutea bere aitari gustatuko zitzaiola esan zidan eta hórrela eman zidan bere airaren zuzenbidea. Hondarribira joan nintzen eta aitona batekin egin nuen topo eta kontatu zidan 18 urte zituela Argentinara joan zela eta han Patagonian ibili zela hamabi urtez gautxoekin lan eginez eta hango kontuak idatzi nahi zituela, baina ez memoria bezala,

A «I

* -,

34 BERTSOLARI ¡ANTONIO Z A V Í L A : OOCTOBI I HONOaiS CAUSA

nobela gisa baizik, pertsonaia batzuk asmatuz. Bere etxera buelta batzuk eginez egin genuen nobela hori. Juan José Irazustaren liburu horri "Nork bere bidea" jarri genion izena eta ikaragarri gustatu zen eta bigarren edizioa ere egin genion. Geroztik prosa liburuak asko etorri dirá.

Horien artean onenetakoa Ataño izango da. Ñola egin zenuen berareklko ezaupidea?

Harén aita, José Zapirain, bertsolaria izana zen eta bertso asko jarria eta osaba Juan Kruz ere bai eta bi anaia horien bertsoekin liburua ateratzeko asmotan nenbilen. Jaiotetxera joan nintzen. Errenteriakoak dirá, baina Altzatik gertuago egiten da Bordaxar baserria eta han Ataño honen anaia Manuel atera zitzaidan. Zer nenbilen esplikatu nion eta zera esan zidan: «Gure aita zenaren gauzak bildu nahi badituzu, gure anaia fraileak aitaren bizitza idatzia dauka», esan zidan. Non bizi zen esan zidan, baina duda-mudan ibili nintzen joan ala ez, askotan horrelako gauzek ez baitute datu berririk aportatzen. Beharbada bospasei orrialde izango zirela usté nuen, baina joatea erabaki nuen. Hondarribiko kaputxinoen Amuteko komentura joan nintzen eta berak ez zuela idazki hori esan zidan, Dámaso Intzak zuela Iruñean. Joan nintzen Iruñeraino eta Dámaso Intzak koaderno lodi bat entregatu zidan. Irakurtzen hasi eta ezin izan nuen bukatu arte eskuetatik kendu. Egun hartan ordu batzuk kendu nizkion loari. Hórrela prestatu genuen Atañoren lehen liburua, "Txantxangorri kantaria". Dena déla, ez zen orduan bertan argitara eman liburua. Gerra denborako etxeko gorabeherak kontatzen zituen eta ez zegoen artean gauza horiek publikatzerik eta urte batzuk itxoin genuen. Animatu nuen idazten segi zezan eta halaxe egin zuen. Makinaz idazten ere hasi zen eta liburu gehiago ere argitaratu ditugu eta oraindik badut besteren bat argitara gabe.

Boladarlk gogorrenean, lanik gehien egin du-

zun urteetan, zenbat ordu sartzen zenituen eguneko?

Ahal nituen guztiak. Nazkatzeraino egin izan dut lan.

Nola lortzen duzu inoiz idatzi ez duen jendea idazten jartzea?

Nik uste dut jendeak beldurra kendu ziola idazteari. Lehen-liburuak izan ziren zailenak, baina gero beren euskara zela ohartu ziren han agertzen zena eta jendeak txalotu egiten zituela liburu horiek. Baldintza horietan askoz errazagoa izan zen jendea idaztera animatzea. HĂłrrela hasi ziren Txomin Garmendia, Bixente Barandiaran, Bartolo Aierbe, JosĂŠ Mari Lertxundi, Basilio Pujana, Lino Aiesta, Faustino Etxebarria (azken hiru hauek bizkaitarrak), Mattinen alarguna ere jarri genuen idazten eta oso liburu polita egin zuen. Iparraldeko beste bi ere atera genituen: Erramun ArgiĂąarena eta BeĂąat Karrika. Geroztik pila etorri da. Askoz ere gehiago jarriko nituen idazten eta jartzen ez baditut zeragatik da, gero hori dena niregana dator eta ez dut astirik. Bixente Barandiaranek, esate baterako, orain hiru urte entregatu zidan bere azken lana eta oraindik ez dugu atera. Kopiatuta daukat, baina harengana joan eta gauza guztiak zuzendu beharko nituzke.

Eta gauza bera gertatzen zait beste hainbat bertsolari edo kontalarirekin.

Bi aldiz izan naiz ni Eusko Jaurlaritzan, herri narratiba sustatzeko

Lan hauek gaur taldean egiten dira, unibertsitatearen azpiegitura erabiliz edo erakunde publikoek ordainduz. Saiatu al zara laguntza horiek eskuratzen?

Nik ez daukat inoren laguntzarik. Ez dakit hau jartzeko modukoa den, baina bi aldiz izan naiz ni Eusko Jaurlaritzan, Kultura sailean, herri narratiba sustatzeko proposamen zahatz batekin. Liburu gehiago ateratzeko talde bat osatzea proposatzen nien, lauko talde bat, baina horiei ordaindu egin behar zaiela, ez direlako ni bezala apaiz eta beren familia dutelako. Eta nik jarriko nituela, ausartuko nintzela hilabete batean berrogei gizon eta emakume idazten jartzen. Erronka handi samarra da berrogei gizon edo emakume lanean jartzea, baina beteko nuke eta gizon eta emakume horiek idatzitakoa txukundu eta pasatzeko behar dut nik taldea. Idazten duten herritar horiei ere, bestalde, ordaindu egin behar zaie.

Bietan esan zidaten idazki bat bidaltzeko.

Bietan bidali diet proposamena idatziz eta ez dut erantzunik jaso.

Zuk hainbeste urtetan bildutako material hori guztia ordenaturik al duzu artxiboan? Gauzak non dauden asmatzen al duzu?

Orain ez horrenbeste. Kajatan sartuta eduki dut materiala Donostiatik etorri nintzenetik. Orain ari naiz poliki-poliki artxibo guztia txukuntzen.

Zer leku duzu horretarako?

Beste gela bat eman zidaten hemen, Jabierren.

Jakltun askok esaten du zuk ez duzula pare korik Europan. Zer harreman izan duzu zure gisara lanean ari direnekin?

Nik Europan lanean ari direnekin harreman gutxi izan dut edo batere ez, eta kanpoan zer eta nola egiten den ere ez dakit.

Zerk animatu zintuen erdal ahozko kulturan sartzera?

Tentazioan erori nintzen. Berandu hasi BERTSOLARI 35

nintzen eta orain damuturik nago berandu hasiaz. Ni beti Euskal Herrian, euskaraz hitz egiten den eremuetan mugitu nintzen beti lehenik Urduñara eta handik Oñara Joan arte. Eta Oñako herri jendearekin ere harremanak izan nituen, oso ibilzalea izan naizelako batez ere, eta artzain eta nekazariekin hitz egiteko egokiera asko izaten nuen. Euskal Herrian ikusten nuen oso kontatzaile onak bazirela eta gauza bera ikusi nuen han ere. Hala ere, euskarazko gauzekin sartu nintzen eta horiekin egin ditut urteak. Dena déla, nik harremanak beti mantendu ditut erdal kontatzaileekin ere, baina neure buruari muga bat jartzen nion, bestela ere nahiko lan banuela.

Zer gertakarik bultzatzen zaitu, bada, erdal kulturaren azterketan sartzera?

Uztailaren hasiera zen, gogoratzen naiz, eta arratsalde hartan Bilintxen liburuaren probak hementxe, Jabierren. Hogei bat urte izango dirá. Probak zuzendu ondoren burua erabat nekaturik. Norabait atera egin behar nuela pentsatu nuen eta aspaldian ez nuela ikusi Kasedako San Zoilo ermita, esan nuen nirekiko, eta abiatu nintzen. Au-

BERTSOLARI

San Zoiloko kontuak kontatzen hasi zen eta azkar ohartu nintzen narratzaile ana zela. toa hartu eta joan nintzen. Kaseda pasatu eta burura pentsamendu bat etorri zitzaidan, ermita beharbada itxita egongo zela.

Orduan bidé bazterrean ikusi nuen aitona bat eserita eta berari galdetu nion, eta San Zoiloko kontuak kontatzen hasi zitzaidan.

Segituan ohartu nintzen narratzaile ikaragarri ona zela. Hor erori nintzen tentazioan. Ordu eta erdi pasatu genuen aitonak eta biok hizketan. «Ya volveré. Volveré otro día», esan nion. Etxera etorri eta hark esandako gauzak idazten hasi nintzen eta tarteka bisitak eginez hasi ginen liburua egiten. Eta Biblioteca de Narrativa Popular saileko lau liburuak atera genituen "Las tardes de las Bardenas" izenburuarekin.

Erdarazko lañaren hasiera hori izan zen, baina ez aipatu dudan sailaren hasiera, beste bat aurreratu baitzen, Santanderkoa.

Ni Comillasera askotan joaten naiz, urtero oporretara. Behin batean hantxe nenbilen, Cabezón de la Sal izeneko herrian, bazterrei begira, eta eliz atarían monumentu txiki bat ikusi nuen: «A Indalecio Zaballa, trovador mayor de Cantabria». Zera pentsatu nuen: «Hau Zaballa eta trovador mayor, bertso-jartzaile edo zerbait izango da eta ni Zavala eta bertso-biltzaile. Hau ezagutu behar dut, bada». Hasi nintzen galdezka. Berarengana joan nintzen. Oso ondo tratatu ninduen. Arratsaldeetan joan eta atera egiten nuen batera edo bestera eta BERTSOLARI ANTONIO ZAVALA: DOCTOR HONORIS CAUSA

pozik ibiltzen zen kontu zaharrak kontatuz. Azken egunean etxera neramala kontu-kontari hasi zitzaidan hango «magostak» nolakoak izaten ziren esplikatuz.

«Magosta» hango ohitura bat da: udazkenean neska-mutilak igande arratsaldean juntatu, gaztainadi batera joan, gaztainak bildu, bertan erre eta merienda egiten ornen zuten. Ohitura hori ñola zen esplikatzen hasi zitzaidan eta ikusten nuen etxera iristeko gutxi falta zela eta autoa baztertu egin nuen, dena kontatzeko denbora izan zezan. Orduan esan nion: «¿Por qué no escribe usted todo ésto?».

Nik pasatuko niola makinaz. Berari asko kostatzen zitzaiola idaztea, ez zuela ohiturarik erantzun zidan. Animatu nuen eta neguan hasiko zela agindu zidan, udan etxea ilobaz betea zuela eta. Negua pasatu zen, uda etorri eta ez zidan ezer bidali.

Berriro oporretan joan nintzenean esan nion, eta ez zitzaiola ateratzen erantzun zidan. Hórrela erabaki genuen hark esan, nik grabatu eta makinaz pasatzea. Kontatzea besterik ez bazen berak pozik egingo zuela esan zidan. Eta horrelaxe hasi ginen liburu hori egiten, larunbat arratsaldeetan. Dozena erdi bat arratsaldeetan grabatu genuen liburua, "La última trova" izenekoa. Trovador Mayor deitzen zioten bertso-jartzaile zelako. Ohitura handia dute Santanderren bertsoak jarri eta kantzeko. Bat-batekoa galduxea dute.

Azaroan ere han izan ginen hango bertso liburu bat atera zelako: "Trovas del Alto Nansa". Aurkezpenean han izan ginen.

Jende askoren bertsoak ziren, Willian Christianek bilduak. Indalecio Zaballak liburu horretan bere bizitza kontatzen du; aldi berean bere eskualde horretako jendearen bizitza ere kontatzen du.

Ondotik etorri dirá beste batzuk, beste hamabost. Hiru dirá "Junto al fogaril de Atares", Hilario Jarne Bandresenak. Atares Jaka ondoan dago, herri txiki bat. Txirritaren iguala da aurpegiz eta gorputzez Hilario hori. Tarteka, nekaturik nagoenean, joa-

ten naiz herri txiki horietara eta herrira iritsi baino lau bat kilómetro lehenago utzi ohi dut autoa eta kilómetro horiek oinez egiten ditut. Herrian sartu, jendearekin hitz egin, herria kusi eta itzuli egin ohi naiz. Bihotz zabalekoak dirá aragoitarrak eta nafarrak ere bai. Atares horretara joan nintzen batean aitona batekin topo egin nuen eta nik mila galdera egin nizkion nonbait eta esan zidan: «Mire usted. De todo ésto le podrá informar mejor el Poeta del pueblo». «¿Pero tienen ustedes poeta?, galdetu nion. «Sí, señor. Hilario James, que ha publicado muchas cosas», erantzun zidan. Eta hórrela ezagutu nuen Hilario James hori. Aitona horrek lagundu zidan Hilarioren etxera. Sukaldean eserita zegoen eta ikusi orduko Txirritarekin gogoratu nintzen. Hizketan hasi ginen eta segituan erakutsi zizkidan bere bertso jarriak eta bere bizitzako gertaerak. Hórrela egin genituen hiru liburuak. Hila da Hilario.

Ondoren Burgosko artzain batenak, Justo Peñarenak, "El pastor del páramo", "En la ribera del Caes" asturiastar batena, Errenterian bizi den jaendar baten "Entre los olivos de Jaén", ondoren leondar batena atera genuen, Daniel Cuestaren "En la Montaña de León" eta liburu honegatik Premio Leonés del Año eman ziguten eta azkenik errioxar batena etorri zen, Donostian bizi den Lumbrerasen liburua, "Cuando los ciegos guían" izenekoa.

Ibilzale zarela esan duzu behln eta berriro, mendlzale ere bazara. Segitzen ai duzu batera eta bestera?

Garai bateko sasoia joan zaigu. Lehen asko ibiltzen ginen. Pirinioak, Euskal Herriko mendiak, Burgoskoak, Errioxakoak...Toki onak herrialde guztietan dirá, Iparragirrek esaten zuen bezala.

Zu baserriz baserrl hasi zlnenean, autorik ba al zenuen?

Ez. Oinez egiten nituen ñire ibiliak, trenez, autobusez eta oinez.

Orain Deustuko Unibertsitateak Honoris Causa Doktore izendatu zaituela jakin duzularik, zer pentsatzen duzu, beranduko aitorpena déla?

Ez dakit beranduegi, goizegi edo inoiz eman behar ez zutena den. Nigatik bakarrik izan balitz ez nuen hartuko, baina ohore hori herriari ere ematen zaiola usté dut.

Zuk beti esan duzu bitarteko, herriaren mandatari izan zarela, edo idazkari, zure aita bezala.

Doktore txapela buruan jartzen didatenean txapel hori Txirritari, Uztapideri, Xalbadorri edo Xenpelarri, horiei denei jartzen zaiela pentsatuko dut •

IM.'!'

FÃ&#x2030;LIX

UAUbA

LUMBRERAS

GOTZON

GARATE

OXE

MARI

GORROTXATEGI

TESTUA:

PAKO

TEODORO

ARISTI

MUGIKA

ARGAZKIAK:

WILLIAN

TXEMA

CHRISTIAN

GARZIA

FÉLIX

LUMBRERAS

« E S K E R R A K AITA Z A V A L A R I , BESTELA Ñ I R E LIBURURIK EZ Z E N ARGITARATUKC Félix Lumbreras Errioxan jaio zen, Sajazarran. Donostian bizi da eta 81 urterekin argitaratu du bere lehen liburua, «Cuando los ciegos guían». Lumbreras apenas Joan zen eskolara. Bere liburuak berrogei urte eman ditu kaxoian, gerra zibila bukatu eta berehala idatzia baita, gerran ¡kusitako izugarrikeriak kontatzen dituzten memoriak. Bera da aita Zavalaren azken fitxajeetako bat, euskaraz berrehun titulu pasa atera ondoren gaztelaniari ere sail bat ireki dion honetan. Hiztun handia da Lumbreras, herri jakinduriaz mintzo den horietakoa, zuzeneko ahozkotasuna nagusi zen gizarte baten azken ordezkarietakoa.

Noiz eta ñola ezagutu zenuen aita Zavala?

Nik ñire memoriak idatzita neuzkan, justu gerra amaitu orduko hasi nintzen han gertatutako gauzak idazten. Behin etxera etorri zen Bengoa, badakizu, «pianos Bengoa» delakoa, ñire suhiaren koinatua baita, eta ea nik karpeta haietan zer neukan, eta hasi zen begiratzen, irakurri zituen zati batzuk eta asko gustatu, «oye, esto es magnífico» esan zidan, eta bazeukala lagun bat igual hura argitaratuko zuena, aita Zavala, nonbait Bengoa haren akolitoa izana zen eta. Hala behintzat eraman zizkion orriok aita Zavalari, eta hura ere zoratuta gelditu liburuarekin, bost aldiz irakurri ornen zuen, eta eskatu zion Bengoari ea bilera bat egingo genuen. Oso ondo, ñire etxera etorri ziren eta hemen egon ginen hirurok, hiru orduz hizketan.

Zer inpresio egin zizun aita Zavalak?

Oso atsegina da, intelektual handi bat, ederto egon ginen hirurok hemen, eta liburua argitaratzekotan joan zen. Udan Sajazarran izan ginen, lan asko dauka gizon horrek, eta pixka bat atzeratua zebilen argitalpena, baina han argazki batzuk atera genituen eta esan zidan uda ostean inprimatuko zuela, eta hala izan zen. Egun batean deitu zidan esanez Errioxako Unibertsitatean aurkeztu behar genuela azaroaren hamabian. Nonbait errektorearekin hitz egin zuen. Nik esan nion ea hainbeste lekutara Joan behar al zen liburu bategatik, eta esan zidan komeni zela Errioxan liburu hori zabaltzea, han ale batzuk sal zitezkeela eta. Han oso ondo hartu gintuzten, egin genuen aurkezpena, dena ordaindu ziguten, baita bazkaria ere. Nik 81 urte ditut, eta ñire adinean batera eta bestera ibiltzea, badakizu, baina egun gogoangarria izan zen, ederra.

Gero, abenduaren 30ean gaixotu eta ingresatu egin ninduten, baina urtarrilaren 12an Circulo Riojanon aurkeztu zen liburua, Félix Maraña etorri zen, eta deitu zidaten esanez jende asko zegoela han liburua erosteko eta ñire sinadura jasotzeko zain, eta nik, ba, gaixo nengoela, baina beno, medikuari baimena eskatu eta eman zidan, b¡ ordukoa bakarrik. Hará joan nintzen, bronkioetatik gaixorik nengoela, baina egin genuen hura ere.

Egon al zarete geroztik elkarrekin?

Bai, geroztik hainbat hizketaldi izan ditugu. Burgosen izan ginen, Donejakue bidean, museoak ¡kus-

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 m

BERTSOLARI 43

ten, klaro, ni ez naiz eskolara batere Joan, ez naiz gauza horiekin inoiz kezkatu, eta gizon horrek egundoko lezioak ematen dizkizu, asko daki, memoria handia dauka. Baina bizitzaz asko dakit, eh, hori bai batzuetan sakonki hrtz egin dugu bizitzaz, eta aita Zavala oso gizon umila déla esango nuke, orain, ezin zaio ezer esan, ze hura berean gelditzen da, hura beste maila batean dago.

Beste egun batean Jabierren bisitatu genuen, monasterioa erakutsi zigun, gaztelua, eta gero gainera bazkaltzera gonbidatu gintuen. Neuk gonbidatzea pentsatzen nuen, zeren gizon horrek ez dauka xentimorik, beno, entzun dudana hori da behintzat, baina oso ondo portatu zen. Gero Jaka ingurura eraman gintuen autoan, ez dakit zein erregeren hilobiak ¡kustera, hórrela pasatu zen eguna.

Nolatan ez zenuen estudiatu umetan? Eta estudiatu gabe, ñola idazten duzu?

Ez dakit, inoiz ez dut ezer ikasi, baina idaztea beti gustatu izan zait. Sei urte nituela. Primo de Rivera diktadorearen garaian, eskolara joatera behartu ninduten, baina nik ez nuen nahi, bagenuen maisu bat aurpegi itsusi batekin! Gainera egundoko zartadak ematen zizkigun iltzez eginiko latiru batekin. Donostiara 1928an iritsi ginen, nik hamar urte nituenean, eta hamar urterekin

| _,

BERTSOLARI

1 ANTONIO ZAVALA : DOCTOR l _ JjONOBIS CAUSA

lanean hasi nintzen.

Noiz ¡kusi duzu azkenekoz aita Zavala?

Duela hogei bat egun. Berari mendia, kanpoa asko gustatzen zaio. Nik hona gonbidatzen dut beti bazkaltzera, Donostiara, eta berak ezetz, bera Sajazarrara joango déla gustura, bakardadea gustatzen zaio. Eta esan zidan pozik hartuko lukeela beste liburu bat, eta ari naiz horretan, baina tentu ibili, apaizak oso gaizki jartzen ditut liburu berrian, batez ere 30. urte garaiko apaizak, oso gaizki portatu ziren eta.

Zure lehen liburuaren kritikak agertu dirá. Perspektiba onak?

Bai, aita Zavalak esan zidan liburu horrek bidé luzea egingo duela, ez orain segituan, denborarekin baizik, eta agian neuk ez dúdala ikusiko bere eragina, eta neuk ere hala usté dut. Hego Amerikako liburutegi guztietan zabalduko ornen da, dio Zavalak. Ba al dakizu orain zergatik ez duen arrakasta gehiago? Politikoei ez zaielako interesatzen, liburua politikoen kontrako liburua baita •

BERTSOLARI 45

GOTZON

GARATE

«AZKUEREN ONDOREN, AITA ZAVALAK EGIN DU LANIK GEHIENA» Gotzon Garatek filosofia ikasten ari zela ezagutu zuen, Loiolan, meza eman berria zuen arta Zavala. Elkarrekin Joan ziren jendearen artean Auspoa sortu berriaren propaganda egitera.

Geroztik Garatek euskal filología sortu zuen Deustuko Unibertsitatean; bera ere ibilia da 31 urtez baserriz baserri, atsotitzak eta abar jasotzen, eta aurten jubilatuko da, 64 urterekin. Udazkenean Deustuko Unibertsitateak aita Zavala Doctor Honoris Causa izendatuko du, Garate eta beste batzuen ekimenez. Ñola ezagutu zenuen aita Zavala?

Bera ni baino sei unte zaharragoa da. Ni filosofia ikasten ri nintzen Loiolan. Zavalak orduantxe eman zuen meza berria. Egun batez nigana etorri eta esan zidan: «Gotzon, nik bilduma bat sortu nahi dut, eta propaganda pixka bat egin behar dut». Nik usté hori 60. urtean zela, zeren Auspoaren lehen zenbakia Ramón Artolaren «Sagardoaren graziya» da, bertsoz osaturikoa, 61ekoa. Esan zidan ea lagunduko al nion Azpeitira propaganda pixka bat egitera jendearen aurrean, eta nik oso pozik lagunduko niola erantzun nion, ni hamahiru urtetik euskaltzale amorratua bainintzen.

Baina zer propaganda zen hori, harpidedunak egitea

ala...?

Bai, hori da. Beraren ezagun batzuen etxeetara joan g¡nen. Ni gaztea nintzen eta gauza batekin harritzen nintzen. Familia askotan galdetzen ziguten: «Eta zer, hori bertsoak ¡zango al dirá?» Eta aita Zavalak esaten zien: «Bai, batez ere bertsoak!». Gero, zorionez, prosa ere atera du, eta nik prosazko lan horiek ditut maiteenak, bertsoak baino gehiago. Horrelaxe hasi zen, lehen liburua, bigarrena, eta gero eta gehiago ateratzen jarraitu zuen, eta benetan zoragarria izan da bere lana.

Harrera ona egin al zizuen jendeak?

Bai, oso ona. Gainera, garai ezberdinak ziren, orduan euskaltzaleak oso nabarmenak ziren Azpeitian, horiengana joaten ginen zuzenean. Nik usté Ázpeitia ¡zango

BERTSOLARIQ

déla lehenengo herria Auspoaren p r o p a g a n d a hori egiten hasi ginena. Gero jende horren helbidea hartzen genuen liburuak bidaltzeko. Gainera, orain liburu horiek nahiko garesti dirá, baina garai hartan oso merke ziren. la 4 0 urte daramatza Auspoak. Zer balorazio egingo zenuke?

Niretzat aita Zavala da Euskal Herrian bigarren gizona euskararen alde lan izugarria egin dueña. Lehenengoa Resurrección Maria de Azkue da niretzat. Hark hutsetik egin zuen dena. Guk orain egiten d i t u g u hiztegi onak, baina hark oinarria jarri zuelako. «Euskal Herriaren Yakintza», kantuak, opera, hiztegia, gramatika, nobelak, handia izan zen Azkue, goizetik gaueraino euskararen alde. Niretzat bigarrena Antton Zavala da. Ba al dakizu zer den 200 liburu pasa ateratzea? Mami aldetik ez dut esango, baina niretzat, etorkizunari begira, gure gurasoek-eta ia erdaraz ez zekiten, ba al dakizu horien euskara jasotzea zer den etorkizunerako?

Izugarrizko balioa dago hor, aberastasun ikaragarria.

Herriko euskara zoragarria da, eta bilduma horretan badira liburu batzuk zoragarriak, Zapirainen «Txantxangorri kantaria», Pello Errotaren bizitza bere alabak k o n t a t u a , Beñat Garrikaren « A r m e n d a r i t z e aur b e -

4 « BERTSOLARI ANTONIO ZAVALA: DOCTOR HONORIS CAUSA

Gertutik ezagutu duzuenontzat nolakoa da arta Zavala?

Bere ondoan bizi izan garenok badakigu gizon apala dela, ez da harrokeria punta handirik duen pertsona, langile amorratua da. Juan Mari Lekuonak esan zuen Atila bezalakoa déla, aita Zavala pasatzen den tokian ez dela belarrik jaiotzen, dena harrapatzen duela, berak jasotzen du dena besteentzat ezer utzi gabe, benetan ikaragarri handia da aita Zavalaren lana.

Dena jasotzen du, baina hainbat gauza gordeak omen ditu, antiklerikalak zirelako, berdeak zirelako...

Ah, hori ez dakit, galdetuko diot hurrena. Nik uste dut ona litzatekeela bertso edo zera gorde horiek ateratzea, ikusteko Euskal Herrian ere izan direla horrelakoak, eta bertsolaritza ez déla gauza pertsonal bat, baizik eta herriaren azalpena, eta herri horretan baldin badaude antiklerikalak, berdeak eta abar, ba ezagutu beharko genituzke. Nik ez dut bertsoen mundua jorratu, baina esaera zaharretan ere apaizen aurkako aipamen asko da, eta nik denak ipini ditut. Azpeitiko baserrietan esaten dutena: ondo jateko karnizeroarekin gosaldu, apaizarekin bazkaldu eta mandazainarekin afaldu. Euskaldunen artean biziorik txarrena ez zen emakumezalea ¡zatea, edo mozkorra izatea edo jokozalea, alferra izatea baizik. Eta esaera bada: apaizak ordu erdiko lana eta hori ardoarekin. Oso kristauak ziren lehengo euskaldunak, baina apaizari ziria sartzea asko gustatzen zitzaien.

Zu zeu asko ¡bilia zara baserrietan. Aita Zavalaren dizipulua izan al zara?

Berak bertsoak biltzen ditu eta nik esaerak. 27.000 atsotitzekin atera dut liburu bat. Ni 23 baserritan ¡biltzen naiz, probintzia guztietako baserrietan. Ni estranjerian urte asko egona naiz, eta handik etorri nintzenean euskara baldartua etorri nintzen, eta pentsatu nuen, zein da bidea piska bat trebatzeko? Baserrietara Joan. Baina ni ez naiz aita Zavalaren dizipulua izan, ez dugu geroztik

ERTSOLARI 49

harreman gehiegi izan, berak bakarrik egin du lan guztia, bera zen argitaletxea, bera zen liburuak egiten zituena, bera grabagailuarekin Joan, berak pasa garbira, lana bakarka egin izan duen pertsona da, baserri batetik bestera. Esaten bazioten halako tokitan bazegoela halako gizon bat ipuin ederrak zekizkiena edo bere bizitza kontatzen ikaragarrizko grazia zeukana, «ñor da?» galdetu eta hara joango zen. Gizon horrek bakarrik egin du lana. Jesuiten formazioa, egia esan, beti bakarzalea izan da.

Zer esan nahi duzu?

Frantziskotarrak ezberdinak izan dirá kontu honetan.

Adibidez, lehengo batean Javier Andonegi lagun frantziskotarrarekin hizketan, komentatzen genuen Torrealdai, Azurmendi, Intxausti eta Agirrebaltzategiren kasua.

50 BERTSOLARI

Niri horien bizitza elkartua, orain batzuk irten badira ere, talde kontu hori oso ¡nteresgarria iruditzen zitzaidan. Jesuitak bakoitza bere aldetik ¡bilí gara. Gu hiru izan gara jesuíta ezagunak euskararen munduan: Patxi Altuna, aita Zavala eta hirurok, eta bakoitza bere aldetik ¡bilí gara, ez dugu harremanik izan geure lana egiteko orduan.

Dena déla, aita Zavala ezberdina da zuen ondoan; zuek ¡rakasle zarete, bera ez...

Bera ez da sekula irakasle izan. Berak jesuiten estudioak dauzka soilik, ez du beste ikasketarik, eta horregatik orain Doctor Honoris Causa egingo dugu, udazkenean, Deustuko Unibertsitatean. Aita Zavala liberatu egin zuten jesuitek bere lan hori egiteko, eta kasu bakarra da, ez baitute inor liberatzen.

Zergatik liberatu zuten bada arau guztien kontra?

Detaile hori ez dakit, baina nik usté dut, entzun nuen noizbait, berak gure nagusiari esan ziola, «begira, nik ñire bokazioa hau det, ikusten det lan handia egin dezakedala, ez da ari beste inor lan horretan», eta hórrela behintzat liberatu egin zuten. Kasu bakarra da berea, jesuiten artean ez dago besterik, onartu egin zuten nonbait bere eskaintza, eta ni benetan pozik nago onartu zutelako, ikusirik geroztik egin duen lana •

BERTSOLARI

70 urteko tolosar zimela da Joxe Mari Gorrotxategi, bizia eta hiztuna. Bera ez zen fraile izateko jaio, baina urte askotan ondoan izan zuen arta Zavala, haientzat «Antton» laguna, ezustean komentura alde egin zien arte. Tolosan ia elkarren ondoan jaio zirenen patu ezberdinak bizitzan.

Gorrotxategik abizen bereko gozogile famatuen leinua jarraitu zuen, gaur egun lantegi hori semealaben esku geratu bada ere. Orain gozogintzari buruzko museo bat sortua du, eta hor dauzka inbertituak bere kemena eta ma'rtasuna. la urte eta leku berean mundura zineten...

Bai, Anttonek urte bat kentzen dit niri. Ni Kale Nagusian jaio nintzen, eta bera Santa Maria plazan, 50en bat metrora.

Aspaldikoak biok ere...

BERTSOLARI ANTONIO ZAVALA: DOCTOR I HONORIS CAUSA

Bai horixe, aurten egin ditut 70 urte, eta Anttonek 71. «Zazpi»ko hori erantsi diogunean ez za'rt ondo asentatu, oraintxe hasia nago pentsatzen «hi, Joxe Mari, hireak egin dik».

Koadrílakoak al zineten?

Bai, elkarrekin ibiltzen ginen, umetako jokoetan, kaniketan, hiru-hiruka, laosa, korrika eta horrelakoetan. Eta eskolan ere bai. Lau edo bost lagun ginen eta egunero ikusten genuen elkar. Antton gaztetan dantzaria izan zen, Tolosako San Joanetan eskopetero bezala tiroka ere ibilia da, eta dantzasoka eta burrundantza dantzatua.

Bestalde oso mendizalea zen, porrokatua, eta gogoratzen naiz behin, gutxi gorabehera 1947 inguru hartan, Donostian Antiguoko Luistarrek martxa regulada bat antolatu zutela. Berez gogor-gogorra ez zen martxa hura: Antiguoko elizatik atera, Igel-

W-ATEA

l

JOXE

MARI

GORROTXATEGI | § t l

«ANTTON ZAVALAK Bl SORPRESA E M A N ZIZKIGUN»

^ S»»JÍ¡

TOLOSAKO GOZOGILEAK ELKARREKIN PASATAKO HAURTZAROA GOGORATZEN DU.

dotik Oriora jaitsi, Oriotik Aiaraino igo eta Aiatik Usurbilera. Guk 16 urte genituen, gure adinerako nahiko buelta bazen, baina madarikazioa gertatu zen egun hartan, bero egin zuen eta mutil gazte bat insolazioarekin hil egin zen, eguzkiak jota.

Oker ez banago ez dakit ez ote zen Oriokoa eta Loidi apellidua zuena Hiruko taldeak izaten ziren, eta Tolosatik bi talde Joan ginen. Gu ginen Luis Lakunza, Antton Zavala eta ni. Hurrengo egunean Tolosan zabaldu zen bi edo hiru hil ote ziren, eta jendea galdezka ñola, zer izan zen. Hurrengo egunean gu pertsonajeak ginen Tolosan.

Nolakoa zen aita Zavala txik'rtan?

Izaera aldetik? Ez zen estrobertido horietakoa, pixka bat lotsatia baizik. Lagun artean normal ibiltzen zen, noski, baina... nik, esate baterako, denda daukat, jaioz gero jendearekin harremana izan dut,

¡rekiagoa naiz, egunero jendearekin badut tratua, larunbatetan, zortzi urterekin, eskolara joan gabe pastelak zaintzen geratzen nintzen. Antton normala zen, baina, beti, estudiatu duen jendeak harreman txikiagoa izan du jendearekin.

Musean ere ibiltzen ornen zineten...

Bai, bazen lokal bat Acción Catolican, eta hará joaten ginen ardo pixka bat edatera, antxoa bokadilloren bat jatera, kaferik ez zegoen, eta guk diru askorik ere ez. Behin, egunero bezala Joan ginen, 16/17 urte genituen. Musean jokatzen hasteko itxoiten geunden, «Antton ez zetorrek» esanez elkarri. Eta han zegoen batek esan zigun: «Antton Zavala? Se ha ido de jesuíta». Eta guk: «Calla, calla, tonto, tu estas loco o que!, si ayer estuvimos aquí y no nos dijo nada». Baina hórrela joan zen, lagunei ezer esan gabe, gu muserako itxoiten

BERTSOLARI 53

geunden bitartean. Hori ¡zan zen eman zigun lehen sorpresa. Inork ez genuen espero hau jesuíta joaterik. Esan baligu ere normaitzat hartuko genuen, ze orduan nahiko nórmala zen. Baína gero jakin genuen bere famílían ere egun berean despeditu zela, egun hartan jakín zutela etxean ere.

Handík hilabete batzuetara, Loíolan zegoela-eta ikusteko baimena ¡zan genuenean Joan ginen, eta epelak ad'rtu zituen, gogorrak bota genízkíon. Berak irribarre egín zuen eta hor bukatu zen. Hor apartatu ginen, zeren orduan fraileak ez ziren hainbeste etortzen etxera. Apaiz ikasten arí zirenak bai, udan etortzen ziren herrira, baina komentuetako jende horí ez zen etortzen.

Eta bigarren sorpresa zein izan zen?

Niretzat sorpresa handi-handia izan zen Auspoa sortu zuenean, liburuak ateratzen hasi zenean.

Oraín liburuak egunero ateratzen dirá milaka, baina garaí hartan ez, eta niri on handía egin zídan Auspoak. Euskara beti egin dugu gure etxean, baina liburu haiekín ni asko aberastu nintzen. Usté dut lehenengoa Artolarena ¡zan zela, baína ník gustuen ¡rakurtzen nuena antzerkia zen, Toribio Altzaga batez ere. Bere obrekin ikasí nituen nik euskarazko jiroak, kaleko hizkuntza, eta bertsolariekin ere bai.

Gainera, tolosarrontzako, Galtzaundi, Ramos Azkarate oso inportantea da, eta Auspoan aurrenekoetan etorri zen GaKzaundi. Orduan ez ziren gaur bezala karnabaletan kantu guztíen letrak argitaratzen, eta orduan Galtzaundiren letrak edukitzea poza zen guretzat, eta harén gorabeherak jak'rtea, zeren Anttonek betí egiten zuen pertsonaje haien biografía txíki bat. Geroztík asko jarraitu d'rtut Auspoako liburuak, eta eduki ere gehientsuenak badauzkat.

Zer egin zitzaizun liburu haietan hain erakargarri?

Niri gertatu zrtzaidana handik askora ¡rakurrí nuen Zeruko Argian. Han esaten zuen norbaitek euskaraz ikasteko eta konbertsazíoan sartzeko ez erosteko l'rteraturako obra sakonik, zergatík artista joaten da euskara sakon bat eg'rtera, erabiftzen ez dena.

Han zioten irakurtzeko bertsolaríen liburuak eta teatro egíleak. Teatroan, eszenarioan lanean arí direnean, jendea entzuten dago, eta ez badu ulertzen argí eta garbi segituan, han txalorik ez dago. Niri horixe gertatu zitzaidan Auspoako líburuekín.

Txikitan ba al zuen aita Zavalak bertsozaletasunik?

I »

rr

Txikitan ez zuen bertsotarako joerarik. Hauek hiru anaia dirá jesuíta. Orduan, jesu'rtek zer eg'rten dute? Batek zertako balio duen, hartan jarri. Anaia bat ekonomista zen, papeleran lana egiten zuena; bestea Bixente, eta gero A n t t o n . Anttonek barruan zerba'rt ¡zango zuen, noski euskara maitatzen zuela, baina euskara maitatzen zuela ez zitzaion nabar'rtzen hamasei urterekin. Gainera garai hartan euskararen aurkako giroa zegoen, debekatua zegoen. Antton leiala izan da euskararekin, bertsolaritzarekin, eta hori sakrifizioa ez da. Afizio handi bat dagoenean, hori gozotasuna da; hori bai, lana egin behar da.

Geroztik ikusi al duzu batere umetako laguna?

B e r t s o l a r i f e s t e t a n - e t a izan d u t h a r r e m a n a Anttonekin. Hantxe zen beti, bertsolariek oso estimatzen zuten, zeren hil diren zenbait bertsolarirekin Anttonek egin du haien bertsoak bildu, familiarekin egon, haiek garbi jarri, txukun, ondo argitaratu. Ni gogoratzen naiz Uztapiderekin. Ez zen jakintsua, bertsolari bezala bai, baina idazteko-eta pobrea zen, eta Anttonek lagundu zion.

Eta gero, zenbat jende beren ustez balio ez zutenak, horiek konbentzitu ditu Anttonek, lan hura egin zezaketela, beharrezkoa zela ondorengoek

jakin zezaten haien baserria nolakoa zen, zer ibilerak egin izan zituzten, lan tresnak, etab.

Noiz ikusi duzu azkeneko aldiz?

Beño, orain tarteka etortzen da bisitatzera. Tolosan baldin bada, tragotxo bat hartzen dugu, eta urtean behin edo bitan afaritxo bat egiten dugu.

Elkarrizketaren bukaeran A n t t o n Zavalaren joera etikoaz hitz egin genuen: hau da, erlijioarentzat iraingarri diren bertsoak ez argitaratzeko duen jokaeraz; edo bertso berdeak. Gorderik dauzkan hainbat eta hainbat bertsori buruz. Gorrotxategik dioenez, «Anttonek esaten du bere printzipioak dituela, eta erlijioa déla oinarri bat, eta horren aurka doan ezer ez duela argitaratuko, hori da bere erabakia. Baina esaten du berak inori ez diola oztoporik jartzen, eta inork lan hori egin nahi badu, libre dagoela terrenoa. Bere postura hori da: argitaratu ez, baina oztoporik jarri ere ez beste inori. Nik usté dut material hori dena atera beharra dagoela. Herriak hori sortu badu, hori ere gure parte bat da. Nik, esate baterako, Samanieg o r e n obra guztia irakurri d u t , Tolosan alkate egon zen, eta asko interesatzen zait, eta hor ere badaude gauza pikaroak, antiklerikalak...» •

BERTSOLARI 55 |

K

Ir TEODORO

MUGIKA,

O T A Ñ O T A R R E N G A N A K O ZUBIA

^ ^

¿fe

•3A'

ZIZURKILDARRA EZINBESTEKO LAGUNTZAILE IZAN DU AITA ZAVALAK.

Teodoro Mugika Zizurkilen jaio zen duela 74 urte, eta Billabonan bizi da gaur. Bere aitona morroi ¡bilia zen Errekalde baserrian, Pedro Mari Otaño bertsolari handiaren jaiotetxean. Baina batez ere osaba Migel Salaberriak kontatu zizkion Mugikari Errekaldeko kontuak, bertsozaletasuna «gaitz bat bezala erantsi» zion b¡tartean. Mugikaren oroitzapena izan da, neurri handi batean, duela hiru urte aita Zavalak Pedro Mari Otañori buruz argitaratu zituen bi liburu bikainen oinarria. Teodoro Mugikak berak «Errekaldeko intxaurraren itzala» argitaratu du Auspoan.

1965ean ezagutu zuen Mugikak aita Zavala. Pedro Mari Otañoren omenaldia zen Zizurkilen. Honela idatzi zuen Mugikak egun harén hasiera: «Goiz alai hartan zintzo iritsi zan Anbrosio Zizurkilgo Errekalde baserriaren atarira, Bautista Hondartza bertsolaria bere adiskide mina lagun zuela. Hemen ¡nguratu zrtzaizkion A n brosiori beste txistu lagunak. Lagunarteko hizketaldi atseginaren ondoren Bautista Hondartzak bi bertso gozo eta sentikorrekin eman zion hasiera... » Eta jarraitzen zuen egun harén kronika. Egun hartan ezagutu zuen aita Zavala, han agertu baitzen. Hala ere, 22 urte geroago arte ez zuten hitz egingo biek aurrez aurre, 1987ko egun batean aita Zavalak Teodoro Mugikaren etxeko atea jo zuenean. «Batere usté gabe etorri zan. Sartu eta lehendabiziko gauza hauxe esan zidan: "Zure bertsoen altxorra ikusi nahi nuke. Nik bertso gutxi neuzkan, baina idatzitako bertso guztiak bildu nituan txukun-txukun eta Jabierrera Joan nintzan. Erantzun zidan: Liburu bat ateratzeko gutxitxo dirá. Hala geratu ginan.»

Horrekin batera El Diario Vasco egunkarian zutabetxoak idazteko aukera eman zion arta Zavalak. Mugikak gustura bete zuen lana, 60ren bat idatziz. Orduko aita Zavala Otañoren lanean hasia zegoen eta ea zer moduz zihoakion galdetu zion Mugikak. Aita Zavalaren erantzuna. «Oraindik oso berde daukat lan hori. Zure laguntzaren beharrean nago agian.» Eta hórrela, egun batean, hor agertu zen aita Zavala berriro Mugikaren etxean.

Maite emazteak gogoan drtu aita Zavalaren bisitak. «Ordenadore txiki bat ekartzen zuan. Zenbat ordu pasa ote dituzte hemen,

BERTSOLARI 57

gela honetantxe. Lauretan etorriko zan, eta bederatziak arte lanean. Gero afari legea bertan egin eta joaten zan etxera. Gainera beti parrez etortzen zan». Mugikak: «Tolosar gehienak hala dirá, argiak, alaiak. Nik osaba Migel Salaberria izan nuan argibide asko eman zizkidana. Errekaldeko istori asko zekizkian. Nik aita Zavalari eman diodana hartu nuan hura izan da gehienbat bat.

Batean etorri zan, hasi ginan, eta, Don Antoniok berehala, bazan ba bertso bat, Pedro Mari Otañok Pasaian izan zuan despedida, eta barkua hartu baino lehenxeago kantatu zuan bertso bat. Aita Zavalak hartu zuan segituan boligrafoa eta apuntatu zuan: Ez noa borondatez / beharrak narama / nerekin daramazkit / hiru ume ta ama; / inork inguratu nahi / badu niregana / pozik egingo diot / posible dedana.»

Zenbat zor ote dio Euskal Herriak patxadan hitz egiten zuen jendeari eta haien esanak gordetzen zituenari! Mugikak segitzen du: «Gure osaba hura ondoan bizi zan, etortzen zan gure etxera, hamaiketako piska bat egitera, tragoxka bat, gazta piska bat, eserita jarriko zan patxada ederrean, eta hasiko zan hizketan, istorioak esaten. Izugarri ederki kontatzen zituan. Guk galdu asko egin degu, eta hartu ere bai batzuk. Nik hogei urte banituan orduko».

Hizketan ari garen b'rtartean Maite, emaztea, puntoa egiten ari da. Tarteka parte hartzen du, ziri zorrotzak boteaz. «Ñola aurkitu dezue halako gizon txikiaren aztarna?», galdetzen dit berarentzat ziurrenik handiena ¡zango den bere senarraz. Nik usté aita Zavalaren lañaren ondoan dala txikia Mugika, ez bestela. Ez da txikia behintzat hark egiten duan euskara herrikoiaren defentsa.

«Sukaldeko hizkuntza, hor dago oinarria, hortik gatoz. Salaburuk esan zuan lehengoan, ez zalá zaharra baztertu behar, han zegoala sustraía, euskera gaurkotu bai, baina hura baztertu gabe. Errekaldeko sukaldean egiten zan hizkuntza zoragarria zan, eta da, zer hiztunak ziran Otañotarrak, harrigarria da. Oraindik ere, hangoek ñola hitz eg'rten duten, harrrtuko zinateke. Patxadan. Baretarrak esaten zieten, patxadan hitz egiten zutelako, baina oso egokiak ziran. Hizkuntza hura baztertu? Ñola ba? Orain, hartaz gainera berrrtu egin behar dala? Horixe baietz, baina hura ahaztu gabe. Arta Zavalak horretan lan handia egin du».

Aita Zavala nolakoa den galdetu eta, Mugikak dio bere iritziz

BERTSOLARI 4T0NI0 ZAVALA: DOCTOR HOWORIS CAUSA I

«haurtxo bat bezain apala» déla, eta lintzea edo katamotza bezain argia eta bizkorra. Maite emazteak dio: «Arta Zavala oso bildua da», hau da, oso «erreserbatua». Eta jarraitzen du: «Kolpe hutsak asko eman drtu». Hau da, laguntzaileekin ez duela beti asmatu. Batzuetan usté bai eta gero hasi eta bat ere ez lagundu, eta horrelakoak. Orain, askorekin asmatu du, eta dohain psikologikoak onartu behar zaizkio.

Aspaldian ez du Mugikak arta Zavala ikusi. «Oraintxe hiru hilabete deitu nion. Behin deitu nion eta ezer ez. Bigarren aldian esan zidaten telefono mobilera dertzeko. Dertu nion eta hura ere nulo. Hiru aldiz deituta ez det lortu harekin h'rtz egiterik» •

BERTSOLARI

WILLIAN

CHRISTIAN

« E Z K I O K O A M A R I B U R U Z K O BERTSOAK BILTZEN H A S I ETA EZAGUTU N U E N ZAVALAREN LANA»

Willian Christian antropólogo amerikarrak ondo ezagutzen du Euskal Herria, 14 urte egin baitzituen bertan Ezkioko Amaren agerpenak aztertzen. Gai horretaz gerra ondoren argitaratu den liburu bakarra berea da, "Visiones de Ezkioga" izenekoa, eta liburu hori egiten ari zela ezagutu ornen zuen Zavalaren lana ere.

«Agerpenei buruzko lan gehiago ere egina nintzen, baina Ezkiokoak beste kasuek ez zituzten osagarriak zituen, debekatua izan zelako gaiak tabú kutsua baitzuen eta nolabait jarratzaileek sekta moduko bat bazuten Ezkioko Amaren inguruan. Kasu horrek gainera konnotazio politikoak ere bazituen eta antropología eta historia biak batean arakatzeko aukera ematen zidan. Oso gustuko lana izan zen niretzat Euskal Herrian egin nuen hori. Hor bizi nintzela ezagutu nuen Joseba Zulaika antropólogo itziartarra. Izugarri ikertzaile interesgarria da, independentea eta librea, alderdikerietatik ihesi dabilena, Oteiza bezala, nolabait esateko. Euskal Herrian horrelako jendea asko maite duzuela ohartu naiz. Estatu espainoleko beste leku askotan, ordea, gisa honetako ikertzaileak ez dirá hain ondo ikusiak. Hori oso garrantzitsua da herri batentzat. Eta Zavalaren lana ere hórrela ikusten dut. Bere bidea egin du, bidé ikaragarri luzea eta interesgarria», esan zuen telefonoz bestaldetik, Willian Christian Kanarietan bizi baita.

Euskal Herrira iritsi eta Ezkioko agerpenetan protagonista izan zen jendearekin elkarrizketatzen hasi orduko ohartu ornen zen gai horri buruzko bertsoak ere ugari zirela.

«Euskal Herrian ezin dirá bi pauso eman bertsolariekin t o p o egin gabe eta Ezkioko kasuan ere segituan t o p o egin nuen bertso jarriekin. Txirritaren bertsoak zeuden, Urdanpilleta Txapel bertsolariarenak, Patxi Erauskinenak... eta horiek biltzen ari nintzela jakin nuen ni baino lehen beste norbait ibilia zela lan hori egiten. Orduan ezagutu nuen Zavalaren lana, nahiz eta pertsonalki Las Palmasen iazko udazkenean egin zen Dezimari buruzko Jardunaldietan ezagutu nuen, Euskal Herriko gaurko bertsolaririk onenekin batean etorri baitzen», esan zuen. Willian Christianek txosten bat irakurri zuen dezimisten bilera horretan, Kantauri ertzeko herrialdeen bertsogintza sakon ezagutzen baitu, Santander eta Asturiaskoa bereziki.

«Nik urte batzuk pasatu ditut Cantabria Garaiko herriak aztertzen eta benetan mirespenez irakurri ditut Zavalaren lanak, gaztelaniaz eman dituenak bereziki, euskaraz pixka bat baizik ez baitakit. Famatuen biografiak modan egon dirá beti eta gaur inoiz baino gehiago. Antonio Zavalaren lanetan famatu ez diren herritarren biografiak agertzen dirá eta Historiako manualetan agertzen ez diren bizitzaren alderdi asko agertzen dirá hor. Zavalak jende horri entzuten daki eta entzuten dueña liburuetan jartzen. Egia da Zavalak bertsoaren usainean egiten dituela bere lanak, baina liburu horiek bertsoak bere testuinguruan jartzeko balio dute eta bertso edo erromantze soilak jasotzearen aldean lan ederra da testuinguru eta guzti biltzea.

Nik liburu horiek nobela handiak bezala irakurtzen ditut eta geroko belaunaldientzat altxor ikusgarriak utziko ditu hor», esan zuen •

BERTSOLARI ANTONIO Z A V A I A : DOCTOR H U N 0 fi1 S C A US A

Urte osoan ยกrabaziak banatuz.

N GARMF N D I A

ANTONIO ZAVALA "AITA ZABALA" Bertsolarien artean eta, ñola ez, bertsozaleen artean ere aski ezaguna da, bere ¡zena gutxienez, eta asko dirá bere AUSPOA saila ezagutzen dutenak ere. Denek aitortzen diote, guk hitz egindako bertsolariek bai gutxienez, langile nekaezina, inork inportantziarik ematen ez zien gauzei garrantzia eman izana eta galtzera zihoan kultura zati bat eta ohitura askoren lekukotzak, ez bertsoak bakarrik, bertsoekin batera jaso izana. Denek aho batez aitortzen diote baita ere, ezezagunekin hizketan hasteko eta bildu nahi dituen gauzak bilatzeko trebezia. Apaiz irudiz eta izaeraz ibili izan da honelako gauzetan eta alde batetik sinesgarritasuna eta konfiantza eman ¡zango du, baina, agían, zenbait pikardiazko notizia ez ote zioten ezkutatu-edo antzaldatuko apaiza zelako?

Gure galderak lau bertsolariri egin dizkiegu. Zergatik hauei? Ezaupide eta harreman handia izan dutelako eta aita Zavafaren berri dakienari galdetu behar zaiola usté dugulako. Gehienek ezagutu baitute Zavala epaile edo AUSPOAko arduraduna, baina zoritxarrez ez da orain arteko bertsolaria oso irakurle fina izan eta gauza beretsuak esango lituzkete gehienek. Hauek, aldiz, zaso, Manuel Lasarte, Txomin Garmendia eta Joxe Mari Lertxundik alegia, harreman nahiko estua izan dute berarekin eta horregatik jo dugu hauengana. >>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>

TESTUAK: LAXARO AZKUNE A R G A Z K I A K : TXEMA GARZI A | A R T X I BOA

-

/A

a> BERTSOLARI

â&#x20AC;¢

*

"

'

4 'jw

i*

OXE

LIZASO

ESUHA GAZTE-GAZTEA EZAGUTU N U A N » Nola ezagutu zenuen?

Ezaupideak oso aspaldikoak. 40tik 50 urtera bitartean gutxi gorabehera. Jesuíta gazte-gaztea ezagutu nuan. Lanean ari ginan lekura igual etortzen zan bertso bila. Gure artean gainera erlijiosoek beti ohi zuten halako errespeto berezia eta orduan gainera... Ezjakin batzuk izan gera beti eta eskola eta hizkera molde jantziagoak beti eman digu itzala.

Zeren bila etortzen zen?

Kukuherri, Azkoitiko auzo bat da eta hantxe lanean ari ginala etorri zaitzaidan behin. Apaiz bat han ikusi eta ikaratu ere egin ginan, "baten bat hiltzen edo zer ari ote da?" genioen geure artean. Egia aitortu behar bada, horrek bertsoengatik egin dituanak ez dago esplikatzerik beste bati, ez luke sinistuko, eta "hau gezurretan ari zaidak" esango luke. Egin duan sakrifizioa ez da ordaintzerik ere egongo. Bildu, danetik biltzen zuan bai bertsopaperak eta baita bat-batean han edo hemen kantatutakoak ere.

Beti izaten zuan zerba'rten arrastoa eta han hasi ohi zan tiraka. Gogoan neukana ahal zan bezela kantatu eta aurrera. Garai hartako bertso bilketa hala izaten zan. Orduan ez zegoan grabagailurik eta buruz jasotakoak biltzen zituan. Grabagailuekin hemen inguruan lehenengo hasi zana Patxi Mujika izan zan. Arta Zavalak bere bilketa lanekin eman dio zerbitzu bat herriari, beste batzuk bildutakoekin ez dirá horren es-

kuzabalak izan.

Auspoako bilduma ezagutzen al duzu?

Bilduma osoa daukat, akaso bakarren bat faltako da, bat edo bati bueltatzekotan utzita. Erdiak leitu gabe egongo dirá baina igual da, hor daude. Ikusi bat gehienei eman izan diet. Batzuk errima aldetik-edo atentzioa emango dizute, beste batzuetan historiak ere badira nahiko gogoz irakurri drtudanak. Ataño asko gustatu zait. Bertso liburuetan, bertsolari ikuspegitik, neu ere ez naiz inor baino teknikoagoa, baina era askotako bertsoak etortzen dirá. Horrek ez du esan nahi bertso horiek beste baliorik ez dutenik, historia aldetik-eta dudarik ez ¡zango dutena, baina bertsolari bezela ez didate mila grazi egin.

Buruz b e r t s o asko jaso al duzu zeure bizitzan?

Garai batean batez ere, asko eta erraz. Baina buruz jasotzen diren bertsoek badute arriskua, hamarrek hamar eratara esaten du eta. Ez da magnetofonoa bezain zuzena. Nere ustez sasoirik onena bertsotan hasitako garai horretan izaten da. Gogoan daukat, Basarri eta Uztapidek Aizarnan kantatu behar zutela eta nola Joan nintzan oinez. Uztapide ezagutzen nuan baina Basarri ez. Trabajadoretatik etorri zalá eta gogoz beterik joan nintzan. Egun hartan entzundako bertso mordoxka bat gaur ere gogoan daukat oraindik •

BERTSOLARI

MANUEL

LASARTE

«NERE LIBURU BAT EGIN BEHAR ZUALA ETA ETORRt ZAN» Ñola ezagutu zenuen?

Juradutzan ezagutu nuan 60. urte ¡nguruan edo aurretik, Txapelketaren baten izan zan. Handik hará, gaur arte. Harremanak onak izan dirá neretzat, harentzat ez dakit.

Geroago neregana etorri zan, nere liburu bat egin behar zuala eta. Nik ezin nezakeala esan nion, lanez ere gainezka nenbilen eta. Berak ordea ez neukala ezertaz arduratu beharrik. Guk herriz herri kantatzen genituan bertsoekin egin behar zuala eta baimen eske etorri zitzaidan. Nik ñola ukatuko nion bal Baina nik, berriz ere, ni ezin nintekeala liburu hartan sartu, lanez buruz gain nenbilela eta. "Ez det beharrik, moldatuko det" berak. Halaxe egin zuan. Guk kantatu bezalaxe, ezeren konposturik gabe egin ere. Gero ilunabar batez liburua bukatuta etorri zitzaidan baina nik ez neukala astirik hura begiratzeko. "Zuk egina bada ez da gaizki egongo" esan nion. Zaila da izan ere lehen kantatutako bertsoa konpontzen hastea. Bertsoari bere hartan utzi behar zaio, jendearen aurrean kantatu dan bezala, bestela ez du graziarik ez moldaketa onik.

Geroztik neuk idatzi ditut beste 5, baina liburu danak berak egin dizkit.

Harek esango luke nere sekretario dala, baina ez da hórrela, ni naiz ume ezjakin bat, esate baterako, eta nik eskuz idatzi eta hari ematen dizkiot. Makinaz idatzi eta moldiztegira eraman izan d'rtu berak. Hórrela moldatu gera. Gizon horrek badu argitasun berezi bat. Batetik buru ona, bestetik ikasia, jakintsua... eta alderdi asko ditu guk falta ditugunak. Nik idatzita bezelaxe egin izan ditu. Gerta liteke inoiz letraren bat aldatzea, ulertu faltaz edo nik gaizki idatzita daukadana. Halakoetan ere deitu egin izan dit, baita Nafarroako Xabiertik ere deitu izan dit.

"Aizu hitz hau honela ikusten det eta zer esan nahi du".

Lehengo hitzak erabili izan d'rtut, nik neronek behintzat. Lehengo hitz zaharrak badira batzuk, gaurko ulertu zailak diranak baina esanahi onekoak. "Hitz hori al dezu?" nik. Horrek hau eta hau esan nahi du. "Aai, ai, ai! Orain gauza bat gehiago jakin det". Berak poz hartzen du. Hortik aparte ez det ezeren endredorik izan arta Zava/arekin. Nik eskuz idatzita bezelaxe pasa izan ditu harek makinaz. Gaizki idatzita baldin badira nik eginak dirá, ez harek. Geroztik 5 liburu egin ditut ba hórrela eta azkena Uztapiderena bukatu det. Laster agertuko dalakoan nago. Ni zain nago. Nik badak'rt han zer dagoan, baina nik Uztapideri bezela herriari eman nahi nion harén berri. Hura gizon jantzia zan baina ni harekin asko ibilia naiz. Nik al dedana egin det eta pozik gelditua nago egia esan behar baldin bada.

Ideiak berak ematen al dizkizu?

Ez det beharrik izan. Noiz edo noiz, "halako egin behar zenduke" esan izan d'rt hala ere. Lazkao Txikirena egin nuan garaian esan zidan "oso pozik gelditu naiz liburu horrekin. Uztapide hain laguna izanik harixe egin behar zenioke". Neroni buruan pasata nengoen gauza hori, baina

66 BERTSOLARI

1

¡dazteko oh'rtura handirik ez eta, beti geroko utzi. Harek esanda poztu eta hasi egin nintzan.

Erraz etortzen al dira lehengo korrtuak?

Ez da erraza urte askotako lanak esaten. Sarritan gertatu naiz ni, zerbaiten juzgua ba¡ baina ez etortzen burura. Nik bazkalduta gero ¡dazten det. Orain asapalditxoan bat ere ez. Hasi gertakizuna kontatzen baina noizkoa edo nongoa dan seguru ez. Guk ibili degun martxarekin ez dago daña gogoan edukitzerik. Idazten hasi eta gero burura etortzen dira pasadizoak. Geroago periodikuko artikuluak ere harén eskutik pasa dira. Bera izan da nere sekretario eta maisu. Nik makinaz idazten ez dakrt, bestela ere gauza gutxi eta kezka edukitzen nuan hasi berrian "nik idatzitakorik inork ulertuko ote du?" Hasi nintzan ba nereak idazten, deitu nion arta Zavalan eta etorri zan. Idatzitako orri bat edo beste erakutsi nizkion esanez "Hau zuretzat moduko ote da? Ulertuko ote zenuke?".

"Hau gizona, hau errexa da" esan zidan. Eta nik "orduan nik usté baino letra hobia daukat".

Idazten ere bidé pixka bat egin duzu beraz...

Bai lehenago ez nekien ezer eta bat jarri egiten da pixka bat, baina garai honetan ikasteko baino ahazteko garai hobea daukagu.

Zer moduzko irakurlea zara?

Sekulan ez det izan afiziorik. Pentsa, nik neronek egindako libururik ere ez det irakurri. Badakizu zer gertatu izan zaidan? Hasten naiz lehenengotik eta azkenaren bila joaten naiz erdiko saila utzita "nik bazekiat hor zer dagoen" sartzen zait buruan, eta akabo.

Bertso liburuak behar bada?

Bost liburu handi atera ziren, Basarri, Pello Errata, Txirrfta, Karlisten gerrakoa, nerea... oraindik ikusi gabe hortxe daude danak. Baten batek irakurriko al ditu! Gure semea ere oso zalea da eta orain ez dauka ezertarako astirik, baina noiz edo noiz izango al du. Geroko jasota hortxe daude.

Zer iruditzen zaizu aita Zavala egiten ari den lana?

Lan ikaragarria egin du arta Zavalak. Galdutzat ziran bertsoak eta behin ere argitaratuko ez zirenak bilatu ditu. Zenbat ibilera triste egin ote du gizon horrek! Horrek istori batzuk kontatu dizkit niri eta nik ez dakrt nola baina usté gabeko zuloetatik ateratzen zituan bertsoak. Letra erdigalduak, narrastutako paperak, lehengo zaharrenak. Lastima da hala ere paper haien argazkirik ez izatea, hau honek egina da erakusteko.

Izenak eta danak zuzendu izan ditu, baina argazkia sinale bezala, huraxe falta izan du nik ikusten dedanez. Bildurgarri saiatu da. Euskal Herriari inork lagundu badio, bertsozko langintza honetan, arta Zavala aurreneko puntan daukat nik.

Bertsopaperik-eta izan al da zuenean?

Bertsopaperak sartzen ibirtzen ziran gizon jakin batzuk, Leitzan bertan ere bai eta Aian eta baita hemen ere Orion ere bazan bat, Pello Saikola, gero Zestoan hil zana, Miserikordian. Paperak izaten ziran salgai meza nagusiko ¡rteeran. Plaza erdian kantari hasten ziran eta 2 errial edo lau txakurrandiren truke sartzen zituzten. Nik alerik ez nuan erosi, sekula d¡rurik ez nuan ikusten eta. Gainera ez det irakurtzeko ohiturarik ere izan.

Ba al dakizu zergatik? Bertsolari bakoitzak bere iturriko ura erabili be-

har duala pentsatu ¡zan det nik. Nik txik'rtan ez nuan bertsolari ¡zateko usterik, baina zaletasuna etxetik jaso nuan. Gure ama zana ¡zugarria genuen bertso zaharrak kantatzen, ez dakit nondik ikasiak izango zituan baina asko zekizkian eta askorenak. Hari eskatzen nizkion eta kantarazi ere bai umore ona zeukanean eta txarra zeukanean alde egin behar ondotik...Gero morrontzan ¡garo det bizia alde batetik bestera eta nik ez det astirik izan eta ezta modurik ere. Gero gogorik ere ez. Bestek egindako bertsoak ¡kasten hasten bazara gero hara erortzeko arriskua dago eta bertso haíek lehen kantatuak daude. Guk ere gure bizitzan kantatuko genituan berdinak ez baziran berdin samarrak bat baino gehiago, asko ari danari gertatzen zaio, baina herri bakoitzaren moldera egokituz, bakoitzak bere ¡turriko urarekin ar'rtu behar du. Zu bertsolari ona zara eta nik zuri arreta handia jartzen badizut, zuri bertso bat edo beste jasoko dizkizut baina gero arrisku ederra dago haiek neronek kantatzeko. Haiek ez dirá nere bertsoak, zuk eginak baizik. Horregatik behin ere ez zait gustatu besteren sailean sartzerik. Nik dedan pixka nerea da.

Zer gehiago duzu aita Zavaiañ buruz esateko?

Aita Zavalak hemen eskertu beharreko lan handi bat egin du. Nik bere beharra izan det eta gehiagok ere bai. Nik eskerrik asko bihotzez esaten diot afta Zava/ari. Harén lana ordainduko duanik hemen ez dakit ñor izango dan. Behar bada gerora afta Zavala handia izango da, gaur handia da eta, baina pertsonak bizi dan artean esker on hori istimatzen du.

Gero hildakoan nik ez dakit zer izaten dan. Orain bizi dala nik, nere partetik, milaka zorion ematen dizkiot afta Zava/ari egin duan lanagatik, ez inbusteriaz, ez zurikeriaz. Nirerekin izan ditudan sentimentuak agertzekotan, afta Zavala gizon handitzat daukat euskarari hainbat lagundu diolako eta nik horixe det neurea, euskara •

m

•

V" •p

m

TXOMIN

GARMENDIA

«AITA Z A V A L A EHIZTARI BAT BEZELA D A »

Noiztik zure ezagutzak?

Orain 19 urte ¡stripu handi hura izan nuanetik. Aurretik, Auspoa sailaren harpidedun izan naiz hasieratik. Aurretik ere hartuemana zer edo zer banuan, baina serioseno istripu ondoren.

Nola hasi zen?

Aita Zavala da ehiztari bat bezala. Han eta hemen eta begiak argi beti. Ni Berrobin denbora pasa nenbilen, kamio eskinan paseatzen orain, hurrena eserita, bi makulu lagun nituala. Ez dakit besterik gabe etorri zan ala han egokitu zan Berastegira bidean. Ni han ikusi eta gelditu egin zan. Kontu-kontari hasi ginan, denbora zertan pasatzen nuan e.a. Nik idaz-

teko afizio pxska bat banuala esan nion eta baneuzkala zirriborro batzuk lehengo pasadizioak eta ezagutu nituan lehengo bertsolarienak eta hórrela. Horretan pasatzen nuala denbora. Ea erakutsiko al nizkion, beste egun baten pasako zalá. Hala etorri zan eta ikusi zituan ba nere zirriborroak. Ikusi ahala pixka bat harritu bezala egin zan. Ni ezjakin edo analfabeto bat nintzala usteko zuan, pixka bat ¡zan ere bai, baina..."Hau zuk idatzi al dezu?" berak. "Bai, hoik nik idatzitakok die".Handik aurrera esan zidan "hemen liburu batentzako gaia badago, pixka bat apartatu, bako'rtza bere sailean jarri..." Hórrela hasi

BERTSOLARI 71

Periodikuko gorabehera horiek baino leñen zerbait idazten hasita nengoan eta afta Zavala neri begiak argitzen ahalegindu zan. Nobela batzuk ekarri zizkidan irakurtzeko: "Zalacain el aventurero", "El capitán ruso"...Nere begiak argitzen joan ziran hórrela. Hori izan zan nere karreraren hasiera. zan gure hartuemana.

Harreman handia gerora...

Bai gero eta gehiago. Berak lan batzuk agintzen zizkidan eta o r d u a n nik ere d e n b o r a nahiko nuanez idatzi e g i t e n nuan. Nere lanari argitasun batzuk eta zuzenketa batzuk egin eta hórrela. Gure harreman haietan, egun batez galdetu nion zergatik utzi zuan Diario Vascon artikuluak idazteko lana. Izan ere garai hartan bertsolari zaharren gorabeherak aipatuz erderaz idazten baitzuan eta denboraldia zeraman idatzi gabe. Ez zidan argitasunik eman orduan. Denboralditxo batean ez zan etorri, baina etorri zan batean esan zidan: "Zuk neri lehengoan bota zenidan sakea eta nik orain bueltan emango dizut z e u r i " "Zer da ba?"nik. " D i a r i o Vascon o r r i a l d e bat ateratzea pentsatzen d u t e . Nik zure izena eman nien eta zurekin kontatuta daude" .Ni orduan aitarenka hasi nintzan. "Tira, tira, ñola ba?" Eztabaida pixka bat izan genduan, baina berak lagunduko zidala eta hala hasi nintzan. Holaxe, nere ezerezean iritsi naiz gaur arte. Arta Zavalart asko zor diodala esan behar det bat ere lotsakizunik gabe. Orain idazteko eta irakurtzeko zaletasuna beti izan det nik.

Garai b a t e n lan d e x e n t e egin zenuen gainera...

Orain azken aldian hainbeste ez baina izan nuan garai bat gogorra. Basarriren hurrena nintzanean. Geroago orrialdea osatu zuten eta beste batzuk ere sartu ziran. Izan zan bai garai bat hilean 23-24 bat artikulu idazten nftuana eta hori lan handia da. Esan zidan Basarrik "ez dezu lan ederra hartu Txomin" eta arrazoi zuan. Orain pixka bat bakandu gera eta astean bat edo bi egiten ditut. Orain erraz, baina garai hartan buruhauste ederrak baziran.

Artikuluak, liburuak.. zein izan da aita Zavalaren zeregina?

72 BERTSOLARI

[

ANTONIO Z A V A LA: D O C T O R H0N0RIS CAUSA

Gaixoaldian bertsoak ere idatzi zenituen...

Bai bertso franko. Orduan hortantxe gozatzen nuan. Gaixoaldia ere luzea izan nuan gero! Tolosan pasa nituen lehenengo hiru hilabete ohetik jaiki gabe. Gero aldatu nintzan gaixoetxez, Donostiara. 8 operazio izan ditut eta bada zeozer! Ond o nintzala mahaian eserita h o r r e t a n ematen nuan denbora.

Garai hartan Berrobiko alkate ere banintzan eta Diputazioak atera zuan Gipuzkoako herri guztien historia pixka batekin liburutxo bat. Liburu hura irakurri eta huts asko ikusi nizkion. Adibidez Altzo aipatu e t a Imaz b e r t s o l a r i a r e n a r r a s t o r i k ez...Hala pentsatu nuan herri bakoitzari nik nekizkian berriekin hiru bat b e r t s o egitea. Neroni herri gehienetan ibilitakoa eta jende askorekin herri horietako gorabehera f r a n k o ezagutzen nuana. Egin nuan, baina gero falta zan nork argitaratua. Diputazioan ez nuan berotasun handirik aurkitu. Norbaiten bidez Kutxara Joan nintzan eta han onartu egin zuten, baina pobre xamar ikusi zuten nonbait eta osatzeko Iñaki Linazasorori e n k a r g a t u zioten. Horrek herri horien 3-4 argazki eta erdarazko prosaz idatzitxo baña egin zion herri bakoitzari. Hórrela sortu zan "Gipuzkoa bihotz begietan" izena duana eta Kutxak atera zuan liburua.

Horrelaxe hartu det hartu dedan izen pixka. D e n b o r a ezin pasarik ez d e t izan behin ere. Nere gaixoaldia zaletasun hori izan ez banu ez dakit zer ¡zango zan, akaso beste bat ¡zango zan, izan ere denbora ezin pasa hori da azkenengoa. Hankak elbarri izan arren ikasteko gauza asko dag o , hizkuntzak, musika...zerbaiti heldu beharra dago eta nik arkatza dantzatzeko eta irakurtzeko, historiak jakiteko izan det. Gaixotu aurretik nik hori ezin nezakean egin, 10 ordu erabat eta askotan 12 ordu egiten nuan lan eta. Gero soziedadera edo tabemara e.a. Zaletasuna izanda ere ez neukan ba denborarik. Istripua-

rekin jarri nintzan nahiko denboraren jabe eta hori izan zan nere jokaera.

Zer da aita Zavala zuretzat?

A/ta Zavala, balliteke egunen batean, baina Euskal Herriak ez du oraindik eskertu behar bezala. Egia da orain Deustuko Unibertsitatean Honoris Causa ematea erabaki dutela. Aita Zavalak bilatu d'rtu arrasto batzuk, bertsolarien sailetik hasita eta orain 100 urte edo atzeragoko historia asko jakiteko bertsolarietara ere jo beharra dago.

Herri xehea orduan bertsoen bidez nabarmentzen zan. Karlisten bi gerrateetan izandako gorabeherak lekuko. Herri xehearen berri jakin nahi duanak, a/ta Zava/aren liburuetara jo beharra dauka, nere iritzirako.

Historia liburuetan jende handiaren berrieta egongo da, baina herri xeheak alde bateko nahiz bestekoaren propaganda bertsoen bidez adierazten zuan. Orduko periodikoak erdarazkoak ziranez herri xeheak leku askotan oso erdara gutxi zekien. Bertsoz baliatzen ziran ba bai liberalak eta bai karlistak beren propaganda egiteko. Arta Zavalak liburu horietan harrigarrizko lana

dauka eginda. Jende askok usteko zuan orduan ez zegoala bertsolaririk.

Liburu horietan bertso asko dago bertso bezala balore gutxikoa, baina bere esanahia, orduko lekukotza, batailak, halako jenerala...Bertso asko ulertu ezin badait e k e ere aita Zavalak historiako d o k u mentuekin argitu ditu. Argibide horiek alkarrekin doaz eta horrek du balioa. Izan ere a/ta Zavala hain izan da bazter miatzailea, nondik edo handik atera ditu loturak.

Euskal Herriaren puska handi bat bukatzera doa eta aita Zava/aren liburuak ¡zango dirá lekuko, bihar edo etzi esango dutenak herri bat izan zan eta kitto. Aita Zavalak ez balu harrapatu Pello Errotaren alaba, buru argikoa hori bai, ñola jakin harén jakintza haiek guztiak. Edo Joxe Bernardoren alaba Adriana e.a. Horrelaxe ezagutu d i t u g u bestela g a l d u k o ziran gauza asko. Auspoan dago Euskal Herriaren puska handi bat. Eta hau askok aitortu nahi ez badu ere, bai irrati, liburu edo gainerakoetan, bertsolaritzaz h'rtz egiteko Auspoako liburuak hartuta dabirtza •

argiztapena sonorizazioa bideo-proiektoreak pantailak grabazio-estudioak Gabiria kalea -15 179 pasta kutxa 030

943.631.632 943.631.602

tel fax BERTSOLARI

*r

JOXE

MARI

LERTXUNDI

« O R A I N 3 0 URTE H A S I G I N A N H A R R E M A N E T A N »

Noiztik zure ezagutza?

Epaile bezala ezagutu nuan lehenengo, baina harremanetan orain 30 urte ¡nguru hasi ginan. Ni Laurgainen nengoan garai hartan. Izuelako Artzaiari buruz liburu bat ateratzekotan zan eta neregana etorri zan zerbait ba ote nekien. Egin genduan egonaldi bat, berak edadeko pertsona bat bilatu nahi zuan eta Artzai horren auzoko, neure emaztearen ama zan, 85 urte zituana eta harengana bidali nuan. Ez zuan argibide asko aurkitu han eta berak bilatu ornen zuan beste bidé hobe bat eta Durangon harén biloba baten bidez atera zituan argibideak.

Hasiera hórrela izan genduan eta geroztik askotan izan det bisitan gure etxean. Bera gurera pozik etortzen zan eta bera ere oso ma'rtea izan da gure etxean. Ñola jarri zintuen zu lanean?

Aparteko dohain harrigarria izan du horretan. Pentsa neuri ere eginarazi dizkit 3 liburu eta hortik atera kontuak. Ni ez nintzan bestela inoiz hasiko. Bere burtzadak, ñola esango nuke nik, arbola kaskarrenari ere udaberriak loretan jarri eta fruitua emanarazten dio eta usté det guri ere holako zerbait eginarazi digula.

Arta Zavala gai horrretan berdingabea da, asperrezina. Bazter guztiak bilatu ditu, baserri munduko bertso girotik has eta zenbat artxibo pasa ote d'rtu. Ez dago bere bizitza nolakoa izan dan esplikatzerik.

Nere ustez herriak ez du ezagutzen merezi hainbeste ezta gutxiagorik ere. Hainbeste lan egin du, baina bizi dan arte ez du jasoko behar duan eskerrik. Ñola moldatzen zineten?

Nik eskuz idatzi eta gero harek argitaratu.

Zuzenketak bere esku. Gai horretan ari danak badaki ñola behar duan eta gure

modukoak deskuido asko izaten ditu.

Auspoa bilduma zer ¡ruditzen zaizu?

Jendeak ez du ezagutzen bilduma hori oso inportantea bada ere. Bilduma hori hasi zanean Basarrik egin zuan h'rtzaldi bat irratiz eta azkenean bertso batekin bukatu zuan: Zenbait garaitan gu hau ta hori mintzatzen gera hain errez bainan garata datorrenean ezin osatu indarrez ....(bukatu zuen)....

Gure es/cuan dagoena da bera atera edo ez.

Bilduma hori badaukat eta gogozko batzuk irakurri ere egin d'rtut, baina aitortu behar det baditudala ikusi gabeak ere. Ni gehien ikutu nauana Pedro Mari Otaño izan da. Zavala ez izatera hortxe geldituko zan aztarna handirik gabe. Orain zehatz eta mehatz bere berri badakigu. Negarzalia ematen dit batzuetan, hain gizon handia izan eta bizi izan zan bezala bizi izatea.

Antonio Zavala jesuíta izan da eta da oraindik, baina benetako bokazioa bertso mundu honetan duala esango nuke.

Asperrezina da gainera. Harén handitasun hori ez degu ezagutuko, berekin darama eta jarraitu diezaiola urte askotan.

Hain izan da apala, toki guztietan sartu eta lagunak egin dituen gizon bat. Aragoira joaten bada ere lagunak egingo ditu. Edozein aldetan bilatzen ditu lagunak oso erraz. Hori dohain berezia izan du dabilen lanerako. Informazioa biltzeko trebe, baina bere lanari ospea ematen ez da nonbait atrebitu edo ez du horretarako balio. Beste batek eman beharko dio •

BERTSOLARI 75

nniuraiv/

L. H V M L M .

u u v i u n

nviiunio

u H U OH

A n d o n i Egaña Joxemari Aranalde Joxemari Iriondo a Jesús M Etxezarreta Juan Manuel Etxebarria Joxerra Garzia L u i s M. A r m e n d á r i z Pello Esnal L u i s Díaz V i a n a Xabier Kaltzakorta J. A n t o n i o C i d Domingo Blanco José M a n u e l P e d r o s a Inazio Mujika ARGAZKIAK:

TXEMA

GARZIA

Antonio Zavala iturburuan A n d o n i Egaña B e r t s o L a r i

N

txapelduna

ifj eduki. Bertsozaletzen hasita nengoen, i izan nintzen Zarauzko liburutegitik 3? eta irentsi egin nituen liburuotako berhiru liburu haiek manejatu zituena. r^t »%^jSj tsoak oro. Irakurri, ikasi, azpimarratu...

Ez nintzen oso lapurretan ibili zalea, baina hamazortzi urteren buruan, aitortzen Eta beti iruditu izan zait azpimarraturiko dut: neu izan nintzen. libururik ez déla ahal déla utzi behar. Biluzte ikaragarria baita beste edonoren begietara. Esate1981eko martxoaren 24a aipatzen du mailegu rako, badut etxean beste liburu bat nerabe ninorriak. Egun hartan atera nituen, eta ez ditut tzela fraileen liburutegitik hartua: Erich Fromitzuli. Uste dut kontzientzi-xomorroaren horzkamen "El miedo a la libertad". Ñire eskuetara dak arintzen lagundu zidala aspaldi hartan, neu baino lehen fraileren batek irakurri eta azpimaizana mailegu ornen arabera, liburuak eskuratu rratua da. Uste dut badakidala zein frailek gaizituen lehena. Inork irakurriko ez bazituen ez al nera. Orri ertzak ohar eta ohartxoz beteak ditu. zeuden hobeto gure etxean?

«La impotencia: la natural es mala» bezalako biAuspoa saileko 10, 22 eta 43. zenbakiak dirá. txiz josia dago. Gaiztoagoa ez naizelako ez dut Errege eguneko bertso-saio entzutetsu bat eta zukutu informazio pila hura.

62ko eta 65eko Txapelketa Nagusiak dituzte

3BERTSOLARI (ANTONIO ZAVALA: DOCTOR HONORIS CAUSA

i

A

Nik Auspoa saileko bertso liburuak azpimarratu egin n'rtuen. «Oso polita» jarri nion letra gorriminez Mattinen bertso bati: ...ikusi al d'rtuk be/ñ e elkartzen ¡ñun arra eta emia.

Haiek bezela ¡bilí eta Etorr'rtzen dek umia.

«Ondo» jarria daukat Lopategiren esaldi baten ertzean: frutua sortzen maitasunakin hartu eta emanian.

Uztapideren adoratu, goratu, gogoratu eta mejoratu errimak gezi batez lotuz, «GORA + TU aprobetxagarria» daukat ipinia. Narbarteren «nik ez badet andrerik ni ez naiz gizonik» ere azpimarratua daukat. Mugartegiren "laratza» gorriz dut seinalatua, IKASI!!! erantsita.

Eta beste ehundaka holako. Orain hamazortzi urte bertsolaritza ezagutzeko balio izan zidaten hiru liburu haiek. Orain, hamazortzi urteren buruan, neure burua ezagutzeko balio didate. Liburu horietan topatzen dut Andoni gaztetxo ezjakin hura, zerbait ikasteko asmotan bertsolarrtzaren leiho ziren liburu zuri-berde haietara hurbildu zena. Nondik eta nola abiatu nintzen liburu horiek azaltzen dute ezerk baino hobeki.

Auspoa liburu saila Antonio Zavalaren eskutik jarri zen abian. Zarauzko Udal liburutegira Auspoa saileko liburu hauek Juventud Parroquialetik pasata heldu ziren, zigiluak salatari. Ez ziren garestiak. Liburuetan bertan azaltzen dirá salneurriak. Ale ba-

l o BERTSOLARI ANTONIO ZAVALA: DOCTOR HOMOBI» CAtl s A

\

karra: 30 pezeta. Urte betekoa: 240 pezeta. Atzerrian: 325 pezeta. Ongileak: 400 pezeta.

Baina ni ez nintzen ongilea. Ni, lapurra nintzen.

Hori bai: esker oneko lapurra naiz. Eta Antonio Zavalaren lanari zor diot bertsolar'rtza ezagutu ¡zana.

Bertsolaritzak eman dizkit, bestalde, lagunik eta egunik onentsuenak. Hortik atera ¡turburuko tolosarrari zenbateko zorra diodan.

Zarauzko Udal liburutegiarekin zorrak berdindu nahian berriz, hrtz ematen dut liburuak itzuliko ditudala egunen batean. Eta itzultzen ez baditut, ahaleginduko naizela hemeretzi urte nituela aurkitu nuen mundu berri haren berri ematen geroeneko neska-mutil zarauztar eta euskaldunei orobat.

Liburuak itzultzeko erarik politena liburuetakoa isurtzea delakoan nago •

AULK

Y

AÜLKI ETA MAHAIEN ALOGERA. EDALONTZIAK, SERIGRAFIA ETA OTORDUAK. S (943) 47 34 88 - Donostia

ESKATU AURREKONTUAK!

(94) 67135 70 - Arrigonriaga

BERTSOLARI 81

Bazen ordua Joxemari Aranalde Bertsozale

eta

idazlea

M

,7.' lantak ematen dizkie bere hanka ibiltari hoaiatzaren 11 zen atzo. Telefonoak jo B»\<¡J riekin behin eta berriz zeharkatzen dituen zuen gure despatxuan eguerdi aldera. ^f.'.'.;.

Neronek hartu nuen; eta belarrian jarri eta $ Ç f e »Jl¿3j»¿b mendi horiei.

Aita Zavala, irakurle, gure herri osoak eta 'bai" esan orduko, "Joxean Agirre nauk" osoki miretsi dituen Axular, Barandiaran, Azkue, entzun nuen. "Bertsolari" ale bat Antonio ZavalareDonosti, M'rtxelena eta horrelakoen lerroan sailkakin egin nahi zuela, eta hala eta hola moldatzeko astzeko gizona duzu. Guztiz da aparta. moa zuela, eta ez dakit nik zeinekin eta badakit nik Orain kapelu berezi bat jaztekoa ornen diote, "doczeinekin hitz eginda zegoela, eta nik ere zerbait tor honoris causa" izendatuz. Urteak dirá nik Toloegin ote nezakeen edo esaten zidan. "Bai" erantzun sari, Antonioren zorioneko sorterri eta Gipuzkoako nion motz eta zorrotz. Nere erantzunarekin harritutxapel-herri den horri, eskatu niola aparteko txapel ta bezala, "azkar esan didak baietz" erantzun zidan. bat gure giza-dinosaurio honentzat. Deustuak harAzkar? Baina zer usté du Joxean Agirrek, nik, gizaratu dio aurrea. jo honek, tolosar miresgarri honetaz zerbait esateko duda egin dezakedala? Ez dudarik eta ez mudarik, Eta zuk ba al dakizu, irakurle, guk esker gehiegirik ez lehen eta ez orain. Duda?Jaunak eta halare! Hain eman gabe eduki dugun jaun hau ahotan darabilteerraza izanda gainera Antonio Zavalarekin asmatzen. la gure inguruetako jakitunek eta noraino jaso ez Begira, irakurle: Onez eta ondo pertsona batengadakitela dabiltzala? Ba al zenekien hori? Hainbestetik esan daitekeen guztia badagokio tolosar honi. koxea da gaur egun tolosar honek botatzen duen Sinesteko modukoa ez den langilea déla esaten du¡tzala. Bai, euskaldun izena daramagunok, badugu zula? Asmatu duzu. Jakitun biribila déla esaten dumotiborik harro egoteko Antoni Zavalarekin. zula? Asmatu egin duzu berriz ere. Gizatasun pareGure gizonaren akats bat, hala ere, deklaratu behar gabe batek dagoela hornitua esaten duzula? Ordizut, irakurle. Zuk badakizu zer duen txarra gure duan eta areago asmatu duzu. Orduan eta egia tolosar honek? Bere burua gordeegian edukftzea. handiagoa esan duzu. Antonio Zavala horixe barta Horren hamarretatik bat bagina beste zenbait, zenlehen-lehenik: gizon-gizona, buruz eta bihotzez onbat kukurruku ez ote genuke joko. gi betea. Urteak joan eta urteak etorri beraren onOraingo honetan, hala ere, ateraraziko dute bere doan ibiltzeko suertea izan duenak daki hori ongi. gordelekutik. Berak bere buruari jarri izan dion taBegira, irakurle: Antonio Zavalak, bere abizen edo pakia kenduko diote, eta gure moztasunak jarri izan dertura horretan daraman v hori du bakarrik txikia. diona ere bai. Biak astinduko dituzte oraingoan; eta Baina bai polita hori ere! Beste guztia handia du. agertuko da gure gizon eta gure jakintsua bere hanBaita pausajea ere, handia du. Dinbi-danbako gaditasun eta edertasun guztian. Bazen ordua •

BERTSOLARI 83

Antonio Zavalarekin harremanak J oxema r i I r i o n d o Kazetari

A

eta

aurkezlea

i'/' irratikookin hitz egin zezan, Donostiako Jatzo goizean zela dirudi, baina urteak jo- s»':^ [ :••& rrai taldearekin egiten ari zen irrati-lana buan dirá, arin asko. Bertsopaperak eta ^ bertso zahar/berriak bildu eta jasotzen J \ J • - í ^ 0 ^ r u t u zuela-eta. Urtebete inguru lehenago etxez etxe ornen zebilen jesuíta gazte bahasi zen Loiolako Irratia, eta bertso saioak ten entzutea banuen urte pare bat lehendik ere. ematen saiatzen ginen, astero-astero. Harrera bikaiAlabaina, orain kontuak egiten hasi eta Antonio Zana izaten zuten horrelako saioek, mediorik gabe valarekin izan nuen lehenengo harremana 1962. ureta, batez ere, hori eta euskarazko beste saioak ere tekoa déla ohartu naiz. Izan ere, garai hartan, José zentsuraren beldur eta ikara gorrrtan egiten geniAgirre "Alkiza"k lehen mailako ez zen bertsolari taituenarren. Hori asko ez izan ordea, eta zerbait de batekin halakoxe lehiaketa bat egin nahi zuela gehiago ere, sariketaren bat edo, egrteko irrika biziesanez ¡datzi zion Juan Goikoetxea jesulagunari tan ginen, eta horretarako bideak urratzeko ahale-

BERTSOLARI ANTONIO ZAVALA: D O C T O R HONORIS CAUSA

ginetan genbiltzan, erdi ¡silka. Horrexegatik, eta noraezean genbiitzanontzat laguntasun ona zelako, Alkizaren proposamena gure suarentzat errekin berria bail'rtzan hartu genuen. Egin nahi genuen zerbait horretarako ezten ona, eragina.

Azkenik ere Bertsolari gazteen lehenengo sariketa izena eman genion norgehiagoka, 1962ko apiriletik maiatzera artekoan egin genuen. Antolatzaile, Loiolako Herri Irratia zen. Eta, oker ez banaiz, Txomin Garmendia, Koxme Lizaso, Josemari Gabilondo, Miako Jauregi, Patxi Etxeberria eta Patxi Beloki

lehenengo aldiz egiten zen lehiaketa hartako kide, igandero binako taldeetan kantatuz. Inoiz ez zen egin halakorik ordu arte. Areago: esperientzia guztiz ezezaguna zen ¡rrati-entzuleak epaile izatea ere.

Guk usté ez bezalako erantzuna eman zuten ordea entzuleek: mila karta edo gehiago hartu genituen lehenengo astean, bakoitzak bere iritzia emanez.

Sinisten zaila zen, eta halako arrakasta izan genuela ikusita, hari matazari gehiago tira beharra zegoen (ñola ukatu?, audientziak garrantzia handia zuen orduan ere) eta azkenengo jaialdia, finala, Azpertiko

BERTSOLARI|

Zelaitxon jendaurrean egin genuen. Eusebio Eizmendi "Txapel", Antonio Zavala, Patxi Larrañaga, Jesús Lete "Ibai-ertz", eta Juan Goikoetxea izan z¡ren epaimahaiko. Txapeldun, Txomin Garmendia hautatu zuten; eta bigarren, Patxi Etxeberria.

Zavala jaunarekin izan nuen lehenengo harremana ordukoa da, bada.

Eta

g e r o ...

Askotan elkar ikusi eta luzaz hitz egiteko aukera izan dugu urteetan zehar. Sariketa harén ondoren, lehenengo Auspoa zenbakia lantokira ekarri zidan, eta harpidetza egin ere bai, gero argitaratuko zituenak zuzen jaso nitzan. Ez nuen askorik pentsatu 300 liburu inguruko altxorra eskuratzeko lehenengo urratsak egin nituenik.

Ez zegoen oraingo aukerarik, ez. Eta bertsolariak nahiz bertsolarrtzari buruz beharrezko gen'rtuen argitasunak eskatzeko ezinbesteko aukera berdingabea iruditu izan zait, betidanik, Antonio Zavala. Zekienari galdetzea zilegi ¡zango zela-eta, hamaika aldiz laguntasuna eskatu izan nion/diot. Baita aldian behin, irrati/telebistarako elkarrizketa eske ere hurbildu natzaio, nahiz eta inoiz edo behin «beti eskean zera zu»! erantzun izan didan, haserre antzean. Ez déla «itzaldi zale eta bere gelako bakardadea naiago duela» dio bere Auspoaren Auspoako lehenengo zenbakian. Ez du gezur handia esaten. Hala ere, egia esateko, errenta oneko haserrealdiak ziren, eta dirá, Zavalarekin ¡zandakoak.

Okerrenean ere, beti izan bartu gomendio egoki eta zuhurrak emateko trebezia, halako edo hone-

lako a'rtona edo amonarekin hrtzaspertuak prestatu eta irrati/telebistan egitearen egokitasuna behin eta berriz azpimarratuz.

Galduko

direnen

kezka

Zientoka bertsopaper edo bertso zahar/berri bilduz Zavalak egin duen lana harrigarria déla, bistan dago, irrtziak ¡r'rtzi. Orain arte sekula santan ez da egin 300 liburuko bildumarik gure herrian. Alabaina, oso gutxi aipatu izan dugun alderdi bat gogorarazi nahi nuke gaur, Zavalari nagokiolarik. Izan ere, Euskal Herrian nahiz hemendik kanpo, milaka kilometro egin du tolosarrak; eta ibilian-ibilian, ahozko testigantzarik ederrenak jaso eta metatu ditu. Eta hori, labur esanda, liburu sail osoa bezain b'rtxi eta miresgarri déla ¡duritu izan zait beti. Pentsa gero zenbat arton-amona, artzain, basomutil edo kontalari eta hiztun ederrekin txutxu-mutxu jardun duen, oinez eta jakin minez, pazientzia ederra erabilizl Honi galdetu eta hari erantzun, maitasun handiz osatu duen zerrenda/agenda urregorrizkotzat daukat nik, eta oso kontuan izan beharko genukeela nago. Berrogei urte inguru honetan ibiltari-biltzaile iaio eta zuhur izan denarentzat harrobi aberats izan direnak, laster galduko ditugun errejistro askoren erreferentzia dirá, noski; eta jasotzen saiatzea ezinbesteko lana, berandu izan baino lehen.

Eskerrik

asko

Nori berea eman behar zaio. Eta horretarako afizio txikia izan ohi badugu ere, Eskerrik asko! esan nahi diot, bihotz-bihotzez, Antonio Zavalari, azkenik.

1

ERTSOLARI MO Í * W l A : DOCTOR MOMTRIS CAUSA ¡

duela bizpahiru urte. Eta omenaldi eta laudorio zale txikia bada ere a'rtormena agiteko garaia déla nago. Hau behintzat bego honetan!

Aire-Aire telesaio batean (ETB, 1997ko azaroa) Euskal Makila eman nahi izan genion, bertso eta Auspoa sailaren maitaleen esker onaren ezaugarri. Bere lagun handi den Manuel Lasarte ¡zango zela emaile erabaki genuen, oso estimatua duelako. Eta saio hartan Manuelek bota zizkion bi bertso eder dakartzat gogora, zatixka hau ama'rtzeko.

Neure esker ona eta... beste askorena, ziurrenik.

Urte askoren buruan egindako lan paregabe eta eskergaitza hortxe dago, izan ere. Batzuen miresmenerako, eta bakarren batzuen ¡nbidiarako, agían. Baina Euskal Herria, gure oh'rturak, ahozko literatura, eta geure hizkuntza ere ezagutzeko ezinbesteko tresna dala aitortu behar da.

Ez dirá urte asko Durangoko Euskal Liburu eta Disko azoka batean esker oneko Argizaiola eman ziotela. Eta Derioko Labayruk hitzaldi sorta bat ere antolatu zuen Zavalaren ohorez. Antonio Zavalaren liburu bat «El libro leonés del año» hautatu zuten

Jasotzen ez den bertsoak ez du geroko ezer plntatzen Zavalarekin degu or zorra ta oso zalla krtatzen ¡billa da mendlrlk mendl ¡anean madarlkatzen Segi orlaxe aurrera ere bertso/ar/tza maitatzen Nork ote dakl zer ¡luslo nerekln ekarrí dedan Aha Zavala zorlontzera lagunak ñola bal geran Onar zaidazu makll eder hau eskelntzen dizudan eran ez bakaklzu blz'rtza ontan zertaz beartuko zeran •

BERTSOLARI 87

N

ik arta Zavala hirurogeiko hamarkadan gV.aí ezagutu nuen, Euskaltzaindiak antola- 7¿f;V tutako bertso txapelketa nagusietan epai- ¿ ( j \ ¿ mahaiko kide zela. Bere imajita eta argaz^ * kia ñire momorian itsatsita daude oraindik; jesuíta gazte, lerden eta apaina, sotanaz dotore jantzia, errespeto handiko gizasemea. Hogeita hamabi bat urte izango zituen orduan. Nik, orduan, urrutiko pertsonaia bat bezala ikusten nuen, ni bertso-entzule arrunt bat besterik ez bainintzen, bertsozale sutsua garai haietan. Nork esan behar zidan niri, gerora, bere lankide eta adiskide izango nintzela?

Niretzat zorte handia.

Handik urte gutxira, 1974an, Bizkaian, bertsolari gazteen txapelketa bat antolatu zuen Mallabiko gazte talde batek eta niregana jo zuten laguntza eske, epaimahaia eta gaijartzailea bilatzeko. Ez nintzen horretan ohitua baina ahal nuena egin nuen. Ez nago ziur, baina orduantxe izan nuen lehenengo harremana aita Zavalarekin. Luzio Gabina, aita Zavala eta nik osatzen genuen epaimahaia, ez naiz oroitzen besterik genuenik. Gainera nik

BERTSOLARI ANTONIO ZAVALA: DOCTOR I HONORIS CAUSA

gaijartzaile egin behar nuen. Orduan ez zegoen epaimahai handiegirik jartzerik, gero bidaiak edo ordaindu behar z'rtzaizkielako.

Sei bat kanporaketa izan ziren: Urkiolako gainean hasi eta Mallabian bukatu. Gertaera xelebreak ikusi ondoren, bat, zutik egon ezinda aurkeztu zen, beste batean, euria hasi eta ermita barruan jarraitu zuen txapelketak eta antzeko asko... ñola edo hala nahiko ondo amaitu zen eta txapela "Elgetzuk" jantzi zuen. Halabeharrez txapelketa horretan ezagutu nuen Eguren Berriatuko bertsolaria ere, geroztik bere erretegian hamaika tertulia gozo egina naizelarik.

Handik urtebetera Euskal pelotak urrezko ezteiak ospatu zituen eta bertsopaperen sariketa bat antolatu zuten "Pelota, euskal jokoa" gaitzat zutela.

Han ere epaimahaikide nintzen arta Zavala eta beste askorekin, nahiko lotsati, neroni gazteena nintzelako. Bordari genuen guztion arta eta gidaria. Hura goxotasuna eta itzal ederra! Afari zoragarria egin genuela Hondarribiko paradorean oroitzen naiz eta Xabaldor zenak eraman zuela lehenengo saria ere

Erraz ordaintzen ez den zorra J e s ú s Ma E t x e z a r r e t a E p a i m a h a i ako

eta

idazlea

alaba"tik gora, oso laguntza gutxirekin eta askotan miresmen gutxiagorekin. Orain konturatzen hasi gara, kanpoan omenaldiak egiten hasi direnean, nolako miresmena dioten Euskal Herritik kanpora.

"Euskal Herriarentzat luxu bat déla honelako gizon bat edukitzea" mila aldiz errepikatu du Cid ikertzaile eta katedradun ospetsuak. " Profeta ez ornen da inor bere herrian", hala dio esaera zaharrak, eta kasu honetan nahiko ondo betetzen da esaera hori.

Aita Zavalak, b¡ alderdi on badrtu, beste askok ez ditugunak. Apaiz-jesuita izateak, Euskal Herrian, ate asko zabalduko zizkion, berak bildu duen paper saila ez baitzioten edozeini luzatuko.

Beste aldetik, egun osoa bere esku duela jakrteak, beste patxada bat ematen du. Gehienok eguneroko ogia lortzen pasatzen dugu egun gehiena, hortik kanpora ahal duguna eginaz.

Zure lan paregabea eskertuko dutenak gero eta gehiago izango dirá, beraz, jarrartu lanean indarrik duzun artean, gure esker txarrari begiratu gabe.

Amaitzeko bi bertso arrunt bidaltzen dizkizut Xabierko komentura, eta zorionik anaikorrenak.

bai. Geroztik aita Zavalarekin askotan elkartu naiz, bertso txapelketa gehienetan, laurogeiko hamarkadako b¡ txapelketa nagusietan eta ondoren herri l¡teraturako bilkuretan, lehenengo hiru urtetan idazkari bezala eta geroztik lankide, hileroko bilkuretan.

Beraz gizon bat nahiko ezagutzeko arrazoiak baditut. Aita Zavala langile porrokatua da, (bere lanetik kanpo, beti denbora galtzen dagoela iruditzen zaio), ikerltzaile zehatza (ez ditu liburuak arg'rtaratuko detaile txikienak garbi argftu arte), tertulian dagoenean kontalari gustagarria eta abar luzea.

Pertsona bezala nahikoa lotsatia da, ez du jendaurrean bere burua azaltzen denbora asko galdu, ezkondu gabe asko bezala, umezale izugarria, bere lagunentzat gozoa eta etsaientzat garratza. (Askotan harritzen naiz, berarengana joateko jende askok laguntza nahi izaten duela). Apaiz bezala, berriz, niri, zintzoegia iruditzen zait.

Berak egin duen lanari atxikiaz, zer esan genezake euskaldunok? Inoiz ordainduko ez diogun zorra dugula berarekin. Berak bildu eta argitaratu duen altxorra guretzat geldituko baita, hirurehun "seme-

Lanar/ ez díozu jarrí apukorik, ez duzu arakatu ez duzun txokorik.

Sortuko ote zaigu berriz holakorik, nik ez dut ezagutu zu bezelakorik!

Zuk ordaindua duzu b'izttzaren zorra, ondorengoentzako bilduaz ahxorra.

Sarritan entzundako esaera, horra: zu h'úko zera baina lana hilezkorra •

Antonio Zavala Bizkaian zehar Juan Manuel E t x e b a r r i a Deustuko

BERTSOLARI ANTONIO ZAVALA: D O C T O R H 0 N 0 R I S_ C A U S A

Un i b e r t s i t a t e k o

irakasLea

G

ure Antoniok, Zavala badu ere bere lehen abizena, zabalagoa du bere urteetako bilketa lana.

Nondik ez ote zaigu ¡bilí gure Antonio, dena mendi, dena harán eta dena ¡bai dugun Euskal Herri luze zabalean? Zer ez ote du arakatu eta jaso gure herrietako txapeldun berriemaileengandik? Zenbat eta zenbat supazterretako hauspo txiki edo eta ez hain txikiri eragin ote dio gaurko Auspoa eta gainetikoak egiteko? Honen guztiaren erantzuna Antonio bera da. Iceberg honen tontorra bere arg'rtalpenen katalogo orokorra dugu, baina beste guztia?

Denborak agertuko du elurra mendian!

Nik neuk, gaztaroan, Derioko Seminarioan ikasten ari nintzela ezagutu eta gozatu nuen Antonio Zavalaren lana eta ikusi bere argazkia.

Niretzat gizon handia zen, maisua, eta maisuaren eraginez, erretorikoten (gaurko goiko batxillerra) hasi nintzen bertsoginen.

Banituen eduki ere ordurako erreferentziak goragoko kurtsoetan, besteak beste, Xabier Amuriza eta Abel Muniategi.

Urteak joan urteak etorri, liburu argitaratuen sariketarako epaimahaikide izendatu ninduten Eusko Jaurlarrtzatik. Lakuara heldu nintzenean eta bileragelan sartu, ñor? eta Antonio Zavala berbera ez nuen ba aurk'rtu bertan?

Sinistu ere ezin nuen egin. Eskua luzatu zidan eta bere aldamenean jesartzeko esan. Halaxe egin nuen, neure barruko pozari eutsi ezinik.

Sekula ere ez d'rtut ahaztuko egun horretan Antoniogandik hartu nrtuen irudi inpaktante biak: apaltasuna eta irribarre gozoa.

Harrezkero, sarri ikusi dugu alkar batean besteango ekitaldietan eta batez ere Euskaltzaindiako batzordekide bezala Laurgaineko bilera eta gainetikoetan.

Gure Antonioren bilketa-lan zabala eta mamrtsua aipatu dut hasieran eta lan horren hedapen hori Bizkairaino iritsi da.

Lehenengo lana aspald'rtxokoa da, Muxikako Balendin Enbeitari eginiko zenbaki biak, 117 eta 118 hain zuzen, «Neure apurra» titulupean.

Geroago, Zeanurira etorriko da, Basilio Pujanari beste hiru liburu egiteko, Abel Muniategiren laguntzaz. Liburuok hauexek: 191 «Egi batzuek aixetarat z e n " ; 211 «Deabruak ostutako urteak» eta 251 «Oiuak».

Handik gerora, nik neuk aurkituko dizkiot beste berriemaile bi eta haiei ere beste liburu bina aterako die, lehenengoa bertsoz eta bigarrena proy.í saz.

J Bata, Dimako Faustino Etxebarria, herri-ber•>j,l*< tsolaria. Honi egindako liburu biak hauexek: 208 «Ñor garan azaldu» eta 237 «Ñire gazte denpora».

Bestea, Zeberioko ñire osaba Lino Ayesta, Manu Ayesta herri-bertsolariaren anaia gazteena. Honi egindako liburu biak, hauexek: 217 «Gure izkuntza-

BERTSOLARI 91

ren mugatik» eta 245 «Ikusiak eta entzunak».

Faustino eta Linoren kasuan, lekuko izan naiz eta Antonio Zavalaren lan metodologiaren testigantza eman dezaket.

Antoniok, lehenengo eta behin, ordenagailuan kopiatzen izan ditu berriemaileek emandakoak eta gero, informante bakoitzaren etxera Joan eta ia-ia eurekin bizi egun osoan testu definitiboa zehaztu arte.

Berriemaileak borondate hutsa dirá, baina sarritan ez dakite ahoskerarik harago joaten. Horregatik, azken erredakzioa egin baino lehen, zenbat dei egin ote du Antoniok ñire etxera bizkaieraren eta bereziki, Dima (Arratia ) eta Zeberioko errejistroaren transkripzioan ongi dabilen edo ez jakiteko.

Hona hemen, berriro, Antonio Zavalaren handitasunaren apaltasuna, euskara bera eta berriemaileen

92 BERTSOLARI

errejistroa zaindu-goratuz.

Berriemaileen transkripzioak apatu ditut eta Antoniok bere eskola sortu duela esan genezake. Kontsekuentea da bere eskola horretan eta guztiz errespetagarria, nahiz eta gaur egun transkripzio zehatzetarako método berriak ezagutu laborategi fonetikoetan etab.

Bide honetatik abiatuz, Lino Ayestaren lehen liburuan, bertsoetakoan, fenómeno kurioso bat gertatzen da.

Lino, Zeberiokoa da, baina bertsoak, erdi bizkaiera erdi gipuzkeraz idatziak zituen han bere koaderno zaharrean.

Antoniok errespetatu egin dio Linori eta gipuzkerazkoak ere onartu, kasuan kasuko zuzenketa gramatikalak egin eta gero, noski. Era honetara, euskalkien hedaduraren testigantza ematen da.

Faustinorenean ere agertzen dira gizpuzkeraren eraginak. Bizkaian beti egin da beste euskalkietarantz hurbiltzeko joera egokitzailea, batez ere bertsolari eta semolarien artean. Alderantzizko joera ere ongi etorriko l'rtzaioke bizkaierari eta azken baten etorkizuneko euskarari betiere aberasbidean.

Antonio Zavalaren Bizkairik harako bilketa bidean, esku artean dauka beste lan bat, nire neurea, 261 liburua «Zeberioko Kanta Zarrak» izenburua eramango dueña.

Hau liburuau, aspaldiko lan-bilketa da. Ni neu, J.M.

Pelotari bazebilen makina bat gazte betik gora bultzaka JUGADORES eta leke eske.

Haiei laguntzearren sortu zuten ASPE. Gaur batzuek goi mailan Ikusi daitezke.

Barandiaranen Etniker taldekide naiz aspaldidanik eta nire Etnografiako bilketa-lanetan, kanta zaharrak ere batu ditut eta orain liburu horretan argitaratuko dira.

Nire berriemaileak hainbat izan dira Gorbela inguruko herrrtxoetan, baina euretatik bat aipatu nahi nuke: Manu Ayesta Goikoetxea, Zeberiokoa, herri-bertsolaria, nire ama parteko osabarik zaharrena (G.B) Bizi zela bildu nizkion bertso eta kanta zaharrak eta orain argitara dizkiogu beste bazuenekin batera, euretako asko doinu eta guzti.

Antoniok, bertsoak ez eze, auren doinuak ere plazaratu dizkigu hainbat kasutan eta hori ere eskertzekoa da batez ere inoiz jaso gabeko melodiak direnean.

Hau nire liburuau ez da izango Antonioren bizkaierarik harako azkenengo liburua, badu jadanik beste bat in mente, 263.liburua izango dena «Bizkaiko koplak» izenburuarekin.

Dakusagunez, Antonio Zavala agor ezineko iturri emankorra dugu eta gure herrian esaten den bezala «hazrtarako moduko euskalduna». Eskerrik asko gure Antonio!

«Eguzkitik goi argia edurretik ur garbia Antonioren herri-lana da euskararen oinarria» •

ASPE DE P E L O T A

S.L.

PENAGARIKANO

BERTSOLARI

Jp

^

94 BERTSOLARI

AUSPOA laudatzetik hauspoa erabiltzera J oxe r r a Garzia Leioako

Unibertsitateko

irakasLe

eta

idazlea

•• estatistika, grafiko, lauki-maukietan mozO ¡ urte falta ditu AUSPOA sailak berro- a í , ^ i korturik, lehen bezalatsu ateratzen zara D g e i egiteko. 1961ean sortu zuen An- > • S o ^ f e gehienetan: gauza mordo bat ikusita, tonio Zavlak, Tolosan, eta geroztik ga- ; baina deus gutxi ikasita. raiak, egoitzak eta laguntzaileak aldatu Zavalaren ikerketak, berriz, helburu garbia du badira ere, sailak berean dirau, herri-literaturaren abiapuntutik beretik: herri-literaturaren corpusa gordailu nagusi izaten betiere. osatzea, berak ekin zion unean inork biltzeari Etengabeko lan isil horixe da, hain zuzen, harriekin ez balio betiko galduko zirenak jaso, gorde, garriena, etenik gabea delako, batetik, eta isila iraunarazi eta edonoren eskura jartzea. delako, bestetik. Gaur egun, azken modako orEz ñau ¡ñola ere harrituko, Zavalaren lana ikerdenagailurik gabe, frtxategi eletroniko, Cdrom ketatzat hartu ¡zana norbaiti harrigarri gertatzeeta enparaurik gabe ikertzea ezinezko dirudien ak. Nago ez ote genukeen lehenbailehen kongarai honetan, zer pentsa eman behar liguke Zatsideratu eta erabaki behar gaur eta hemen valaren lan eskergak. ikertzea zer den. Zenbat ikerlan, zenbat tesi ez Datuak, informazioa e d o , soberan d i t u gaur ote da egiten, akademiazkoa beste baliorik ez egun ikertzaileak. Non eta ñola pilatu ere bai. duenik, metodología hantuste bezain huts baino Askotan, ordea, funtsezkoa dugu eskas: helburu ez denik. garbia eta, batez ere, jardunaren zentzua. HarZavalak ez zaitu aparatuz txund'rtuko, ezta hipotzen duzu ikerketa-lan bat eskuetan, eta, hango

J

tesi edo estrapolazio harrigarriz ere. Biltze-lanez kanpo egin dituen lanak ere, deskripziora mugatzen dirá gehienak. Hori bai: objektua bere luze-zabal osoan, bere xehetasun guztiekin agertzen duten deskripzioak dirá Zavalarenak ("Bosquejo"a, daukat, batez ere, gogoan, baina baita Bilintxen biografía harrigarria eta oeste hainbat ere).

Itxuraz ezin apalago den helburu horri berrogei urteko lana eskaintzeko, ordea, pazientzia eta ausardia ez ezik teoría aldetik gauzak argi eta garbi eduki behar dirá, eta, dudarik gabe, hala z'rtuen Zavalak bere lanari ekin zionean. Zavalak bilduaren m¡laren bat bildurik, zer teoría mardul usteko ez ote genukeen eraíkíko gutaríko askok! Tentazío horrí amore eman ordez, berearí eutsí dio, tinko eutsi ere, Zavalak, urteotan guztíotan, birtze-lanetan eta bestetan.

Zavala AUSPOA osatzen hasí zenean, ahozkotasunak ez zuen gaur egun duen predíkamenturík, ez gurean ez bestetan. Egía da geroko gorakadaren oínarria jarda zuela ordurako M. Parryk lliadaren azterketarekin, baina artean nagusi ziren ahozko literatura bigarren edo hirugarren maílakotzat jotzen zuten adrtuak. Inor baino lehenago ohartu zen Zavala herri-literaturaren berezko balioaz. Gerokoak dirá McLuhan, Ong, Zumthor, Havelook eta gainerakoen lanak, ahozkotasun berrí batean bizí garela ohartarazí eta ahozko kontuak behar bezala prezíatzen erakutsi zigutenak. Haíek hori erakutsi arte egonean egon bagina, ordea, beranduegi l¡tzateke dagoeneko.

Ahozkotasuna idatziaren eskemetatik juzgatzea zilegi ez déla ere azaldu ziguten ad'rtuok, Matías Mujika libelogílearen eta beste hainbat matías mujíkaren usteak usté. Beste burubide batzuen, beste mundu-íkuskera baten emaitza da ahozko literatura, eta metodología propioa eskatzen du.

Horrek ez du esan nahi gutxiago balío dueník, ezta gehiago balio duenik ere, beste gauza bat déla baizik. Baliatu, balia líteke, noskí, literatura idatzirako. Urrutira gabe, gure literatura idatziak eman dituen obrarik bikainenetan argi eta garbi ikus daiteke herri-literaturaren ekarria: Atxagaren "Obabakoak", Lertxundiren "Azkenaz Beste", Izagirreren "Agirre zaharraren ibili herrenak" aipa l'rtezke, bistakoenetako batzuk baino ez aipatzearren. Bidenabar esanda, hiru ¡dazleok (eta beste zenbaitek) argi eta garbi erakusten digute "herri-l'rteratura baliatzea" ez déla "prosa errazean" idaztea, are gutxiago narrazioak (edo poemak) esaera zaharrez eta jatorkeriaz jostea, baizik eta herri-lrteraturako piezen ñola edo halako birkreazioa. Baina hori beste kontu bat da, eta urrutiegi ginderamatzake.

Lehentasunaren meritua aitortu behar zaio, beraz, Zavalari, herri-literaturaren balioaz inor baino lehenago ohartu izanarena, eta ohartu orduko lanari ekin izanarena, eta has'rtakoa sekula amartutzat ez eman izanarena. Merftuaren neurri berekoa da, be-

UBERTSOLARI -,

IANIONIO ZAVALA: DOCTOR HOMORIS CAUSA,

m u.

rriz, Zavalarenganako gure zorra.

Bertsoak ez ezik, erromantzeak eta narrazioak bildu ditu Zavalak. Bertsoei dagokienez, esan liteke argitalpen "kanonikoak" direla AUSPOArenak, bai bertsolariren bati eskainiak (Txirrita, Xenpelar eta beste hainbat eta hainbat), bai gaika (maitasun bertsoak, balearenak...) edo gertakariren baten inguruan ant o l a t u t a k o a k (gerrateetako bertsoak eta abar). Gaur egun Bertsozale Elkartearen BARATEAN liburuak argitaratzen dituela urteroko bat-bateko bertsorik onenak edo. Askotan pentsatu izan dut AUSPOAko zenbait lan baino auspokoagoak direla BAPATEANen aleok.

Bertsopaperei dagokienez, orokorra dĂŠla ustĂŠ dut, eta ez AUSPOArena bakarrik, alor horretan gaur egun nabari den krisia. Bertsopaper lehiaketa dezente dago bazterretan, baina bertsopaperak ez du bere bidea aurkrtzen, eta noizbait h'rtz egin beharko dugu lehiaketon egok'rtasunaz. Kontua da bertso-idazlerik onenak lehiaketarik lehiaketa dabiltzala, eta horrek ez dakar mesede handirik ez gaien aldetik, ez bertsopaperen zabalkundearen aldetik â&#x20AC;˘

BERTSOLARI 97

o

Hmnenaje de amistad Luis M . Armendáriz Deustuko

Unibertsitateko

A

gradezco a los editores de Bertsolari la oportunidad que me brindan de poder expresar en público y por escrito lo ¡J que hasta ahora sólo en privado había manifestado al propio A. Zavala y dejado entrever en círculos restringidos de amigos: mi admiración por su persona y por su obra.

Si de esta segunda, en particular en su vertiente euskérica, apenas puedo apreciar otra cosa que su impresionante tamaño, me glorio, por el contrario, de conocer como pocos a su autor e incluso algunas de las claves de su trabajo infatigable. No en vano nos une, hace más de medio siglo, una estrecha amistad.

Ella me ha permitido percibir el palpito fecundo de toda su producción. Este ha sido el interés por unas personas que, por su propio silencio, por la desalada prisa de nuestra civilización y por el estigma que durante un tiempo pesó sobre lo popular, estaban seriamente amenazadas de pasar a la historia sin haber formado parte de ella. Antxon creyó, por el contrario, que la manera de mirar, de vivir y de expresarse, que les era propia, merecía un destino mejor: el de ser conocidas y formar parte del acervo cultural que permite a los humanos serlo cada vez más.

Esa cultura popular, que él quería salvar del olvido y la insignificancia, así como el pueblo que la sustentaba, no fueron, sin embargo para A. Zavala, argumento en pro de algo ni, menos aún, instrumento al servicio de otra causa, sino realidad viva que está ahí y vale por sí misma. Este respeto le llevó a no dar ni siquiera su propia versión de los relatos que recogía, sino a dejar que ellos hablaran por sí mismos. El sólo hacía de caja de resonancia.

Les prestaba a aquellas gentes papel y pluma y les alentaba confianza en su propio valer. Así más de uno que se creía condenado a rumiar a solas sus recuerdos, descubrió, incitado por Antxon, que su vida interesaba a otros y que

BERTSOLARI ANTONIO ZAVALA: D O C T O R HONORIS CAUSA

irakasLe

eta

mendiko

Laguna

•

dentro de sí dormía, inédito y aun inconsciente, un escritor.

Nuestra amistad, y gran parte de eso que gracias a ella descubrí, ha tenido un escenario privilegiado que es al mismo tiempo una «pasión dominante» de Antxon: la montaña. Ella nos hacía dejar de cuando en cuando a la espalda nuestros lugares de trabajo, casi siempre distantes entre sí, y confluir al pie de una cadena de picos que también estaban ahí y nos esperaban. Con20 años dimos juntos la «vuelta a la cazuela de Orduña» en trece horas de niebla que ni siquiera nuestros cantos lograban despejar. Años más tarde, nos sorprendió la noche y el lobo en la sierra de Ilion. Juntos también iniciamos en la «alta montaña» a un grupo de 30 muchachos a quienes llevamos de Belagua, coronando de paso la «Mesa de los Tres Reyes», hasta la selva de Oza. No voy a convertir esto en un listado de conquistas montañeras, pero no puedo silenciar que ambos hemos «hecho», en ocasiones a una, todas las cumbres (580) que figuran en el "Catálogo de Cimas de la Federación Vasco-navarra de Montañismo".

Echarse al monte con Antxon es adentrarse en la historia. Hace con la naturaleza lo que con la gente sencilla: dejar que hable. Cada valle, cumbre, collado tiene su encanto, que él evoca, pero además ha sido testigo de emboscadas, contrabandos, cacerías, amores, que él conoce y relata. Lo mismo sucede con las leyendas que enaltecen cada ermita y con los cantos de los romeros. Me los enseña y luego los vamos gritando de valle en valle: «De la celestial Sión, donde habitas y no ves, Madre de Dios de Codés, échanos tu bendición...».

En ocasiones tiene de pronto lugar el moment o mágico: un pastor o un hombre de pueblo aparece junto al camino... y el reloj de Antxon se para. Husmea de lejos el archivo viviente.

Yo observo en silencio cómo se las arregla para que el otro se exprese y desahogue como si llevase años esperándole. ¿No era así en realidad?

No podía yo imaginar que, andando el tiempo, un día de finales del milenio, nuestros caminos volverían a encontrarse, no ya en el monte, sino en la Universidad, en la misma en que yo había trabajado varios decenios y que ahora le concedía a él el doctorado «honoris causa» en merecido reconocimiento por haber preservado, e incorporado a la cultura, el lenguaje y la vida de unas gentes que, sin él, habrían quedado lamentable e injustificadamente en el olvido •

BERTSOLARI 99

k

Herri-prosaren aita zabala Pe L L o Esna L Bertso-jartzaiLe

B

eta

idazlea

- )/. rera erraz pasa zitekeena. Testuak bete beehin eta berriro ari zaigu Luis Villasante g M i esanez gordin dagoela euskal prosa >>.';.-..: a ¿ j f e ' har dituen baldintza guztiak betetzen zitueheldu eta umotu gabea. Hori déla, «segur - j ÇV^ »*'*oCJ^ na. Eta gogor ekin zion lanari, bertsoak bil~* ~ tzeari eta arg'rtaratzeari utzi gabe. aski, euskarak duen premia gogorrenetako Hasi, gizon-emakumeei entzun eta haien esandakobat». Gehiago ere zehazten du: «Euskara hizkuntza ak idazten hasi zen, "dictado egin oi dan antzera", bizia izan dadila: horra gure mintzairaren premietan berak dioenez. Hala osatu zuen, adibidez, Txirritari lehenbizikoa; baina horren hurrengo, prosa egiteko buruzko lehen liburu bikortza. Gero, berriz, bestek tresna moldaturik edukitzea da, ene ustez, bigarreesandakoak grabatzen hasi zen, ondoren paperera na» dio euskaltzainak (Euskararen auziaz, 142. or.). pasatzeko. Hala moldatu zuen, besteak beste, Pello Premia gogor hori latz nozrtzen du idazleak, idazErrotaren biz'rtza bere alabak kontatua; baita Patxi ten hasi eta bere burua larri ikusten duenean, baLazkano Otxokiren Tiro tartean bertsotan ere. Baina tzuetan indarka, esaldiak osorik ekarri ezinik, eta bestelakoak dirá ugarienak: protagonistak diktatubestetan bihurrikeriak eginez, esaldiak elkarrekin takoak alegia; José Manuel Arrizabaloren Baso-muitxuraz josten eta esaldi barrukoak txukun samar tillak bezalakoa edo Iñaki Alkainen Gerrateko ibilleantolatzen, nik orain bezala. Ez baitago nolanahi rak. Lan handiegia zen hura, ordea. Eta bidé berri idazterik, irakurleak normal antzean irakurriko badu bat urratu zuen tolosarrak, Sebastian Salaberriaren behintzat. Bestela ere nahiko lanak izaten dituzte Neronek tirako nizkin liburuarekin. Sebastianek begizagaixoek, beraiek ere indarka, gure idatzien azarak idatzi baitzuen kontakizun hura. Gero, ildo berela urratzen, euskal prosa egiteko moldea behar betik etorriko zen, Zavalaren laguntzaz, Uztapideren zala finkatu gabe dugulako.

Lengo egunak gogoan zoragarria. Eta honen ondoBai. Hori hórrela da. Baina erdizka, besterik ez. Izan ren, beste askorena: «neuk ere beste horrenbeste ere, badago prosa-modu bat... Erabiitzen dakiteegin zezakeat» esatera ausartu baitziren Antonio nek aise demonio erabiitzen dizute; neke handirik Zavalaren aurrean. Eta, gainera, antzeko liburuekin gabe, dirudienez. Eta irakurleok, berriz, are errazaatea jo diotenek ere badak'rte harén eskuzabalaren go irakurtzen diegu: lehen kolpean, alajaina. Prosa berri: Erramun Etchebarnek, Beñat Karrikak... errazagorik! Bai: Manuel Lasarteren prosaz ari naiz, Funtsean, molde bereko prosa da idazle horiena, eta Atañoren prosaz, eta Txomin Garmendiaren nahiz eta azal ezberdineko izan , euskalkien arabeprosaz.eta abarrena.. Erraz eta erruz luza dezakegu ra. Behartu gabeko prosa, ahozko jariotik oso gerhorrelako ¡dazleen zerrenda: José Azpiroz, Sebastukoa. Herri-prosa. Ortografiaz ez da batua ¡zango, tian Salaberria, Lino Ayesta, Bartolo Ayerbe, Joxe baina muinez bai. Are gehiago: forma euskara baMari Lertxundi, Teodoro Mujika... ; eta, hildakoak tuan ¡datzitako zenba'rt idatzi baino batuagoa da. aipatzen hasiz gero, Xalbador, Uztapide, Alkain, JoEuskalduna baitu muina. Eta, hori gutxi bal'rtz, eresé Ramón Erauskin... duzko prosa dugu, gainera: hau da, idatzi batek Bai: Auspoa liburu-saileko idazleak ditugu horiek testu izateko bete behar dituen baldintzak betedenak, eta falta diren asko: Basilio Pujana, Agustín tzen dituena. Barne-koherentziaren jabe da: esalZinkunegi, Bizente Barandiaran, Koxme Lizaso, Jodiak elkarrekin egoki josita d'rtuelarik, eta h'rtz-katesé María Etxaburu, Juan José Irazusta, Mariano Osak behar bezala antolatuta. tolaiz, Mari Treku (Mattin bertsolariaren alarguna)..

Eta abar, eta abar. Eta azkenik, edo aurrenik, nonBeraz, badugu, bai, euskaraz idazteko molde bat; dik begiratzen zaion, denen aita: Antonio Zavala heldua eta umotua, Antonio Zavalak erakutsi digun tolosarra. Honek ipini ba'rt'rtu horiek denak idazten. bezala. Ez déla nahikoa? Konforme. ItzulpenetaraHonek lagundu baitie barnean zeukatena aterako-eta beste molde bat ere garatu behar dugula, tzen. Honek bidea erraztu, ¡datz'rtakoak garbira panazioarteko prosa-moldearen araberakoa? Konforsa eta liburutan argrtaratu. Eskuzabal jokatuz, bame. Baina horrek ez gaitu, noski, daukaguna gukoitzari berea emanez eta errespeto handiz jokatxiestera eraman behar. tuz.... Erraz esaten da gero!

Are gutxiago, hainbait alorretarako egokiagorik aurk'rtuko ez dugunean; esaterako, irrati, telebista eta Izan ere, Antoniok begi-zorrotzak argi ikusi zuen baahozko jardunetarako. Izan ere, hain ulergaitz ¡zanzela gurean prosamodu bat, egina zegoena: herrigo ote írtzaiguke komunikabideetako zenba'rt saio, prosa. Prosa komunikatiboa. Ahozko jariotik pape-

: 3

100BERTS0LARI ANTONIO ZAVALA: DOCTOR HONORIS CAUSA

ahozkotasunaren legeak beteko bal'rtu?

Bai. Badugu euskal herri-prosa, Antonio Zavalak bere Auspoa liburu-sailean eskuzabalez bildua eta ma'rtasun handiz zaindu eta ondua. Bertsolar'rtzak zor izugarria diola tolosarrari? Ez dio txikiagoa herri-prosak. Bera baitu arta zabala. Bera

ari baitzaigu Auspoa altxor paregabea osatzen.

Horregatik, Pello Zabaleta poetaren hitzak errepikatuz amaituko dut. Joxerra Garziak dakartza, Pelloren Bigarren bizia liburuaren azkenaldean (841. or.): «Auspoa irakurri gabe ez lukeela inork euskaraz ezer idatzi behar» Eta k'rto •

«Pues, ahora, Zavala "trabaja de otra manera"» L u i s Díaz V i a n a Consejo

S u p e r i o r de I n v e s t i g a c i o n e s e r a k u n d e k o ki d e a

Científicas

A

considerados como folklóricos (romances, ntonio Zavala comparte con la tradi- aV-.^[ , cantos, cuentos), sino también la memoria ción folklórica más extendida en Es- "&••$ paña su interés inicial por el conocimiento j C\¿ *%*0jt3/ de lo vivido por sus informantes. De modo y recuperación de la propia cultura. Tamque alguno de sus últimos libros se parebién, incluso, el hecho de que en esa labor se hacen más a lo que, en antropología, conocemos coya centrado -especialmente- sobre la literatura mo "historias de vida" que a una recopilación conpopular, lo que viene siendo frecuente en muvencional de literatura popular. chos de los folkloristas europeos desde la apariHay pues, un cambio -quizá no muy perceptible ción de esta disciplina en el siglo XIX. para quienes hayan seguido su ingente tarea de reComo algunos de ellos, ha pasado a interesasse copilador desde los primeros trabajos- en los planmás y más por el fenómeno de la creación literaria teamientos teóricos y metodológicos de este inque ha venido llamándose "popular" en cuanto a vestigador independiente que resulta fundamental: problemas en sí; por encima de confines territoriapues, ahora, Zavala trabaja "de otra manera", recoles y estrecheces localistas. De ahí que, tras una ingiendo texto y contexto, lo colectivo y lo indivimensa tarea de recogida de literatura popular en dual, lo que es aceptado convencionalmente como euskera haya empezado a publicar, en los últimos "literatura" -aunque se la tilde de "popular"- y lo tiempos, varios trabajos del mismo tipo realizados, que empieza a transcender ese concepto. ya, en ámbitos de habla solamente castellana.

Puede decirse que Zavala ha ido "antropologizando" Pero Zavala no es -exactamente- un folklorista "al su trabajo. Y esa nueva orientación - d e recogida causo". Por lo menos, al uso de aquí. Su amplio conda vez más antropológica de la literatura popular- es cepto de "literatura" le ha llevado a recoger no sóla que, por escasamente cultivada (y comprendida) lo aquellos materiales que -tradicionalmente- son en nuestro país a mí me parece más interesante •

BERTSOLARI|

I Antonio Zavalaren Auspoa Liburutegiaz Xabier KaLtzakorta Labayruko

kide

etá

irakaslea

>

B

ertsolari aldizkarikoek Antonio Zavala s¡»'..VJ;' •ti dezake, beharbada, norberak duen ¡rij a t z i e n talaiatik e r a n t z u t e k o e g o k i e r a . eta Auspoa L/buruteg/aren gainean ^.''-, ; : zerbait idazteko gonbita egin didatene- ; j Q ¿ *^fpj>¿Lt Neure saiotxo honetan ahaleginduko naiz urteetan zehar pilatu ditudan errtzian, ezetzik eman ezinik aurkitu naiz. Zer multzotik zenbait behintzat errezkadan jartzen. idatzi, ordea, orrialde gutxi batzuetan hainbat liHona azalduko ditudan ¡r'rtziek lehenagoko buruz osatzen den Auspoa L/buruteg/aren gaidenboretan faltrikaran gordetzen ziren gaztainanean? Ñola laburtu, hitz gutxi batzuetan, langile aleen usainaren orortzapenaren itxura dute. Etxeaspergaitz baten ibilbide, asmo eta frutuak? Tanan entzuna daukat, eta nik neure begiz ez dut kera horretako lanean sartzen denari, hitz handi ikusi gazte xamarra eta kalekumea naiz eta, baseeta ozenak baizik ez zaizkio ateratzen aho zein metan udazkenerantza basora joaten zirela baselumatik. Laudorioetan hasten denak, bere neurri rritarrak —basoek beren arboladietako ostajeazuzenetik atera eta ahoberokerietan erortzeko ren kolore horixta, nabar eta gorrixtako jantzi arriskua izaten du, gehienetan. Hrtzek ibili beharapainenak ateratzen zrtuztela—, eta basotik gazko luketen bidetik atera eta gehiegikerietarako taina gurdikadaka ekartzen zutela. Entzuna daujoera hartzen dute. Gisa honetako gonbftak, edo kat, era berean, ekartzen zituzten gaztaina-aleak era honetarako plazara gonbidatua izateak, izan

102 BERTSOLARI

I

ANTONIO Z A V A t / t : DOCTOR HONOm» CAUtA

baserriko sabaian pilatzen z'rtuztela, eta neguko gau luzeetan, danbolinean erretzen zituztela danbolinkada-gaztainak. Gaztainak erre berritan, artean epel zeudela, ziren gozoen ahora eramateko. Hurrengo egunean, soro-lanetan zein arotzian zein beste edozein gisatako lanetan, aurre eguneko gaztainen zaporea berriro ahora ekartzeko, ez zen modu hoberik bezperako gaztaina erreberrietatik eskutada bat behintzat galtza-faltrikaran gordetzea baino. Zenbait baserrrtarrek, prebisioz, edo hurrengo eguneko gaztaina-gosea aurreikusiz, gaztaina epel-eskutada bat edo bi hartu eta, ahora eraman beharrean, faltrikaran gordetzen omen zuten. FaKrikarako gaztaina-multzoan (gaztaina)-"errekutsua" esaten zioten gure herriko aitona-amonek. Gaztaina-errekutsua egiten zuenak, hurrengo egunean, aurreko eguneko oroitzapena ezezik, faltrikarako gaztaina-aleak ere bazituen ahora eramateko.

Herri-literaturarekin ere beste hainbeste gertatzen dela ¡ruditzen zait. Euskal Herrian oraintsu oraintsura arte izan dugu ahozko literaturako baso bat. Garai zaharragoetako hiztunek gaurkoek baino euskal gizarte garbiagoan bizi ziren. Euskaraz bizi ziren: euskaraz lan egin, pentsatu, maitatu eta jolastu eta haserretzen ziren.

Gizarte horretako kontalari, kantari zein bertsolari trebeez osatzen zen ahozko literaturako basoa. Hitzezko artistak ziren. Baina ez da ezer galkorragorik papereratzen ez den hrtza baino. Esaera den bezala, hitzak, orbelak bezalaxe, haizeak eramaten ditu. Kontuak horretara, garai bateko ahozko literaturako basotik zer jaso da? Garai bateko gaztainadi oparoetatik zenbat gaztainaale jaso eta gurdiratu dirá? Ez dirá jaso gurdikada osoak, ez eta sukaldean erretzeko danbolinkada osoak ere, pertsona gutxi batzuen fartrikaretan g o r d e diren gaztaina-eskutadak baizik.

Gaztaina-errekutsua egin dutenen izenak denok ezagutzen ditugu: Wentworth Webster, Fran_ois 2ercand, Azkue, Arta Donostia... Mende honen hasieran, Juan José Makazaga Mendiburu deitzen zen gizon apal, umil eta langile batek Bertsolariya de'rtu zion aldizkari gixako bertso-bilduma eder bat atera zuen. Makazaga, bere herrikideen esamesei kasurik egin gabe, bertso-paperak bildu eta argitaratzen hasi zen. Makazagaren garaian bertso-papera orbel iharra baino baliogabeagotzat zuten kultura-gizonek. Antonio Zavala bertso-paperak zein era bateko eta besteko bertso zaharrak biltzen hasi zen denboretan ere, orain berrogei urte baino gehiago, bertsoaren balioa edo estimua antzekoa zen. Hutsaren hurrengoa, alegia. Bildutako bertsoez, egin zein eragindako lanez Auspoa Liburutegia osatu du. la hirurehun ale euskarazko. Bilduma hain handia egin duenak bakarrik daki zenbat galdu den. Asko biltzen duenak daki bildu ez dena askozaz

gehiago dela bildu dentxoa baino. Auspoa L/burutegko ia hirurehun aleak dirá guk herri literatura basotik dugun gaztaina-errekutsu ederrena.

Biltzen denak bakarrik eman dezake galtzen denaren tamaina. Txirrrtari, esaterako, hasieran liburu bat eskaini zion Txirrtta 18-19 zenbakiduna. Gerora, liburutegia aurrera Joan ahala, beste bi liburu eskaini zizkion Antonio Zavalak, 101-102 eta 103-104 zenbakidunak. Geroagora, beste laugarren bat etorri zen Ustu ez/n zan ganbara, 126 zenbakiduna. Guzti horiek gutxi balira, Txirritaren ilobak, J. Ramón Erauskinek, liburu miragarri bat idatzi zuen, Aien garata, tartean bere osabaren berri e m a t e n zuela. Hainbat orrialde bete arren Txirritaren bertso, pasadizu eta zertzeladez, zenbat galdu ote da bidean?

Seguru nago Txirrrtak bere bizitza luzean kantat u zituen bertsoekin edo gertaerekin bakarrik, denak paperera aldatuko balira, hirurehun aletik gorako liburutegi bat osatuko litzatekeela. Horrexegatik arrazoi handia zuen herri literaturako artista bat hiltzen denean liburutegi oso bat galtzen dela esan zuenak. Herri literaturazalea den edozein, tristurak menpean hartzen du berriemaile on bat galtzen denean. Auspoako liburuen irakurlea denak badaki era horretako galera askoren berri. Lan batean bete betean sartzeko, gainerako guztiak alde bat utzi behar dirá, zerbait egingo bada. Antonio Zavalak Pello Errotaren alabarekin edo Otañoren alabarekin hftz egitea pentsatu zuenean, esaterako, bata aukeratu beharrean aurkrtu zen: " Bide-gurutze batean arkitu nintzan, ordea, une artantxe. Adriana onek larogei ta bi urte zituan. Pello Errotaren alaba Mikelak, berriz, Larogei ta amairu. Noren oroipenak biltzen asiko nintzan? Zalantza ortan denborarik galdu gabe, zaarrenarengana jo nuan. Orrela osatu zan Pello Errotaren bizitza bere alabak kontatua /iburua. Beste aldera artu izan bagendu, José Bernardo Otañoren bizitza bere alabak kontatua liburua izango genduan. B'rtartean, ordea, Adrianari mundu ontatik joan bearra iritxi zitzaion. Mikelak, berriz, beste sei urteko bizitza izan zuan" (Pedro M. Otaño eta bere ingurua 1.

Auspoaren sail nagusia 6, 13 or.). Bertsolari zein hiztun egoki askoren "ustu ezin diren ganbaretako" literatura-aleak dirá Auspoako ia hirurehun liburuak. Basotik gurdikadetan ganbarara ekarri diren gaztaina-aleak, hain zuzen, askotan edo ia beti, itzain bakarraren bizitza guztiko nekepean.

Artikulu txiki hau idazteko erabili dudan irudiari hari bereko beste bat erantsiko diot.

Erróse Bustintzak, Kirikiño idazlearen ilobak, idatzi zuena aldatuko dut hona: "Udagoyenetan mendijetako orbel artietan ostenduta egoten dirán gaztaina aliak lez, geure basetxietako atsoagura agurgarrijen kolkuetan ondo gordeta egoten dirá esakun eta bertso zarrak". Antonio Za-

valak ganbara zein liburuetegietako paper zaharren artean ezezik, berriemaileen memorietan ere arakatu du bertso zein bertsolarien pasadizuen bila.

Arakatze-lan hau estimagarria da, baina are estimagarriagoa da bertsolariak berak idazten jartzea.

Auspoako libururik baliotsuenetakoak bertsolariek berek idatzitakoak dira: Lengo egunak gogoan Uztapiderena, Odolaren mintzoa Xalbadorrena, Lazkao Txiki gogoan Lasarterena... Bertsolariek berek idatziak ezezik, bertsolarien hurrekoen lanak ere izugarri ederrak dira Aien garaia J. Ramon Erauskinena, Pe//o Errotaren bizitza bere alabak kontatua, Mattin, riere gizona Mari Trekurena. Era bateko zein besteko lan hauen balioa, uste izaten dut askotan, oraindik nekez neur dezakegula. Euskara-ereduak bere jatorrian eta oinean estimatzen d'rtugunontzat basotik ekarri eta danbolinetik hara erretako gaztaina aleak direla iruditzen zait.

Norbaitek pentsatuko du, dagoeneko, erabili beharko nukeen arrastotik atera eta sartua naizela ahoberokeria eta gehiegikerietan. Nik ezetz uste dut. Bada hitz bat berriki ¡kasi dudana: auspokeria. Aretxabaleta inguruko euskaldunek erabiitzen ornen dute ahoberokeria esateko. Inongo hiztegitan ez dago bildua, nik dakidanez. Uste dut ez dúdala inongo auspokeriarik egin Auspoa Liburutegiaz ditudan iritziak errezkadan jartzean. Auspoa üburutegiko aleetan herri-euskara bilduma edo biltegirik handi, eder bezain garbiena gordetzen da. Euskarak izan dituen hiztun on guztietatik hainbaten testigantzak daude bildurik liburu-aleetan, galtza-faltrikaratan gaztaina-aleak bezalaxe.

Herri-euskara horrek ez du esan nahi ez hitz-zerrenda, ez adizki-zerrenda eta abar, pasadizu, gertaera, ibilera eta bizierak baizik. Juan Antonio Mogelek esan ohi zuen, gaizki gogoratzen ez banaiz, eta ez daukat aukerarik horretan erratzeko, Mendibururen hitzak "euskeratsuagoak" zirela Kardaberazenak baino. Euskara hobekoagoak zirela esan nahi zuen, begi-bistakoa denez. Auspoa üburutegiko aleetako hitzak edo hitz-sailak —hiztun honek bakarrik lotzen dakizkiten hitz-errezkadak—beste inongoak baino "euskaratsuagoak" direla esan dezakegu, Mogelek bezala. Hor ikasi

eta hobetu dezakegu euskara bere modurik naturalenean, hor dasta dezakegu herri-euskara bere neurri betean. Hor aho-goza dezakegu hizkuntzaren dohaia izan duten bertsolari zein hiztun eleederren hitzetatik. Hizkuntzaren dohaia liburui z e n b u r u e t a n bakarrik s o m a t z e n da a s k o t a n : Odolaren mintzoa, Deabruak ostutako urteak, Nere mundualdia, Oroipen-kutxa, Gogoz kontrako pausoak, Beltzak eta zuriak mendian ardiak...

Hor dasta dezakegu, nolabait esateko eta hitz berri bat asmatzeko arriskuan: Auspotasuna...

Euskal Herriko herri-euskara eredu desberdinetatik, bizkai-euskara, giputz-euskara edo nafareuskara eredurik onenetako altxor hori handia bada ere, ez da inoiz ere handiegia. Gipuzkoako lurraldeak hartzen drtu alerik gehienak, bertsolari-eskola nagusiak bertakoak edo ingurukoak direlako.

Nafarroak ere badu bere presentzia Bordel eta abarrekin. Bizkaikoak azken urteotan batez ere hart u du leku sendoa. Bestaldekoen artean badrtugu hango bertsolarien zein ¡dazleen testigantza. Xalbador, Mattin, Mañex Etchamendy... Bazterrerengo euskaikikorik, Zuberoakorik nik dakidala ez dago ezer.... Auspoa üburutegia euskaraz dugun herri-liburu sail bakarra delako da, besteak beste direla, urregorrizkoa. Altxor hori bildu zuen altxor-bilatzaileak, ameskerietan ibili beharrean, bere asmo argiak, denbora eta izerdia betiere ondo enplegatu dituelako bilatu eta bildu du uzta eder hori. Bildu zen garaian biltzeko arreta norba'rtek behintzat hartu zuelako daude bildumako ale asko behin betiko.

Oraingo zein geroko euskaldunentzat. Gaur egun ezin ¡zango Iftzateke horko testigantza asko bildu, testiguak berak betiko joanak drtugulako. Herri-literaturako bilduma gehiago bagenitu, literaturaren ezagutza ezezik, gure lehenagoko biziera eta jokabideen ezagutza ere irmoagoa ¡zango genuke (Baratzan Marzelino Soroarena 3 1 , Lardasketa J. R. Zubillagarena, 40-41, Arrantzaleen bizitza 133, Nekazariak bal miseriak 140). Euskaldunen biziera atzerrikoaren berri ere ¡zango g e n u k e (Nork bere b/dea-l-ll-lll Juan José Irazustarena 144, Ameriketako bertsoak...). Antropologoek eta etnologoek harrobi handiagoa izango lukete beren ¡kerketa-lane-

rarako (Lengo egunak gogoan, Uztapiderena, Aien garaia J. Ramón Erauskinena). Historiadoreek ere, herri-kronikari fidelak, gerraren testigu bertatik bertarakoak izango lituzteke. Gerraren zauriak beren haragian nozitutako gerrarien esanak (Soldaduzkako bertsoak 139, Afrikako gerra (1859-1860) 129 Kubako gerrakoak, Karlistedetakoak...). Euskal idazleentzat ere, inongo dudarik gabe, euskara-harrobi gehiago eta aberatsagoak eskaintzeko zoria izango genuke, oinarri horietan beren asmakariak hezur-mamitzeko (Bernardo Atxagaren Bi anai liburuan Mikela Elizegiren liburuko pasarteak nabari daitezke "txoriaren mintzoan"). Gramatiko zein gainerako zientzilari teknikoen hizkuntza-disekzio hotzetarako ere, langai ederragoak izango lituzkete hain marte dituzten ondorio eta zerrenda hotzzehatzetarako. Egin asmo dugun euskara batu zein teknikorako ere herri-euskarak ez dio inolako karterik eg'rten. Badira zenbait esapide hizkuntza landukoak d'rtugunak, berez, zenbaitetan gertatu ohi den bezala, herri-esapide izatetik beste maila landuagora aldatu d'rtugunak.

Basotik ekarri eta faltrikaran gordetzen diren gaztain-aleen irudiaz abiatu dut artikulutxo hau. Auspoako Hburutegiko aleekin konparantza eginez jarraitu dut. Garai bateko herri-literatura

baso sarri edo arbolatsu bat zelako aitorpenera iritsi naiz. Gauzak horretara, egin dezadan galdera zital bat. Bizi garen egunetako herri-literaturako basoa nolakoa ote da? Egia esan, hiztun on harrigarriak asko murriztu diren irudipena daukat nik.

Euskara hutsean bizi eta zoragarri konta dezaketenak ez dirá gehiegi, zoritxarrez. Hiztun horien "oroipen-kutxetatik" paperera daitezke oraindik zenbait gertaera eta bizipen. Lantegi hori da, ñire ustean, premiazkoena. Áldizkari zaharretako artikulu zein lan bildumak liburuetaratzea gerora ere egin da'rteke. Biktoriano Iraola, Antonio Arzak, Pepe Artola edo Ramón Artolaren lanak liburuetan sartu, ordenean jarri eta ikertu, bibliotekak eskuera badaude, noiznahi egin daiteke. Bizitza oso bateko bizipen, usté eta bizierak papereratzeko, ez dugu, zoritxarrez, denbora gehiegirik. Era honetako erreskateak d'rtut nik maiteen Auspoazale eta irakurzale naizen aldetik. Beñat Karrika, Bizente Barandiaran, Lasarte, Inozentzio Olea, Ibaiertz, Nikolas Zendoia eta denak zerrentatuko ez ditudan Auspoako hainbat idazlek ia beste inork eman ezin dizkidan hainbat euskara-lezio eta literatura-lezio ematen didate. Horiek leziatzen naute ni, euskalzale eta herri-lrteraturazale naizen aldetik. Horien eskolako eskolumea naiz ni. •

'ln the ñame of the dead generations..."

J. Antonio Cid CompLutenseko

Unibertsitateko

irakaslea

A

:> rate de quienes, en realidad lo despreciantonio Zavala representa un lujo para sV-51:' ban. En esas circunstancias, trabajar en el la vida intelectual de un país. Es una de <P~£-:-'esas personas que aparecen muy rara vez j j vJ¿J< ' * ' * » ¿ í ' campo de cultura popular con la perseverancia y el rigor que lo ha hecho Zavala, en cada generación de estudiosos, y forreuyendo las modas y los oropeles del momento, man parte, sin proponérselo, del club más exclusile ha obligado a convertirse en un solitario. Un sovo: el de quienes lo han dado t o d o a cambio de litario lúcido, que sabe que sus verdaderos internada. Personalmente, celebro y agradezco que la locutores, los destinatarios de su esfuerzo, no sóobra de Zavala sea un lujo que nos sale gratis a lo están en el presente que vivimos. La célebre quienes la disfrutamos. Pero es fácil adivinar que proclama irlandesa empezaba, si mal no recuerdo: a Zavala no le han faltado incomprensiones y sin"In the ñame of the dead generations...". Creo, sabores para llevar a cabo su tarea. Otra cosa es más bien, que hombres de la talla coientífica y huque haya sabido desentenderse de esas incommana de don Antonio Zavala trabajan en el nomprensiones con un simple movimiento de hombre de y para las generaciones futuras; las únicas bros, sin rencores ni animosidades. que podrán valorar en su justa medida lo que sigLa cultura oral y popular ha sido en nuestros tiemnifica haber salvado, a contracorriente, el patripos el pretexto habitual para ditirambos retóricos monio etnográfico y cultural de t o d o un pueblo • o excusa de manipulaciones oportunistas por pa-

BERTSOLARI IOS

O padre Zavala visto desde a cultura popular galega Domi n g o B l a n c o I k e r t z a i Lea

E

n Galicia, como en tantos outros países, W t j foron mo'rtas as xeracións que, interesa- ^ das en participar na cultura da súa comuni- M dade, creron de boa fe que só o que estaba escrito era verdadeiramente importante e digno de valor e estima. Deste xeito, desde o século XVIII veuse considerando (case sempre de maneria implícita: así, Diego Cernadas de Castro, O Cura de Fruimé) que a boa literatura, para selo, tina que estar escrita en letra impresa e, ademáis, en castelán.

A lingua habitual dos receptores potenciáis non debía empregarse alen da vulgaridade da vida cotia, por mais que nese vivir diario houbese, de cando en veces, fertos de fala merecedores da estima e da lembranza colectivas.

Eses fertos fixados na fala, estas formas de arte verbal, de carácter extraordinario-ben pola súa trascendencia, ben polo inxenio, gracioa beleza e outras cualidades que se vían neles-, máis ou menos celebrados no momento efémero de se produici-

ren, foron despois recordados) e, por iso, recuperados do esquencemento en que adoitan rematar as produccións meramente oráis) ñas sínteses que, nalgúns momentos do seu decorrer histórico e por medio de certos individuos, levou a cabo a sociedade galega na procura da imprescindible identidade colectiva. Pero como, en tales casos, a súa enteira recuperación resuda imposible, operouse sobre toda esta materia unha forte selección, que dependeu en boa medida da situación, talante, gustos, posibilidades e desexos dos recuperadores pero que, en t o d o caso ten un marcado carácter reductor. Así, a variedade de formas xenéricas transmitidas oralmente de maneira artística (ou con intención artística) quedou reducida nestas sínteses recuperadoras a uns poucos t i pos, máis ou menos coincidentes coas formas da literatura escrita: cantigas, romances, contos, lendas e-máis raramente- pezas teatrais.

Aínda sufreu outras importantes perdas o patrimo-

nio oral dos iletrados neste trasvase reductot conserváronse -é certo- mortos textos, pero case sempre se perderon os contextos nos que se crearan e transmitirán, producíndose así un proceso de desnaturalización destas manifestacións verbais do pobo, que provocaron no novo público (básicamente lector) unha sensación de acharse diante de algo incoherente e, por veces, incomprensible como feito de cultura, o que contribuiu decisivamente á súa desvaloraización como formas de arte, ao ignorar o feito de que o elemento verbal era só un factor máis entre os varios (a voz, a situación, os intérpretes, a improvisación, a música, etc. ) que as artellaban como obras complexas, dábanlles un sentido e conferianlles un valor social. Para a meirande parte dos galegos de hoxe éste foi, sen embargo, o único camino para coñeceren o patrimonio artístico dos seus antergos: sen Murguía, sen Valladares e Saco, sen Casal e Pérez Ballesteros probablemente terían deixado de existir na memoria colectiva mortas valiosas pezas da literatura popular oral de Galicia, por máis que as versións que nos deixaron sexan reducidads e parciais.

O País Vasco tivo a fortuna de contar non só cunha grande variedade de creadores de formas perdurables de arte na súa propia lingua senón tamén con estuidosos de constancia, talento e amor á súa tarefa p o u c o comúns, c o m o é, nos nosos tempos, o padre Antonio Zavala: un labor como o que vén levando a cabo desde hai 50 anos é o que verdadeiramente botamos en falta no eid o dos esdiod de literatura popular, non só en Galicia, senón en case tódolos países de Europa occidental, e no que destaca especialemte un feito pouco frecuente: a recuperación integral (material e valorativa ao mesmo t e m p o ) de boa parte da producción literaria do seu p o b o , dos seus protagonistas, escenarios, traxectoria, evolución e outros aspectos fundamentáis do contexto no que foi creada e espallada.

Compre insistir nalgúns aspectos básicos da súa extensa obra. O primeiro verderamente relevante é, en efecto, a recuperación material dunha ampia producción literaria popular que, pasado o momento e cumplida a función para a que foron creadas estas obras, o seu esquencemento e desaparición (como foi o caso de mortas outras pezas dése estilo) era só cuestión de tempo. Neste sentido, o padre Zavala revélasenos hoxe, sobre todo, como un gran recuperador da poesía improvisada na lingua do seu pobo vasco: a él se lie debe a sistematización dun ampio corpus desa poesía máis ou mens circunstancial, interesante non só polos seus valores estrictamente artísticos senón como aliosa fonte de información sobre costumes, actitudes, preocupacións e gustos das xentes do pobo. En Galicia, esa enorme producción literaria, improvisada ñas reguerfas e outras formas de desafío, per-

deuse case na súa totalidade.

Pero máis fonda trascendencia que a recuperación de materiais literarios tivo a recuperación valorativa deses materiais e de toda a producción literaria popular de Euskal Herría no seu conxunto, que é consecuencia directa da súa obra. Soerguido entre outras forzas polo constante e dignificador traballo editorial de Antonio Zavala, o bertsolarismo, no seu conxunto, pasou de ser unha actividade, unha producción e uns protagonistas de pouca consideración artística e social a ser considerado como un dos fenómenos máis ricos, valiosos e representativos da cultura oral vasca; e, neste decidido proceso de revalorización, foron de capital importancia obras como Bosquejo de historia del bersolarismo (1964) e todas aquelas ñas que se amosaba a existencia de poetas ágrafos de enorme talento e sorprendente dominio da súa lingua -case impensable en falantes sen estudios dunha lingua sen escola-, acompañados do mellor da súa obra (ou o que sobrevivirá déla) e dunha contextualización axeitada da mesma que a facía comprensible, admirable, interesante, aos lectores (xa non oíntes) actuáis. Noutras palabras, Zavala contribuiu coma ninguén no seu t e m p o a trasladar o bertsolarismo desde o aplauso e o convite da sidrería á consideración positiva -que, mortas veces, é franca admiración e, mesmo, fecunda imitación- do público lector instruido.

Cabelle, ademáis, ao padre Zavala o mérito de ter dado un paso, de notable importancia metodolóxia, cara a un concepto máis ampio -e realista- de que ha de entenderse por literatura popular, que supera non só barreiras de idioma senón, sobre todo, a rixidez dos xéneros impostos á producción oral popular polos canonistas da literatura "curta".

Neste sentido, a Biblioteca de Narrativa Popular, que él fondou en 1993 e na que é co-autor de tódolos volumes publicados -ata agora en castelán-, está concebida como un intento serio de conferir dignidade literaria a certas modalidades do vivir popular expresadas directamente polos seus protagonistas; así, as historias verídicas, os retratos de personaxes, épocas, lugares e costumes, as autobiografías, as anécdotas e sucesos e os diferentes testemuños da mentalidade colectiva de comunidades concretas, son expresadas nestes 15 volúmenes cunha forza expresiva incontestable. En 1960 un dos grandes mestres dos estudios da literatura popular en Alemania, Hermann Bausinger, reivindicaba unha remodelación dos xéneros literarios populares; desde aquela, tal ampliación do concepto do literario popular vén sendo posto en práctica nun bo número de traballos aparecidos en toda Europa ñas últimas décadas; ningún dos que eu coñezo acada, sen embargo, a riqueza, a fondura humana nin a inmediatez expresiva dos volumes desta colección que Antonio Zavala nos está a regalar. Que sexa por mortos anos •

BERTSOLARI 107

La obra de Zavala, puente entre épocas, culturas y pueblos José Manuel P e d r o s a Alcalako

M

Unibertsitateko

irakaslea

y.- y también de las españolas. Una base douy pocas veces se tiene el privilegio aV^f:' A cumental insustituible e i n c o m p a r a b l e , d e e s t a r c e r c a , d e c o n o c e r y de ^.'.'.'-í porque emana de una época, de unos peraprender de un hombre sabio y bueno co- <j (¡fe *%£»W sonajes y de unas formas de vida que, en mo Antonio Zavala. De hecho, mi memoria lo esencial, se fueron ya para no volver... no alcanza a recordar el nombre de ningún otro inMe resulta difícil seleccionar algún pasaje de la vestigador de la cultura tradicional y espiritual de obra de Antonio Zavala que pueda servir de ejemningún pueblo que haya dejado una obra más explo de cómo sobre ella se pueden edificar puentes tensa e intensa que la de este hombre. Cuando trade comprensión del pasado desde el presente, y bajé en la Universidad de Montreal pude conocer a también puentes de relación y de comprensión enfondo la obra de Germain Lemieux, un sacerdote tre las personas, las culturas y los pueblos. Mi -laquebequés autor de cerca de medio centenar de mentable y lamentada- ignorancia de la lengua gigantescos volúmenes recopilatorios de la literavasca- en la que Zavala ha recogido la mayor parte tura oral de su región... Y también he tenido el pride sus materiales y publicado la mayor parte de su vilegio de tratar estrechamente a quien se puede obra- me lleva a seleccionar una cancioncilla andaconsiderar el más prolífico e importante hispanista luza, aparentemente intrascendente, que Zavala vivo, el norteamericano Samuel Armistead, autor recogió de labios del anciano jienense Juan Balbín, de decenas de libros y de centenares de artículos... y que incluyó (p. 105) en el evocador libro Entre Muy recientes en la mente de todos y en el recuerlos olivos de Jaén, publicado por ambos en 1996: do de algunos están todavía las vidas y las obras de otros dos grandes polígrafos, recolectores, recuperadores y reivindicadores de la cultura tradiA la orilla del río cional vasca, don José Miguel de Barandiarán y Jacinto llora, don Julio Caro Baraja, alumbradores de obras tamporque no tiene vino bién muy extensas y profundas. Sin embargo, los la cantimplora. tres centenares de Ibros a los que inexorablemente se va ya acercando la obra publicada de Antonio El día del mes de julio de 1998 en que participé Zavala encarnan la más amplia labor de recolección en la presentación del Euskal Erromantzeak (Roy de preservación de la memoria cultural de un mancero vasco) de Zavala en Donostia, él mispueblo que se ha llevado jamás, hasta donde llemo me reveló que era ésta una cancioncilla que gan mis noticias, a cabo. había animado los días de su infancia en Tolosa, y extrajo de su memoria -¡por una vez se convirEl más elemental sentido común dice que una tió él en informante!- la siguiente versión: obra como ésta difícilmente puede ser entendida y valorada en el mismo momento en que está saliendo a la luz. Se necesitarán, probablemente, geA la orilla del río neraciones de lectores, de analistas, de estudioJuanito llora, sos, para extraer de tan nutrido maremágnum de gori, gori, gori, tarantantán, letras, de informaciones, de retazos de vida prenJuanito llora, didos en papel, muchos de los indicios, datos, enporque se le ha roto señanzas, joyas que atesora... Algún día la obra de la cantimplora Antonio Zavala constituirá una base documental gori, gori, gori, tarantantán, de referencia para el conocimiento y el estudio de la cantimplora. los dialectos viejos, de la literatura oral, de las creReuní así, gracias a la labor de colector y de inencias y de las mentalidades tradicionales vascas, formante de Antonio Zavala, dos versiones pri-

IBERTSOLARI

[

ANTONIO ZAVALA: DOCTOR HONORIS CAUSA

-Zinta eder bat biali ezazu borondaterik badezu.

Voy a Pamplona y dime qué quieres que t e traiga.

-Una hermosa cinta envíame, si tienes voluntad (para ello).

En otro de sus libros. Una vida en los Picos de Europa (1998), escrito en colaboración con otro de sus informantes, el leonés Alfredo Caldevilla, incluía Zavala (p. 56) esta cancioncilla de baile: ¿Cómo quieres que te dé lo que no te puedo dar: la cintita de mi pelo, si no la puedo quitar?

Y ala puerta del río se sienta y llora; tiene el marido viejo la picadora.

En ambas cancioncillas, la vasca y la leonesa, se sustancia otra de las innumerables coincidencias que vinculan los mundos simbólicos, las literaturas orales, los repertorios culturales de ambas tradiciones: la cinta como prueba y señal de compromiso entre dos jóvenes amantes. Motivo antiquísimo, bien conocido en viejos versos galaico-portugueses y castellanos c o m o los siguientes de Gonçaleanes do Vinhal (siglos XIII-XIV) y de Luis de Narváez (siglo XVI), respectivamente:

Canción, por cierto que, desde el siglo XVII, ha corrido, muchas veces rehecha y contrahecha, por la geografía tradicional y literaria hispánica, como muestra la vieja versión incluida en el casi desconocido 8a//e de las estafas en metáfora de flores, del d r a m a t u r g o del siglo XVII Vicente Suárez de Deza y Avila:

Quand' eu vi esta cinta que m' el leixou, chorando com gran coita, e me nembrou... ...La mi cinta de oro fino diómela mi lindo amigo, tomómela mi marido. ¿Por qué me la tomó quien no me la dio?

Canta el gracioso: A orillitas de un baile mi bolso llora; tiene poco dinero la pecadora.

Damal.

A orillitas de un baile quien llora canta Dama 2. ¡Yo me muero por ella!

Gracioso.

Yo por no darla.

Y presente también en otras colecciones de poesía tradicional vasca, como en la monumental Euskalerrian Yakintza (IV, p. 196) de Resurrección M a de Azkue; ¿Urteak zenbat egun tu? Sorak kainbat zinta t u : erdiak d i t u Probidoreanak, beste erdiak Urtik emanak. ¿Cuántos días tiene el año? Sora tiene tantas cintas: la mitad son del provisor (?), las otras dadas por Urti.

A partir de muchos más cotejos y apreciaciones de este t i p o , que tendrán que irse construyendo laboriosamente con el paso de los años y con la suma de muchos esfuerzos investigadores, será posible algún día valorar en su justa medida la ingente obra de Antonio Zavala y reconocer en ella ese valor de puente de comunicación entre el pasado y el futuro, entre la voz y el libro, entre lo oral y lo escrito, entre lo vasco, lo hispánico y lo extrahispánico, que caracteriza de manera esencial no sólo su labor investigadora, sino también -y sobre t o d o - sus convicciones, sus ideas y su forma de ser como persona •

mas hermanas -una andaluza y otra vasca- de una canción que resulta que es, si se mira bien, un contrafactum paródico de otra que otro pueblo de viejas -y truncadas- raíces peninsulares, el sefardí de Marruecos, sigue cantando así:

No me resisto aquí a dar otro ejemplo de cómo las palabras y versos salvados, recuperados y publicados por Zavala, pueden ser ententidos como auténticos y efectivos -a la par que hermosos- puentes entre épocas, culturas y pueblos. En las páginas 369 y 370 de su monumental Euskal Erromantzeak anotaba los siguientes versos vascos, con su traducción al español: Panplonan bera banua da eta zer gura dozun esaizu.

BERTSOLARI|

/ / p edro Santa Cruz ¡zu-ald¡ batetik ¡I 2 lllunabar batean, gaizkiturik zegoan lengusu batengana joan zan, Fagollagara, gau erdira arte gaixoari kontu egitera. Ordu biak inguruan, erreleboa etorri zitzaionean, etxe aldera abitu zan. Alako batean, ordea, bidé erdian zakur aundi bat jarri zitzaion, ta ezin andikan ¡ñola ere uxatu.

"Parte gaiztokoa ¡zango zalakoan, eta sorgiña pigura aurrean eta bera atzean izaten zalá gogoraturik, makillarekin kolpea atzera tira zion, bañan orduan makilla eskutik kendu ziotela esaten zuan. Orrekin zakurra galdu egin zitzaion bistatik, bañan bera ikaragarri izututa gelditu zan.

"Baita bereala gaizkitu ere. Dana aunditu egin zan. Izuarekin biotza mugitua zuala esan zuan medikuak. Illabete iraun zuan. 1905 urteko azaroaren 17an il zan, 67 urterekin, gau erdiko ordu batean, Alkatxuin baserrian, por insuficiencia mitral eliz-agiriak dionez; biotzetik, alegia".

Hala kontatzen du Antonio Zavalak Pedro Santa Kruz bertsolariaren heriotza, 1967an hari eta beste bi bertsolariri eskainitako liburuan. Hiru parágrafo txiki horietan, eta adibide gisa, laburbil daiteke nik Zavalari eta bere Auspoari miresten diedana: kontakizuna jaso bezala paperera ekarri ¡zana. Kontakizun hori bera konta zitekeen mila apaingarrirekin, mila "edergailu" erants dakioke halako kontakizun xume baina zirraragarriari. Apur bat jantzi, eta, errealismo magikoko ukitu gehiagorik gabe, zazpi folioko ipuin bihur daiteke.

Eta ez litzateke txarra aterako seguruena; ernamuina hor baitu. Baina hori beste batzuen lana beharko zukeela pentsatuko zuen aita Zavalak. Berak magnetofonoak jaso bezala eman zigun paperean. Estilizazio eta guzti.

Datu historikoak gero erantsi zizkion. Halako egunean hil zen eta eliz-agiriak hala dio...

Era askotako liburuak daude Auspoa bilduman. Besteak beste, bertsolari ezagunen bertso-liburuak (Zepai, Lasarte, Uztapide...); Zavalak jaso ezean izen huts (edo ezta hori ere) ¡zango lirateken bertsolarien bertso- eta pasadizo-liburuak (Santa Kruz bera, esaterako, eta liburu horretako beste bi lagunak: Zakarra eta Patxi Bakallo); gai baten inguruko bertsopaper bildumak (nork ez du gogoratzen: Jaioak bizi nai, Jan-edanaren bertsoak, Noeren ontzia edo atera berri duen Ezkontza galdutako bertsoak); eta kontakizun liburuak. Bertsozale naizen aldetik, denak estimatzen diz-

J BERTSOLARI HUNOHIS

CAUSA

kiot. Idazle naizen aldetik, ordea, azken horiek ditut gustukoen, grabagailua martxan jarri, eta berriemailea libre uzten duenean. Biziki estimatzen diot bestela sekula lumarik hartuko ez zuketen hainbat ¡daztera bultzatu ¡zana: Ataño, Arrizábalo, Salaberria, Mikela Elizegi, Mari Treku, Iñaki Alkain, Patxi Lazkano... Hará bizimodu baten, gertakari batzuen, kontatzeko modu baten ispilu ederrak.

Nekez ahaztuko dirt ustu ezin zen ganbara hark eragin zidan lilura; Senperelarreko semearen heriotza; Altzako, Errenteriako edo Azkoitiko bertsolari zahar ezezagunen xarma; Larrabururen eta Ardotxen arteko borroka odolezkoa; Eperra Oiartzungo ixpia liberalaren gorabeherak, edo Lasarteko Motza bertsolari fedegabearen mundualdia Sasueta-Aundiko Migel Zuaznabarrek kontatzen zuen bezala.

Ordaindu egingo nuke Joanito Zabaleta txulo txiki batetik ikusteagatik belar-txortenak hautsi eta haien tintarekin koloreak egiten: berdea, gorria, horia etab. Baita ere ikatza, teila e d o adreilua, karea eta abar txiki-txiki eginda. Kolore horiekin pintaketan ñola aritzen zen ikusteagatik. Pagatu, baxoerdi bat behinik Inpernuko bentan, Joxe Zapirainekin hitz-aspertu bat egiteagatik, gazterik hasi baitzitzaion andrea beste mundutik familia Josafatera biltzen. Edo harén anaia Juan Kruzi gustura egingo nioke sekretariotza Brabanteko Jenobebaren bertsoak hark asmatu ahala, Loiolako Tellerian, gaur kuartelak dauden lekuan zego-

en baserriko sutondoan.

Begi-bistakoa da, zer esanik ez, bilduma horren balio antropologikoa, ¡non diren Quosque tándem eta euskal arimaren interpretazio saio guztiena baino handiagoa. Balio historikoa, berriz, nabarmena da, bai bertso corpus zabala dagoelako bertan, bai Euskal Herriko gorabehera historikoek gizarte xehean jaso duten erantzuna ulertzen laguntzen dutelako. Bertan aurkituko ditu irakurleak, esate baterako, euskaldunek parte hartu duten azken mendeetako gerra guztiei buruzko bertsoak: frantsesteak, karlistaldiak, Kubako edo Afrikako gerra eta Espainiako azken gerratea. Hori bera dago esaten balio soziologiko handia dutela liburu horiek; izan ere, hor agertzen den ikuspegia ez baita gerrate horien eragile nagusien ¡kuspegitik atera eta gero esku-liburuetan agertzen dena, ez bada, Stendhalen harako Fabrizio del Dongo harena bezala Waterloon, lokatz artetikakoa, intrahistoriaren antzezle anonimoek odolez eta izerdiz jositakoa.

Eta hori dena hala izanik, literatur balioa da niri gehien ¡nteresatzen zaidana, eta, bidé batez esan dezadan, gutxien aztertu dena ere bai.

Gure aurrekoen kontatzeko moduaz j a b e t z e a r i ezinbestekoa deritzot bai literatura m o d e r n o a n hainbat errejistro hezurmamitzeko, eta bai literatur hizkuntza azkar eta malgu bat sortzeko. Ez hori bakarrik, baina hori ere bai. Jakina, horrek badu bere arriskua, eta ez nolanahikoa: edozer argitaratzen déla ere, denbora guztian Auspoarako moduko l¡buruak kaleratzen ibiltzea, konturatu gabe, antza, Pedro Santa Kruzen heriotza Antonio Zavalak kontatu zigula ondoen, zegokion berriemaileari hitza emanik. Guri hori jasotzea tokatzen zaigu eta, bertatik hausnar eginez, beste zerbartetara abiatzea.

Beste oilar batek egingo liguke kukurruku, noizean behin gure lumak Auspoa bildumaren uretan beratzen utziko bagenrtu. •

SANTA LUCIA .'*.

ASEGURUAK

HORNITZAILE

OFIZIALA

LFP

\

F «ü

•

' 4

ARRASATE-MONDRAGON Garibai etorbidea 3

>ONOSTIA*SAN SEBASTIAN 'eñaflorida 1B \Pyj

£t£SX RUN tolon paslekua 54 el: 9 4 3 613 7 1 2 ax 943 613 712

URTEURRENAÍ 1922 -1997

Tal: 943 799 628 Fax: 943 673 300 TOLOSA Pablo Gorosabel 23 Tal: 943 673 300 Fax: 943 673 300

>b LAGUNTZAREKIN

I lISHi

â&#x20AC;¢