Bertsolari 107. aldizkaria by elkarmedia

B106

BERTSOLARI ALDIZKARIA 107 ZK. / UDAZKENA 2017

www.bertsolari.eus EDITATZAILEA : BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA Martin Ugalde Kultur Parkea 20140 ANDOAIN TELEFONOA:

688 827 545

HELBIDE ELEKTRONIKOAK:

koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus bertsoiragarkiak@bertsolari.eus ZUZENDARIAK: Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora ERREDAKZIO BATZORDEA: Amagoia Mujika Telleria, Jon Martin Etxebeste, Esti Esteibar Iriondo, Alain Ulazia, Beñat Hach Embarek Irizar, Paula Heras, Zezilia Herrador Garin, Antxoka Agirre Maiora eta Manex Mantxola KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora ADMINISTRAZIO KONTUAK: Zezilia Herrador Garin WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar ARGAZKIAK: Conny Beireuther Crezburg DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Gartzia Urbina MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Bea Zabalondo Loidi INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

003 004 008 MIREN GOJENOLA 010 ANDOAINGO HERRITIK DATOR NOTIZIA (012 FANZINE PUNKIAK ANDOAINEN / 032 BAP! ETA XIMORRA 040 KAPITULU BERRIA TXAPELKETEN HISTORIAN (040 60 HAMARKADAN, 062 70H, 080 80H, 096 90H, 126 00H, 152 2017

168 172 JOSEBA OTAEGI 192 KARGAK&DESKARGAK 206 NIRE OROITZAPENAK (EUXEBIO IGARTZABAL) 208 MANEX MANTXOLA ETA SAIOA ALKAIZA 212 JOXE AGIRREREN LEKUAK ETA LEKUKOAK 234 NORK-NORI KOMIKIA M

ZALDI EROAREN ERRIMA SEKRETUA

AURTENGO UDAZKENEAN BERTSOLARITZARI BURUZKO SASI-ADITU ZIRKULU GUZTIETAKO INBIDIA ITURRI IZAN NAHI BADUZU, IRAKURRI, IRAKURRI, KONTATZEN DIZUGUNA!

*PRODUKTUA EZ BAZAIZU GUSTATZEN EZ DIZUGU DIRUA ITZULIKO 3

HEMEROTEKA

BERRIA ITZIAR UGARTE IRIZAR 2017/07/11

FEMINISMOAREKIN ERRIMAN

DUELA HAMAR BAT URTE EKIN ZION BERTSOLARITZA AZTERTZEARI JONE MIREN HERNANDEZ GARZIAK (LASARTE-ORIA, GIPUZKOA, 1970). “Bertsolaritza interesatzen bazait, da zubi bat ikusten dudalako bertsolaritza eta gizartearen artean. Leiho bat da euskal gizarteari eta kulturari begiratzeko”. Euskal Herriko Unibertsitateak eta Etxepare Euskal Institutuak antolatutako Excellence in Basque Studies VII. Genero Ikasketakikastaroa ireki du Txapelatik gobarara. Emakumeak, feminismoa eta genero ikasketak azkenengo hiru hiamarkadetan hitzaldiarekin.

bertsolaritzaren “garai berria”.

horretatik tiraka, orain ikergai dituenekin segi du: “Zer dio Lujanbiok irabazitako txapelak euskal gizarteari buruz? Zer, euskal emakumeei buruz? Zer, feminismoen lorpenei buruz?” Erantzunetara hurbiltzeko, hiru ardatz aurkeztu ditu antropologoak: “Hizkuntzak, hitzak eta bertsolaritzak gizartearekin duten lotura, bertsolaritza garaikideak euskal kulturaren ikurra bihurtzeko izan duen ibilbidea, eta bertsolaritzaren agertokian genero ikuspegiak eta feminismoak hartutako tokia”.

HITZAREN LAN BANAKETA “Kultura sortzeko eta eraikitzeko tresna” den heinean interesatzen zaio hizkuntza antropologoari, hizkuntza “praktika zehatzei” lotuta aztertzea: “Hizkuntza presentzia eta gorputza da. Boterea dago, eta, ondorioz, hizkuntzari lotutako lan banaketa. Genero-ikuspegitik, hitza eta boterea gizonezkoen

“Lujanbiok txapela irabazi zuenean, ahots batzuk agertu ziren esanez horrekin ja berdintasuna lortu genuela, bukatu zela eztabaida. Zer gertatu da? Zenbaterainokoa izan da jauzia eta zerk eragin du?”. Hasierako galdera

esparrua izan da, eta hitza eta hezkuntza, emakumeena”. Euskal kulturan, nazionalismoa sortzen den unean gertatzen da hizkuntzari lotutako lan banaketa Hernandezentzat; baita hizkuntza politika ere, askok 1982ko Euskararen Legea hartzen badute ere abiapuntutzat. “Emakumeak garai horretan, batez ere, amak ziren, zentzu bikoitzean: ama biologikoak eta aberriaren amak. Haien ardura zen hizkuntza transmititzea”, adierazi du. Marko tradizional horretan, gizonez, aldiz, zera: “Hitzak balio du gizona ordezkatzeko eta gizona zerbait bada, bere hitza da”. Hizkuntza politikaren bilakaera 1895etik 1982ra bitarte azaldu du Hernandezek: “alderdi nazionalistaren sorrera urtetik”, Euskararen Legera arte. Hasieran, emakumea hizkuntzaren kudeaketan “protagonista” zela azaldu du ?Emakume Abertzale Batza eta “andereñoen mugimendua” aipatu ditu

fenomenotzat?, alabaina, euskalgintzaren hedapenarekin eta hizkuntza plangintzarekin, “maskulinizazio prozesua” jazo zela dio. “60ko hamarkadako birarekin lotzen dut nik hori; euskalduna euskaldun definitzen zuen ardatza erlijioa edo arraza izateari utzi, eta hizkuntza bilakatu zenean”.

Txapelketa Nagusiaren fenomenoa bereziki interesatzen zaiola aitortu du Hernandezek, “gizartea dagoelako hor”. Joseba Zulaika antropologoak ere aztertu du txapelketa. Harentzat, euskal kulturan biko eskema bat dago, “jolasarena eta jokoarena”, eta bigarrenean kokatzen da bertsolaritza; jokoa “lehia” dela dio, arauak, mugak eta irabazle bakarra dituen egitura.

BERTSOAREN ERRITUALA

FEMINISMOA OHOLTZAN

Nola bihurtu da bertsolaritza euskal kulturaren ikur nagusietako bat? Aurrekariak aurrekari, XX. mendean kokatzen du Hernandezek “bertsoaren erritualizazioa”. Ikur bihurtzeko bide horretan, bi mugarri aipatu ditu. Batetik, 1930ean Manuel Lekuonak Bergaran (Gipuzkoa) emandako hitzaldia, zeinetan bertsolaritzaren lehenengo teoria osatu zuen Lekuonak; bat-batekotasuna bertsolaritzaren izaeraren erdian, eta hori ahozko literaturan kokatuta. “Egitura eta identitatea” eman zion horrela diziplinari, ikur bihurtzeko urrats ezinbestekoa, Hernandezentzat. Beste mugarritzat, 1935eko Euskal Herriko lehenengo Bertso Txapelketa Nagusia aipatu du, Basarrik irabazitakoa. Hor hasten da Hernandezentzat

Hernandezen ustez, “bertsolaritzan bereziki ondo errotu dira feminismoak planteatutako aldarrikapenak. Ekarpena bi norabidetakoa da: feminismoak tokia hartu du bertsolaritzan, eta, era berean, bertsolariak ekarpen bat egiten ari dira feminismoari”. Kronologia batean, mugimendu feministaren, bertsolaritzaren eta “feminismo akademikoaren” mugarri batzuk irudikatu ditu. 1980. hamarkada amaieratik aurrera, emakume bertsolariak ugaritu eta ikusgarriago egin direla dio, baita epaile edo antolatzaile lako lanetan ere. Dioenez, behin emakumeak plazan izanik “emakume bertsolariaren identitatea” bihurtu zen kezka: “Bertsolaritzaren kanona gizonek eraikitakoa izaki, eredu falta sentitu zuten”.

Orain publikoa zentraltasuna hartzen ari dela dio, “behatzaile” lanetan gizon zein emakumeei ez zaielako legitimitate bera aitortzen; aurrenak “arrazionaltzat” hartu bitartean, bigarrenak “emozionaltzat” hartzen baitira. Genero sistema, botere sistema gisa, horren funtzionamendua aztertzeko eta erreproduzitzeko modua dago orain erdigunean Hernandezentzat, bai ikerketa akademikoetan bai bertsolaritzan: “Gizartean dagoen eztabaida bera dago oholtzan jokoan”.•

Zendoiak (Aia, 1941). Zarauzko bizilaguna erosoago sentitzen da bere bertsoak paper isiletan arkatzarekin abesten. Beti bakarka, kartzelako gaian bezala. Baina bere sormenek bozgorailurik ere izan dute, eta Auspoa bildumaren babesean plazaratu dira. Odei guztien azpitik da bere azken emaitza, ibilbideko laugarren liburua.

I ZARAUZKO HITZA ARITZ MUTIOZABAL 2017/07/13

NIKOLAS ZENDOIA

Zure aurreko lanaren izenburuari –Sasi guztien gainetik prosa liburuari– segida ematen badio ere, bertso idatzietara itzuli zara liburu berrian. Loturarik ba al dute? Liburu guztiek dute lotura elkarren artean, eta izenburuak ere horrela gertatu dira. Sasi guztien gainetik liburua El Diario Vascorako prosa lanekin eginda dagoen arren, honako hau ia bertso hutsekin egina dago, nire lehen liburuak bezala. Baina zerikusi handia dute, eta antzematen da egile berarenak direla. Bakoitza mundu bat da, eta bakoitzak du bere

Tenple handiko bertsolaria izanagatik, ez dela inoiz plaza gizona izan dio Nikolas

hizketarako era. Eta nirea ez da egungo euskara berri hori, h hizkiarekin-eta idatzitako. Nik baserrian ikasi nuena eta orain kalean dabilkidana erabiltzen dut. Antzekoak dira, eta idazteko orduan ere bai. Beraz, agerikoa dena da zure berezko estiloa, zure idazteko era hori, umore ukituarekin. Nik uste dut nire liburu guztiek dutela naturaltasun puntu bat. Ni ez naiz ikasia. Nik ez dut egin urrutirako bidaiarik bazterrak ikusteko. Herrian bizi den baserritar bat naiz bakarrik. Azken finean, bakoitzaren naturaltasuna azaltzea da kontua eta kito. Hortik aurrera alferrik da, ez baita ezer gehiagorik behar. Azken 12 urtetan idatzitako bertsoen bilduma bat da liburu berria… Hori da, bai. Ez dakit zenbat urtetako bertsoak bildu ditut, kajoian gordetzen joan naizenak eta sariketetara bidaltzeko asmoz landutakoak. Pello Esnalek duela bi urte esan zidan

liburuxka batean jaso beharko genituzkeela horiek, lan handia zegoelako egina. Beraz, kajoiari hustualdi ederra eman diogu. Kajoiari bakarrik ala zu zeu ere hustu zara sortzaile gisa? Ez, nire burua ez da hustu kajoiarekin batera. Burua beti lanean dago, eta zentzua inoiz ez dago lo. Esna egon behar du beti, gainera. Idazlanak ahalik eta ondoen egin nahi badituzu, zentzua beti eduki behar duzu erne. Lotan uzten baduzu, kostatu egiten zaizu berriz hastea. Eta ez hori bakarrik, zeure umorea ere zaindu beharra daukazu. Tristurak ere bai, beharrezkoak direlako. Esaterako, niri atera zaizkidan bertso sorta gustukoenak disgustutxoren bat izan eta pixka bat apal egon naizenetan sortutakoak dira. Esan bezala, zentzua ez dago lo, eta une tristeetan ere bilatzen zaitu. Oso oinarrizkoak dira horiek. Bertso paper lehiaketak pizgarri al dituzu bertsolari bezala erne jarraitzeko? Bai, bai. Ni bezalako batek ezin du distiratu sariak irabazten… Noizbehinka gertatuko, bai, betiko bitxikeriak kontatzen ditudalako. Nolanahi ere, jende ikasia dago egun, bai gaztea bai heldua. Gaurkotuta daude, eta oso ongi menderatzen dute idazkera. Nik uste dut

aparteko bat naizela, inguruari eusten ari den bazterreko zutoin bat bezalakoa.

jendearengandik asko jaso dezakezula. Horretarako, begiak eta belarriak adi izan behar dituzu.

Eskola zaharreko bertsolaria zara, baina ez horrenbeste plaza gizona? Hori inoiz ez, eta pena handia dut. Zaletasuna izan nuen, eta pixka bat ere egin genuen: garai hartan egun baino bertsolari gutxiago ginen, eta 1989ko Txapelketa Nagusian Gernikako finalaurrekoetaraino iritsi nintzen. Baina ez naiz sekula plaza gizona izan, eta horrek badu bere azalpena. Nik ez dut distiratzeko moduko ahotsik izan inoiz, eta ahotsik ez duen bat ezin da izan plaza gizona. Ahots ederrak asko janzten du, eta lagundu egiten dio bertsoari. Nik, ordea, ez dut halakorik izan eta jende aurrean aritzeko ere ez dut inoiz balio izan. Hori garbi ikusten dut.

Bilobarekin nintzela, adibidez, lorategian zozo bat topatu nuen saltoka. Zera esan nion: “Jokin, aitonak zozoari bertsoak egiten badizkio, lagunduko al didazu horiek abesten?”. Erantzun zidan saria emanez gero kantatuko zukeela. Hirugarren saria eskuratu nuen Lazkao Txiki lehiaketan. Orduan, bertso sorta bat osatu baldin banuen bilobarekin, liburuan jarri beharra neukan. Liburuko azalean agertzen den mutiko hori da nire biloba.

Erosoago sentitzen al zara etxean koaderno batean idazten? Orduan, bai. Papertxoaren aurrean jaun eta jabe sentitzen naiz. Arkatza hartu eta paperaren aurrean nagusi jarri behar zara, bestela ez duzu biribilketa goxorik lortuko. Eta mometu horietan, ahal baldin bada, gainera, bakarrik egon. Egongelan banago atea ixten dut edo bestela parke batera joaten naiz, betiere

bakardadearen bila. Gauean ere lan asko egiten dut, batez ere zuzentzen. Isiltasunean gauzak garbiago ikusten ditut, eta garbi ikusi ezean, ez dira jende aurrera atera behar. Argi eta garbi izan behar duzu zeure baitan. Bertsoak zer idazten dituzu bat-bateko izaera horretatik ala buruan jada argi dituzunean azaleratzen dituzu? Gehienetan ustez buruan garbi ditudanean idazten ditut. Baina bertso sortari hamaika buelta ematen dizkiot, beti zer hobetua bilatzen eta bilatzen. Liburu baten amaieran ere begira jartzen zara ea akatsik badagoen… Gauza bat da, ordea, bertsoa nola osatu nahi duzun, eta beste bat da erakarketa. Kontatu nahi duzun hori eta erakargarritasunak bat egiten dutenean, orduan daukazu ongi eginda. 52 urterekin hasi zinen bertso sortak idazten, eta bi hamarkada pasatxo daramazu zeregin horretan, hainbat sari lortuz.

Begira, liburu hau txukuntzeko eta bukatzeko lanak egiteaz gain, aurten lau bertso sorta idatzi ditut, eta horiei bueltak ematen nabil, norabait bidaltzeko asmoarekin; izan ere, Lazkao Txiki sariketa badago, Basarrirena ere etorriko da, eta aurten Enbeitarena ere izango da. Horietara aurkezteko zerbait eduki behar duzu, baina ez edukitzeagatik. Gai batek jo behar zaitu, eta gai batek jotzen ez bazaitu alferrik da. Alde handia dago gaia bultzaka datorkizun ala zuk zeuk tiraka hasi behar duzun. Liburuko gaien artean, familia askotan agertzen da: bilobarekin egindako tratua, emaztearekin duzun harremana, amona, hil zen txori hura… Bai, ni beti zain nago bitxikeriaren bat edota heldu bide bat non topatzen dudan. Baina baita norbaitekin hizketan ari baldin banaiz ere. Gustatzen zait entzutea; izan ere, entzuten ez baduzu, ez daukazu hitz egiterik. Horrek esan nahi du

Hori izan al zen zure saria? Liburuan agertzeaz gain, eskupekoa ere iritsi egin behar zaio. Jokin apur bat zazpikia da, San Fermin

egunekoa, urteko zazpiarren hilabeteko 7koa…Beraz, zazpi zenbakiarekin badu lotura estua. Zazpi urte zituela, zazpi zazpikorekin bertso sorta bat egin nion. Logelan du zintzilikatuta. Zazpi euro eman nizkion. Liburuaren hitzaurrean zera diozu: “Birigarroa badoa bosgarren kabiaren bila”. Hurrengo liburuan pentsatzen ari al zara? Nik inoiz ez dut pentsatu “liburu baterako lanak egin behar dizkiat”. Inoiz ez, ez bigarrengoarekin, ez hirugarrengoarekin…Nik lanak ahalik eta txukunen egiten jarraituko dut, eta, ondoren, geroak esango du badagoen ala ez dagoen, eta egonda ere, horrek merezi duen argitaratzea ala ez. Aurten lau bertso sorta egin ditut, eta aspalditxoan ez zait

sari txikiren bat edo beste erori. Sari bat jasotzea, gaztetxo batzuen ondoan agure bat gailentzea, hori handia da, eta jasoko banu, horrek animatuko ninduke; bestela, ezkutatzen joaten zara. Nik ez dut esango aterako denik, urte asko baititut, eta liburuxka bat egiteko denbora asko behar da. Urteei lasai pasatzen utzi behar zaie, eta bitartean zure lanak txukun egiten jarraitzen baduzu, denborak esango du. Geroak esango du. Zure lehen liburuari Beranduko birigarroa jarri zenion. Zeure burua birigarrotzat al duzu? Garai hartan Antonio Zavala, Pello Esnal eta hirurok bildu ginen meriendatxo bat egiteko. Zavala segituan hasi zen hari muturrari tiraka: “Horrenbeste bertso baldin badituzue, liburu bat

Esnalek, ondoren, El Diario Vasco egunkarian sei urtez argitaratutako nire testuak bildu zituen Sasi guztien gainetik izeneko liburuan. Beraz, derrigor jarri behar zitzaion Odei guztien gainetik izenburua lan berriari. Hala ere, ez naiz joan liburuen bila; hizketaldietatik atera dira. Baserritar batentzat behintzat bada nahikoa.•

ANIMATU DENAK DURANGORA AZAROAK 12, IGANDEA LANDAKO GUNEA, 17:00 DURANGO www.durango-udala.net www.durango-euskaraz.net

osatzeko baduzue nahikoa materiala. Ez badira jasotzen, galdu daitezke, beste asko galdu diren bezala”. Nik esan nion ni beranduko birigarroa nintzela, aitona aspaldi egin nintzela. Begira-begira jarri zitzaidan, eta esan zidan: “Zer axola du horrek? Izenburua ere zerorrek esan duzu”. Hortik sortu zen, besterik gabe. Gerora etorri zen Egan dijoa bigarren lana.

KANPOTIK

SENTIPEN PAREKATUAK ILARAN. NIRE AURREAN, GUTXI GORABEHERA METRO ETA LAUROGEI NEURTZEN DUEN MORROSKO BATEK EZ DIT LEIHATILARA ARTEKO DISTANTZIA KALKULATZEN UZTEN.

Denontzat lekua egongo ote da? Hilabete bada bertso saioa iragarri zutela eta egutegian ixa bat jarri nuela ez ahazteko, alajaina. Ez naiz maiz joaten, ez dut gezurrik esango, gure ofizioan aste-bukaera bat libre izatea ez delako erraza. Eta, gainera, seinale ona da ez izatea. Ilara mugitzen hasi da, geldo, baina aurrerantz goaz. Sarrera begiztatu dut, gero eta hurbilago gaude. Eta, gure txanda… Barruan, beheko aldea ia-ia beterik dagoela konturatu gara eta palkoetara iristen garenerako berandu izango dela. Inor aurreratu aurretik pausoa azkartu beharko dugu, besaulki bakan horiek harrapatzeko eta gure

intentzio bera dutenekin topo ez egiteko. Eseri ondoren, ohitura dudan moduan, burua luzatzen hasi naiz alde guztietara, ezagunen baten bila edo… aspaldian ikusi ez dudan norbaiten bila edo… Egin beharrekoak egin ondoren, aulkian eroso jarri eta eszenatokian jarri dut arreta. Orain ez dago besterik: aurrera begiratu eta zain geratu. Nire begiek ezin dute oholtzatik begirada kendu. Tira egiten didate bertara. Bizitutako sentimendu ugari dantzan dabiltza nire buruan: urduritasuna; eszenatokira atera aurreko nerbioak; beti ahazten zaidan esaldi madarikatu hori ozen esan beharra, badaezpada; dena bere lekuan egongo ote den galdetu, badakit baietz, baina hori ere badaezpada. Beroketek, luzaketek, ahotsa

berotu eta “kaka zaharra” bata besteari esan ondoren, hasteko zain gauden momentu horiek derrigorrez egin behar ditudan erritualen zerrenda luzea osatzen dute. Beharrezkoak dira. Eta zain nago… Eszenatokia ederra da, zabala, ondo argiztatua, detailerik gal ez dezagun. Zortzi aulki, bi mikrofono eta zortzi botila bete ur. Zortziak ilaran jarrita.

“Nire begiek ezin dute oholtzatik begirada kendu. Tira egiten didate bertara. Bizitutako sentimendu ugari dantzan dabiltza nire buruan”. 8

Eta isiltasuna, guztiaren gainetik. Guztion isiltasuna, antzokian sortu den kontzentrazio giroa hausteko beldurrez.

Bueno —pentsatu dut—, laster parekatuta. Txalo zaparrada entzun ondoren, hasiera eman dio saioari.

—Ohituta daude—, pentsatu dut nik. Ordu asko, ibilbide luzea atzetik. Batzuek besteek baino handiagoa, baina eskarmentu handiko taldea osatzen dutela argi dago.

Hasi da festa. Bertsolarietako bat beste baten belarrira hurbildu da, oinak mugimenduan, pausoak atzera eta aurrera etengabe. Beste batek, eskuak atzera; ondokoak, mikrofonoa eskuetan hartu du, jarraian askatzeko. Eskuak atzean izan dituenak, orain, mikrofonoari eusten dio, pausoak aurrera-atzera, inprobisatutako koreografia… Zortzi lagun, milaka begiradapean.

TESTUA: MIREN GOJENOLA ARRIAGA, AKTOREA Erdialdean nagoela uste dut, atzealdera begiratzean ilarak luze jarraitzen duelako.

Argiak itzali dituzte, eta, ezkerreko aldetik, aurkezle edo gai-jartzaile moduko bat atera da. Zortzi bertsolariak aurkeztu ditu: bost gizonezko eta hiru emakume.

Ni ere ohituta nago, ezagutzen dut isiltasun hori, baina, ezagutu arren, ez dit orain sentitzen dudan egonezina lasaitzen. Neure azalean sentitu dut bi segundok ireki dezaketen zulo beltza… eternitatea ematen duten bi segundo. Une motz baina pisutsu horretan burutik pasatzen diren hitz,

esaldi, irudi azkarrak ordenatu eta bere lekuan jartzeko ahalegin saiakerak ditut gogoan, amildegi amaiezin beldurgarria oin azpitik desagerrarazteko. Eta eskerrak! beti desagertzen da, beti azaltzen zaigu helduleku bat; eskarmentu berbera dugulako, urteetako lana; antzezlan baten atzean dagoen diziplina garrantzitsua delako, bokazioaz gain lan ugari, entrenamendu ugari dagoelako; guk, aktoreok, bertsolarien gisan, isiltasuna hausteko dohaina dugulako, eta doinuari, hitzei, bidea ematen diegulako. Gogotsu. Erlaxatu naiz, dotore doa bertso saioa. Txalo zaparrada ere dotorea izango da.•

ERREPORTAJEA

Rocka puntua!

–

ANDOAINGO HERRITIK DATOR NOTIZIA TESTUA ETA ARGAZKIAK: ALBERTO IRAZU

– Rocka puntua!

90eko hamarkadan bertsolaritza espazio berri askotan sartzen hasi zen, besteak beste, gaztetxeetan. Baina denei aurrea hartuta, Andoainen inon baino lehenago gertatu zen konexio hori, 1985ean bertan hasi baitziren bertso kontutan. Andoaingo gaztetxean kaleratutako fanzineetako bertso-sortak eta bertsokronikak dira txinparta aitzindari horren froga harrigarria. OKALEKU FISIKO ETA TESTUINGURU HISTORIKO ZEHATZAK DITU ISTORIO HONEK: KOKALEKUA ANDOAINGO GAZTETXE ZAHARRA DA ETA TESTUINGURU HISTORIKOA, 80KO HAMARKADAREN BIGARREN ERDIALDEA. BAINA GOAZEN BANAN BANA, ETA EMAN DITZAGUN IRAKURLEARI LAGUNGARRI GERTATUKO ZAIZKION ZERTZELADA BATZUK BATARI ETA BESTEARI BURUZ.

ANDOAINGO HERRITIK DATOR NOTIZIA

GAZTETXE BAT BAZELA GENIOZ BIZIA, KONTATUTZERA NOA BISTAN IKUSIA ALEGRATZEKO TRISTE DAGOEN GUZTIA.

Leitzaran eta Oria ibaiek bat egiten duten tokitik bi pausora, Santa Kruz elizatik gertu zegoen gaztetxe zaharra, Ankoras kalean. Bere garaian eskola izandako etxe txikia Gazteen Etxea bihurtu zen Andoaingo Gazteen Asanbladak 1984ko azaroaren 24an okupatu zuenean. Gaztetxeak 1996ra arte iraun zuen zutik, hondeamakinek behera bota zuten arte. Gaztetxe zaharra botata, gazte andoaindarrek gaztetxe berria eraiki zuten; han segitzen dute. Gazteak etxe zaharrean sartzea eta hura berpiztea, dena bat izan zen: lau pareta haiek Euskal Herriko eta atzerriko ehunka musika talderen ezinbesteko kontzertu-gune bihurtu ziren berehala. Kontzertu haien testingantza grafikoan murgildu nahi duenak, eskura dezala Istorio bat kameraren atzean liburua, Aitor Arregi Txisto (1960â&#x20AC;&#x201C;1994) argazkilari andoaindarrak emanaldi haietan ateratako ehunka fotografia dakartzana. 80ko hamarkada da, gaztetxeen munduan horrek esan nahi duenarekin: punka indarrez sartu da eta talde batzuk hardcorea egiten hasi dira; gaztelania da nagusi eta ia esku bateko hatzekin konta daitezke euskaraz kantatzen duten taldeak; herri askotan gazteak lokalak okupatzen hasi dira eta fanzineak

dira mugimendu horren bozgorailu; haxixa (“kostoa” kaleko argotean, “porrua” gurasoentzat) indarrez sartu da gazteen artean. Tragedia handia gertatzen ari da heroinarekin, yonkien garaia da.

gitaratuko da 1986an, Pestea fanzinearen bigarren zenbakian. Hor daude jasoak bertso “historiko” hauek, nork bota zituen jakiterik ez dagoen arren, giro arrotzean kantatzera joandako bertsolariaren kezka transmititzen dutenak:

Garai berean, baina oso bestelako kultur testuinguruan, lehen bertso eskolen eklosioa gertatzen ari da, baina luze joango da bi “gune” horien ibilbideak gurutzatu arte. 90eko hamarkadan helduko da hori, Negu Gorriak taldeak bere “Bertso hop”-arekin ekarritako iraultzaren ondoren. Ordura arte, rock kontzertuen espazioa zen gaztetxea, eta bertsoarena, bertso eskola.

(…)

BERTSOAK FANZINEETAN! Lokala prest, gazte asanbladakoek badute non apaildu Peste izeneko fanzinea. Gaztetxera sartu aurretik kaleratua zuten zero alea eta 1985eko otsailean kaleratuko dute lehendabizikoa: B.G.K, Discharge eta Holly Dolls hardcore taldeei buruzko artikuluak, Familia Iskariote taldeari egindako elkarrizketa, okupazioaren aldeko aldarriak, komikiak… 80ko hamarkadako kontrakultura girotan perretxikoak bezala ugaritutako fanzineen ezaugarri guztiak ditu Gazte Asanbladak ondutako zenbaki berriak, baina horrelako argitalpenetan erabat berezia den zerbait ere badakar, azalean bertan iragarria: bertsoak! Fermin Lagala preso andoaindarrak Herrera de la Manchako espetxetik herriko gazteei bidalitako aleak dira, eta, zer diren gauzak, Joseba Sarrionandia eta Iñaki Pikabeak Martuteneko kartzelatik ihes egin eta Kortatuk Sarri, Sarri abestiarekin harriazpiak berak dantzan jarri baino hilabete batzuk lehenago argitaratuko dira. Fanzine batean inoiz argitaratutako lehen bertsoak? Halaxe izango da, seguru asko. Hara aleetako bat: (…) Zuek hortikan zaudete gogor ni egon gatik larria ondo jarraituaz betitandik daramagun lokarria latza ta gogorra izan arren borroka harrigarria hola segitzen bada aurrera aseko da egarria esperantza badet zuengandik gaztedi agurgarria. 1985eko azaroan, gaztetxearen lehen urtemugan, bertso saioa antolatuko du Gazte Asanbladak Jokin Sorozabal, Joxe Oiartzabal, Pablo Joxe Aristorena eta Joxe Mari Izeta gonbidatuta: aurrerantzean bertso saioa antolatzearena ohitura bihurtuko da urtemuga oro. Hain justu, bertso saio horren kronika ar-

80ko fanzine punkien ezaugarri guztiak ditu Gazte Asanbladak ondutako zenbaki berriak, baina horrelako argitalpenetan erabat berezia den zerbait ere badakar, azalean bertan iragarria: bertsoak! 14

Egia da bai gizarte hauxe gaur dagula motelduta gazteen alde ezer askorik inoiz ez du azaldu ta baina hala ere nik pentsatzen dut dena ez dago galduta gure buruan hemengo danok esperantza badugu ta. Zer ikusterik jakin gabe nik azaldu nahiz honera ta ikusi dut Andoain hontan gazte jendea da gera jarri zarete giro honetan elkar harturik aurrera eta bigarren urte betean berriz etorriko gera baldin bitartez euskera altxa eta mintzatu euskera

Bada gehiagorik ere: Odolgaldua izeneko ipuin laburra ere badakar Pestea fanzineak, zortziko txiki batek emandako erremate eta guzti. 80ko hamarkadan bertso giroan halakorik imajinatzea kosta egiten den arren, “speed” izeneko droga sudurretik sartzearen ekintza formulatzen da ipuin surrealista horren amaierako alean: (…) Hobeto zeundeke orain sudurra bazina, zulotik sartutzeko espita raia fiña. 1986an bertan, gaztetxean mugitzen den lagun kuadrilla batek Karkaxa izeneko beste fanzine bat kaleratuko du. Anti-Dogmatiks, GRB, Rigidos, Exterminio eta Verbal Abuse hardcore taldeei buruzko artikuluen artean, hor daude Jose Antonio Ardanza lehendakariari jarritako ale harpa-jotzaileak, hor Espainia NATOn sartzeko erreferenduma dela-eta jarritako bederatzi puntuko hau: Arazoak ere (…) (…) beste arlotan eta zer esanik ez Monkloa hortan asko aritu dira horiek ardotan Ta orain ondo daukagu guretzako OTAN ezta ere astotan inolako motan dauden horren lotan demokrazi hontan ta horrela egon gera urte askotan. Tantoak dira, baina zerbaiten erakusgarri. 1994an Pestea fanzinearen zenbaki berri bat kaleratu zen, baina, zer diren gauzak, bertsolariak beste gaztetxeetan sartzen hasi ziren garaian, orduantxe desagertu ziren bertsoak eta bertso-kronikak Andoaingo gaztetxearen orrialde ofizialetatik. Karkaxa fanzinearen kasuan, ez zen zenbaki gehiagorik kaleratu. Berriro diogu: garaiak eta testuinguruak egiten ditu berezi 80ko hamarkada erdialdean fanzineetan kaleratutako bertsook. Kontrakultura munduaren sinbologia eta hizkeraz inguratuta, punk eta hardcore taldeen estetikak bidaide,

80ko hamarkadan bertso giroan halakorik imajinatzea kosta egiten den arren, “speed” izeneko droga sudurretik sartzearen ekintza formulatzen da “Odolgaldua” ipuinean. 16

Jokin Sorozabal eta Juan Joxe Petrikorena. 1985eko saioan kantatu zuen lehendabizikoak; fanzinean kronika idatzi, bigarrenak.

Begira dezagun orain beste aldera, eta konpara ditzagun fanzine horien ezaugarriak garai hartan bertsoak kaleratzen zituzten agerkariekin. Zer zerikusi dute garai berean bertso idatziak kaleratu ohi zituzten Auspoa liburutegiarekin, Herria astekariarekin edota Diario Vasco egunkariko Nere bordatxotik atalarekin?â&#x20AC;Ś Zeharka-meharka loturaren bat topatzekotan, Argia astekariaren atal ikonoklasta batzuekin eta Susa literatur aldizkariarekin egon daiteke konexioa.

BERTSO SAIO HAIEN TESTUINGURUA Istorio honekin lotura estua duten bi andoaindarrekin elkartu gara kontu zaharrak berritzeko: Jokin Sorozabal eta Juan Joxe Petrikorena dira. Gaztetxe zaharra zegoen tokian egin dugu hitzordua, eta bertan atera ditugu argazkiak. Sorozabal 1985eko martxoan hasi zen plazetan, eta urte bereko azaroan deitu zioten gaztetxetik lehen urtemugan bertsotara joateko. Saio hura harreman luze baten hasiera izan zen, gaztetxearen 32 urteko historian Jokin gutxienez 20 aldiz bertso kantari aritu baita bertan. 2002an, gaztetxekoek oroitarria eman zioten esker onez, bertso eta guzti: Urte guzti hauetan ezin egin hutsik 18 urte ondoren gu zurekin pozik egin ahalak eginda hemen gaude zutik Andoaingo gaztetxeak hiri asko zor dik

Gaztetxekoek Sorozabali emandako oroitarria.

ordura arte sekula esploratu gabeko lurralde sinboliko eta ideologikoan ageri da bertsoa. Berezitasun horretaz jabetzeko, bi aldeetara begiratu eta konparazioa egitea da, akaso, gauzarik onena. Begira dezagun fanzineen mundura. Kontsigna bakar batzuk kenduta, garai hartako fanzine gehienak ia gaztelania hutsez ziren: Destruye! fanzinea (Donostia), Brigada criminal (Zarautz), Unica alternativa (Errenteria), La pesadilla del poder (Tolosa)â&#x20AC;Ś Andoaingo fanzineak eta Tolosako Pakean utzi arte dira, gaztelania nagusi izan arren, euskarazko testu luze samarrak zituzten fanzine bakarretakoak. Nola sartuko zen bertsoa euskara apenas zegoen agerkarietan? Lehen baldintza hori ere betetzen ez bazen, imajinatu hortik aurrerakoakâ&#x20AC;Ś

Andoaingo fanzineak eta Tolosako Pakean utzi arte dira, gaztelania nagusi izan arren, euskarazko testu luze samarrak zituzten fanzine bakarretakoak. 18

Sorozabalek gaztetxean lehen aldiz kantatu zuenean, Juan Joxe Petrikorena zen entzuleetako bat. Berak jaso zituen han botatako bertsoak, gero bertsokronikan argitaratzeko. 1984an gaztetxea okupatu zuen lagun belaunaldikoa, garai hartan kolaboratzaile lanetan ari zen Argia astekarian. Bi hitzetan: fanzineez ezezik, bazekien zerbait kazetaritza “serioaz” ere. Sorozabalek oroitzapen ederra du saio historiko hartaz: “Ni herriko beste puntan bizi nintzen, giro eta estilo aldetik ez nuen harreman handirik gaztetxeko giroarekin, baina etorri ziren gure bila. Gogoratzen naiz gaztetxeko Josu Olazabal Lupax aritu zela gai-jartzaile: munduko borondate guztia bazuen, baina tankera handirik ez gaiak nola jarri eta saioa nola aurrera eraman. Baina hori bera graziosoa zen guretzat. Gero, publikoarentzat dena ona zen egun hartan, gehienak horrelako zerbait sekula ikusi gabeak ziren eta. Laburbilduz: lehenengo aldi baten oso oroitzapen ona daukat, bai guretzat baita bertakoentzat ere”. Petrikorenak hartu du hitza: “Gogoratzen naiz saio hura oso gertukoa egin zitzaidala, baina bitxia era berean. Ni jabetzen nintzen gaztetxea ez zela zuek bertsolarien gune naturala, eta gogoan dut nire buruari galdetzen niola, ‘hauek nola sentituko dira hemen?, “zer-nolako bizipena izaten ari ote dira?’… Baina zuek oso natural aritu zineten, gaitasuna izan zenuten horretara egokitzeko”. “Giroaz” aparte, bestelako berritasunik izan ote zuen lehen saio hark? Sorozabalek baietz uste du: “1985a da. Orduan, saio gehienak herri edo auzoetako festetan izaten ziren, eta festa jakin bat, gainera; alegia, bertsolarien festa lekura eguerdian joaten ziren horiena. Garai hartan, bertso saio normal bat izaten zen goizeko 11etan joan Asteasu batera; 12tan, plazan, lehenengo bertso saioa egin; gero, poteoa eta bazkaria, eta, arratsaldean, berriz saioa. Gazte jendea bazihoan ihesi formatu horretatik, gauez ibilita eta… beraz, horko entzulea ez zen oso gaztea izaten. Hor zirkulatuz hasi ginen gu. Gaztetxearena aldaketa izan zen formatuan ere”. Atzera begira, gauza batzuk nabarmen samar ikusten dira: 80ko hamarkadan ikusmira handia sortu zen bertso eskoletan sortutako bertsolari gazteen inguruan, eta, besteak beste, horrek ahalbidetu zuen gaztetxea eta bertsoaren arteko lehen konexio hura. Beste modu batera esanda: kimu berri horiek atera ez balira –beste aukerarik ez eta, gaztetxekoek “oso itxura serioko” gizon edo aitona batzuengana jo behar izan balute, alegia-, gaztetxean, beharbada, ez zuten saiorik antolatuko. Bi hitzetan: gaztetxeetan bertsoa sartzekotan, bertsolari gazteak behar ziren. Hain justu, horixe da garai haren ezaugarri nagusia, Sorozabalen ustez: “Garai hartan bertsolari gaztea bera fenomeno berria zen, egun gaztea besterik ez dago bertso munduan, baina orduan ez ginen asko. Orduan, Andoainen

80ko hamarkadan ikusmira handia sortu zen bertso eskoletan sortutako bertsolari gazteen inguruan, eta, besteak beste, horrek ahalbidetu zuen gaztetxea eta bertsoaren arteko lehen konexio hura. 20

pare bat bertsolari hasi zirela, eta herritik kanpora ibiltzen, eta Zarauzko Lizardi txapelketan eta abar, hori bera kristoren berri ona izan zen herrian. Jendeak bazuen kezka, ea aurrerantzean bertsolariak sortuko ziren. Eta bertso eskoletako lehen belaunaldia atera zenean, jendea antena jarrita joaten zen, beren arterako eginez, “gazte hauek moldatuko al dira?”. Adibidez, Gipuzkoako Bertso Txapelketan, gu ume moko batzuk ginela, Karmelo Balda pilotalekua ia bete egiten zen. Hori normalizatu egin da egun. Frogatu da belaunaldiz belaunaldi hizkuntza eta kaleko estiloa aldatzen doan bezala, bertsotan ere eboluzio bat egongo dela. Orduan erakutsi zen ahalmena zuen jendea etorri zela bertso eskolei esker”.

ZERGATIK ANDOAINEN? Eskuartean jarri dizkiegu fanzineak eta bertsoak Petrikorena eta Sorozabali, eta galdera egin: Zergatik piztu zen txinparta Andoainen eta ez beste nonbait? Zein da arrazoia beste tokietan hamarkada bat beranduago gertatutakoa Andoainen hain modu irudimentsuan eta hain azkar piztu izateko? Gaztetxearen nortasuna bera da gakoa, Petrikorenaren iritziz: “Gaztetxeak izan zuen zerbait propioa, eta zerbait propio horretatik hainbat gauza sortu ziren. Hemen bazegoen mundu bat beste gaztetxeen munduarekin antz handia zuena, lelo, eslogan eta ikuspegien aldetik, baina horrekin batera, jende multzo bat zegoen ikastolen mundutik eta heldutakoa, gaztetxera euskal mundu horretatik hainbat gauza ekarri zituena. Gu orduan ez ginen bertso saioetan ibiltzen, baina bertso mundua asko ezagutzen genuen eta guretzat oso erakargarria zen. Horrexegatik ekarri genuen gaztetxera”. Bertsoarekiko harreman hori ez zen gaztetxearen bereizgarri bakarra izan, Petrikorenak dioenez: “Oso ikuspuntu politiko konprometitua izan zuen gaztetxeak. Adibidez, Leitzarango autobidearen kontrako mugimendua sakon errotu zen hemen; NATOren erreferenduma egin zenean “gabardinista” taldea sortu zen, Olinpiada Popularrak antolatzen ziren eta ehunka lagunek parte hartzen zuten… Istorio horiek Andoainen sortu ziren eta ez beste lekuetan. Egia da kontzertu asko egiten zirela, mundu osotik taldeak etortzen zirela eta horrek protagonismo handia hartu zuela. Baina beste istorio batzuk oso gureak ziren, oso hemengoak, eta bertsoarena hor ulertu beharra dago: bai fanzinean bertsoak sartzearena, bai urtero saioa antolatzearena ere”. Sorozabalek hartu du hitza: “Isileko lana ikusten dut fanzine hauek berriro eskuartean hartuta. Bizpahiru gaztek hartuko zuten hau egiteko lana, eta beren inguruan zabalduko zen justu-justu, baina hor dago testigantza eta interesa. Giro horretatik kanpora gentozenentzat gaztetxeak bazuen halako irudi bat, drogak eta porroak eta, baina ni orain konturatzen naiz hor barruan zenbat gauza sukaldatzen ziren: musika zela, beste ekintzak zirela… Hemen,

Zergatik piztu zen txinparta Andoainen eta ez beste nonbait? Gaztetxearen nortasuna bera da gakoa, Petrikorenaren iritziz. 22

Lokala prest, gazte asanbladakoek badute non apaildu Peste izeneko fanzinea. Gaztetxera sartu aurretik kaleratua zuten zero alea eta 1985eko otsailean kaleratuko dute lehendabizikoa. 24

â&#x20AC;&#x153;Giro horretatik kanpora gentozenentzat gaztetxeak bazuen halako irudi bat, drogak eta porroak eta, baina ni orain konturatzen naiz hor barruan zenbat gauza sukaldatzen zirenâ&#x20AC;?. Sorozabal. 26

Hogeita hamar urte pasatxo joan dira eta giroa goitik behera aldatu da: egun, normala da gaztetxeetan bertsotan aritzea, eta horren lekuko da â&#x20AC;&#x153;Plazatik gaztetxeraâ&#x20AC;? bertsolari gazteen txapelketa. 28

Karkaxa fanzinean kaleratutako bertsoak.

askotan, egindakoa saltzeak balio izaten du, eta, beharbada, bere garaian ez zitzaion hemen egindakoari merezitako garrantzia emango. Kaparazoi horretatik kanpora ez zen lan hori ezagutu ere egingo”. Balio dezatela lerro hauek egindakoari bere garrantzia emateko. Urte luzez kaxa eta armairuetan hauts artean egondako paper puskok ahanzturatik ateratzea bada merezi dutenei omenalditxo bat egiteko modua. Hogeita hamar urte pasatxo joan dira eta giroa goitik behera aldatu da: egun, normala da gaztetxeetan bertsotan aritzea, eta horren lekuko da “Plazatik gaztetxera” bertsolari gazteen txapelketa. Gaur egun, bertsoak bere funtzioa betetzen du gaztetxeetan, horretan ez dago zalantzarik. Uztekotan, beste galdera bat utz dezakegu airean: Itzuliko ote dira berriro paperezko fanzineak? Eta itzultzekotan, bertso eta guzti itzuliko ote? Eta piztekotan, non piztuko da berriro txinparta?•

BAP! ETA XIMORRA:

Gaztetxean bertsozaletasun giroa zegoen, eta hori islatu egiten zen garai berean Andoaingo entsegu lokaletan jo eta ke ari ziren musika taldeen artean. Horixe izan zen urte haietan erabateko erreferentzia bihurtutako Bap! eta Ximorra taldeen kasua. Ez kasualitatez, fanzineetan jasota dago horien testigantza ere.

984-85 URTEETAN, BAP!-EK LAUKO TXIKI BAT KANTATUTA HASTEN ZITUEN BETI KONTZERTUAK, TXIRRITAK PELLO ERROTARI BOTATAKO ALE OSPETSUA BEREN ERARA MOLDATU ETA JATORRIZKO “ARI NAIZELA, ARI NAIZELA” HURA “ARI GERALA, ARI GERALA” BIHURTUTA, ANDOAINGO GAZTE ASANBLADARI KEINU EGITEN ZIOTEN:

Ari gerala, ari gerala ari gerala egiten biharko partez, etziko partez datorren urtera arte Ez hori bakarrik: 1985ean bertso idatzien lehiaketa antolatu zuten gaztetxean, eta Bap!-ek irabazle gertatutako bertsoak baliatu zituen urteekin oso ospetsu bihurtutako Atzera begira kantua egiteko. 1986ko maketan eta 1989an, Bide huts, etxe huts lehen diskoan plazaratu zen abestia. Josu Olazabal Lupax eta Juan Joxe Petrikorena dira bertsoen egileak. Abesti horretako lehen bertsoa da hauxe:

1985ean, Tolosako Pakean utzi arte fanzinean aitortu zuten Bap!-ekoek bertsoak atsegin zituztela. 32

Bap! taldearen kontzertua Andoaingo gaztetxean. Atzeko paretan, bertsoa idatzirik: Autobia bat jarri nahi dute / Irurtzundik Andoainera / 20 mila milioiko gastua / doala bere gainera / bailara eder bat desegin leike / Leitzarandik aurrera… Argazkiaren egilea: Aitor Arregi Txisto.

1985ean, Tolosako Pakean utzi arte fanzinean aitortu zuten Bap!-ekoek bertsoak atsegin zituztela, elkarrizketatzaileak beren zaletasunez galdetuta. Gustuen zerrenda egiten hasita, laburra izan zen andoaindarren erantzuna: “Ska, regea, trikitixa (deskojonorik gabe), bertsoak eta, noski, jarkorra”. Erne, gero! Garai hartan ez zen batere ohikoa punk eta hardcore talde batek horrelakoak esatea. Ximorra taldeak ere merezi du aipamena. Bap!-en lagun kuadrilla berekoak izan arren, erabat ahaztuta geratu dira bere garaian grabaziorik kaleratu gabe banandu zirelako. Bap!-ekoek ez bezala, euskara hutsez kantatu zuten hasieratik. Bertsoak punk erara kantatzea zen beren ezaugarririk nabarmenenetako bat, eta nola egingo zuten bestela? Gazte talde bat gera zen beren abestirik ezagunena: Gazte talde bat gera etorkizun gabe, inora ezin joan ta kalean gaude. lanarik ez baitegu inor gure alde, udaletxeko jaunak ez dira debalde. Baina gazteria ez dago konforme Andoaingo herrian zergatikan gaude, Goazen-goazen hemendik sobrante baikaude. Ximorrak 1985ean Oiartzunen emandako kontzertu bat entzungai dago Interneten. Urte berean, Donostiako Destruye! fanzineak haien bertsoak kaleratu zituen. Hor geratu da haien lekukotza.•

Milaka preso, kartzela mila daude oraintxe galduta, horrek inoiz ez du esan nahi gaudela menperatuta. Egurrak latzak, bortxakeriak hartan aspaldi ohituta, berrogei urte pasatu dira zapaldu nahiez ostika. (…)

1985ean bertso idatzien lehiaketa antolatu zuten gaztetxean, eta Bap!-ek irabazle gertatutako bertsoak baliatu zituen urteekin oso ospetsu bihurtutako Atzera begira kantua egiteko. 34

Bap! taldearen Bide huts, etxe huts diskoan ateratako hitzak.

Ximorra taldea. Argazkiaren egilea: Aitor Arregi Txisto.

Ximorra taldeak ere merezi du aipamena. Bap!-en lagun kuadrilla berekoak izan arren, erabat ahaztuta geratu dira bere garaian grabaziorik kaleratu gabe banandu zirelako. 38

ERREPORTAJEA

Txapelketa Nagusien historiari begira jarri gara, baina aurrez inoiz egin ez bezala.

–

KAPITULU BERRIA TXAPELKETEN HISTORIAN ARGAZKIAK: BERTSOLARI ALDIZKARIA ETA XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

60ko 70eko 80ko 90koan azken urteetako Aurtengo txapelketari begira – –

1962KO BERTSOLARIEN TXAPELKETA NAGUSIA (EKAINAK 13 – ABENDUAK 30) TESTUA: JOXEMARI IRIONDO ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

LFONTSO IRIGOIEN AKUILARI ZELA EUSKALTZAINDIAK HIRU URTEZ BEHIN ANTOLATU OHI ZITUEN BERTSOLA RIEN TXAPELKETA NAGUSI HAIEN HISTORIA HURBILETIK EZAGUTZEKO ABAGUNEA IZAN NUEN 1962, 1965 ETA 1967AN. 1979an eta 1982an, berriz, etenaldi baten ondoren, berriro lehiaketak antolatzeko aukera eman zigun Euskaltzaindiak, bertsolariei eta bertsolaritzari betidanik izan diegun miresmen eta itzalean. 1959-1960ko txapelketa ez nuen ezagutu, Sidi Ifnin bainintzen maite izan ez dudan patriarekikoak betetzera behartuta. Alabaina, BERTSOLARI aldizkarirako txapelketa horietako bakar bat hautatzeko eskatu didatenez, 1962ko Urtezahar bezperan

1962ko Urtezahar bezperan amaitu zen txapelketa aipatuko dizut, niretzat lehenengo lehiaketa izan baitzen, eta denetan zirraragarriena, seguruenik.

Iturria: Sendoa, XDZ.

Baina gero ziren kontuak han: Donostiako Delegaciรณn de Informaciรณn y Turismotik lehiaketako gai denak aldez aurretik zentsurara bidaltzeko eskatu, alajainkoa. Gure estutasun eta larriak! 44

amaitu zen huraxe aipatuko dizut, niretzat lehenengo lehiaketa izan baitzen, eta denetan zirraragarriena, seguruenik. Haren eragina nolatsukoa izan zen laburbiltzeko gai banintza… 1962ko apirilaren 1etik maiatzaren 20ra egina genuen, ordurako, Loiolako Herri Irratian urte oroz antolatzen genuen Bertsolari Gazteen Sariketa. Eta, bero hartan, ekainaren 13an, Urkiolan hasi zen Bizkaiko kanporaketan izan nintzen. Ondoren Mungian, Markinan, Igorren, Gernikan eta Bilbon ere bai. Gipuzkoako kanporaketak Bergaran, Deban, Azpeitian, Oiartzunen, Beasainen, Tolosan eta Eibarren egin ziren; eta Nafarroakoak, Erratzun, Goizuetan eta Beran. Nola Bizkaian hala Gipuzkoan egin ziren neurketak hurbiletik jarraitu nituen, irratirako bertsoak bilduz bereziki. Ondo gogoan dudanez, ez zen bertsolari eskolako kimu berririk garai hartan, baina oraintxe ez ezik bertsolari asko bai txapelketan. Saio bakoitzean jaso nituen oharrak okerrak ez badira, Bizkaiko kanporaketan hogeita hamar bat bertsolarik esku-hartu zuten. Nafarroakoan, hamabost batek edo, eta Gipuzkoakoan, berrogeiren batek, nahiz eta bertsolari oso ezagunak falta ziren orduan ere.

Baina gero ziren kontuak han: Donostiako Delegación de Información y Turismotik lehiaketako gai denak aldez aurretik zentsurara bidaltzeko eskatu, alajainkoa. Gure estutasun eta larriak! Eta nola esan argi eta garbi hura lehiaketa zela, eta guk ez genekiela gaien berri. Berriro ere Arrue jaunak lagundu zigun tramite gaiztoa egiten. 1962ko Urtezahar bezperako hura atzo goizean izan balitz bezalaxe gogoratzen dut. Goizean goiz, Eusebio Eizmendi Txapel aitona bertsolaria eta gure teknikaria lagun hartuta, han joan ginen Astoriara. Poza eta urduritasuna, dena begi eta belarri ginen, halako transmisio bat zuzenean egiteko. Zaila da Astoria atariko bertso-giro berezia deskribatzea. Hotz egiten zuen, mendietan elur lapatxa, eta bertsozaleak bero, elkarri tokirik eman ezinda. “Gaurkoa Basarrik irabazi baietz!”, zioen batek, apusturako prest; eta goierritar ezagun batek: “Lazkao Txiki baietz txapeldun aurten!”. Ez zuten asmatu, Uztapidek jantzi baitzuen txapela, ondorengo bietan bezalaxe.

Azken aurreko jaialdia Hernaniko Aitor zineman egin zen, abenduaren 9an, goiz eta arratsalde. Eta nola Hernaniko saioak hala Donostiako Astorian egin zen final handia ere zuzenean eman genituen irratiaren bidez, bertsozaleen gose-egarria halakoxea zen eta. 1962ko txapelketa hura lehenengo esperientzia zen guretzat, eta baita Euskaltzaindiarentzat ere, itxuraz; izan ere, saioak zuzenean emateko baimena eskatu eta Etxaide jaunaren zuzendaritzapeko Euskal Akademian ez zekiten zer-nola erantzun. Hau da, jokoz kanpo, Offside harrapatu genituela esango nuke. Antonio Arrue jaunarengana jo genuen, ordurako lagun egina genuen Antonio Zavalaren bidez, eta halaxe lortu genuen Euskaltzaindiaren baimena. Zaila da Astoria atariko bertso-giro berezia deskribatzea. Hotz egiten zuen, mendietan elur lapatxa, eta bertsozaleak bero, elkarri tokirik eman ezinda.

LEITZAKO UDALA

LEITZA, SUSTRAIAK BERTSOTAN BERTSOLARI TXAPELKETA NAGUSIKO SAIOA. URRIAK 1, IGANDEA, 17:00etan UDAL KIROLDEGIAN

www.leitza.eus 46

Uztapide. Iturria: Sendoa, XDZ.

Urola aldeko bizpahiru lagun sarrerak non eros zitezkeen galdezka, baina Astoriako leihatilak itxita zeuden, sarrera guztiak agortuta omen zeudela eta. Goiz eta arratsalde, saio osoa irratiz ematera gindoazela eta horrela entzun beharko zutela esan genien, bertsozaleak nolabait kontsolatu beharrez. 11:30ean zen jaialdia hasteko ordua, baina beranduxeago hasi zen, Alfontso Irigoien zuzendari zela. Taulatuan, zortzi bertsolari nor baino nor: Azpillaga, Mitxelena, Zabaleta, Lazkao Txiki, Mattin, Arozamena, Xalbador eta Lopategi. Banaka, binaka, azken hitzak emanda, puntuka eta abar saiatu ziren bertsolariak, eta horietatik lau hautatu zituen epaimahaiak goizeko bigarren saiorako: Mitxelena, Arozamena, Xalbador eta Lazkao Txiki. Uztapide eta Basarri erantsi eta gero egin zuten bigarren saioa. Horrela omen zen aurrez ezarritako legea. Ordu bi eta erdiak jota amaitu zen goizekoa, baina bertsozaleak ez ziren aspertu, bai zera! “Ederra jaialdia!”, zioen batek, eta “bai, bikaina”, besteak. Ahoa bete hortz bertsozaleak, gu bezalaxe. Orain baino erraztasun gehiago ere bai, eta Xalbadorrek zortziko txikian kantatu zuen bertso bat ondo gogoan gelditu zitzaidan: Oraintxe beharko da estutu gurpila, eta ni ez izaki hortako abila. Gaur bertsuetan kanta banitza nik mila, orduantxe nindaike gaitzeko mutila. BIXIGUA gaia emanda bertso bana eskatu zien Irigoienek azkenean, eta Basarrirena biziki gustatu zitzaidan, besteak beste: Oliyo eta piperrarekin zein eztu horrek gozatuko? Bazkari eder bat ez ote degu egun hontan osatuko? Bixigu begigorri, begira denok horri, nor ez da inguratuko? Nik desapio egiten dizut ez zerala sobratuko.

Lau eta erdietarako genuen arratsaldeko zita, eta bateratzea egina genuen irratiarekin, telefonika bidez —ez zegoen beste modurik guretzat—. Ordu laurdena beranduago hasi zen jaialdia. Eta nolako giroa. Bertsozaleekin elkarrizketak eginez bete genuen tartea, erraz bete ere. Emakume gutxi zen jaialdian, ez zen, nonbait, emakumeentzat festa orduko bertsolaritza. Gizonezko bertsozale zahar eta gazte

Lau eta erdietarako genuen arratsaldeko zita, eta bateratzea egina genuen irratiarekin, telefonika bidez —ez zegoen beste modurik guretzat—.

asko, ordea, Astorian. Gutxienez ere, goizeko denak eta guri laguntzeko aitzakian sartu zen gure ezagun bat gehiago. Goizeko saioan aukeratutako Uztapide, Basarri, Xalbador eta Lazkao Txiki, arratsaldeko lehenengo saioan. Eta horietatik bi onenak aukeratu behar, eta juratuak erabakia hartu zuen bitartean, Fermin Muñoak (urte hartako bertsolari gazteena, lotsa handirik gabe bertsotan egiten zuen berrobitarra) eta Mattinek saio polita egin zuten bertsozaleen atseginerako. Eta epaileen erabakia, berehala: “Basarri eta Uztapide aukeratu dira txapela jokatzeko”, zioen Irigoien jaunak. Halaxe, puntuak jarrita neurtu zituzten lehenengo, eta gero, zotz egin eta “kartzelako” gaian, Uztapide lehenengo eta Basarri gero. Niretzat berria zen kartzelako kontu hori, baina neurtezina edo oso zaila den bertsoaren neurketarako aproposa iruditu zitzaidan, jaialdiaren erritmoa gogotik moteldu bazuen ere. Azkenean, juratuaren epaia: Txapeldun, Manuel Olaizola Uztapide; bigarren, Iñaki Eizmendi Basarri.

Alabaina, inoiz ahaztuko ez dudan zerbait etorri zen ondorengo egunetan. Zenbait buru-berotzailek zirikatu eta “Nere lagunik maitienari eman baitiot txapela” aitortu zuen Basarrik, “En defensa propia” idazlana argitara eman behar izan zuen Donostiako La Voz de España egunkarian, txapelketa osteko giroa berotzen saiatu zirenei erantzunez. Norbaitek esan izan balio sikira isil-isilik egoteak asko balio duela horrelako egunetan… 1963ko urtarrilaren 1ean, kronika luzea argitara eman zuen Javier de Aramburu kazetariak aipatutako egunkari tradizionalistan (La Voz de España, 1963-I-1, 4 or.). Batez ere azkenengo lerroek zerbait baino gehiago esaten dutelakoan nago: Extraoficialmente me entero -y quiero subrayar lo de extraoficial– que en la votación final ocho de los votos favorecieron a Uztapide, y dos a Basarri. En uno de los grupos pro Basarri uno de los miembros del jurado dice abiertamente que él ha votado por Uztapide, y defendió su postura con argumentos de su norma de puntuación. El grupo no es de la

Isilik, zalapartarik gabe hartu zuten erabakia bertsozaleek, eta Basarrik berak ere bai, bere azken bertsoan adierazi zuenez: Nere burura datorren dana esan behar det berela. Ez gero pentsa fallo horrekin nik penik hartu detela. Urte askuan nebilen, ta gaizkitxo zebilen, gaur bilatu du epela, nere lagunik maitienari eman baitiot txapela.

luma gorri

Antonio Arrueren hitzaldi sutsu baten eta Donostiako txistularien laguntasunez denok zutik kantatu genuen Agur jaunak ezagunaren bidez, hartan amaitu zen Astoriakoa. Mila esames izango ziren, baina epaia errespetu handiz hartu genuen. Gure laguntzaile Txapel aitonari oso ondo iruditu zitzaion, nahiz eta Basarri herritarra zuen. Antonio Arrueren hitzaldi sutsu baten eta Donostiako txistularien laguntasunez denok zutik kantatu genuen Agur jaunak ezagunaren bidez, hartan amaitu zen Astoriakoa.

misma opinión. La disparidad de criterios es una de las cosas más hermosas. Varios se han permitido sugerirme que diga en letras de molde que el jurado se ha equivocado. Pero les he advertido que esa no es mi misión, que el fallo del jurado es inapelable, y que no soy yo el llamado a dilucidar, pero que cumpliendo mi misión informativa, haré constar el descontento de un amplio sector. Beste iritzi eta esames asko ere izan ziren, eta urteak joan eta inor ez da gogoratuko 1963ko urte hasierako giro nahasi hartaz. Baina niri halakoxe zauri bat utzi zidan lehenengoz ezagutu nuen txapelketak. Zer nahi duzu esatea?• Lopategi. Iturria: XDZ.

Zenbait buru-berotzailek zirikatu eta “Nere lagunik maitienari eman baitiot txapela” aitortu zuen Basarrik, “En defensa propia” idazlana argitara eman behar izan zuen Donostiako La Voz de España egunkarian. 52

HIRUROGEIKO HAMARKADAKO BERTSO-GIROA TESTUA: LUIS BARAIAZARRA TXERTUDI ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

ERTSOLARI ALDIZKARIKOEK GAIA JARRI DIGUTE: HIRU ROGEIKO HAMARKADAKO BERTSOLARI TXAPELKETA NAGUSIAK; batez ere, garai horretako finaletan ezartzeko begirada. Nik oroimenaren begiak zorroztu nahi izan ditut, eta orduko bi final gogoangarri etorri zaizkit bat-batean: 1965ekoa eta 1967koa. Azken hau final handia, lehiatua eta beroa izan zen; zorionez, ni bertan izan nintzen. Oraintsuko txapelketako finalaz ari nintzela, honela gogoratzen nuen hura: “1967ko ekainaren 11n jokatu zen Donostiako Anoetan Euskal Herriko Bertsolari Txapelketa Nagusiaren final gogoangarria. Final hura bai nekez ahaztuko dela! Kalitate handiko finala izan zen, baina, era berean, agerian geratu zen han nolako grinaz eta berotasunez bizi izaten ziren lehia hauek euskaldunen artean. Xalbadorri txistu egin zioteneko finala izan zen hura”. Final haren eta beste batzuen oroipenak ongi sarturik ditut, dirudienez, eta gutxien uste denean azaleratzen zaizkit. Barruan gorderik ditudan bertsolaritzako argazki zaharrak dira. Baina hura, bertso antologikoak kantatu zituen Xalbadorri txistu egin ziotelako-edo, oso ezaguna da eta hartaz luze idatzi dute adituek. Horregatik, bi urte lehenagokoa, 1965eko Urteberri egunekoa, hautatu dut mintzagai. Dena dela, 1967koa ere burutik ezin kenFinal haren eta beste batzuen oroipenak ongi sarturik ditut, dirudienez, eta gutxien uste denean azaleratzen zaizkit. Basarri. Iturria: XDZ.

durik nabil. Bietan ere Manuel Olaizola Uztapide izan zen txapeldun, eta zuzen ebatzia izango zen oro har, Uztapidek beti bertso onak kantatzen baitzituen. Baina geroko kameraren argitan ikusiz, bi bertsolari agertzen dira distiratsuago, ez dakit saio osoan barrena, baina bai une batzuetan: 1965ekoan, Lazkao Txiki eta Xalbador, eta 1967koan, Xalbador. Gazterik erakarri ninduten bertsolariek eta, nola edo hala, haien saioak jarraitzen saiatzen nintzen, zuzenean ez bazen, irratiz. Bertsolariak benetan miresteraino iritsi nintzen, eta nik neuk ere, neure erara, bertso jarriekin –inoiz ez baitut uste izan bat-batean egiteko gai nintzenik– haien jarduera imitatu nahi izaten nuen. 1965eko finala jokatu zenean, ni Teologiako ikasketak amaitzeko eta apaiztu gabe nengoen. Gure ikasketa garaian bertso-saioren batera joateko baimena lortzea zaila izaten zen. Diziplina gogorra genuen. Beraz, 1965eko hau irratiz jarraitu genuen. Lagun banaka batzuk banituen zaleak eta interes handiz izan ginen entzuten. Orduan, Bizkaian ere indartsu zetozen bertsolari gazteak, eta haiek zer egingo geunden. Hamar bertsolari ziren lehiari ekiteko, Aitzolek esan ohi zuen bezala guduari ekiteko, prest. Bizkaitik Jon Lopategi (txapelduna) eta Juan Mugartegi (txapeldunordea); Gipuzkoatik Lazkao Txiki (txapelduna), Txomin Garmendia (txapeldunordea) eta Jose Joakin Mitxelena (Gipuzkoako hirugarrena); Nafarroatik Andres Narbarte Xalto (txapelduna) eta Migel Arozamena (txapeldunordea); Iparraldetik Xalbador eta Mattin; gainera, Gipuzkoatik Manuel Olaizola Uztapide (Euskal Herriko aurreko txapelduna); hau arratsaldeko bigarren zatian, buruz burukoan, sartuko zen lehian. Goizean bederatzi aritu ziren, Uztapide izan ezik gainerako guztiak. Bederatzi bertsolarietatik lau aukeratu behar ziren arratsalderako, eta arratsaldean lau haietatik bat, aurreko txapeldunaren aurka, Uztapideren aurka, buruz buru jokatzeko. Hiru une geratu zitzaizkidan batez ere gogoan:

– Lehenengoa, Mattin eta Lopategiren arteko lehia. Arratsalderako hiru hautatu zituen epaimahaiak: Lazkao Txiki, Mitxelena eta Xalbador; laugarrena Mattin eta Lopategiren arteko lehia horretatik aterako zen. Gaia hau zen: Zure seme txikia kezkaz dago umeak mundura nola datozen jakin nahirik. Ea zer erantzuten diozun. Jon Lopategiren biografia liburuan hau dator: “Hiru bertsoetan progresio egokia dago: lehenengoan, gaiaren inguruko jarrera agertzen dau; holan hasten da: Gauzak egoki egitearren / dozu ainbat borondate. Amaiera, hari-harira: duda guztiyak azaldutzera / aitagana etorri zaite. Bigarren bertsoan itaun horren erantzuna dator; fintasun handiz agertua; senar-emazteak jarririk elkarren arteko maitasuna, Jainkoak egiten dauala gainerako guztia. Ideia aldetik, bete-beteko erantzuna zan, garai haretako gizarte erlijiosoan ezin hobeto etorrena. Tamalez, “guztia” bi bider sartuz poto egin eban… Jonek berak esan deuskunez, “bestia” eukan azkenerako pentsatua, garai haretan -ea / -ia nahasketari ez eutsalako hainbesteko garrantzirik emoten”. Mattinek bide gordinagoa hartzen du. Hirugarren bertsoko azken bi puntuetan dator erantzuna; erantzun argia, baina arrunt samarra orduko pentsaerarako: ikusi al dituk behin e alkartzen / inun arra ta emia? // Heiek bezala ibili eta / etorritzen dek umia. Mattin hautatu zuten arratsaldeko laukotea osatzeko eta txistuhotsean jaso zuten entzuleek erabakia. Gero, eguneko bertsorik onenaren saria Jon Lopategik saio horretan kantaturiko bertso bati emanez leundu nahi izan zuen, antza, epaimahaiak giroa, baina bertsorik onenak, arratsaldean Xalbadorrek emazte zenduaren soinekoari kantaturikoak izan ziren, ezbairik gabe. Jakina! Haiek ez ziren hain ongi ulertu orduko lehiaren beroan, geroago Hegoaldeko bertsozaleak Xalbadorren euskararen gozoa eta ederra dastatzen pixka bat ikasi zuenean baizik. – Eta hau izan zen bigarren unea Xalbadorrek hila zen emaztearen soinekoari bi bertso zoragarri haiek kantatu zizkionekoa. Gorago

Baina geroko kameraren argitan ikusiz, bi bertsolari agertzen dira distiratsuago, ez dakit saio osoan barrena, baina bai une batzuetan: 1965ekoan, Lazkao Txiki eta Xalbador, eta 1967koan, Xalbador. 56

Iturria: Sendoa, XDZ. Iturria: Sendoa, XDZ.

Eta hau izan zen bigarren unea Xalbadorrek hila zen emaztearen soinekoari bi bertso zoragarri haiek kantatu zizkionekoa. Beranduago konturatuko ginen bertso haien ederraz.

Lopategi. Iturria: Sendoa, XDZ.

esan dudanez, une hartan ez gintuen hainbeste hunkitu, artean haren behe-nafarrera ongi barneratu gabe genuelako, baina ondorengo egunetako iruzkinak, Zeruko Argiakoak eta irakurriz, konturatu ginen bertso haien ederraz. â&#x20AC;&#x201C; Hirugarren une interesgarri eta zaila Alfontso Irigoienek arratsaldeko laukoteari hiru bertsotan txiste bat kontatzeko agindu zienekoa izan zen. Jon Lopategi arratsalderako ez zen hautatua izan poto baten erruz, eta erruki izango zituen bere lagunak eta bere kautan esango: â&#x20AC;&#x153;Ederretik salbatu naukâ&#x20AC;?. Dena dela, bertso on eta politak izan ziren proba horretan. Xalbadorrek prozesioan mendira joan zen apaiz handi baten istorioa asmatu zuen, han etzan eta nola loak hartu zuen; lozorroan zela artzain zahar batek zapatak ebatsi zizkiola, etab. Baina, batez ere, Lazkao Txikirenak ziren xelebreenak. Trenez feriara joan zen baserritarrarena kontatzen du. Hiru bertsoek lotura estua eta progresio egokia dute: lehenengoan, gaia aurkeztu eta entzuleei adi egoteko diotse; bigarrenean,polizia sekretu batek ukitzen dio bizkar gaina eta baserritarrak hiru erreal ematen dizkio eskalea zelakoan; hirugarrenean, berriz, poliziak begitartea belztu eta txapatxoa erakutsi zionean, baserritarrak muin eman zion santua zala uste-ta. Azkenik, bertsozale askoren gogoan geratu dira Lazkao Txikik Egunsentiari kantaturiko hiru bertso poesiaz jantziriko haiek.

Inon ez dut aurkitu zein urtetako txapelketakoak diren; 1965eko txapelketakoak izan daitezke, baina ez finalekoak. Eta beste txapelketa batekoak izan arren, 1962ko finalekoak izan arren, Bizkaiko bertsolari batzuei (Jon Lopategiri eta Jose Mari Arregi Altsuri) miresmen handiz hitz egiten entzun diet Xalbadorrek urte horretako txapelketan, arratsaldeko saioan, gauez agertu zitzaion sorginari kantaturiko hiru bertsoez. Gaia hau zen: Bart Joxeri etxerako bidean sorgin bat agertu zitzaion, jaurti harria eta sorgina aieneka joan zen ihes. Gaur goizean auzoko Mikela burua loturik agertu da. Zu zara Joxe sorginari harria bota zeniona. Hona hemen Xalbadorren bertsoak: Huna mutil bat eta hura ni / gauak etxerat derama, hantxe pausatu behar nuela / oihanean hartu zama, sorgin bat hortxet atera zeraut / ene maitearen ama, bazuen harek lendikan ere / sorgin handiaren fama. Gero zonbaitek erraiten dute / orai ez dela sorginik, huna ni zuer mintzo hasia / pruebak ontsa eginik, ez da, ez, sorgin horietan / Mikela horren berdinik, bi harri ere botako nazkon / hilko nuela jakinik. Mikela, ez al zaizu dolutu / bart egin duzun ertera? Hobeko duzu hemendik goitik / etxean egoiten bazera, zurea pasatu zen eta / hola ibiltzia kalte da, zuhur baduzu berriz ez jalgi / amoros baten bidera. Orain, denboraren altzoan lehiaren beroa pasatzen eta pausatzen utzita, erraz da epai zuzenagoa ematea. Baina, 1960ko hamarkadan entzuleen artean ziren grina eta presioa kontuan izanik, nork kendu txapela Basarri edo Uztapideren burutik Lazkao Txiki edo Xalbadorren, batez ere honen, buruan jartzeko? Dena dela, adituen artean gaur egun bada kontsentsu moduko bat 1967ko txapela gutxienez Xalbadorrek merezi zuela dioena.â&#x20AC;˘

Hirugarren une interesgarri eta zaila Alfontso Irigoienek arratsaldeko laukoteari hiru bertsotan txiste bat kontatzeko agindu zienekoa izan zen.

70eko HAMARKADA: ETENARI BURUZKO OHAR BATZUK ETA BERTSOLARITZAFIKZIO APUR BAT TESTUA: ANTXOKA AGIRRE ARGAZKIAK: BERTSOLARI ARTXIBOA ETA AIURRI.EUS

EKO HAMARKADAKO TXAPELKETETATIK 60KOETAï&#x161;º RAKO ETENAK EZ DU AZALPEN HANDIRIK BEHAR. Bertsolaritzaren historiako irudi ikonikoeneko, Txirritaren 36ko omenaldiko familia argazkiko, protagonisten patuei erreparatu besterik ez dago: Aitzol (txapelketa haien ideologo eta eragile nagusia), 36ko urte berean fusilatua; Manuel Lekuona (mugimendu haren guztiaren inspiratzailea), Lasarteko etxe batean

35eko eta 36ko txapelketekin irekitako bideari Ipar Euskal Herrian eman beharko zitzaion jarraipena.

Ezkerretik hasita: Mitxelena, Mattin, Uztapide, Lasarte, Basarri, Xalbador, Lopategi eta Arozamena. Iturria: XDZ.

eragile) erbestean gaixoturik hila, 49an; Teodoro Hernandorena (Aitzolen zirikatzaile nagusi eta eragilea), 66. urtera arte erbestetik itzuli gabeâ&#x20AC;Ś Txirrita izan zen gerraren eta gerraoste luzearen atzaparretatik libratu zen bakarra, bertso saio batean, Goizuetan, 36ko Aberri Egunaren ospakizunetan, ondoezak eman eta altxamendua baino hilabete eta erdi lehenago hila.

1935, Elizondo.

1936, Donostia, finala.

35eko eta 36ko txapelketekin irekitako bideari Ipar Euskal Herrian eman beharko zitzaion jarraipena. Teodoro Hernandorena izan zen bertako bertsolariak bildu1 eta 1946an Iparraldeko lehen txapelketa antolatuko zuena. 1954 bitartean beste hamahiru antolatu zituen, 1949tik aurrera Hegoaldeko bertsolari batzuen parte hartzearekin. Eta 1958tik aurrera, Euskaltzaindiak hartuko zion erreleboa Hegoaldean, eragile nagusi gisa Alfontso Irigoien euskaltzaina ibiliko zelarik. Lehen bi urteetan Bizkaikoa antolatuko zuten, eta hortik aurrera lau txapelketa nagusi, sailkapen gisa funtzionatzen zuten herrialdeetako txapelketekin osatuak. 60an Basarri izan zen txapeldun, buruz burukoa Uztapiderekin jokatuta, eta 62, 65 nahiz 67koan Uztapide, buruz burukoak hurrenez hurren Basarrirekin, Lazkao-Txikirekin eta Xalbadorrekin jokatuta. Gerrak birrindutakoa, pixkanaka, baldintza oso eskasetan eta sekulako inurri lana eginez berreraikitzea lortu zen, bada. Lekuonak eta Aitzolek 30eko hamarkadan ereindako hazia, bertsolaritza kultur fenomeno moderno baten parametroetara egokitzea bilatzen zuena, loratzea lortu zuten 60ko hamarkadan, zazpi urtean lau txapelketa nagusirekin, eta publikoari nahiz arreta mediati-

1936, Donostia, finala.

ezkutaturik 41. urtera arte, eta Calahorran deserritua 55era arte; Basarri (txapeldun lehenengoan, aurkezle nahiz epaimahaiko bigarrenean, eta eragile bietan), erbestetik bueltan Trabajadoresetan preso 45era bitarte; Joseba Zubimendi (lehen txapelketan aurkezle, bigarrengoan kronista eta, bietan, eragile garrantzitsu), erbestean gaixorik hila, 39an; Ander Arzelus Luzear (kronista eta Garai hura bizi izan ez zuenarentzat txokante samarra da txapelketen bigarren etena. Lehenengoaren motiboak begi bistakoak izan baziren, bigarrenarenak ez.

Iturria: Aiurri.eus.

koari dagokienean arrakasta itzelarekin. Saioetako sarrerak agorturik aldiro, bertsolari gazteen balioa oholtza gainean, egunkariek azalean bertsolaritzaren berri2, finalaurrekoak eta finalak zuzenean emanak Loiolako Herri Irratian, 67ko finala telebistan3… ETENARI BURUZKO OHARRAK Garai hura bizi izan ez zuenarentzat txokante samarra da txapelketen bigarren etena. Lehenengoaren motiboak begi bistakoak izan baziren, bigarrenarenak ez. Bertsolaritza puri-purian zegoen, 60ko hamarkadako euskal pizkunde indartsuaren olatua ere orduantxe ari zen gora eta gora egiten, eta lehen ahultasun zantzuak ematen hasia zen frankismoa… Baina hurrengo hamabi urteetan ez da berriro txapelketa nagusirik martxan jarriko. Bertsolaritzaren historia osatzen duten testuetan arakatuta ez da azalpen askorik ematen. Batean eta bestean jasotako oharrekin osatu daiteke nolabaiteko azalpen bat, ordea. Topa daitekeen lehen zantzua 67ko txapelketaren ajea da. RTVEren dokumentalean lehen planoan ikus daiteke nola Xalbadorrek listua tragatzen duen oihuek eta txistuek bertsoaren erdian gelditzera behartu zutenean. Ez zen izan une hartan trago txarra pasa zuen bakarra. Hurrengo egunetan hainbat izango dira gertaturikoagatik hedabideetan euren haserrea eta ezinegona azalduko zutenak4. Epaileek ere ez zuten egun gozoa izan. Txapelketa txapelketa denetik ohikoak izan dira epaileen lanaren inguruko polemika eta protestak. Urrunegi joan gabe, 62ko txapelketan ere izan zen zalapartarik, baina 67ko hartan inoiz baino oihartzun handiagoa izan zuten kritikek. Juan Mari Lekuonak, txapelketa hartan epaimahaiko, azaltzen du bizi izandakoa: “67ko txistualdiarekin, epaimahaia nahikoa erreta geratu zen. Herria konturatu zen Xalbador bertsolari aparta “Caros lectores mios, ‘Basarri’ ha finalizado su obra. No se los años que me tendrá reservados el bondadoso Dios, pero he tomado la radical determinación de no participar nunca más en un certamen o en un campeonato de bersolaris”. 68

Bertsolari artxiboa. La Voz de España (1960/XII/20). Basarri azalean.

zela eta saiatu zen eskuratzen, oso ongi saiatu. Inor baino maitatuagoa izan da gero Xalbador hemen. Erreta juradua gelditu zen. Bestetik, pixka bat nekatua ere bazegoen, ikusten zuelako herrianedo bazegoela deskontentu-modu bat” (Dorronsoro-Lekuona: 22)5. Eta txistuak ez zirela Xalbadorrentzat izan dio, ezta epaimahaiarentzat ere, antolatzailearen, Euskaltzaindiaren, aurka egin nahi izan zela nolabait; txapelketa hasi aurretik ere hasita zeudela batzuk bazterrak nahasten (Esnal: 87)6. Lekuona baino gordinagoa da Jesus Mari Etxezarreta txapelketen historiari errepasoa egiten dion Bertsolarien desafioak, guduak eta txapelketak liburuan: “Nolabait ere Euskaltzaindiaren eskutatik bertsolari txapelketa kentzea zen kuestioa…! Eta naiko arazo ezkutuak erabiliaz lortu egin zuten, bertan bera txapelketa guziak utziaz eta Euskaltzaindia baztertuaz” (Etxezarreta: 242)7. Bai batak eta bai besteak 1968ko otsailaren 4an eta 11n Piensos Onenaren babesletzarekin egin zen Onena Sariketa seinalatzen dute. Gero horren antolakuntzan ibiliko zirenak, Oñatibiatarrak aipatzen ditu Etxezarretak, izan omen ziren 67koari kritika gehien egin ziotenak: epaimahairen erabakiak ez zirela gardenak (68ko sariketan jendaurrean eman zituzten puntuazio guztiak

Bertsolari artxiboa. El Diario Vasco (1960/XII/16). Uztapide azalean.

bertsoz bertso), sariak eskasak zirela (Onenak garaiko 100.000 pezeta jarri zituen irabazlearentzat), bertsolari garrantzitsu askok ez zutela parte hartzen8… 67ko finalean epaimahaiko ez ezik aurkezle lanetan ere aritu zen Alfontso Irigoienek gordinago (edo gardenago) azaltzen du Lekuonak edo Etxezarretak baino: “PNVko batzuk, izenak ez itzazu jarri, posibilitatea ikusi zuten txapelketen ingurutik dirua lortzeko. Hauek zeharka Lekuonaren baimenarekin txapelketa bat egin zuten gure sistematik kanpo. Bertsolari onenekin bakarrik. Gurea moztuta gelditu zen. Gero beraiek ere ez zuten jarraitu eta gu baztertuta gelditu ginen. Ez dira kontatzeko gustoko gauzak. Alderdikeriaz jokatuta, hobe usteko bat egin zuten, goi mailako bertsolariekin, sari haundiekin. Diru asko irabazi zuten

Alfontso Irigoien: “PNVko batzuk, izenak ez itzazu jarri, posibilitatea ikusi zuten txapelketen ingurutik dirua lortzeko. Hauek zeharka Lekuonaren baimenarekin txapelketa bat egin zuten gure sistematik kanpo”. 70

BASARRI ETA UZTAPIDE BERTSOTAN. Iturria: XDZ.

antolatzaileek. Zenbait bertsolari irabazi horien kontra gogor mintzatu zen (…)” (Sarasua: 14-16)9. BERRIRO ABIARAZI EZINIK 1968ko otsailaren 2ko El Diario Vascok Escriben los lectores atalean, sinadurarik gabeko testu bat dakar, Sobre bersolaris: “Nos escribe un lector algo alarmado. “Veo anunciado, ya próximo, el “1 Gran Premio de Bersolaris”. Tras el éxito de una cafetería, viene siempre la apertura de otra similar (…) pienso que los antiguos organizadores de los campeonatos de bersolaris no se van a atrever a montar un quinto campeonato, dada la diferencia de premios (…) Interesaría una explicación. ¿Ofrece continuidad este “gran premio? ¿Supone lo que se organiza mayor ventaja? O ¿mayores inconvenientes? // Es un poco extraño el concurso que se nos anuncia: se elige a los participantes a dedo. Hasta ha habido que convencer y sujetar la musa de un poeta. La forma del anuncio parece indicar que todo el bersolarismo depende de un hombre, lo cual puede injuriar no sólo a los demás participantes, sino a los bersolaris en general. ¿Se puede pensar que ya el vencedor está preseleccionado?”. Irakurleak aipatzen duen zurrumurruak indar handia izan zuen egun haietan: Basarrik irabaz zezan antolatu omen zen sariketa. Izatez, bere baiezkoa eman arte ez zen konfirmatu sariketa egingo zenik. Txapelketei ukoa eginda, honako hau sariketa zelako, eta ez txapelketa, erabaki omen zuen parte hartzea10. Zurrumurruak ez zuen erabat asmatu. Xalbadorrek sekulako saioa egin eta biak, Xalbador eta Basarri, eman zituzten garailetzat. Gainerakoan, ordea, nahikoa zuzen zebilen irakurlea.

El Diario Vascoko irakurleak aipatzen duen zurrumurruak indar handia izan zuen egun haietan: Basarrik irabaz zezan antolatu omen zen sariketa.

Bertsolarien ukoak zirela eta ez zirela, epaimahaikoen erabakiak zirela eta ez zirela, saioen antolakuntzatik ateratzen ziren diruak norentzat ote ziren edo ez ote ziren… giroa nahikoa saturatuta zegoela ikus daiteke, eta, itxuraz behintzat, nekea gailendu zen. Hala ere, egon zen hurrengo urteetan saiakerarik egin zuenik. Lehenengoa, nola ez, Teodoro Hernandorena. Prentsan epaimahaiaren osaketa eta epaiketarako irizpideen inguruan arauketa oso xehetu eta landua argitaratu ondoren, Iparraldearen eta Bizkaiaren arteko taldekakoa antolatu zuen, hiru saiorekin: Saran, 68ko maiatzean, lehenengoa; Parisen, 69ko abenduaren 3an, bigarrena; eta Gernikan, 1970eko urtarrilaren 3an, azkena. Bizkaitarrek, Azpillaga eta Lopategik, irabazi zuten. Herrialdekako bigarren bat ere antolatu zuen jarraian, Gipuzkoa, Bizkaia, Lapurdi eta Nafarroaren artean. Horrek ere hiru saio izan zituen: Leitzan, 70eko apirilaren 26an; Bergaran, maiatzaren 3an; eta Gernikan, maiatzaren 10ean. Gipuzkoarrak, Lazkano eta Gorrotxategi, izan ziren garaileak. Hortik aurrera ez zion segidarik eman. Lasak bi hipotesi aipatzen ditu Hernandorenaren erretiroa azaltzeko (Lasa: 876)11. “Bata, Teodorok uste sendoa edukitzea Euskaltzaindiak berehala indartuko zuela Txapelketa Nagusiaren dinamika, eta beraz, bera bezalakoen ahalegin antolatzaileak ez izatea premiazkoak. Ez zen harritzekoa Teodoro uste horretan egotea, izan ere, 1970az geroztik maiztasun handiz zabaldu ohi zen Euskaltzaindiak txapelketari berriro helduko zion zurrumurrua (…) Bigarren arrazoia, bertsolari handiak elkarrekin neurtzen ibiltzerik nahi eza litzateke, eta, beraz, trabak jarri izana Teodoro saiatuari, herrialdeen arteko txapelketaren antzekoak antola zitzan”.

XALBADOR. Bertsolari artxiboa.

Bertsolarien ukoak zirela eta ez zirela, epaimahaikoen erabakiak, antolakuntzako diruak norentzat ote ziren… Nekea gailendu zen.

LAZKAO TXIKI. Betsolari artxiboa.

Ez zen Hernandorena izan txapelketen dinamika berriro abiarazten saiatu zen bakarra. Alfontso Irigoienek ere, nola ez, egin zuen bere ahalegina. Kasu honetan traba aurrekoak baino prosaikoagoa suertatu zen: â&#x20AC;&#x153;Hainbat urte geroago, politika mundua. ETA eta abar, pilpilean zegoen, eta Lizundia etorri zitzaidan txapelketa bat egin behar genuela. Bizkaiko Garain egitea pentsatu genuen. Joan ginen eta Goardia Zibilek dena metrailetaz hartua zeukaten, eta ezin izan genuen eginâ&#x20AC;? (Sarasua: 16). Batengatik ez bazen bestearengatik, 12 urtean luzatuko da txapelketen bigarren eten hau, 1979. urtera arte. ETENAK ETENDAKOA Talentua soberan izan arren, behar beste zori izan ez duen txirrindulari bat erretiratzen denean, hanketan itzuli handi bat bazeukala esan ohi da. 70eko hamarkadako etenak utzitako hutsuneari erreparatuta, antzeko ariketa bat egingo dugu, bertsolaritza-fikzio pixka bat, errepaso honen amaiera gisa. 60ko hamarraldiko martxari eutsi izan balitzaio 70etan beste bost bat Euskal Herriko txapel banatu izango ziren; egungo martxan, bizpahiru. Basarri, 68ko sariketaren salbuespena salbuespen, ofizialki erretiraturik zegoen txapelketetatik. Uztapidek bazituen jada hiru txapel, eta erretiroa ere ez zuen oso urruti. 1972ko apirilaren 30ean, Donostiako Anoeta pilotalekuan Zeruko Argia astekariaren aldeko jaialdi bat burutzen ari zelarik, mutu geratu zen jaialdi erdian, 1972ko maiatzaren 2an, Zestoan, kantatu zuen azkenekoz jendaurrean, eta handik astebetera tronbosi atake batek apartatu zuen erabat bertsogintzatik. Txapelketa horiek jokatu izan balira txapeldun berriak izango zituzten, bada, kasik seguru. Aurreko hamarkadako bi txapeldun handiak erretiratuta edo erdi erretiratuta, txapelketa horietako gainerako sailkatuei erreparatuta ez da zaila hautagai batzuk irudikatzea. Gertatu ez zena nola izan zitekeen asmatzeak ez du zentzu handirik, baina, aldi berean, polita da Xalbador edo Lazkao Txiki Euskal Herriko txapela buruan dutela irudikatzea.

1960ko txapelketan Basarri eta Uztapidez gain Xalbador eta Azpillaga izan ziren arratsaldekora pasa zirenak. 1962an Uztapide, Basarri, Xalbador eta Lazkao Txikik osatu zuten laukotea. 1965ekoan boskote bat pasa zen arratsaldekora: Uztapide, Lazkao Txiki, Xalbador, Mitxelena eta Mattin. 1967koan Uztapide, Xalbador, Lopategi eta Lazkao Txiki izan ziren lau onenak. Eta, azkenik, Onena Sariketan, Basarri, Xalbador eta Lasarte izan ziren arratsaldekora pasa zirenak. Xalbador da lehen sailkatuen artean gehien ageri den izena. Badirudi 60ko bukaeran eta 70eko hasieran bera izan zitekeela indartsuena edo indartsuenetako bat. Lazkao Txiki ere puntaren puntan zebilen. 60koan eta 68koan ez da onenen artean ageri, baina, izatez, ez dugu lehen txapelketan eta azken sariketan parte hartu zuenaren arrastorik topatu. 62an, 65ean eta 67an oso emaitza onak lortu zituen, Xalbadorren pare, eta 70eko hamarkadan plazetan izan zuen protagonismoa ikusirik esan daiteke bazuela txapel handi bat irabazteko bezainbesteko talentua. Izen potente gehiago ere ageri dira hor. Jon Lopategi, esaterako. 82an eta 86an txapeldunorde izan ondoren, 89an â&#x20AC;&#x201C;65 urterekinâ&#x20AC;&#x201C;, txapela irabazteko gaitasuna erakutsi bazuen, 70eko hamarkadan, sasoi bete-betean egonda, aukera asko izango zituen. Azpillaga ere oso bertsolari indartsua zen urte haietan, sasoi betekoa. Lasartek ere jarraitzaile ugari zituenâ&#x20AC;Ś Hori dauka bertsolaritza-fikzioa egiteak: gertatu ez zena nola izan zitekeen asmatzeak ez du zentzu handirik, baina, aldi berean, polita da Xalbador edo Lazkao Txiki Euskal Herriko txapela buruan dutela irudikatzea, horrelako izenak txapel nagusiaren irabazle ilustreen zerrendara gehitu ahal izatea. Pena, etena.â&#x20AC;˘ Batengatik ez bazen bestearengatik, 12 urtean luzatuko da txapelketen bigarren eten hau, 1979. urtera arte.

1980ko URTARRILA ZEN, GURETZAT ILBELTZA

TESTUA: ANJEL MARI PEĂ&#x2018;AGARIKANO ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

OGEITA BI URTEKO MUTIL GAZTEA NINTZEN, ERREX ESATEN DA! Oso kirolzalea sentitzen nintzen, gainera, ez kirola jarraitzen nuelako soilik, kirolean ere dexente ibilia nintzelako baizik. Trebezia handiegia ez beharbada, baina saiatua bai. Debutatu berria nintzen bertsotan, hilabete aurretik hain justu ere. Esan beharra daukat, ordea, bi urte lehenago Zarauzko Zinema pilotalekura debutatu asmotan joan, eta debutatu gabe etxeratu nintzela. Holakoxe koldarra nintzen, gero lotsagabe fama jarri bazidaten ere, begira nola diren gauzak. Magnetofoia eskuetan geneukala joan ginen Karmelo Baldara, Bertsolari Txapelketa Nagusiaren azken saiora. Han zeuden oholtza gainean zortzi bertsolari. Bat baino gehiago gure jaiotetxean izanak, Albizturko ostatuan. Han ezagutu nituen batzuk. Amuriza, Azpillaga, Enbeita, Etxeberria, Garmendia, Gorrotxategi, LarraĂąaga eta Xanpun.

Zarauzko Zinema pilotalekura debutatu asmotan joan, eta debutatu gabe etxeratu nintzen. Holakoxe koldarra nintzen, gero lotsagabe fama jarri bazidaten ere, begira nola diren gauzak. 80

Denek harritzen baninduten ere, bazen bat halako zirrara sortu zidana aurreko saioetan: Amuriza.

Geroxeago, bakarkako gaia: “bihotzean min dut”. Bertso hauekin maitemindu nintzen Amurizaz. Esaten zuen hitz bakoitza barruraino sartzen zitzaidan: “Sentimendua nola dugun guk haize hotzeko orbela”. “Bihur bekizkit esteak harri hori ez bada horrela”. “Zer koloreko airea ote da gizonaren samina”. eta abar… Gizon haren mezua zerbait desberdina zen, inori entzun ez nion zerbait entzuten nion, zerbait apartekoa barneratzen zidan, zerbait magikoa zen, orain azaldu ezin dudan zerbait, nahiz eta ahaleginak egin. Txikitan Iribar haundia (umetan nire jainkoa) ikusita Denek harritzen baninduten ere, bazen bat halako zirrara sortu zidana aurreko saioetan: Amuriza. Final erdietan aparteko zerbait azaldu zuen, nire ustetan behintzat. Hasi da saioa, bada bertso ederrik… eta elkarren teman, haserahaseran, berriz ere harritu egin ninduen gizon horrek (apaiz bizkaitarra zen askorentzat). Bata, Garmendia, kaiolan zegoen txoria zen, eta Amuriza, kaiolan pausatu zena, Txori bat preso kaiolan eta ni bakearen usua, bihotz-bihotzez eskeintzen dizut libertadeko musua. Txomin Garmendiak oso ondo segitu zion, eta hurrengoan Amurizak: Biok batera joan gintezke laguntxo basorik baso, edo bestela nik ere nahi dut zurekin gelditu preso. Txikitan Iribar handia (umetan nire jainkoa) ikusita izaten nituen sentsazio eta sentipen berberak nituen Amurizarekin.

Besteak beste, Anjel Mari Peñagarikano, 1982ko finalean

izaten nituen sentsazio eta sentipen berberak nituen, magia zen, gizon hura ez zen besteak bezalakoa, desberdina, olerkaria? Poeta? Mezularia? Profeta baten kutsua hartu nion. Ez zen bertsolaria soilik. Txundituta utzi ninduen. Eta, gero, arratsaldean, inoiz inon entzun gabeko doinu hartan hasi zenean… “Gai horrek badu mamia baldin ez banago gor”. Pilotalekuko eta nire bihotzeko isiltasuna haren hitzek hausten zuten, esaldi bakoitza magia printza bat bezalakoa zen, izarren dirdir tanta bat, nire esku inoiz egongo ez zen zerbait. Saioa amaitu zenean, nire ondoko gizon bati galdetu nion: Zer? Zeinek irabazi du? Bada… goizekoa ta arratsaldekoa, bi saioak entzun eta gero… apaizak, aisa! Eta ni, apaizaz maitemindua. Eta aitortu beharra daukat (hau kontrastea), etxera bidean tristura puntu bat sentitzen hasi nintzela, inpotentziaren eragin nabarmena. Mutil debutatu berri hura bere buruarekin lotsatzen hasi zen pittin bat, lurretik eguzkira adinako distantzia sumatu izan balu bezala gizon harengandik bereganaino. Berari ez zegokion maitemina ote zen bada? Inoiz bertsolari izatera ez ote zen iritsiko iritzi zion bere buruari momentu hartan. Ai! Handik hiru urtera leku berean eta berarekin izango zela esan izan baliote!

Barka iezadazue beste bertsolariez mintzatu ez izana, haiek ere egin zuten beren lana, eta geroz hamaika saio egin dugu elkarrekin, baina Amurizak txapela etxeko iltzean zintzilikatu zuen egun berean iltzatu zen nire bihotzean izen handi hura. Haren hitza zen ni harrapatu ninduen amua. Geroz, txantxetan inoiz inoiz esan izan diot XABIER AMUHITZA. Hauxe izan zen nik betirako gogoan hartu nuen txapelketa.•

Amurizak txapela etxeko iltzean zintzilikatu zuen egun berean iltzatu zen nire bihotzean izen handi hura.

1982ko TXAPELKETA

Sebastian Lizaso, 1986ko txapelduna.

TESTUA: ANDONI EGAÑA ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

1980

.EKO EUSKAL HERRIKO BERTSOLARI TXAPEL KETAREN ONDORIOZ BERTSOZALETU NIN TZEN. Ez nuen egun hartan Baldara joaterik izan. Futbol partidua neukan plaieroetan, eta Zarautzen, garai hartan eta guretzat behintzat, sakratua zen hori. Bi igandez behin utzi ezineko zerbait. Baditut biharamuneko oroitzapen arrastoak. Euskal Filologia ikasle nintzen E.U.T.Gn eta gelakideren batzuk izanak ziren Baldan eta haien kontuak entzuten egon ginen atsedenaldi batean. Fredi Paia jaio zen egunean, 81eko udaberrian, hartu nituen maileguan herriko liburutegitik hiruzpalau bertso liburu oraindik nire apalategian daudenak. 82ko irailean eman zidaten jaioterrian bertsolari ”novel”entzakoa izaten zen Lizardi saria. Horregatik, 1982ko Txapelketa Nagusia garrantzitsua izan zen nire bertsolari izan nahian. Finalera ez ezik, final aurreko saioetara ere joan izana dut akorduan. Gernika, Idiazabal eta Durangora bai behintzat. 1982.eko Txapelketa hura izan zen Euskaltzaindiak antolatu zuen azkena. Bazen bertsolarien artean ezinegon bat, txapelketa orok sortzen duena baino handiagoa. Izan ere, Txapelketa honetara sailkatzeko, antolakuntzak “A” taldea eta “B” taldearen arteko bereizketa egin zuen. Ez dakit zehazki zein irizpideren arabera egin zuten sailkapena, eta ez noa hankarik sartzera. Gaurko begietara, izendapena bera – batzuk A eta besteak B- egiten da aski gogorra. Kontua da, “B” taldeko bertsolariek kanporaketak jokatu zituztela udaberrian, eta 30 bertsolaritatik 6 hautatu zituztela udazkenean “A” taldekoekin bat egin eta txapelketaren azken fasea jokatzeko. Mikel Mendizabal, Otaño, Peñagarikano, Sebastian

Txapelketa honetara sailkatzeko, antolakuntzak “A” taldea eta “B” taldearen arteko bereizketa egin zuen.

Lizaso, Altuna eta Telleria izan ziren “B” taldetik hautatuak. “B” taldeko partehartzaileen zerrenda irakurtzeak barre-murritxen bat ohosten digu gaur egun: Koldo Tapia, Jon Aurre, Santurtzi, Altzo, Deunoro Sardui, Joxerra Etxebarria, Mañukorta, Kaxeta… Bertsolarien askotariko perfila ez da egungo kontua. Aspalditik dator. Hori bai: partehartzaileen artean ez zen emakumerik. Gogoan dut Gernikako saioa entzutera joan ginela 82ko udazken hartan. Goiz eta arratsaldeko saioa zen eta hamaika bertsolari. Ez dakit nola moldatu ziren saioaren egituraketa juxtu eta zuzena osatzeko. Gogoan dudana da, neska-laguna eta biok joan ginela. Nonbait bazkaldu behar eta autoa hartu eta Mundakara jo genuen. Han, jatetxe bat aurkitu eta barrura jo genuen. Sartu orduko jabetu nintzen ez zela nire patrikaren neurrikoa. Baina atzera irtetera ere ez ginen ausartu eta…eskuineko zutabeari begira aukeratu behar izan genuen menua. Bestalde, Gernikako saio hartan ziren kantari azken hamabost urtean txapelketan parte hartu gabeko bi bertsolari, 80koan ez baitziren joan: Jon Lopategi eta Imanol Lazkano. Berrogeitasei-zortzi urte zituzten eta niretzat gizon erraldoi ziren, imitatzen saiatu beharreko eredu. Plazaz plaza urteetan zehar eman zuten maila izugarria zen… Banuen, txapelketek sortu ohi duen jakinminaz gaindi, ikasteko grina bat nire bururi betirako opa niokeena. Nire oroitzapen izpiak askotarikoak dira. Esaterako, gogoan dut txapeldun zen Xabier Amuriza finalerdietan hasi zela, Idiazabalen. Eta egun hartatik gogoan dut baita ere, puntukako saioan Sebastian Lizaso eta Xanpun nola hasi ziren, bakoitza bere errimari eutsiz. Gaia: biek praketako botoiak falta zituzten… LIzaso: Brageta zabalikan, gure kalterako Xanpun: xixa pikat ein det ta ezin diadet aztu Lizaso: Xanpunek hila dauka ez da aterako…

Xanpun: ez ote da hastean noizean behin justu. Epaileek, Joxe Mari Aranalde, Anton Aranburu, Jesus Mari Etxezarreta, Alfontso Irigoien, Mitxel Itzaina, Emile Larre, Abel Muniategi eta Antonio Zavalak, izango zuten aski lan!. Hurrengo bertsoetan elkar hartu eta ohiko moduan egin zuten puntukako ariketa. Durangoko saioaz gogoratzen naiz Altuna bertsolari azpeitiarra berandu iritsi zela oso. Ordu erdi edo. Eta nola aurkezleak, ez dut gogoan Joxe Mari Iriondo edo Juan Inazio Intxaurraga zen egun hartan, Altunaren zain egon beharko genuela jakinarazi zigun. Altuna izan zen, 82ko udazken hartan, bertso-lagun izan nuen lehen “semifinalista”. Ibilbide laburra egin zuen bertsogintzan. Durangoko saio hark nire eredu nagusi zen Xabier Amurizari disgustoren bat ekarri ziola ere ez dut ahaztua. Anjel Mari Peñagarikano eta biak gordin samar aritu ziren nonbait temako saio batean eta Amurizari laguntzat edo hurbilekotzat zeukan hainbatek, kritikak egin zizkion ikuspegi feministatik. Ahoa maiz zabaltzen dugunon arriskuetariko bat… Finalean han nintzen Carmelo Baldan. Nontsu ere esango nuke, lerroren bat eta hamar-hamabi esertoki gora-behera. Non baz-

Banuen, txapelketek sortu ohi duen jakin-minaz gaindi, ikasteko grina bat nire bururi betirako opa niokeena.

Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxingo gaztetxean. Atzeko paretan, bertsoa idat

Erne entzun nuen saioa eta gustura egon nintzen. Arratsaldea aurrera, kartzelako bakarkako gaia heldu zen. Egungo talaiatik begiraturik, harrigarri egiten da gaiaren zabaltasuna eta emateko modua. 92

kaldu genuen ez dut gogoan. Zortzi bertsolariak irten eta lehenengo pentsatu nuena izan zen, Peñak zorte handia izan zuela Millan Telleria finalera sailkatu ez izana. Finalerdietan biak jertse igualarekin azaldu ziren eta ez zen kolore arrunteneko jertsea… Lau gipuzkoar –Lazkano, Sebastian Lizaso, Peñagarikano eta Txomin Garmendia– hiru bizkaitar –Amuriza, Lopategi eta Jon Enbeita– eta Jon Azpillaga ziren zortzi hautatuak. Erne entzun nuen saioa eta gustura egon nintzen. Arratsaldea aurrera, kartzelako bakarkako gaia heldu zen. Egungo talaiatik begiraturik, harrigarri egiten da gaiaren zabaltasuna eta emateko modua. “Hemen duk, Txomin, hiru bertso kantatzeko gaia. Gai haundi eta ederra: emakumea”. Banan bana hartu eta bertsolarien erantzunak ere ematen du zer pentsatua. Bukatu zituzten lanak. Baina inork ez zekien desenpaterik bazegoen edo ez. Eta protokoloak bete zuen jakin arteko tarte luzea. Partehartzaile guztiak, “A” eta “B” taldetakoak igo ziren oholtzara, ia hirurogeitamar lagun, Euskaltzaindiaren domina bana jasotzera. Egin ziren eskerremate, aurkezpen, finalista ez zirenei sariemate eta gainerako guztiak. Realak eta Athletikek bana egin zutela ere jakinari zigun Joxe Mari Iriondok… Eta orduan jakinarazi ziguten, ez dakit bertsolari biek lehenxeago jakin zuten edo ez, desenpatea zegoela. Parafernalia guzti haren ondotik bertsotan berriz hasi baino nahiago!. Tokitan egongo zen Lopategi eta Amurizaren kontzentrazio punttua! Ez zitzaien gehiegi sumatu. Teman telebista kateei buruz aritu zi-

ren. Eta Euskal Telebista aldarrikatu zuten. Behingoz norbaitek bertsolariei jaramon egin eta handik hamabost egunera abian zen. Bakarka hiru bertso bikain bota zituen Lopategik “mainontzi”ren neurrian eta beste hainbeste egin zuen Amurizak gerora “naufragoarena” bezala ezagutu izan dugun doinuan. Xabier Amurizak bigarren txapela lortu zuen. Baldako irteeran Inazio Iguaranekin egin nuen topo. Hiru hilabete lehenago lehiakide izan ginen “Lizardi” sarian eta ordutik genuen ezagupidea. Beñat Iguaranen aitak, oholtzaranzko buru-keinu bat egin eta “noizko horrea?” galdetu zidan. “Lekutan ziok” erantzun niola gogoan daukat. Lekuak denborak hurbiltzen eta urrutiratzen ditu. Handik hiru urte pasatxora, 1986ko martxoan, han nintzen oholtzan. Bertsolariok hartu genuen txapelketa nagusia antolatzeko ardura. Bertsolari Elkartea eta gero Bertsozale Elkartea izango zena sortzen ari zen…Ia dena aldatu genuen finaleko oholtzaren atzekaldeko alfonbra salbu. “Acaro” hitzak zer esan nahi zuen ez genekielako ez genion alergiarik atzekaldean zintzilikatzen zuten alfonbra mitiko granate hari. Gorria al zen? Joder! Orduan eta okerrago!•

Bukatu zituzten lanak. Baina inork ez zekien desenpaterik bazegoen edo ez.

EGAÑA, PLAZAN BEZALA TXAPELKETAN ERE TESTUA: JOXERRA GARZIA ARGAZKIAK: BERTSOLARI ALDIZKARIA ETA XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

STU HARTUTA, 90EKO HAMARRALDIAN EUSKAL HE RRIKO TXAPELKETA NAGUSI BI BAINO EZ ZIREN JOKATU: 1993koa eta 97koa. Ez dakit bietako zeinek ote duen berez bertso mailarik onena, baina niretzat askoz garrantzitsuagoa da aurrenekoa, 93koa, eta ahaleginduko naiz horren zergatiak azaltzen. Arrazoi batzuk, beharbada funtsezkoenak, pertsonalak dira. Zori on edo txarrez, ez dut izan aro modernoko bertso txapelketak entzule soil gisa bizitzeko aukera handirik. Beti bazen zerbait: epaile jardun beharra ez bazen, saioak irratiz edo telebistaz eman beharra… eta horrek izugarri distortsionatzen du bertsoa jasotzeko modua. 1960ko hamarkadakoetan artean gaztetxo nintzen, eta zeharkako erreferentziak baino ez ditut: irratiko emankizunen bat edo beste, eta etxean entzundako kontuak. Uztapideren aldeko giroa zegoen gurean, eta ziur nago hamarkadako azken txapelketan Xalbadorri txistu egin ziotenen sailekoa izango zela gure aitajauna. Harentzat ez zen Uztapidek amari kantatutakoak baino bertso hoberik (1962ko txapelketan). Binilozko LP bat genuen etxean, bertso antologia moduko bat, eta buruz genekizkien Zori on edo txarrez, ez dut izan aro modernoko bertso txapelketak entzule soil gisa bizitzeko aukera handirik.

Hitzetik Hortzeraren audientzia eta erreferentzialtasuna handia zen ordurako. Hainbeste, non ETBko nagusiek bertsoa nonahi eta noiznahi ematea nahi baitzuten.

hango bertso gehienak. Baina hori beste kontu bat da, niri 90eko hamarkadakoez aritzea eskatu didate eta. XX. mendeko azken hamarkadara iristeko, ordea, haren aurreko hamarkadan geldialditxo bat egin beharra daukat nahitaez. 1980ko txapelketak Alemanian harrapatu ninduen, ikasten-edo. Bi kasete bidali zizkidan garai hartan andre-nahi eta orain emazte dudanak, Amaiak, eta haiek ere buruz ikasi nituen gehien-gehienak. Amuriza epaile izana zen 1967koan, eta Arrasateko ikastolan irakasle nenbilela plazaren batean edo bestean ikusia eta entzuna nuen arren, deskubritu txapelketa hartan deskubritu nuen nik Amuriza, munduan beste askok bezala. 1982ko txapelketa da,

Euskaltzaindiak antolatutako azkena, entzule soil gisa entzuteko aukera izan dudan bakarra. Alde ederra dago, aretora joan, eseri, hankak zabal-zabal egin, eta datorrena datorrela saioa entzutetik bertso guztiak onak izan daitezela desiratuz entzutera, alde ederra dagoenez. Handik aurrerako txapelketa guztietan beti izan dut eginkizunen bat: 1986koan, lehen fasean epaile eta gero irratiko emankizunen arduradun; 1989an, azkenerako epaile, ordurako Hitzetik Hortzerarekin hasia banintzen ereâ&#x20AC;Ś Iritsi gara, kostata bada ere, 1993ko txapelketara. Hitzetik Hortzeraren audientzia eta erreferentzialtasuna handia zen ordurako. Hainbeste, non ETBko nagusiek bertsoa nonahi eta noiznahi

Kontuak kontu, txapelketa hasteko zorian zela uko egin zion Jon Sarasuak bertan parte hartzeari. Patu puta zer den, haren ordez Aitor sartu zen, Jonen Anaia.

100

101

ematea nahi baitzuten. Horren aurrean, planto egitea erabaki nuen, Bertsozale Elkartea (artean “Bertsolari Elkartea”) ere nire jarrerakin ados zegoela. Berez, Euskadi Irratiko plantillakoa nintzenez, irratira itzultzeko erabakia hartu nuen, eta hantxe eman nuen aste pare bat. Azkenean, Elkarteak hala eskatuta, bertso programarekin jarraitzea erabaki nuen, baina horretarako plantillakoa izateari utzi eta autonomo gisa aritzea beste biderik ez zidaten ETBko nagusiek utzi. Tirabira horiek alditxartuta ekin nion Hitzetik Hortzeraren 1993-94 sasoiari. Urrian hasi eta urtea amaitu artekoa, nagusiki txapelketako saioekin osatu genuen, eta ezin dut aipatu gabe utzi une larri hartan sekulako laguntza eskaini zidala txapelketako epaile batek, Antton Kazabonek. Txapelketan parte hartzekoak zirenen artean Jon Sarasua ageri zen. 1991n, Gipuzkoako txapelketan zenbaitek tongotzat jo zuten intsumisio ekintzaren ostean, airean zebilen zalantza, benetan

parte hartuko ote zuen. Telebistako programari begira ere garrantzitsua zen, oso, Jonek parte hartzea. Zalantza areagotzeko, hortxe zegoen Jon Sarasuak 1992ko apirilaren 25ean kantatutako bertsoaldia, plazei agur esateko despedida zirudiena: “… bertsolaritzan oso zaila da / beti egotea tinko; / ja ez nauzue inoiz gehiago / plazaz plaza ikusiko”. Hori bertsoaldiko lehen bertsoan; bigarrenean, berriz, hauxe: “Bertsolaritzan, nere ustetan, / gaur antzerki gehitxo dago, / ta uste nuen zerbait bazela / hori baino barrurago. / Sei urte luze pasa ditut ta / hartu makina bat trago; / nere ustez asko aguantatu dut, / baina ezin dut gehiago, / zuek antzerkia nahi duzue ta / hortarako prest ez nago”. Jakina, bertsolaritzak beti (orain arte behintzat) izan duen benetan-txantxetan joko horrekin, inork ez zekien hura Jonen benetako despedida ote zen, edota Mikel Mendizabalek jarritako gaiari emandako erantzun jolastia. Kontuak kontu, txapelketa hasteko zorian zela uko egin zion Jon Sarasuak bertan parte hartzeari. Patu puta zer den, haren ordez Aitor sartu zen, Jonen anaia, ordezko zerrendan buruburuan zegoen eta. Arrazoi pertsonalak albora utzita, esango nuke txapelketa hasterako bertsozale gehiengehienek faborito argi eta garbia

Plazako jarduna asko sofistikatu zen 1990eko boomarekin, eta Andoni edozertara egokitzen zen.

102

103

zutela: Andoni Egaña. Amurizarena ustekabekoa izan zen 1980an (ez hainbeste 1982an), eta esan liteke Amurizaren proposamena txapelketari esker ezagutu eta zabaldu zela. Egañak, berriz, plazaz plazako jardunean egina zuen bere aldarria (1986 eta 1989ko txapelketetan ere bertsoaldi gogoangarriak eginak zituen baina). Aurreko bi txapelketetan ez zegoen faborito garbirik, 1993koan bai. Lagun batek esan zidan istripu latza beharko zuela txapel hura Andonik ez ateratzeko. Plazan bezala, Hitzetik Hortzeran ere izar nagusi bihurtua zen Egaña, eta gogoan dut kritika zorrotzak jasan nituela hori dela eta. Plazako jarduna asko sofistikatu zen 1990eko boomarekin, eta Andoni edozertara egokitzen zen: ofizio biak berari eman eta mikrofono banatan kantatu; atzekoen auskalo zer ezaugarriak bana-banaka aletu… Egokitu bakarrik ez, horrelako lan bihurrietan sekulako maila ematen zuen Egañak. Bertsoaldi horietako asko buruz dakizkit nik, eta ez dira gutxi 1990etik 1993ra bitartean kantatutakoak (gerokoak ere asko dira, hala ere). 1993ko txapelketari dagokionez, final aurreko bertsoaldi batek bereziki hunkitu ninduen. Abenduaren 8an izan zen, Bilbon, eta gaia honako hau: “Une honetan zuretzako telegrama hauxe jaso dugu. Honelaxe dio: `Eskerrik asko, xarmagarria zara. Laster arte. Kattalin´”. Zazpi puntuko hiru bertso eder kantatu zituen Andonik, egoera zehazki zein zen azken bertsoaren amaiera arte deskubritu gabe: “Ene bihotzeko Kattalin, / nik jokatu nahi nuen fin (bis); / IHESA duzu, eta goxatzen / egin dut hainbat ahalegin, / arantza artean bizi den hori / lore artean hil dedin (bis). Bertsotan bikain aritzea berez zaila bada, are zailagoa da bikaintasun horren barruan estilo propio bat markatzea, eta esango nuke Egaña izan zela horretan (ere) aitzindari nabarmena. Horregatik ere bada 1993ko txapelketa niretzat bereziki garrantzitsua, plazan erakutsitako bertsokerari txapelaren bedeinkazioa eman ziolako. Hortik aurrerakoa kontu jakina da: haren osteko Horregatik ere bada 1993ko txapelketa niretzat bereziki garrantzitsua, plazan erakutsitako bertsokerari txapelaren bedeinkazioa eman ziolako.

hiru txapelketak ere Egañak irabazi zituen. Une historikoa zela esango nuke, adjektibo hori hain higatua ez balego. Bereizkuntza batekin: une jakin bat, jeneralean, a posteriori bihurtu ohi da historiko. Egañaren kasuan, gehienok susmatzen genuen luzaroko erregetza izango zela Andonirena. Lausotuta neuzkan txapelketa hartako xehetasun asko eta asko, eta liburuetan begiratuta argitu behar izan ditut. Egañarekin batera, Euzkitze, S. Lizaso, Iturriaga, Sorozabal, J. Enbeita, Peñagarikano eta A. Lopategi aritu ziren finalean, eta hurrenkera horretan sailkatu ziren. Artean, goiz eta arratsaldez zortziak aritzen ziren, ez zen buruz buruko saiorik egiten. Finalerako sailkatzetik gertuen Igor Elortza, Iñaki Murua eta Aitor Sarasua geratu ziren. Ari zen finkatzen hamarkadako bertsogintzari eutsiko zion bertsolari kuadrilla. Gogoan nuen bertsolariek egin beharreko lanekin ere gorabeherak izan zirela, baina hori ere paperetan begiratu behar izan dut. Goizeko saioan, bakarka, 9 puntuko txikian aritu behar izan zuten bertsolariek (orotariko gaiekin, gainera: gosea, Lazkao Txiki…). Bitxikeria bat: arratsaldeko lehen lana, ofizioka jardutea zuten bertsolariek, hamarreko moldean… baina bikote bakoitzak aukeratzen zuen hamarreko handian edo txikian aritu. Ofizioko beste lan batean, Iparragirre abila dela doinuan aritu behar zuten nahitaez. Eta arratsaldez, kartzelako lanerako bi gai eman zitzaien aukeran: parkeko bankuarena eta zezen plazaren inguruko larrean dagoen

TXERRiKiEN BANATZAiLE ETA EKOiZLEA

ENPRESEN ZENTRUA. Ama Kandida 21 307. moduloa, ANDOAIN

943 592 923 / www.ormaki.eus 104

zezenarena. Iturriagak eta Lizasok bankuarena aukeratu zuten, gainerako seiek zezenarena. Ez dut sekula behar bezala ulertu izan hautu horren zergatia, baina garbi dago plaza arrunteko bertsogintzaren sofistikazioak bere isla izan zuela txapelketan ere. Plazan ez ezik, txapelketetan ere sekulako maila eman izan du beti Andoni Egañak. Aipagarriena, aldiro estrategia berriren bat eramaten zuela. Niretzat aipagarriena, kopla zaharren moldea nola edo hala baliatuz egin zituen bertsoaldi gogoangarri haiek dira, esan beharrekoa esan aurretik metafora bidez giro berezi eta egokia sortzen zuten haiek (ardagai-sabai-talai-hil kanpai; ruleta-buelta-zer gerta-beteta). Txapelketatik kanpo, Luis Ocaña txirrindulariari kantatutakoa ere horrelatsu: “Geure buruen txotxongilo, ta / sarri besteren titere; / ustez antuxun ginenak ere / bihurtzen gera titare…”. Berak Jose Luis Ansorenari propio egi-

narazitako doinua erabiltzen zuen gehienetan horretarako, zazpi puntuko ahapaldietan. Nik dakidala ez zen hori 1993ko txapelketarako hautatu zuen estrategia nagusia, baina txapelketa hartakoa da nik txapelketa batean zuzenean sekula entzun dudan bertsoaldirik onena. Finalean izan zen, 1993ko abenduaren 19an, Donostiako Belodromoan. Bertsoaldi haren bi ezaugarrik are meritu handiagoa ematen diete, nire aburuz, Egañaren bertsoei. Bata, ez zela bakarkako bertsoaldia izan, Jon Enbeitarekin ofiziotan egindakoa baizik: “Andoni, senarra; eta Jon Enbeita emaztea. Biok zarete fededunak. Zuen semetxo bakarra, gaixotasun baten ondoren hil da. Amari, ezbehar honi aurre egiteko, fedeak ematen dio indarra. Aitak, orain bere zalantzak ditu”. Enbeitaren bertsoak ere onak dira, baina ezin hemen denak sartu, eta Andonirenak ere bi baino ez ditut aldatuko (Egañaren lehena eta hirugarrena, bertsoaldiko lehena eta bosgarrena): Bizitzaren merkatua… nago neka-nekatua. Ez zen handia, inola ere, haurran pekatua. Zein puta degun patua: gure ume sakratua… Lotan al zeunden, ene Jaungoiko madarikatua? (bis) Sinismentsu dago ama, haurra lurpean etzana; nola arraio kendu digute hain haurtxo otzana? Hossanna eta hossana, hainbat alditan esana… Damu bat daukat: garai batean fededun izana. (bis) Plazan ez ezik, txapelketetan ere sekulako maila eman izan du beti Andoni Egañak. Aipagarriena, aldiro estrategia berriren bat eramaten zuela.

106

107

Bigarren ezaugarria, seiko txikiak izatea. Batzuetan besterik ematen badu ere, molde txikian eta zazpi errima baino gutxiagotan ere osa litezke bertso zirraragarriak. Andoni Egañak sekulako ekarpena egin dio bertsogintzari, horretaz ez dago dudarik. Ekarpen horrek zainak bertso tradizioan dituela ere argi eta garbi dago, ordea. Horregatik iruditu zitzaidan ezinago egoki eta esanguratsua Andonik bere txapela Lazkao Txikiri eskaintzea: “… goizean goizik Lazkao Txiki / aipatu dute, nolanahi. / Zuen txaloak beretzat dira / nere txapela ere bai”. Urte hartako apirilaren hiruan hila zen Lazkao Txiki, eta zortzi hilabete geroago Egañak txapela hari eskaintzeak zentzu betea zuela iruditu zitzaidan orduan. Hogeita lau urte pasa dira, baina oraindik hala iruditzen zait.•

108

109

MEMORIAREN GANBARAN TESTUA: AMAIA AGIRRE ARGAZKIAK: BERTSOLARI ALDIZKARIA ETA XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA

1993

. URTEA TXEKOSLOVAKIA BITAN BANATU ZELA IRAGARRIZ HASI ZEN, ETA EGAĂ&#x2018;AK ETA TXAď&#x161;ş PELAK BAT EGIN ZUTELA OSPATUZ AMAITU. Txapeldun handi bat agertu zen Ylenia Carrisi desagertu zen garaian. Horiexek dira historikoki nire buruak gorde dituen datuak. Baina ganbara denetan gertatzen den moduan, nirean ere badira puntuz jositako armiarma-sareak. Habeetan pipiak egurrean bezala euren seinalea utzi duten bertsoaldiak. Ganbaran gorde izan dira ustez gerora erabilgarri izango ziren baina denboraren ahanzturak pixkanaka balioa kendu dien tresnak eta gailuak. Nire memoriaren ganbaran, ordea, inoiz herdoilduko ez diren aleak eta eleak topatu ditut. 1993an hamasei urte nituen Belodromoan jokatu zen final hartan; bertso eskolara joaten hasi nintzela bizpahiru urte. Bertsoak irensten nituen, basamortuko lurrak euria nola. Ikastolako mahai, etxeko apal, koaderno eta karpetak bertsoz josita izaten nituen orduan. Geroztik, makina bat euri egin du, baina orain lehortetik gertuago nabil uholdetik baino. Niretzat aterki zabal koloretsu bat izan da bertsolaritza, nire ganbaran oroitzapenak gorde ahal izateko ezinbesteko bizi-oinarri. Eta, bai, gogoan daukat final hura. 1991ko Gipuzkoako finalak eragin handia izan zuen nigan, intentsitatez eta gertutik jarraitu nuen lehenengoa izan zelako, ziurrenik. Ea, has nadin ganbaratik jaitsi eta txukuntze lanetan. Pentsatzen nuen, bai, emakumezkoen parte hartzea ez zela handia izango, eta halaxe izan. 1993ko txapelketarako txartela Estitxu Arozenak eta Baina ganbara denetan gertatzen den moduan, nirean ere badira puntuz jositako armiarma-sareak. Habeetan pipiak egurrean bezala euren seinalea utzi duten bertsoaldiak.

110

111

terik / zure ondoan ez det izango oso pozik jokatzerik / nahi ez badezu lehen merke zena orain garesti hartzerik / beste batean ez zazu egin holako hanka-sartzerik”. Futbola eta bertsoa nituen orduko bi pasio, eta tematikak eta teknikak bat egitean, pentsa nik zer gozamen!

Amaia Telletxeak soilik lortu zuten. Biak nafarrak. Aurtengo udazkenean, aitzitik, emakume parte-hartzaileetan ez da nafarrik izango. Has gaitezen, hala ere, Leitzako final laurdenetik. Unai Iturriagak “tanpoi eta konpresa” kantatu zuenekoa daukat gogoan. Emakume bati poltsa lapurtu ondoren bertan topatu zuenaz ari zen. Ikuspegi, kantaera, kontatzeko modu eta hizkera berri baten aurrean aurkitu nintzen. Kontaketa zinematografikoa; nik behintzat entzun ahala eraiki nituen irudiak, eta barruan zerbait ezberdina sentitu nuen. Bertsokera eta gaitasun hartatik oso urrun nengoen, baina agian nire bizimodu eta bizipenetatik gertuago zeuden bertsolari gazte haiek, eta horregatik erakarri ninduten, nik uste. Bertsotan hizketan bezain sinple eta dotore egiten zutenean ere belarriak alertan jartzen zitzaizkidan, eta horren adibide bat dut gogoan. Bittor Agirre, futboleko entrenatzailea, eta Iñaki Murua, futbolaria. Garai batean futbolariari beste talde batera joaten utzi arren, orain berriz itzultzeko eskatu zion. Muruak hala kantatu zion entrenatzaileari: “Kirol honetan jadanik ez da dirua ez dan bes-

Eta agurrak? Bertsolaria zer-nola datorren agurretan antzematen omen da. Xabier Zeberioren agurrek ere egin dute euren bidea. Agurrak soilik gogoratzeak ere zerbait esan nahiko du baina… Laudioko final laurdenean hala ekin zion saioari: “Hastera nua bertso kantari Laudion zirti ta zarta / paisajea ere ikusi degu goizez etorri gera ta / badaude, jaunak, pipar soroak, erremolatx ta patata / baina Araban eman digute animaliaren planta / azkenen “Granjan” kantatutzea besterik ez gendun falta!”. Eta Eibarko finalaurrekoan bota zuen agurra ere gogoan daukat; oraindik irribarre batek ihes egiten dit oroitzen dudan aldiro: “Goierritikan Eibarreraino zuek pozteko asmotan / taberna bila ibili gera zazpi bat kilometrotan / batzuek daude itxita eta beste batzuk erdi lotan / gosaldutzeko leku onikan / ez al dago herri hontan? / Uste al dute txiklea janda egiten dala bertsotan?”. Eibarko finalaurreko horretan bertan Egañaren bertsoaldi bat daukat gogoan iltzatuta. Lehenengoz bere maitearen aurpegia ukitzen ari zen itsu baten larruan bota zituen hiru bertsoek izugarri liluratu ninduten. Doinua sarkorra, eta neurria bederatzi puntuko handia, puf! Zer zen hori? Bat-batean deskribapen hura? Sinetsi egin nion. Maitearen aurpegia ez ezik, Andoniren eskuak ere sentitu egin nituen, eta itsu hark ikusten ez zuena ikusarazi zidan. “Zuri eskerrak sinistu det ni gizon osoa naizela”. Horixe izan zen gustatu ez zitzaidan bakarra. Hainbeste sentsibilitate eta taktu izan ondoren… lastima!”. Eta finala. Gurasoekin joan nintzen. Nik hala eskatuta, noski. Anai-arrebak ez ziren joan orduan ere. Ez dakit gurasoek eraginik izan ote duten ni bertsozaletzean, baina ziur naiz nik haien bertsozaletasunean baietz, eta badakit orduan ere gustura joan zirela.

Bertsokera eta gaitasun hartatik oso urrun nengoen, baina agian nire bizimodu eta bizipenetatik gertuago zeuden bertsolari gazte haiek, eta horregatik erakarri ninduten, nik uste. 112

113

Inoiz ez zait gustatu izan zain egon beharra, baina egun hartan, ikusminak eraginda, begiak zabal-zabalik egon nintzen ilara luzean, finalista horietako gehienekin noizbait oholtza konpartitzeko zoria izango nuela jakitun izan gabe. Belodromoa. Pasillo luzeak, eskailerak, barandilla eta aldapa. Hori dut gogoan. Bertsolariak eta oholtza txikiak iruditu zitzaizkidan. Urrun, urrunegi. Txaloak, eta aurkezpenak, eta agurrak. Agurrek salatu zuten bi belaunaldi zeudela tabladuan. Aritz Lopategik eta Unai Iturriagak, finalista gazteenek, atxilotutako intsumisoak eta euskal presoak aipatu zituzten. Aldarrikapen agurrak izan ziren. Beste sei finalistak uste dut urduritasunei, txapelari eta finalari buruz aritu zirela oro har. Hasi zen oilar-jokoa, eta iritsi zen begietako makarrak kentzeko ordua. Euzkitze eta Egañaren bertsoaldi bat. “Loa ez dugu guztiok berdin behar, ezta zuek ere. Andonik 12 ordu egiten ditu lo. Xabierrek, aldiz, sei ordurekin aski du”. Elkarri zorrotz eta gordin, nor baino nor, eman eta jaso. Hitz-jokoak eta sententziadun bukaerak, arrazoi eternalaren eta egia absolutuaren jabe bailiran. Gerora jakin nuen Andoni egun hartan hamabi ordu baino dexente gutxiago lo eginda joan zela. Goizeko lauretan jaiki zen. Burua ez ezik gorputza ere entrenatu eta ohitu egin behar omen da, eta goizean baino saio hobeak egiten omen zituen iluntzetan, eta bere buruari goizeko hamaikak iluntzea zela sinetsarazi nahi izan zion. Egañak edonor harritzeko dohain bereziak ditu, baina baita Andonik ere. Gaur egun pentsaezina egiten zaigu final nagusi batean lau oinak emanda aritzea, baina final hartan euren zigilua utzi zuten ariketa horretan osatutako hainbat bertsok. Euzkitzek Atotxa zaharrari kantatua, Iturriagak Igor Elortzari eskainia, Lizasoren posterra… Hara zer diren gauzak!: nik logelako horma zurian Bertsolari aldizkarian agertutako argazkiak nituen itsatsita. Nire gelakideek urruneko aktore gazte ederren argazkiak zituzten bezala, nik

bertsolarienak neramatzan. Eta ez prezisamente fisikoki erakartzen nindutelako. Bertsolari gazteen artean Jon Sarasua zen la créme de la créme, baina nik Euzkitzeri begira pasa nuen 1993ko final osoa. Hamasei urte soinean eta hamaika pajaro buruan. Gaur egun finala soilik da goiz eta arratsalde, baina orduan finalerdiak ere egun-pasak egiteko arrazoi ziren. Arratsaldean, Anoeta estadio inauguratu berrian Realak eta Madrilek jokatzen zuten partidaren aipamenarekin hasi zuen Iturriagak bere saioa. Eta Aritz Lopategi kartzelako lanean ari zela Kodrok gola sartu eta Belodromoko barea kanpoko olatuak zapuztu zuen. Egañak “irrifarra” hitza emanda eskaini zigun bederatziko txikiak bederatzikoa merezi zuen. Sorozabalek “gerrikoa estutu/entzuten da sarri” puntuari “eta berak nahi duten/ neurriko jarri” errematea eman zion. Irrifarra zabal eta gerrikoa estu, Egaña eta Enbeitaren sei puntuko motza iritsi zen. Semetxoa galdu zuten bi guraso fe-

Belodromoa. Pasillo luzeak, eskailerak, barandilla eta aldapa. Hori dut gogoan. Bertsolariak eta oholtza txikiak iruditu zitzaizkidan. Urrun, urrunegi.

114

115

dedun. Egaña: “ze puta degun patua / gure ume sakratua / lotan al zeunden ene Jaungoiko madarikatua?” Eta hau: “Hossana eta Hossana / hainbat alditan esana / damu bat daukat: garai batean fededun izana”. Bertsoaldi horri engantxatuta geratu nintzen, harik eta Euzkitze drogazalea amaren pitxiak lapurtzera iritsi zen arte. Bere etxekalte zen drogari zuzenean mintzatu zitzaion, eta buruz ikasi nituen bertso hauek ere. Hala zioen: “Aizu droga dohakabe / indartsuegia zaude / zu egin zera nere amets ta ekintza guztien jabe / bizimodua desertu huts bat / iruditzen zait zu gabe”. Lehenengo drogari kantatzen dio eta gero bere burua madarikatuz, amari. Garai hartan eta lehenago droga batek Euskal Herrian zuen presentzia eta eragina ez da gaur egungoa, ez eta etorkinen kasuan ere. Bihotza mugiarazten digutela dirudi, baina apenas jarrera eta pentsamendua, etxeko ateraino etorri arte. Eta halaxe gertatu zitzaion Sorozabali: Apopilo berriak afrikarrak dira, ondorioz, bizilagunak agurra ukatzen hasi zaizkizu. Kolorea galtzen ari da gisa honetako erkaketa, baina orduan eraginkorra izan zen oso. Honela amaitu zuen hirugarren bertsoa: “zein da beltzago hauen azala / edota gure bihotza?”. Final hartan gure bizilagun zen baten parentesiak eraiki dit hurrengorako zubia. Gogoan al duzue Euzkitzek Iturriagari kantatu ziona euren alaben gaueko ibilerei buruz? “Gauerdia jotzean / kalera begira / ta oilarren kantuaz / etxeratzen dira”. Eta Iturriagak: “oilarren dei horrekin / bazaizkigu sartzen / ea arraultzik behintzat / ez duten ekartzen”. Gure ondoan eserita zegoen gizonari Iturriaga haren baserrira eramateko gogoa piztu zitzaion bat-batean. Zerbait irakatsiko ziola usteko zuen, baina beste behin Iturriagak umore propioaren erakustaldia egin zuen. Oilarrak han ez zuen arrautzarik jarri, baina egun hartan gandorraren ordez txapela eraman zuen oilategiko azeriak, Egañak, ia denak jarri zituen. Bai behintzat soina eta soinekoa. Gure ondoan eserita zegoen gizonari Iturriaga haren baserrira eramateko gogoa piztu zitzaion bat-batean. Zerbait irakatsiko ziola usteko zuen, baina beste behin Iturriagak umore propioaren erakustaldia egin zuen. 116

117

Iparragirren gozatu ederra hartu ondoren, bertso-plaza zezenplaza bihurtu zen, eta belaze batean larrean ari zen zezenak hausnarrean jarri ninduen. Euzkitzek argi esan zien “ole” eta “ole” ari zirenei: “ni toreatu behar nautenak / guztiz lasai ote daude / nereak ia egin du baina / ez nereak egin gabe”. Oso oker ez banago Lizaso izan zen bere gainetik inor pasa ordez bere gainean jar zitezen nahiago izan zuena. Parkeko banku estatikoak mugimendua eta bizitasuna eman zion kartzelako lanari, eta txaloak zapi zuri bihurtu ziren orduan. Zezen plazetan bezala ikus-entzulea zutik. Aulkiak eta barruak mugitu zituen Lizasoren bertsoaldiak. Eta azkenik, Lizaso ere aulkitik azken agurra kantatzera jaiki zenean esan zuen moduan, bere lagunik onenak irabazi zuen. Eta Belodromoa berriz ere dardarka jarri zen. Txapeldunen bi agur soilik dakizkit buruz, lehena Belodromo hartan entzuna. Lazkao-Txiki berpizteko modukoa izan zen. Intentsitatea, pasioa, desioa, miresmena eta inbidia gurutzatu ziren lerroan egon nintzen eserita, eta aurten ere hala egon nahi nuke besteak entzuten. Zorte on denoi!•

Eta azkenik, Lizaso ere aulkitik azken agurra kantatzera jaiki zenean esan zuen moduan, bere lagunik onenak irabazi zuen. Eta Belodromoa berriz ere dardarka jarri zen.

118

1997ko TXAPELKETA NAGUSIKO PARTEHARTZAILEAK

120

121

122

123

124

125

LAU URTEKOA TESTUA: IRATXE IBARRA ARGAZKIAK: BERTSOLARI ALDIZKARIA

2005

2009. LEGEGINTZALDI BATEKO DATAK EMA TEN BADUTE ERE, BERTSO TXAPELKETA NAGU SIETAKOAK DIRA. Bertsolari aldizkaritik deia jaso ostean, zalantzan geratu nintzen. Entzule lez 2000-13 bitarteko txapelketa bat aukeratzea ia ezinezko egiten zitzaidan, eta, kostata, azkenean, bi aukeratzea erabaki dut… Zergatik hautatu ditudan bi horiek? Beharbada, hamarkada horretan entzule moduan gehien sufriarazi eta gozarazi zidatenak direlako. 2001ean, hasiak ginen aldaketak nabaritzen bertsokera batzuetan. Bakarkako bertsoaldien tratamenduan, adibidez. Nork ez ditu gogoan Maialenen Himalaiako bertsoak edo gurpildun aulkitik bota zituenak… 2005ean, beste bertsolari batzuengan ere nabaritu genuen joera hori, eta gero eta bakarkako lan landuagoak eta distiratsuagoak entzutera ohitzen hasi ginen. 2005eko eta 2009ko txapelketetako finalerdi eta finaletan dezente gozatu eta sufritu nuen (bai, sufritu ere bai). Eta, memoriari tiraka hasi naizenean, jabetu naiz ia oharkabean neure belaunaldiko bertsolariei bultzaka ibili izan naizela entzule egon naizen azken txapelketetan. Eurekin gozatu eta sufritu dudala gehien, alegia. Esate baterako, ez daukat ahazteko 2009ko Iruñeko finalerdia. Aurre-aurreko ilaratan jarrita geunden Iturriagari bultzaka, finaletik kanpo gera ez zedin. Gasteizen bere ohiko mailan aritu ez, eta garesti samar zeukan txartela, baina lortu zuen…

Memoriari tiraka hasi naizenean, jabetu naiz ia oharkabean neure belaunaldiko bertsolariei bultzaka ibili izan naizela entzule egon naizen azken txapelketetan.

126

127

2005

128

129

koak, eta zelan ez, Maialenen eta Ametsen arteko buruz burukoan entzun genituenak, tartean batak zein besteak suari kantatutakoak.

2001

Txalometroari erreparatuta, Unairen dutxakoek ez zutela behar beste jaso begitandu zitzaidan. Arriskua hartu baitzuen biderik zailena hautatzean. Txalorik errazenak (eta ziurrenik oparoenak) biktima paperak emango zizkion, baina bide errazari uko egin eta zailetik ere oso ondo atera zen. Eskertzen dira horrelako erabakiak… Eta, amaierako agurren txanda heldu zenean, ia-ia hasieratik kokatu zitzaidan malkoa begi ertzean eta amaitu arte hantxe, kieto… Ez daukat gogoan beste finaletan hainbeste hunkitu izan naizenik: txapela buruz aldatzea, horrekin batera genero eta belaunaldi aldaketa, Andoniren despedida… Osagai asko batu ziren finala emozioz beterikoa izan zedin.

Elortzak ez zuen zorte bera izan Gernikako finalerdian, han ere bultzaka ibili ginen arren. Urrun samar kokatu ginen, nonbait, oholtzatik, eta gure gogo-bultzadek indarrik ez haraino heltzeko.

2005eko txapelketa urrunago –eta beraz, ahaztuxeago- daukadan arren, finalerdietako saio batzuk ondo gogoan ditut. Unaik poliziari eta Igorrek itsasoari begira kantatutako bakarkakoak iltzatuta dauzkat memorian. Igorrenak zuzenean entzun nituen, Do-

Gure lagun batzuek ere ez dute ahaztuko egun hura. Gernikako finalerdian, Unai eta Igorren lagunek euren aldeko pankarta eman zieten biharamunean Iruñera eroateko. Altsasun afaldu eta gau erdian Zuasti parean kontrol batean gelditu zituzten. Maleteroa zabaltzeko esan eta “Aupa Igor eta Unai” pankarta bertan, izar gorri eta guzti. Izar gorriak susmoak biztuta, ea hori zer zen eta ea Igor eta Unai nortzuk ziren galdezka hasi zitzaizkien guardia zibilak, ongietorriren bat antolatzen zebiltzalakoan edo. Txapelketako eskuorriak aterata eta Gu ta gutarraken diskoko izar gorria erakusten ibili ei ziren, estu. Kotxearen jabeari “A usted, la próxima vez la llevo detenida” esan omen zioten. Urte hartako finalean bertso antologikoak entzun genituen sentsazioa neukan: Unairen dutxako bertsoak, Maialenen bakarka-

2013

Txalometroari erreparatuta, Unairen dutxakoek ez zutela behar beste jaso begitandu zitzaidan. Arriskua hartu baitzuen biderik zailena hautatzean.

130

131

2001

2005

132

133

nostian. Gogoan daukat saioa amaitu ostean bertsokide batek esan zidala edadeko gizon batek hori ez dela bertsoa komentatu zuela. Bueno, poesiatik bazeukan, baina bertsoak ziren, eta oso onak, gainera. Nik alboko lagunari begiratu niola daukat akorduan, “poesixi eitten dabil” esanez, eta “kabroie!” erantzun zidala lagunak, inbidia sano bete-betean. Kontua da doinu berria atera zuela, eta izan daiteke entzule batzuk hor galdu izana hasieran. Baina, niri oso onak begitandu zitzaizkidan lehen entzunaldian, eta bigarrenean, hobeak.

2005

Unairenak ez nituen zuzenean entzun, baina argi dago, baineran eta dutxan, bietan moldatzen dela ondo durangarra: atestatua, koiuntura, marratxoak, bainera, berdinetik berdinera… Amets ere hasia zen printza dotoreak uzten. Beran baserriko egutegiari botatakoak (Kandelario, kalendario, Hilario…) edo Markina-Xemeinen Jon Maiarekin egindako seiko motzeko eleganteak (eskeletua, eskaletua…) horren adibide. Saio polita egin zuten biek seiko motzean. Markina-Xemeingo finalerdi horretan, antolakuntzan aritzea egokitu zitzaidan, eta aulkiak ipini eta kendu ibili ostean, Durangon jaialdiren bat edo zegoela eta, hara joan ginen. Plateruenako eskaileretan labain egin eta goitik beheraino jausi nintzen tragoa eskuan neukala. Kontua da ipurdiko handi samarra hartu nuela; eta, biharamunean, Gasteizko finalerdira joan eta Unairen ama egokitu zitzaidan alboan. Bere aulkia ez omen zegoen oso santu, eta nik pisu gutxiago neukala eta han neu jartzeko proposatu zidan. Ipur-masaileko beltzune eta guzti, suabe-suabe jezartzera nindoan, eta berak: “Kuriosa zabiz, gero” bota zidan. Nik, “Bai. Atzo Plateruenan eskilaretatik jausi nintzen eta baltzune edarra deuket” erantzutean, berak “Esatotset nik semiai, hareek eskilarak ez dauezela ondo!”. Nik alboko lagunari begiratu niola daukat akorduan, “poesixi eitten dabil” esanez, eta “kabroie!” erantzun zidala lagunak, inbidia sano bete-betean.

134

135

136

137

Eta zelan diren gauzak: 2005eko finalean buruz burukoan egon ziren bi bertsolariak 2017ko txapelketan ez ditugu oholtzan ere ikusiko.

2013

Testua amaitzen nenbilela etorri zait burura beste bertsoaldi mundial bat, Mendiluzek Markina-Xemeingo finalerdian jositakoa. Naufragoaren doinuan neska-lagun drogazaleari botatako bakarkakoez ari naiz: Sudurzulotik satorzulora/hilkutxa, meza, malko ta lora/ laburtuz zoaz horretarako geratzen zaizun denbora/ (â&#x20AC;Ś) arrisku hori merezi badu/oso ona izango da. Ala, 2001eko finalerdian izan zen hori? Bai, bueno, tranpatxoa egin dut; 2001ekoa baita bertsoaldi hori. Baina, une hartan sentitu nuena sentituta, sartu beharra neukan, derrigor.

Finala lausoago daukat memorian 2009koa baino. Maialenen hasierako agur dotorea, BECera egindako aldaketa eta konplexurik eza aipatuz (gu ez gera hau, denda txikiak/ saio txikiak gara gu/(â&#x20AC;Ś) baina hona etorri ta betetzeko/konplejurik ez daukagu), Andoniren aulkiarena (baina ezetz txikirik/behiak jezteko), eta buruz burukoa ditut gogoan. Azken honetan, bikain jardun zutelako gomuta daukat, bai Maritxu eta Bartoloren ofiziokakoan bai kartzelakoan, euskara irakasleen paperean. Andoni eta Unai buruz burukoa jokatzen zebiltzan bitartean, gu baino bost edo sei ilara aurrerago jarrita zegoen kazetari baten irudia ere nahiko argi daukat. Andonik bertso onen bat kantatzen zuen bakoitzean (egun hartan sarri) aulkitik jaikitzen zen besoak altxatuta. Gu Unairen alde geunden, Andonik nahiko txapel bazituela eta Unaik inoiz janztekotan orduantxe izan behar zuela iritzita, eta urduri jartzen ninduten kazetariaren gora eta beheranzko mugimenduek. Gu Unairen alde geunden, Andonik nahiko txapel bazituela eta Unaik inoiz janztekotan orduantxe izan behar zuela iritzita.

138

Barkatuko didate aipatu gabe utzi ditudan beste ale eta bertsolari on guztiek, baina ez zegoen gehiagorako tarterik. Nire belaunaldi kideei omenalditxoa egin diet nahi barik, horrelaxe atera baitzait. Eragina izango du ziurrenik plazan eurekin hasitakoa (eta hazitakoa) izateak, entrenamendu kide ohiak izateak euretako batzuk, eta zergatik ez, beste barik, garai bera konpartitu izanak.â&#x20AC;˘

ETA ZU? NON ZEUNDEN?

2009

TESTUA: ESTITXU EIZAGIRRE ARGAZKIAK: BERTSOLARI ALDIZKARIA

ERTSO SAIOAREN KRONIKA EGITEN DIGUNA BERDIN DA IDATZIZ, ZEIN TABERNAKO KOMENTARIOTAN BERE BURUAZ MINTZO DA, BERTSOLARIEZ ARI DELAKOAN. Bere kokapenaren koordenada zehatzak ematen dizkigu, bertsoen “kalitatearen aldagai objektiboak” zerrendatzen ari zaigula uste badu ere: zein gai zaizkion interesgarri, zein bertsolarirekin identifikatzen den, barruak zerk mugitzen dizkion, zein herri edo ingurutakoa den, zein klase sozial eta bizi baldintza dituen… 2000ko hamarkadako Bertso Txapelketa Nagusietan gogoangarri zaizkidan saioak zerrendatzera noa (ipurdia bistaratzera doan ziminoaren aurpegia dut hau idazterakoan). Brotxa lodiz eta saio ospetsuenetara mugatuko naiz; sailkapen eta hierarkian oinarritzen den joko horretan buru-belarri sartzen bagara denok, ez eskatu idazteko 6.000 hizki baino ez dituen honi, orekak eta justizia egitea eta laugarrenez atzera sailkatutakoen detaileak nabarmentzea. 2001ekoaz gogoratzen? Belodromoan jokatzen zen artean finala, eta hauek aritu ziren: Andoni Egaña, Sustrai Colina, Igor Elortza, Jexux Mari Irazu, Unai Iturriaga, Maialen Lujanbio, Jon Maia eta Aitor Mendiluze. Colina eta Mendiluze lehen aldiz sartu ziren finalera. Lujanbioren eta Egañaren erakustaldiaren final moduan geratu zait iruditegian. Saio osoa izan zen horrela: Lujanbiok Mendiluzerekin ENA eta NAN txartelen artean egindako zirtizarta; edo bota zituen lau puntu-erantzunak (“baina noizbait daukagu hitz egin beharra”; “pertsonak lagun eta herri bat garena” bukaerak gogoratzen?). Egañak “Sentimenduen ardagai” doinua 2000ko hamarkadako Bertso Txapelketa Nagusietan gogoangarri zaizkidan saioak zerrendatzera noa (ipurdia bistaratzera doan ziminoaren aurpegia dut hau idazterakoan).

140

141

2013

142

143

2009

eta bertso-tzarrak jaulki zituen, eta makina bat jendek biharamunean buruz ikasi ere bai. Perretxiko hori bazenik ere hor jakin genuen ez gutxik. Egañak Maiarekin egin zuen kartzelan diren beterano eta sartu-berriaren elkarrizketa hura ere itzela izan zen. Kartzelako lana, “Aturritik Ebrora herri bat badela”… famatu egin den gai bakarretakoa. Irazuren hiru bertsoak, Belodromoa bezala, biribilak. Eta buruz burukoa, Himalaiako gutunarena. Lujanbiok bakarkako gaiak lantzeko modu berri bat urratu zuen, istorio bat harilkatzekoa, puntuz puntu lehen pertsonan kontatuta, pertsonaiaren larrutik sekuentzia bat bizitzekoa, ideiek adina usainek, taktuak, irudiek adierazten dutena… Txapela Egañak jantzi zuen, publikoak ikasi genuen bi txapeldun egon litezkeela, batez ere, buruz buruko finala denean, lehen aldiz hau izan zen moduan.

txapelketaz txapelketa eta plazaz plaza distiratsu aritzearen artea. Iturriagaren urtebetetzearen bueltako bakarkakoa ere ezin ahaztu. Finalean aritu ziren bi hauekin batera Amets Arzallus (lehen aldiz, eta azkar ikasten. Hirugarren egin zuen, Lujanbiorekin berdinduta, hurrengo finala iragarriz edo), Maialen Lujanbio, Igor Elortza, Sustrai Colina, Aitor Mendiluze eta Jon Maia. 2009koa ere, historikoa. Unai Iturriaga, Aitor Sarriegi (lehen aldiz), Amets Arzallus, Sustrai Colina, Andoni Egaña, Jon Maia, Maialen Lujanbio eta Aitor Mendiluze aritu ziren. Lujanbiok medikuaren paperean minbizidun umeak ikusita kantatutakoak datoz gogora. Eta Arzallusek autobusean ondoan inor eseri gabe doakion bidaiariaren azaletik kantatutakoak. Iturriagak urtebetetzetan inork deitzen ez zuelako lehenik gizajo eta ondoren miserable agertutako pertsonaiak hesteak barrez lehertzea ekarri zigun. Buruz buru Arzallus eta Lujanbio aritu ziren, eta sua hitzari botatako bertsoak, bai batak eta bai besteak, koadroan sutondoaren gainean jartzekoak dira. Beste behin sentitu genuen bi txapeldunen unea, batak zein besteak jantzi, amaiera ona zela, eta

2005a BEC estreinatu genuenekoa izan zen, buruz burukora Egaña eta Iturriaga iritsi zirenekoa, aurreko txapelketatik publikoak espero genuen hurrengo belaunaldiak erreleboa hartuko ziola Egañaren aroari. Hunkitu ginen laugarren txapela janzten ikusita, zintzoki eta maitasunez aitortu genion hainbeste urte

2013

Hunkitu ginen Egaña laugarren txapela janzten ikusita, zintzoki eta maitasunez aitortu genion hainbeste urte txapelketaz txapelketa eta plazaz plaza distiratsu aritzearen artea.

144

145

2013

2009

2013

146

147

ere lan ederra egin zuen kartzelako gai horretan, “orain beste aldean zaude” gaiari erantzunez, banaketaren osteko umeen zaintzaren gaian. Elortzak Noelen paperean eta Mendiluzek Olentzerorenean, puntuka egin zuten saioa dagoeneko Gabonetako gure iruditegiaren parte da. Sarriegik kartzelarako bidean autoan alabarekin izandako elkarrizketa ere, bihotzean geratzen dena. Lujanbiok seme-alaben etxera joateko aldian-aldian maletak egiten dituen zaharraren paperean botatakoak ere, zakurako. Eta Gaztelumendik adimen urrikoen dantza taldearekin egindakoa, opari bat. Aurreko buruz burukoa errepikatu zen, eta Arzallus txapeldun gazte ikusteak entzuleen gogoa bete zuen, eta aldi berean, askok sentitu zuen Lujanbioren txapeldun-aroak luzeagoa izatea merezi zuela.

beraz, puntu batean, injustua. Lujanbiok jantzi zuen eta historiara pasa den agurrarekin ospatu: gobararen bertsoa, txapel nagusia janzten zuen lehen emakumea izateari erreferentzia sotila eginez, eta hiztun komunitateari, euskalgintzari, hurrengo urteetan lelo nagusietakoa izango zen mezua jaulkiz “herri hau sortzen segi dezagun euskaratik ta euskaraz”.

Lujanbio eta Arzallus: bi bertsokera, bi txapeldun handi, bi buruz burukotan errepikatu den binomioa, garai loriosetan ezagutu ditugun bertsolari pareen moduan. Eta buruz burukorako lehia bizian ikusten diren beste eskukada bat bertsolari, aurkezleak bi izenak ahoskatzerakoan publiko bakoitzak bereak espero ere izan zituen izenak. Osagai denak baditu, ea aurten.•

2013

2013koa ying-yangaren itzulia izan zen; oraingoan, Arzallus txapeldun, eta Lujanbio izan balitz, berdin, gustura… Txapela oholtzan galdu arte lehiatzeko konpromisoari eutsi zion Egañak, eta hau izan zen Andonirik gabeko gabeko lehen txapelketa. Arzallus eta Lujanbiorekin, beste sei hauek ere izan ziren finalista: Aitor Mendiluze, Igor Elortza, Unai Iturriaga, Sustrai Colina, Aitor Sarriegi eta Beñat Gaztelumendi (lehen aldiz). Mendiluzek eta Arzallusek beren seme-alaba nerabeak elkarri biluzik argazkiak ateratzen aurkitu zituztela eta egindako elkarrizketa dialektikoa geratu zait buruan. Lujanbiok “norbere mundu intimo” doinua estreinatu zuen desamoreari kantatutako bakarkakoan. Iturriagak 2009ean beste behin sentitu genuen bi txapeldunen unea, batak zein besteak jantzi, amaiera ona zela, eta beraz, puntu batean, injustua.

148

149

150

151

LAU URTEROKO GELTOKIA TESTUA: GORKA AZKARATE

ARRITAN ESAN IZAN DA TXAPELKETA NAGUSIAK ITXI OHI DITUELA BERTSOLARITZAREN LAU URTEKO DENA DELAKO ZIKLO IRUDIKARI EDO ERREAL HORIEK, eta, aurtengoa txapelketa nagusia jokatuko den urtea dela kontuan hartuz, irrikan eta bertso onak entzuteko gosez gaude familia handi hau osatzen dugun guztiok. Lau urte hauetan hainbat ekimen jarriko ziren abian eta makina bat proiektu landu, betiere bertsolaritzari bultzada eta arnasa emateko helburuz. Datozen asteetan, bertso saio jendetsuen txanda da: puntuak, sailkapenak, irabazleak, “galtzaileak”… eta hori bakarrik ez, baina hori ere bada bertsolaritza. Txapelketa honek bertsolaritza une gozoan harrapatuko duela esatera ausartuko naiz: lau urteko jarduna emankorra izan da arlo askotan, eta txapelketa hau jardun emankor horren eskaparate distiratsua izatea litzateke errematea. Genero ikuspegian egin diren urratsak, bertso eskoletan zein hezkuntza arautuan milaka gaztetxorekin egindako lana, gazteen sariketa arrakastatsuak, herriarteko zein taldekako txapelketa umoretsuak, bulegoko bilketa eta sailkapen lanak, ikerketak, hitzaldiak, gogoeta saioak, beste kultura eta herrialdeekin harremanak sendotzea… Horiekin guztiekin azpiegitura sendoa osatu da urteen joanean bertsolaritzaren alorrean, amaraun zabala. Nolabait definitzearren, maila “altuan” kantatzeko gero eta bertsolari gehiago dagoela iruditzen zait niri, prestaketa sakonagoa duten gero eta bertsolari gehiago, alegia. Tokian tokiko saioetan

Gizartearen bilakaerari ez zaio arrotz, noski, bertsolaritza, eta gai askoren trataeran hautemango dugu garai berriak bizi ditugula.

152

153

ez ezik herrialdeetako txapelketetan ere fenomeno hori nabarmen ikusi dugula deritzot. Hortaz, teknikoki maila oso altuko txapelketa nagusia espero daiteke, bertso on eta bertsoaldi borobil asko izango dituena saioen joanean. Gizartearen bilakaerari ez zaio arrotz, noski, bertsolaritza, eta gai askoren trataeran hautemango dugu garai berriak bizi ditugula, zentzu askotan; lau urte ez baitira alferrik pasatzen! Gero eta gai-jartzaile eta epaile jantziagoak dauzkagu, lehen baino askoz modu profesionalagoan lan egiten dutenak, xehetasunik txikiena ere kontuan izan ohi dutenak. Eta gauza bera antolakuntza taldeari dagokionean. Osagai guztiak dauzka, beraz, hastear den txapelketak, bertsolaritzaren gailur bilakatu eta agertoki paregabea izateko. “Eta nork jantziko du txapela?”, galdetuko dit norbaitek… Kristalezko bola bat izango banu gustura asko emango nizkioke igurtzi batzuk… “Finalistak nortzuk izango diren esan ezazu, gutxienez…”. Izena emandakoen zerrendari erreparatuz gero, ez da lan erraza BECeko plaza erraldoian nork kantatuko duen ziurtasun osoz esatea (Amets Arzallus egungo txapelduna, zuzenean sailkatua, salbu). Zaila dirudi orain lau urteko finalistetako edozein finaletik kanpo irudikatzea, baina horrek ez du esan nahi kantatzen hasi aurretik finalean eserleku bat ziurtatua dutenik, ezta gutxiago ere. Gogotik lan egin beharko dute Maialen Lujanbio, Igor Elortza, Beñat Gaztelumendi, Sustrai Colina, Aitor Sarriegi eta Aitor Mendiluzek (Unai Iturriagak ez du aurten parte hartuko) BECera ailegatzeko, nahiz eta, ondo bidean, finalean ez bada finaletik oso gertu behar luketen seiek ere. Baina nork joko luke arrarotzat Unai Agirre bat, Alaia Martin bat, Jon Maia bat edo Julio Soto bat, izen gutxi batzuk aipatzearren, finalera iristea? Erabateko iraultza inor gutxik aurreikusten du, baina finalean ez bada finalerdietan gutxienez aurpegi “berriek” protagonismoa izango dutela esango nuke nik. Presta gaitezen, ikuskizuna hastera baitoa, eta goza dezagun, batez ere, BERTSOEZ.•

AURTENGO TXAPELKETAZ… TESTUA: ESTITXU AROZENA

OLASTATUKO NUKE BASARRIK LEHENDABIZIKOAN EMAN ZUEN SORPRESAZ, TXIRRITAREN BIGARREN AU KERAZ, UZTAPIDEREN HAMARKADAZ… Ariko nintzateke Amurizaren grapoen ihesaz, 1986ko Tolosako finalerdiko Sarasuaren 813 puntuez… Idatziko nuke Lopategiren Aitona zaharraren arropaz, Egañaren irrifarraz edo Irazuren zauriez. Hausnartuko nuke Maialenen postalaz, Iturriagaren ejemaz edo Ametsen zumitzaz… baina ez! Agian erosoago nengoke pasatako garaien distantzian, baina ez, aurtengo txapelketari begira jarri naute! 2017ko Txapelketa Nagusiko atarian gaude, edo bete-betean, agian, hau irakurtzen duzularik, eta zorionez, zer errana emanen du, ziur. Egitura zurruneko bertsolaritza dinamiko batekin eginen du topo txapelketak. Finaleko sarrera lortzeaz gain bertze helburu batzuk bete beharko lituzkeen txapelketa dugu aitzinean. Arriskuak arrisku, hauxe dugu eskaparate distiratsu. Abenduaren 17an ematen den irudia iltzatuko da hain bertsozale ez direnen begininietan. Bertsolarien (eta batez ere txapeldunaren) adinak, sexuak, herrialdeak, gaien trataerak, kantaerak… 4 urterako emanen duen irudia. TEKNIKOKI INOIZ BAINO HOBEA… Dena den, egun hori baino lehen eginen du ibilbide luzeena Txapelketa Nagusiak, eta ibilian gozatzeko bidea behar luke. Nahiz eta herrialdeko txapelketako konfort egoeratik Nagusiko plaza exigenteagora jauzi egiteak bertigoa eragin zenbait bertsolariri, poz ttikiak eraginen ditu bertso familian. Bertso eskola batzuetan

Zaila dirudi orain lau urteko finalistetako edozein finaletik kanpo irudikatzea, baina horrek ez du esan nahi kantatzen hasi aurretik finalean eserleku bat ziurtatua dutenik, ezta gutxiago ere.

154

155

badakit eta bertzeetan suposatzen dut oporrik gabeko udara izango dela aurtengoa. Gero eta gehiago dira astean bizpahiru aldiz talde batean, bertzean edo batean eta bertzean elkartzen diren bertsolariak; saio formaletan aukera gehiegirik ez, agian, eta etxean egindako lana bertso kuadrilletan zorrozten ari diren bertsolariak. Orain arteko guztiei errespetua aitortuz, teknikoki inoiz baino hobea izanen dela erratera ausartuko nintzateke. Baina bat jartzekotan, bertsoari sinadura berezia jartzen dioten bertsolari batzuen falta sumatuko dut nik aurten (zahartzen ari naizen seinale ziurrenik). SORPRESAK… Finalean sorpresak baleude zailak lirateke iragartzen. Txapelketa Nagusietan sorpresak ez dira kopuru handietan etortzen. 90eko hamarkadan aldaketak eman zirelarik, aitzineko finalean egon zirenen bajek eragin handia izan zuten horretan. 2001eko finalean Andoni Egaña, Maialen Lujanbio, Aitor Mendiluze, Jon Maia, Sustrai Colina, Unai Iturriaga, Igor Elortza eta Jexux Mari Irazu aritu ziren kantari. Ordutik, final batetik bertzera izen bat, edo bi gehienez, aldatu dira. Izen berria bakarra izanik 4 urteko tarte bakoitzean: Amets Arzallus 2005ean, Aitor Sarriegi 2009an eta Beñat Gaztelumendi 2013an. Datu horiek kontuan hartuta, eta salbuespenak salbuespen, finalistak geratzeko sailkatzen direla erran daiteke. Zer erran aurtengo finalerako sorpresa posibleei buruz beraz… Unai Iturriagak azken sei finaletan bete duen aulkia hantxe daukatela hutsik. Eta hau guztia irakurtzera iritsi zarenez, busti eginen naiz. Haratx nire apostua: finalean bi emakume baietz! Edozein delarik (edo direlarik) finalista berria(k)… Iragarpena asmatu edo ez ziur naiz aulki hori betetzen duenak ederki merezia izanen duela!• Egitura zurruneko bertsolaritza dinamiko batekin eginen du topo txapelketak. Finaleko sarrera lortzeaz gain bertze helburu batzuk bete beharko lituzkeen txapelketa dugu aitzinean.

156

157

PRONOSTIKOAK 1. ZEIN UNETAN HARRAPATU DU AURTENGO TXAPELKETA NAGUSIAK BERTSOLARITZA? 2. NOLAKO TXAPELKETA AURREIKUSTEN DUZU? 3. ZEIN IKUSTEN DITUZU FINALEAN SARTZEKO AUKERAREKIN? SORPRESARIK AURREIKUSTEN DUZU? 158

JOXEMARI IRIONDO 1. Garaian garaian motorrak berotzen dira Txapelketa Nagusia datorrenerako orain ere, lehen bezalaxe. Badakit lurraldez lurralde egin diren lehiaketen ostean bertsolari jendea armatuta dagoela. Gaztelumendi, Alaia, Amets, Colina, Soto, Oihane, Lekue eta gutxiena uste denean sortuko diren izen berriak hortzak zorroztuta egongo dira, eta seguru nago jendetza handia bilduko dutela aretoetan. Gero, txapelketatik kanpo giro horri eusten izango dira lanak. Herrietako plazetan egiten diren saio bat baino gehiago ikusteko aukera izan dut, baina ez dut ikusten txapelketako jaialdietan izan ohi den “berotasunik”. Beharbada, ondan ez nagoelako izango da, norbaitek aspalditxo esan zuen bezala, onda guztiak berdinak balira bezala.

2. Nolako txapelketa aurrikusten dudan, diozu… Ba, txapelketa oso estua, neurtua, teknikoa, lehiatsua, jendetsua… Bakarkako gaietan sakonagoa, neurri motzetan eta bi-bitarakoetan motelagoa erritmoari dagokionez. —1935ean Basarrik Txirritari irabazi zionean ere gauza berdintsua esaten omen zuten—. Hau da, gure garaiko girotik oso txapelketa ezberdina. Onenak irabaz dezala, eta kitto! Zer gehiago esango dizut?

3. Gipuzkoako eta Iparraldeko lehiaketetan txapeldun izan direnek aurrera egingo dute aurten ere, zenbait emakume ere tartean dela seguruenik. Izen batzuk eman ditut lehenengo puntuan. Auskalo. Sorpresarik? Sorpresa bat ederra zera izango litzake niretzat: Aurreko puntan dabiltzan bertsolari handi horiek ere lehiaketan partaide izatea. Baina lehenago bezalaxe orain ere aurrean dabilenak ez du bere burua arrisku larrietan ikusi nahi. Hori galera handia dela uste izan dut, baina gauzak horrela dira. Bakoitzak ikusiko du zer egiten duen, eta zergatik. •

159

LUIS BARAIAZARRA TXERTUDI

ANJEL MARI PEÑAGARIKANO

Nik azken hogeita hamar bat urtetan, Amuriza txapeldun izan zen garaietatik hasita, bertsolaritza berrituz, jantziz eta gaurkotuz zihoala ikusi dut. Sustrai zaharrak eta identitatea galdu gabe, baina lehengo zenbait balio on galdu edo moteldu zaizkio eta beste balio batzuk hartu ditu. Etapa bakoitzean nora begiratua edo ereduak (maisuak) izan dituzte hasieretan zeuden gazteak. Orain ez dugu Lazkao Txiki ez Xalbador, baina Xabier Amuriza dugu bide berriak markatu dituena eta Andoni Egaña, bide berri horretan aurrera egin duena eta bertsolaritzari gaurkotasuna eta osotasuna eman dizkiona. Gerokoentzat, Amets Arzalluz, Maialen Lujanbio etab. izan daitezke erreferentzia. Une gaurkotu eta landu, jantzi horretan ikusten dut orain bertsolaritza”.

Oso une gozoan, une bikainean, txapeldungaiak lau badirela esatera ausartuko naiz. Besteak beste, bakarkako lanetan egiten dituzte lan harrigarriak, inoiz inoiz pelikula dotore baten gidoia bat-batean. Hasi, garatu eta bukatu. Batzuk maisu handiak dira horretan.

2. Aurten ere izango dira puntu bat edo puntu erdi bategatik kanpoan geldituko direnak, final erdietan edo laurdenetan. Hori ez da inoiz aldatuko. Indarrak hain daude neurtuak, estrapozu txikiena egiten duenak gal dezake aurreko muturrean izatea. Txirrindularitzan bezala, foto-finishak erabaki beharko du askotan. Hainbeste sprinterrrentzat oso zirrikitu estua dago.

2. Txapelketa ona izango dela esango nuke. Bertsolaritza berrituz joan den heinean, zerbait utzi du bidean. Lehengo grazia, berezkotasuna edo originaltasuna berreskuratzen ez badira, bertso-jardun monotonoegiak eta berdintsuegiak egiteko arriskua dago eta, beraz, entzuleak aspertzeko arriskua. Uste dut gaindituko dela oztopo hori...

Futbolariak ere kinielak asmatzen ez dira onenak, eta pilotalekuetan bi kolore izaten dira eta, hala ere, jokatzaileak beti galtzaile. Lagun taldetxoan soilik ausartuko nintzateke izenak ematera. Sorpresarik gabeko txapelketarik ez da inoiz izan eta neurri handi batean hor dago grazia eta xarma. Eta ez dakit 50 bertsolarik zortzi izen emango balituzte ere, inork asmatuko ote lukeen. •

3. Nik azken urteotan ez dut jarraitu bertsolaritza izenak emateko bezain hurbildik. Baina azkeneko finaletatik alde handirik ez dela izango esatera ausartuko nintzateke. Aurreko finaletako izenak errepikatuko dira, gutxi gorabehera. Baliteke zortzikotean sartzeko hautagaietakoren bat edo beste kanpo geratzea”.

ANDONI EGAÑA 1. Bertsolaritza une onean harrapatzen duela esango nuke eta bertsogintza ere bai. Bertsogintzaren garapenak txapelketa honetan hainbat estilo, hizkera, kantukera… konfrontatzeko aukera emango du eta hori interesgarria da.

•

2. Oso maila altukoa, lehen aipatu dudan arrazoiarengatik.

3. Ez noa izenik ematera ofiziokoak hala egitea ez bailitzake zilegi. Zenbaitentzat sorpresa direnak besterentzat ez dira. Baina… sorpresaren bat beti izaten da. • 160

161

JOXERRA GARZIA 1. Gizartean duen indarraren ikuspegitik, azken aspaldi honetan bezalatsu, sasoikoa oso. Gero eta prestigio handiagoa duela esango nuke, batez ere erdaraz bizi den gizarte atalaren aldetik. Bertsogintzari dagokionez, esango nuke batez besteko maila teknikoa izugarri altua dela; hots bertsolari asko eta asko dagoela neurri eta errima aldetik bertso perfektuak aise kantatzeko modukoak. Bertsokera horrek duen komunikazio indarraz zalantza gehiago daukat (eliteko bertsolariak albora utziz gero behintzat).

2. Teknikoki perfektua, BEC leporaino betean, harrituko nintzateke hori horrela ez izatea. Bertsoaren inguruan halako jendetza bilduta, lau urtez behingo emozio eztanda ere ziurtatua dagoela esango nuke. Hortik aurrera, aspaldi samarrekoa dut irudipena, finalaren (eta beharbada aurreko saioen) formatua aldatzeko aukera kontsideratu behar genukeela. Oker egon naiteke, baina iruditzen zait gehiegizko parafernaliak eta liturgia zurrun horrek neurri batean epeldu ere egiten dutela entzuleriaren berotasuna. Ez dut uste kalterako litzatekeenik saio arin eta malguagoak diseinatzea. Azken batean, une honetan txapelketak sekulako garrantzia du bertsolaritzaren alorrean, baina ez hainbeste bertsogintzarenean. Niretzat pozgarriena litzateke bertsolariek proposamen eta estilo berriak saiatu eta proposatzea, eta espero dut bakarren batzuk horretara ausartzea.

3. Badakit bertsolari bat baino gehiago ari dela jo eta ke entrenatzen, batzuk beren lana utzita, gainera. Nik biren kasua ezagutzen dut, eta biak finalean egon ziren aurreko txapelketan. Gehiago ere izango dira, noski, eta lehia estua izango da. Garbi dagoen bakarra da finaleko koadrilan aldaketa bat behintzat izango dela, Unai Iturriagak ez baitu parte hartuko. Aurreko finalisten artean, lauzpabost ia ziurtzat jotzen ditut aurtengo finalean ere. Gauzak horrela, nire apustua litzateke aurreko txapelketarekiko hiru edo lau aurpegi berri izango direla aurten. Nolanahi ere, harrituko nintzateke berriak hiru baino gutxiago balira, eta baita lau baino gehiago balira ere. Ez da gutxi, baina kontuan hartu batere oinarri

zientifikorik gabeko apustua dela nirea. Txapeldun izateko faborito garbia Amets Arzallus dela susmatzen dut inguruan, eta buruz buru harekin lehiatzeko Maialen Lujanbio aipatzen du jendeak. Ikusi egin behar bakoitzaren etxekolanak zer ondorio dakarren. Nolanahi ere, sailkapena baino garrantzitsuagoa litzateke bertsogintzan aurrerapausoren bat edo beste egiteko baliatzea txapelketa. â&#x20AC;˘

AMAIA AGIRRE 1. Bertsolaritza zentzu denetan erabat dibertsifikatua, jasoa eta aberatsa da gaur egun. Izen berrien gose dago entzule mota bat, baina oraindik ere gazteak dira puntan dauden bertsolariak, eta oso onak, beraz, zail dago hor leku egiten. Nik uste, garai bateko aparraldi hura espejismo bat baino ez zela izan, eta gaur egungo egoera dela erreala. Era berean, ordea, oinarrian lana egiten jarraitu beharra dagoela eta erakusleihora aurpegi berriak agertzeko estrategia berrien beharra sentitzen dut. Batzuk fokoen aurrean kantuan aritu daitezen itzalean lanean ari direnen lana prestigiatu, babestu, lagundu eta mimatu beharra ezinbestekoa da bertsolaritzaren atmosferan izar berriak sortzeko.

2. Duela lau urtekoaren oso antzekoa izen, maila eta aurpegiei dagokienez. Zail ikusten dut belaunaldi berri baten sarrera. Maila handiko txapelketa aurreikusten dut, horretan ez dut zalantzarik, baina egin nahiak eta norberak bere buruari jarritako presioak baldintzatuko dute aurten ere zenbaitzuren lana. Baina horixe da txapelketa. Lan eginda doazenek zortea alde izan behar dute eta olatuak harrapatzeko zoria.

3. Bi emakume ditut, besteak beste, buruan. Alaia lehenengoz finalean aritu daitekeela sinesten dudalako, eta Maialenek bigarren aldiz liluratu gaitzakeelako txapeldun gisa. Eta horrela gertatuko balitz, niretzat ez bata eta ez bestea ez lirateke sorpresa izango, urte osoko plazaz plazako ibiliaren eta etxeko lanen emaitza baino. â&#x20AC;˘

162

163

IRATXE IBARRA

1. Orokorrean, esango nuke, azken urteetako joerari eutsiz, une interesgarrian dagoela. Aniztasuna nabari da bertsolari eta entzuleei (generoa, lurraldetasuna, adina, kantaera…) zein saio motari edo gaitegiari dagokionez. Eta, horrez gain, mailari dagokionez, azken urteetako maila onari eusten diola esango nuke. Nire ustez, aspaldiko mailarik onena ikusi dugu azken urteotako txapelketetan. Eta ez dut uste aurtengoa salbuespena izango denik.

Beti bezalakoa. Publikoak bertsolari batzuk “deskubrituko” ditugu, bertsolari bakoitza bere herrialdean ezagunagoa baita, eta Euskal Herrikoak aukera ematen duelako zazpi lurraldeetako bertsolariak ezagutzeko. Deskubrimendu horien artean, egongo da finalerako zori-zorian egongo denik eta lortu ez arren hurrengo urteko saioetan ikusiko dugunik. Egongo da finalean espero eta erortzeko zori-zorian egongo denik… Finala hunkigarria izango da, komunitate bat elkartuko delako eta batzen gaituen horri kantatuko zaiolako. Bakoitzak bere kokalekutik entzungo eta biziko du saioa (jijiji).

3. Aurreko finalei begiratuta, kasualitatez edo ez, beti egon da finalista “berri” bat, eta beti berri bakarra. Beraz, azkazal bat jokatu beharko banu, ba horixe, aurten ere finalista berri bat egongo dela. Nor? Auskalo. Txapeldun? Lujanbio (bakoitzak bere kokalekutik egiten ditu aurreikuspenak ere).

Borrokatua izango dela esanda ez dut ezer berririk esango, baina horrelaxe ikusten dut. Bai kanporaketak bai finala bera ere horrela ikusten ditut. Azken finean, nahiz eta prestaketa lanak aurretik egin, txapelketa egun bateko edo biko kontua da, eta egun ona egokitzeak asko eragin dezake antzeko maila duten bertsolarien artean balantzak batera edo bestera egin dezan.

3. Izenik gehienak betikoak izango direla esango nuke. Eta berriren bat sartzen bada ere, guretzat ez da sorpresa izango ziur aski, ezagutzen baititugu maila horretan dabiltzan edo ibil daitezkeen bertsolariak. •

ESTITXU EIZAGIRRE 1. Galdera potoloa da eta ez dut ikuspegi osorik gaurko bertsolaritzaz. Nagoen lekutik bertsolaritza indartsu ikusten da, bertsolari anitz badela, era guztietako saioak badirela, era guztietako publikoak… kolore asko.

164

165

TXAPELKETA NAGUSIEI BERTSOAK: MANEX AGIRRE

• 1960ko

hamarkada 1. Ai, gerraoste luze ilun ez bestea debeku ofizialen kronika tristea “bertsolariak izan behar du ilustrea” basarrik nahi du zerbait abiaraztea zein zail, baina ederra den zerotik hastea. 2. Hamarkadan aurrera apur bat eginez istilu batek jartzen gaitu oroiminez txistu olatu bati zer esan jakin ez? xalbador zenak ondo bazekien zinez nola eman lezio bat modu atseginez.

1980ko

1990eko hamarkada hamarkada 1. Aita bat, naufrago bat errimak abaro ahots bat bizarraren azpitik igaro Amurizak txapel bi ta gauza gehiago berrikuntzarik gabe gerorik ez dago bertsoa egin zuen ukigarriago. 2. Txapeldun Xebastian ta txapeldun Baltza ta aldaketa bat dator txapelketarantza bertsozaleek sartu lokatzetan hatza ardurak eskualdatze horrexetan datza autogestiorako lehenengo urratsa. 166

1. Bertsoak egin du boom! berotu giroa Anoeta inguruan jende exodoa historiak handia du bere hondoa txapelketa bertara iruditan doa ta irudi horien parte da belodromoa. 2. Lau txapelen azpian kopeta bat garden hunkidura soil bat han ta ziri bat hemen ume garaian berak zaletu gintuen zarauztar horren erruz ikasi genuen bertsotan birtuoso izatea zer den.

2000-2013 1. Asmatua ezin da berriz deskubritu baina bai horizonte berriak aurkitu BECera joan eta pantaila handitu lekualdatze batek ze ondorio ditu? lekuz aldatu eta azalez berritu. 2. Milurteko berri bat berria lilura Egañaren aulkiak jartzearen hura lehenengo emakumeak txapela burura beste bat Lapurdira (non zegoen muga?) totem-ak hausten doaz eta gu gustura.

2017 1. Bi mila ta hamazazpi badoa oholtzara nerbioak, txaloak poza, hotzikara txapelketak zer dakar? hotsa, burrundara baina zirrikitutik sartu begirada: konparatu ezin den ikuskizun bat da. 2. Eta eskaera bat doa bukaeran nola apur bat geldo gabiltzan aukeran txapelketa ikusten dut olatuen eran aldaketak errotzen baditu, primeran bertsoarengan eta bertsozaleengan.

ZORTZIKO HANDIA

Bizkarrez aurpegia ematea

Bertsotan sekula korruan aritu denak badaki zenbat aldatzen den kanturako aldartea; ez da, ordea, bertsotan bakarrik gertatzen. Ez da berdin lagunarteko afari batean mahai luze batean jarri eta ondoko bi lagunen hizketaldira mugatu, edo sagardotegian upel inguruan bildu, edo lurrean borobilean eserita kontukontari aritzea. Norbere jarrera aldatu egiten da, denei zuzentzen zara borobilera zabaltzean eta aurrean duzun beste jende daukazu ondoan. Onintza Enbeitari entzun nion Bertsoak egindako elkarrizketan, aurrez aurre esertze hutsak enfrentamendurako joera handitzen duela, jarrera korporaletik. Alboan esertzean, aldiz, lankidetzarako joera handitzen omen da, komunikazioa errazten. Edozein egoera ulertzeko baliagarri izan daiteke ikuspuntu hau eta bereziki da interesgarria, bertsolaritzan.

Ordutik dezentetan izan gara kantuan Lazkaon eta estimatzen da hango ikusleen beroa eta bertsolaria kantuan ari deneko isiltasun hori.

Bertsolaritza komunikazioa da, nola kideekin hala entzuleekin; batzuetan norgehiagoka dialektikoa da baina gehienetan ez da lehia korporalik. Bertsolariok aurrez aurre jartzen gaituzte gai askok, baina elkarren ondoan abesten dugu. Horrek agertzen du rolaren eta pertsonaren arteko aldea: “antzezten ditugun pertsonaiak edo ahotsak aurrez aurre egonda ere, gu elkarren ondoan ari gara”. Elkarren hitza osatzeko jarrera aktibatzen du elkarren alboan aritzeak, elkarlanerako joera handitzen. Malgutasun gehiagoko saioetan ere joera horri eusten diogu, elkarren ondoan baina entzuleei so, oso gutxitan elkarri begira. Atzekoei kantatzean bizkarra ematen zaie eurei zuzenduagatik; eta erantzutera datorrenak ere

bizkarra erakutsiz ematen die aurpegia bestearen hitzei. Ilargiak aurpegi ezkutu bat duen moduan, bizkarra da bertsolarien alde intimoa; esku urdurien keinuak liberatzeko gotorlekua. Azken urtean bertsolari asko ezagutu ditut bizkarrez eta saioetan euren bizkar ez aritzen ahalegindu naiz. Nire bizkarrak zainduz sentitu ditut atzean kantuan ari nintzenean, begiekin bultzaka. Begiekin asko hitz egiten delako; eta ondoan jarriz gero derrigor gaude zeharbegiratuan. Begietara begira sekula saio bat egin duenak jakingo du zein den zaila arreta hitzetan mantentzea. Enfrentamendu korporala baino, biluztasun faktorea ikusten diot nik gehiago. Pare bat saiotan gertatu naiz gaiaren eskariz bertsokideagandik oso gertu eta parez. Izango da gai denik, baina ni ez naiz gezurrik abesteko kapaz horrela, bizkarrik gabe geratzen naiz.

•

Ez gara ohartzen euren merituaz

Goierriko bertsolarien artean ezaguna da urtero-urtero Lazkaoko Maizpide euskaltegiak antolatzen dituen udako ikastaroen barruan egiten den Goierriko bertsolari gazteen saioa. Askorentzat lehenengo plazako saioa izaten dena. Nire kasuan orain dela hamar bat urte izango zen, saioa ikustera gerturatu nintzen Lazkaora eta oholtzan bertso kantari amaitu nuen, bertsolari batek joaterik izan ez zuelako.

Maizpide euskaltegiak antolatzen duenez, ikuslearen portzentaia handiena euskararen munduan sartzeko edo sakontzeko apustua egiten duen jendea izaten da.Nahiz eta tartean euskaltegiko irakasle bedeinkaturen bat egoten den ulertu ez duenari gure bertsoen eskemak egiten, bada lana hori ere. Aho zabalik egoten dira gure bertsoak entzuten, eta gu gustura. Baina guk ere baditugu beraiekin aho zabalik egoteko arrazoiak. Herrialde askotako jendea izaten da bertan eta galdera berbera egiten diogu urtero gure buruari. Nolatan gerturatu ote dira hauek Euskararen mundura? Afaltzen ari ginela bertsolari batek hala esan zuen, gustura ekarriko nituzke bizi osoa Euskal Herrian bizitzen pasa eta oraindik euskara ikasteko zaila dela dioten horiek Maizpidera. Bai horixe. Bukatzeko,etxera bidean izan nuen pentsamendu bat plazaratu nahiko nuke.

Euskara errez,etxetik jaso dugun guztiok egin beharko genuke urtero Maizpide edo antzerako euskaltegi batera bisitatxo bat. Agian, horrela konturatuko ginateke zer meritu eta pazientzi daukaten bai ikasleek,eta baita irakasleek ere. Bitartean segi bizkor,baina hori bai,segi euskaraz. •

Frikiak dira eta harro daude

Mundu guztian zehar banatuta dauden friki guztiak frikitzen dituen horren inguruan bizi dira. Friki hitza erabiltzen dudanean ez dut zalea esan nahi, frikia izatea zerbaiten jarraitzailea izatea baino askoz gehiago da, bizi estilo bat da. Bakoitzak bere frikismoa modu propioan bizi du eta haien bizi estilo horretan pozik bizi dira. Badira futbolaren frikiak,

saskibaloiarenak, edo kriketarenak. Beste batzuk, artearen frikiak dira, musikarenak, sukaldaritzarenak zein bideojolasenak. Baina badira friki handienen artean, frikien kuadrila ugari euskal herrian zehar zabaldurik: bertsolaritzaren frikiak. Sakonago aztertuko dugu egoera. Arretarik jarri al diozue inoiz gazte egun, herriko jai eta horrelakoetan, herri bazkari osteko bertso saioari? Bertso saioan baino, begiratu al diezue inoiz entzuleei? Bata patxaranak hipnotizatuta kopari begira, bestea aharrausika saioa noiz amaituko eta reggaetoia noiz hasiko ametsetan, albokoa bertsolariari begira, bertsorik entzun ez baina bere buruari galdezka nongoa izango den, gero parrandan geratuko den, berarekin nahiko duen… Horren aurrekoa txalo jo eta jo dabil, ez du ezer ulertzen baina giroa gustatzen zaio (eta hamargarren tragoa eskatu berri du). Orain, jarri dezagun begirada lehenengo eta bigarren lerroetan; ilaran jarri dira friki

guztiak. Puntu bakoitza gozatzeko prest daude aurrean, batzuetan azkenengo puntuak konpontzen dituzte, haiei bururatu zaiena hobea izan baita. Bertsolarik poto egiten dutenean, elkarri begiratzen diote ezer esan gabe eta norbaitek konfirmatu egiten du “izan da bai, lehenengo eta hirugarren puntuetan, kroketa birritan errimatu du”. Triste ere jartzen da baten bat holakoetan. Gero, mugikorra hartu eta grabatu egin dute bakarkakoa, bihar berriro entzuteko, edo doinua ez ahazteko. “Datorren astean bertso eskolan doinu honetan abestuko dugu, ekipo!” Dena da zoriona eta poztasuna saioetan, haien poesia dosi bila etorri dira, monoa edo beharrizana asetzeko asmoz. Bromak alde batera utzita, zer egingo genuke lehenengo lerroetako frikirik gabe? Bertsoa ez litzateke bertsoa izango haiek gabe. Eta badaezpada, lantzean behin, bertsolaritzak ez diezaion bertsolaritza izateari utzi, neu ere jartzen naiz lehenengo ilaran. Lantzean behin eta badaezpada, baten batek poto egin eta kroketa birritan erabili duela konfirmatzeko. •

Bakailau gazi gezatu zein izoztuaren elaborazio eta banaketa M

Alkorta

bakailuak

Albitxuri Poligonoa 1A - 11 Nabeak, 20870 ELGOIBAR

Tel.: 943 744 581 / 943 744 501 – Fax: 943 740 962

www.bacalaosalkorta.com

bacalaosalkorta@bacalaosalkorta.com

168

Ez nago haurdun

(“Abortu bat izan dut”-en egileen eskutik…) Aspaldion tripetatik eskas ibili naiz. Hori dela eta, parranda gutxi eta alkoholik ia batere ez. Ezin duzue imajinatu denbora honetan zenbat pertsonak galdetu didan: “Ez zara haurdun egongo?”. Aurreko batean, bertso poteo batean bertsokide batek ere bertsotan galdetu eta neure burua azalpen bat ematera “behartuta” ikusi nuen. Lagunartean berdin. “Haurdun zaude?”, “ Ez iezaguzu ziririk sar, gero”. Maitasunez, baina oso astunak zarete, benetan. Ez nago haurdun. Ura edaten egon naiteke tripetatik txarto nagoelako, egarri naizelako edo sudur-puntan jartzen zaidalako. “Eta zu noizko?” galdezka zenbiltzaten berberak zarete, gainera. Batzuek ama nahi nauzue konpainia egiteko zuen txikitxoekin, beste batzuek zuek bezain esklabo nahi nauzuelako. Batzuek beldurrez galdetzen didazue, ez-amatasunean bakarrik utz ez zaitzatedan. Askok uste

duzuelako badela garaia; beste askok nire “hobe beharrez”, arroza pasa ez dakidan. Eskerrik asko denoi zuen arduragatik, baina ederto nago. Batzuetan ura eta besteetan itsaso bete ardo edaten dut, eta zoriontsua naiz ama izan gabe ere. Benetan diotsuet, posiblea da. Eta, lasai, egunen batean ama izatea erabakitzen badut pankarta erraldoi bat eskegiko dut Euskalduna zubitik edo txapelketaren bateko azken agurra eskainiko diot nire lau dimentsiotako ekografiari. •

Zikloak*

DOINUA: JARDIN

2. Zer esango dizue Ane sensibleak? Mimo eske erotu ohi ditu kideak… Bere baitan bilduta barrurantz bideak lehen fasean dira efemerideak odolez zikinduta dauden maindireak.

6. Lau faseak bereizi ditut neurekiko urtaroen modura erdi poetiko… Hogeita zortzi egun hain eskematiko horrela bizi ditut ta ditut biziko hilero hain ezberdin baina hain zikliko.

3. Obulatzen hastear faltan metodoa bigarren Ane hau da sortzaile zoroa energiaz gainezka tente, harro doa bat-batean bihurtzen da omniboroa sentitzen du mundua jateko gogoa.

* Bertso-sorta hau Erika Irustaren “Diario de un cuerpo” liburua irakurri osteko hausnarketatik sortua da.

4. Indarra galduko du lehen ahaldunduak goxotasunez ditu ertzak leunduak hirugarren faseko Ane bigunduak urte bilakatuko ditu segunduak obulatzen hastean jango du munduak.

BAT ZURETZAT

1. Zenbat naturopata, emagin, mediku, zenbat liburu, zenbat blogari aditu… Zuekin sekretu bat nahi dut konpartitu norbaitek benetan nahi banau deskubritu nigan lau Ane behintzat aurkituko ditu.

170

5. Bordetik asko daukan Ane premenstruala izan ohi da erretxin ta antisoziala ez da boteretsua, ez da “femme fatal”-a, handiegia zaio maiz mundu globala sentitzen baita globo arrain bat bezala.

•

Txapelketa aurreko uda

Sanjuanekin batera hasi da bertsolarien udako denboraldia. Hasi dute landenboraldi bizi-bizia, eta segi dute sanpedroetan, sanmartzialetan, santixabeletan… Eta etorriko dira sanferminak, madalenak, santioak, saninazioak, sanestebanak, sanrokeak, sanantolinak… eta horrela, irail amaieran sanmigelak iritsi arte. Uda bete bertso, festa bete bertso. Eta bertsolariak hor ibiliko dira, bertso biziak, freskoak, umoretsuak, jolastiak, zirtolariak, adarjotzaileak… kantatuz

nagusiki, eta ahal den guztietan jolas horri mamia ere erantsiz. Batzuetan nekatuko dira jolas arinegiez, eta eduki-egarriz amaituko dituzte saioak. Halakoetan, “hurrengo saioan ea kantagai sendoagoak jartzen dizkiguten” edo “ea hurrengoan pisu pixkat eransterik badudan bertso batzuei” bezalako pentsamenduekin hartuko dute kotxea etxerako bueltan. Horrarte ohiko bertso-uda bateko ibilerak. Baina aurtengoa ez da aurreko hiru urtetako uda bezalakoa izango. Ez, behintzat, udan saioz saio ibiliko diren bertsolari askorentzat. Aurtengoa txapelketa aurreko uda izango da. Eta horrek, bitan zatitzen du bertsolaria: festetako plaza bateko bertsoaren eta txapelketako bertsoaren arteko borroka sentitzen hasiko da bere baitan. Arintasuna vs. sendotasuna. Haizea harriaren kontra.

joaten, eta saiatu bertsolariaren burua festetako lanean edo –dagoeneko prestatzen hasia den– txapelketako lanean dagoen antzematen. Asmatu akaso ez du beti asmatuko, baina jarduera guztietan parte-hartze interaktiboa bilatzen den garaiotan, ariketa polita izan daiteke bertsozalea hartzaile izatetik aktibo izatera igarotzeko.

Oinak

•

Harri & Irri

Bertsolariak, berez, bietatik –jolasetik eta mamitik– eman nahi badu ere bi eskenatoki horietan, egutegiaren arabera bietako bat nagusitzen baita. Urte osoan du bi joera horien arteko barne-borroka bertsolariak, baina txapelketa aurreko udan gaitzak indar handiagoz jotzen du. Eta nago, jolas ederra dela bertsozalearentzat, bertsolariari begi-belarri horiekin jarraitzearena. Hasi jairik jai bertso-saioetara

171

ELKARRIZKETA

JOSEBA OTAEGI:

TESTUA: JON MARTIN ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER ETA JON MARTIN

172

173

Zer zorrozten da aiseago mingaina edo aizkora? IZKORA ZORROZTU DAITEKE, BAINA MINGAINA BEREZ BEHAR DA ZORROTZA, ZORROZTEA ZAILA DA. Hemen inguruan errimatzen ez dakien jende asko dago mingaina aski zorrotza daukana. Askotan pentsatzen dut, horrek “talentu hori bertsotara errenditzen baleki…”.

Nolatan apuntatu zinen Herriarteko txapelketara? Unai Mendizabalek aipatu zidan 2013an Herriarteko txapelketa antolatzeko asmotan zebiltzala. Akaso apuntatuko nintzela esan nien. Garai hartan oraindik asmo bat baino ez zen txapelketa hura, baina iaz, Iturriondon, afaltzen ari ginela, esan zidaten aurrera zihoala. Harituz bertso eskolen sareak antolatutako taldekako txapelketan parte hartua nintzen ordurako, eta pentsatu nuen “zergatik ez honetan ere?”. Herriartekoan ez zaizkizue aurkari samurrak egokitu. Bai, lehen multzoan Zarautz tokatu zitzaigun, eta oso zaila zen Nahikari Gabilondo, Felix Zubia eta Mantxi bezalako bertsolariak gainditzea. Hori jakin genuenean gure aurreikuspena bi saio egitea zen, baina aurrera egin genuen gure multzoan. Ondoren etorri ziren Ereñozu eta Azpeitia. Nire ustez Alegian egin genuen saiorik onena. Taldekako ariketa asko zeuden eta horrek ere balantza gure aldera mugitzen zuen. Nik uste gure arteko giro ona igerri egiten zela kopla kantari. Ilusioa egingo zizun txapelketan aurrera egiteak, ezta? Bai, baina pena punttu bat ere banuen… Ni lanpetuta nenbilen aizkora eta lanarekin, eta taldekideak ilusioz beteta sumatzen nituen. Pena ematen zidan nire irristada batengatik kanpora geratzeak. Pena da hitza? Ez zuen gehiago beldurretik edo lotsatik? Txapelketa honetan ez dut inoiz lotsarik sentitu, nik uste inork ez zidala exijitzen lotsa sentitzeko adina. Beldurra denik ere ez dut uste. Penatik gehiago zuen. Finalean, adibidez, ez nuen sen-

174

175

titzen pena hori. Azken finean, finalera iristeko ilusioa zuten taldekideek eta hura beteta zuten. Ez dituzu taldekide makalak izan alboan… Ez. Sekulako mailan jardun dira. Agurrak prestatzen sekulako lanak hartzen zituzten. Gauerdian idazten zidaten, hau eta hori egin zutela esanez. Zorte handia izan dut Unai eta Haritz gertu izanda. Aspalditik ezagutzen al duzue elkar Unai Mendizabal eta biek? Bai, hau herri txikia da eta denek elkar ezagutzen dugu. Maiz jardun dugu kantari barra ertzean. Mendizabal beti izan da graziosoa, jendearengana iristeko sekulako ahalmena du. Herrian bertan egiten ditugun mozorro festetan ere bera aski da giroa jartzeko. Pregoia irakurri ohi du, bere showa muntatzen badaki. Hala ere, ez da barrea eragiten bakarrik dakien bertsolaria, orain bertsotan ikaragarri ondo egiten du. Gainera, badaki bere mugak non dauden eta ez da Ametsen moduan kantatzen tematuko, berak bere estiloa eraiki du. Ereñozuren aurkako lehian Mendik egin zuen bakarkakoa ikaragarria izan zen. Nik sekula ez diot horrelakorik entzun. Itsuaren paperean jarri zuen gai-jartzaileak eta 15 urtean bere lagun izan zuen txakurra hil dela eta bazeramatela esan zioten, eta berak horrelako zer edo zer bota zuen: “Argi izena jarri nion nik / zelako lagun argia / zuk orain arte argitu duzu / nagusiaren bidia / herioren oparia / iritsi zaio ordia / kamila baten ipini dute / ta gainean maindiria / hau da bizitzan ikusi nahi ez / dedan lehenengo aldia”. Eta Haritz Mujika? Haritzekin bertsotako entrenamenduaren bidez eraiki dut harremana. Bertsotan xorrotxa eta zuzena da Haritz. Azkeneko urte eta erdian asko hobetu duela uste dut. Puntua erantzuten, adibidez, berme bat da. Nik ez nituen asko jarraitzen Mendi eta Haritz. Banekien gazte txapelketak irabazten ari zirela, baina

“Herriarteko honetan txapelketa berean jardun arren denek ez dugu txapelketa bera izan”.

176

177

bertsotan apenas entzuten nituen. Txapelketa honetan harrituta utzi naute. Modu apartekoan egiten dute bertsotan. Jendeak akaso ez du jakingo, baina Eskolarteko txapeldun izan zinen taldeka 1996an. Nola hasi zinen bertsotan? Eskolarteako txapelketara joango ginela esan ziguten eskolan. Ni artean sekula bertso eskola bat zapaldu gabea nintzen, baina bertso idatzien atalean txapela atera nuen. Gerora Eskolartekoan nire taldekide izango zen Jon Ormazabalek ere aipamen berezia irabazi zuen. Oso irakasle bertsozalea genuen, altzotar bat, eta hark Amaia Agirrerekin hitz egin zuen. Handik atera zen dozena erdi haur zituen bertso eskola. 1996an Eskolartekoa irabazi genuen bat-batean taldeka, baina hurrengo urteetan banaka ateratzea tokatzen zen, eta beste bi taldekideek uko egin zioten. Nik 19 urte bete arte segi nuen bertsotan, baina karrera motza eta antzua izan zen gurea. Eta zuk, nola mantendu duzu bertsotako maila? Ez dakit. Ni neroni harritzen naiz askotan. Bertsoa segitzen dut, baina ez naiz bertsozale amorratua. Kantatzea gehiago gustatzen zait aditzea baino. Oso natural egiten dut bertsotan. Ez dakit nola. Bertsotan erakusteko ere ez nintzateke kapaz izango. Bertso-eskolara urtetan joan ez den pertsona batek nolatan erabakitzen du txapelketan aurkeztea? Batetik, ez dakit ezetz esaten. Bestetik, lanak errazak izan dira niretzat. Zortziko handian aise egiten dut, lekua dut nahi dudana esateko. Gainera, babes handia ematen zidan puntuatzeko formatuak. Ofizioa zeinek egin zuen hobeto baloratzen zen, ez zen puntuaziorik ematen bertsorik bertso. Zulorik egiteko arriskurik ez dago formatu honekin, eta alde handia da hori gu bezalako bertsolarientzat. Erraza izan al da txapelketa eta aizkora uztartzea? Herriarteko finalaren biharamunean Urrezko Aizkorako finalerdia neukan. Aurreko asteburuan aizkorak prestatzen egon nintzen.

â&#x20AC;&#x153;Herriarteko honetan txapelketa berean jardun arren denek ez dugu txapelketa bera izanâ&#x20AC;?.

178

179

â&#x20AC;&#x153;Herriarteakoan egur xamurrak jarri dizkidateâ&#x20AC;?.

180

181

oñatiarrak hogei inguru ziren. Pentsa, kanpoan ere etxean jokatu dugu. Herriko jendeari eskertu behar diogu hainbeste jarraitu izana. Gainera gu, talde moduan, bat izan gara. Jon Ormazabal epaile moduan jardun da gogotsu. Igotz Alkortak gai-jartzaile moduan lan mordoa egin du bai saioetarako eta bai entrenamenduetarako. Beste zenbait, otorduez arduratu dira. Herriarteko honetan, txapelketa berean jardun arren, denek ez dugu txapelketa bera izan, eta zortekoak izan gara gu. Eta, halako lorpenaren ondoren saiorik irten zaizu? Prest zeundeke bertsotan jarduteko? Bertsoa asko gustatzen zait, baina plazaz plaza ibiltzeko ez zait goserik sortzen. Nik gustura sentitu behar dut gozatzeko. Txapelketan, batzuetan kosta egin zait erosotasun hori topatzea. Ikusten dut pena asko ez dizula ematen bertsoa utzi izanak… Ez, uste dut utzi egingo nuela edonola. Bertso afaritara joanda ere ez daukat oroitzapen onik. Lagunartean gustura jarduten naiz. Baina leku batera joan, eta “kanta hezak” entzuteak atzeraka eragiten dit. Arraroa naiz horretan. Norbait zirikatzen hasten bazait festa giroan, ez naiz erantzun gabe geratuko. Besterik da, norabait joatea jakinda bertsotan egin behar dudala. Ez badut ondo pasatzen ez naiz hasiko sufritzen… Horretarako aizkora daukat. Berez, ez zen egoerarik onena ez batean ez bestean zentratzeko. Horregatik, erabaki nuen txandaka joango nintzela: larunbata, bertsotarako; igandea, aizkorarako. Onartu behar dut finalaren bezperatan ilusio handiagoa egiten zidala Gipuzkoako Herriarteko Txapela janzteak Urrezko Aizkora irabazteak baino. Azken finean, aizkoran izango dut aukera hurrengo urteetan akaso, baina bertsotan hauxe nuen bakarra. Zergatik uste duzu irabazi duzuela? Gure herriak, Zizurkil eta Asteasu, izan dira txapeldun. Oñatira joan ginenean berrogei laguneko kuadrillarekin joan ginen, eta

Aizkorarako deitzen badizute ordea… Aizkorarako deitzen banaute, joango naiz. Aizkoran ere sufritzen da. Egun onak eta txarrak izaten dira. Txarrak gehiago, akaso, baina onak hain dira onak…! Lehia kutsu hori gustatu egiten zait. Bezperan tentsioa izaten dut, eta momentu txarra pasa ere bai, baina bukatu orduko gustura geratzen naiz, eta berriz egiteko gogoa sartzen zait. Zer gozamen dago sufrimenduan? Entrenatzen hainbeste lan hartu ondoren, hainbeste sufritu ondoren, eguna borobil irteten denean, sinestezina da barruan sentitzen dena. Aizkorakada eman, eta ezpal hori libratzen denean

“Oñatira joan ginenean berrogei laguneko kuadrillarekin joan ginen, eta oñatiarrak hogei inguru ziren. Pentsa, kanpoan ere etxean jokatu dugu”.

182

183

sentitzen den satisfazioa… Aizkoran maiz hitz egiten da “tongoaz”. Dirua ederra izango da, baina zezen plazatik apustua irabazita irtetea… Kanpokoak ez du sufritzen, apustuak iraun duen artean egon da begira… baina edozein apusturen aurretik, sufritzen pasa dituzun bost hilabete daude. Apustuzalea al zara? Ni ez naiz jokatzailea, besteak ikustera joanda ez dut jokatuko. Apustua ezberdin ikusten dugu guk eta kanpoko jendeak. Badira apustua apustuarengatik gustuko duten pertsonak, eta badira apustua gustatzen zaienak bi kirolariren onena emateko aukera moduan bizi dutelako. Nik uste bigarren hau dela gehiengoa. Niri ere zati hori interesatzen zait. Jendaurrean hazi egiten denetakoa zara? Plazan ibili naiz, eta frontoira sartu eta 500 pertsona ikusteak ez dit beldurrik ematen batere. Jendaurrean, ordea, ezberdin sentitzen naiz aizkoran egin behar badut edo bertsotan. Aizkoran badakit zehazki zer egin behar dudan. Oso mekanikoa da. Egur bakoitzera moldatu egin behar dugu, baina bertsotan sentitzen dudan intzertidunbrea handiagoa da askoz. Zerotik abiatzen gara aldiro. Dena den, Herriarteakoan egur xamurrak jarri dizkidate. Beti ez zenituen egur samurrak izango apustuetan… Apustua gogorra da. Zezen-plazan sartu eta “hi edo ni” hori konbatea da. Aizkoran bizi daitekeen momentu biolentoena da. Ni aizkoran exijituta sentitzen naiz, bertsotan ez dut sentitu hori. Norberak jartzen dio presio hori bere buruari, eta nik handiagoa jartzen diot aizkoran. Bertso txapelketaren aurretik lasai asko egiten dut lo nik eta aizkora apustuen aurretik ezin izaten naiz lokartu. Eta, hala ere, nahiago duzu apustua txapelketa baino? Gurea oso kirol bakartia da, lan askokoa. Egurra erosi, jarri, preparatu… lan handia du. Urte guztian zehar jarduten gara entrenatzen bakar-bakarrik. Apustu bat egiten dugunean, ordea, hiru-

lau hilabetean zehar talde baten babesa izaten dugu, egurra jartzen digute, babestu egiten gaituzte, eta nire lan bakarra egurra moztea da. Plazan ere, laguntzaileak ondoan; egurra uste baino gogorragoa bada aizkora bila doaz. Ehuneko ehuna emateko aukera daukazu. Txapelketan oso gutxitan gozatu dut, eta apustuetan, ia beti. Asko ikasten dugu apustu bakoitzean. Hobetzen segitzeko oso lagungarriak dira apustuak, ni bezalako batentzat bereziki. Asko aizkolarien familiakoak dira, baina nik ez daukat aizkoran gidatuko nauen senitartekorik. Gehienera ere prestatzaile bat kontratatu dezaket. Material aldetik ere baditu abantailak apustu batek: aizkorak eskatu diezazkiekegu beste aizkolariei. Apustuengatik ez balitz sekula ez nintzen jardungo zenbait aizkorarekin; txapelketarako ez baitira uzten. Aizkoren artean halako aldeak daude? Ikaragarriak. Aizkora onak ezagutzen ditugu, aizkolari bakoitzak izaten du bat edo beste. Dudan aizkora onenetik txarrenera, bi minutuko lan batean, hogei segundoko aldea egon liteke. Pentsa fisikoki zer zaila den hogei segundo horiek mejoratzea…

“Apustuen munduak izen zikina izan du azken urteetan. Agian, merezita. Egur asko eman digute”.

184

185

Zer du aizkora on batek? Aizkorak estandarrak dira eta norberak egokitzen ditu bere eskuerara. Baina berria erosten duzun aldiro irten daiteke ona, erdipurdikoa edo txarra. Fundiziotik etortzen dira eta gero mekanizatzen dira, baina nahiz eta forma bera eman denei, material bat edo besteren arteko ezberdintasunak egoten dira, eta prozesua bukatzean, bat gehiago sartzen da egurrean eta bestea gutxiago. Batzuk egurrean sartu eta berehala libre geratzen dira, eta besteak, kateatuta. Material asko ari zara zerrendatzen. Kirol garestia al da aizkora? Enborrek eta aizkorek diru asko balio dute. Pentsatu urtean hiru kamioikada behar ditugula entrenatzeko. Aizkolari izan nahi duen haur bat badago, nondik hasi? Motozerra behar da, egurra behar da, tokia, aizkorak erosi… Guk baserria genuen eta toki faltarik ez dut izan zorionez, baina gainontzeko guztia erosi egin behar izan dut. Diru hori nolabait par egiteko kate bat sortu behar da. Exibiziotan diru apur bat lortu eta harekin kamioikada enbor eskatu, haiekin entrenatu, gero sutarako egurra saldu… Ez da dirurik ateratzen, baina gurpil horri jarraitzeko modu bakarra da. Bertsotan ere, puntan ibili nahi duen bertsolariak plazak egin beharra dauka. Plaza egituraturik baduzue? Ez, antolatu nahian gabiltza. Badago kudeatzen duen enpresa bat, baina aizkolariok ados jarri behar dugu gure artean nolako zirkuitua nahi dugun. Aizkora da herri kiroletan dirua uzten duen bakarra. Jende asko etortzen da ikustera. Federazioak aizkoratik ateratako diruarekin sustatzen ditu beste Herri Kirolak. Eta zein zailtasun duzue antolaketan? Mundu ikuskera zaharra eta berria aurrez aurre dauzkazue? Bai, adineko jendeak “Hau horrela duk” esaten digu. Askok gurasoak aizkolariak dituzte eta haiek ikuskera zaharragoa dute. Poliki egiten dugu aurrera.

Jende asko joaten zaizuela diozu, baina nik jende zaharra irudikatzen dut batez ere. Aizkorak ez du jakin jende gaztea engantxatzen. Zergatik? Lanik ez delako egin horretarako. Gainera, apustuen munduak izen zikina izan du azken urteetan. Agian, merezita, denek ez zutelako txukun jokatu. Egur asko eman digute. Bi munduren artean gaude. Gazteak ez dira engantxatzen, baina gure publikoaren idoloak duela 60 urteko aizkolariak dira. Lehengo denborak dituzte

“Enborrek eta aizkorek diru asko balio dute. Pentsatu urtean hiru kamioikada behar ditugula entrenatzeko”.

186

187

â&#x20AC;&#x153;Txapelketan oso gutxitan gozatu dut eta apustutan, ia betiâ&#x20AC;?.

188

189

aipagai beti. Bere garaian mina ematen zidan, baina ohitu naiz. Gainera, orain gazte gehiago gabiltza lehian eta horrek zaletuak erakarri ditzake. Zaletuez ari garela, ikusi zintudan azkeneko aldian Boisen (AEBetan) zeunden eta sei mila lagun zenituen begira. Bizitzeko ederra izan zen hura. Hemen denak kritikatzeko daude eta han denak, gozatzera. Zenbat buila. Ondo legoke hemen ere horretara iritsiko bagina, baina lan asko dago atzean. Eta guk egiten ez badugu ez du inork egingo. Orain sinestezina badirudi ere, 1950. urtearen inguruan 18.000 pertsona joaten ziren apustu bat ikustera; jendea kanpoan gelditzen zen. Jendea bildu izan du, kirol asko ez daude hori lortu dezaketenak. Aizkorak gantxoa du, baina ez dugu asmatzen. Potentziala ikusten diozu orduan aizkorari? Aizkorak engantxatu egiten du. Konprobatua dago %100. Fitxa gehien aizkoran daude. Inoiz etorri izan zait pertsonaren bat lagunarteko apustua egin duela esanez, eta probatu egin nahiko lukeela… Jende hori normalean, gero, plazetara joaten da. Aitzol Atutxak beti esaten du jendeari probatzen uztea komeni dela. Zenbat eta jende gehiagok praktikatu, jende gehiago joango baita plazetara. Gainera, egiten dugunari ere balioa ematen dio; kanpotik begiratuta erraza baitirudi eta jendeak ez baitaki zein zaila den enbor bat azkar moztea. Zer harreman izan duzu egurrarekin? Beti izan dut egurrarekin harreman berezia. Umetatik jardun naiz egurrarekin jolasten, tailak egiten eta… Trintxak eskatzen nituen tailatzeko. Handitan arotza izan nahi nuela esaten nuen. Akaso horregatik iritsi nintzen aizkorara. Herri Kirolean harrijasotzaile izateko aukera gehiago nuen, osaba harri-jasotzailea baitzen; baina harriak ez dit gehiegi tira izan.• “Orain sinestezina badirudi ere, 1950. urtearen inguruan 18.000 pertsona joaten ziren apustu bat ikustera; jendea kanpoan gelditzen zen”.

190

191

SOSLAIA

osatua. Azken bi hamarkadetako euskal disko azpimarragarrienetako bat. Oraingo honetan, aretoen erosotasunetik kale kantoira salto egin dute Igor Elortza eta Unai Iturriaga bertsolariek, Josu Zabala eta Rafa Rueda musikariekin batera Kargak&Deskargak emanaldi berriarekin. Uda honetan Baiona, Gasteiz, Lizarra eta Bilboko kaleetan ibili dira hautsak harrotzen. Batek daki non amaituko duten.

KARGAK & DESKARGAK

KALERIK EGIN GABE KALEZ KALE, ZAKARRONTZIETAKO BALEEN HILTZAILE TESTUA: MANEX MANTXOLA ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

Aspaldi da patrikako zulotxoetan barrena haizea zebilkien bi mutil koskor eta hertzain bat elkartu zirela Basauriko Trintxeran, legea borrokatu eta galdu zuten beste lau musikarirekin batera Zazpi Eskale osatzeko. Pobreziaren aurkako ikuskizun hura lau urteko proiektu bilakatu zen, eta Euskal Herriko hamaika oholtza igaro zituzten bertsoa eta musika uztartzen zituen emanaldi hura eskainiz. Berrikuntza nagusia, bertso musikatuak bainoago, musika bertsoekin zela izan zen, hitzei eta instrumentuei garrantzi bera emanez. Urte batzuk geroago iritsi zen Gu ta Gutarrak proiektua, lagun zaharrez eta bertso berriz 192

193

DI JAUN-ANDREAK! GIZA ABEREAK! ZAHARRUNOAK! EUSNOBAK! QUEER-AK ETA FAKIRRAK! Egun on, arratsalde on, gabon edo hor konpon! Hemen daude, heldu dira, badatoz Kargak&Deskargak! Euskal Herrian bakarrik eta Euskal Herrian bakarrak! Kargak&Deskargak kale kantoian! Baionatik Gasteizera eta Lizarratik Bilbora! Batetik bestera eramanez euskaldunon pozak, kezkak, erruak, nahiak, maiteminak eta konponezinak! Muxuak eta zaplaztekoak banatuz aterik ate! Kargak&Deskargak kale kantoian, goikoak behean jarri, eta behekoak goian! Ez eskatu autolaguntza liburu gehiago Amazonen! Gure kargu logelan jarri nahi duzun masaje besaulki berria! Gure deskargu, egongelan traba egiten dizuten seme-alabak, nagusiari bidali nahi diozun landare karniboroa, Ko-

lonbiatik iritsi behar zaizun paketea, joan zen larunbat goizaldean galdu zenuen burua, inoiz irakurriko ez duzun poeta albaniarren antologia, oraindik entregatu gabeko ur-pistolak eta maitaleak zor dizun zerengo zeraren zera. Kargak&Deskargak kale kantoian, goikoak behean jarri eta behekoak goian! Honela aurkezten dute euren burua banaketa enpresa prekario bateko langile prekarioek. Hala eta guztiz ere, kideen katxea kontuan hartuta, susmoa daukat ez ote den beste zerbaiten tapadera izango. Lan ez egitean tematu ziren lau gazte, helduaroan zamalanetan hastea ez baita oso sinesgarria. Dena dela, ezohiko entrepeneur hauen aurkezpentxo bat egite aldera, hemen doakizue Bertsolari Aldizkariko Baionako korrespontsalak pasa zidan dosierra: Rafa Rueda (Hegoaldeko Zaratustra). Bihotz apurtzaile hau, PiLTrekin Jainkoa hiltzeaz aspertuta, Pete Seeger berpizten ibili da Lou Topetekin. Bertsolaritik falta zaiona bertsiolaritik dauka, seiko elektrikoan gaindiezina. Taldeko txispasa. Josu Zabala (Urepeleko Hertzaina). Kargante xamar zebilen enkargatua izan nahi zuela eta, baina, azkenean, ordezkari sindikal modura amaitu du megafoniarekin batetik bestera, Euskadin Rock&Rollak ez duela inoiz dirurik emanen eta konbenio berria negoziatu nahian. Enkargatua izan nahi zuen. Igor Elortza (le miope interessant, le filigran du zortziko). Metaforen gerrateko beteranoa. Fina, dotorea. Alkandora hipsterrak janzten zituen, horiek hipster izan aurretik. Bertsotan eta beste hainbat diziplinatan, dedikatua bezain delikatua. Berrogei urteen krisian murgildu zen duela hogei, eta hor darrai. Topografoa, satorretan aditua. Unai Iturriaga (le Johnny Depp, le Papillon, in le guevĂŠ la patada): Bazen behin gizon bat, patila batzuei itsatsia. Janzkera zein umore aldetik mono-

Susmoa daukat ez ote den beste zerbaiten tapadera izango. Lan ez egiten tematu ziren lau gazte, helduaroan zamalanetan hastea ez baita oso sinesgarria.

194

195

zezenketak, frantziarrak eta sexu erasoak aipatu beharrekoak. Hala ere, zorionez, ostiral eguerdi lasai bat tokatu zaigu. Erdi galduta Baionako kaleetan, jendeari galdezka ibili naiz eta galdetu diodan bigarren pertsonak euskaraz erantzun dit. Bitik bat euskalduna, ez da proportzio txarra.

kromatiko xamarra, hots, beltza. Bere bertsolari karrera oparoko poto lapsus entzutetsuena aita izaterakoan egin zuen. Unaik berak idatzitako bere Wikipediaren arabera, ekainak 28koa da. Deitu zoriontzeko, Ama Birjinaren partez dela esan. Gauzak horrela, aurkeztutako lau gizaseme horien bila abiatu naiz Baionara. Eguerdiko 12:00etan da zita, San Andres plazan, Baiona Ttipian. Hain zuzen ere, hilabete batzuk lehenago ETAren armagabetzearen lekuko izan zen plaza berean. Ibiliko diren hiriburuetako leku esanguratsuetan abesteko asmoa omen daukate, eta esan beharra dago lehenengoa behintzat ondo aukeratu dutela. Lehendabiziko aldia da Baionako bestetara noala, baina pasa didate abisua tixert zuri eta zapi gorriz jantzita joateko, sanferminetan bezala. Izan ere, zuria eta urdina omen ziren jatorrizko koloreak, baina, 1932az geroztik, IruĂąeako jaien mugaz bestaldeko ispilu bilakatu dira Baionakoak. Horrek dakartzan gauza onekin, baina baita txarrekin ere, azken horietatik jendetza,

Jasotako azalpenei jarraika, plazara heldu naiz. Ez da zaila izan txiringito ibiltaria topatzea: kamiseta horiak, oso horiak, horiegiak agian; bafleak eramateko bi eskorga, eta hirugarren bat, badaezpada, Sarri azaltzen bada edo; megafono klasiko bat, zuritoak eskuan eta bitter sweet symphonyren melodiaren gainetik kuĂąa bat topera; ahuntza falta zaie. Ekipoa xumea da, pretentsio handirik gabekoa, baina bere funtzioa betetzen duena. Argiztapena guztiz naturala da eta taldekideen artean txandakatzen dira ke-makinaren hutsunea betetzeko, nahiz eta, alor horretan ardura nagusia Unaik hartu duen. Iragarkien atala amaitu orduko hasi da saioa. Ongietorria eman digute Sweet home Alabama doinuan abestutako agurrarekin: Kargak&Deskargak, kale kantoian, goikoak behean jarri eta behekoak goian! Txanponik ere bota diete. Zazpi Eskaleren garaiko nostalgikoren batek, ziurrenik. Agian ez dakite Baionako jai batzordeak kontratatuta etorri direla eta hauentzako kaxa bat dakartela, Bilbotik bidalia. Beraiek ere ez dakite zer dagoen barruan, baina saioa bukatu aurretik denen aurrean irekiko omen dute. Amu ona amaierara arte jarraitzeko. McGuffin izenez ezagutzen da, barruan zer dagoen ez dakigun baina garrantzitsua dirudien eta bukaerara arte zabaltzen ez den kaxa bat erakusten digutenean. Suspentsean adituak direla nabari da, Hitchcocken eskolakoak, jakin-min hutsa argumentuaren gainetik.

Kamiseta horiak, oso horiak, horiegiak agian; bafleak eramateko bi eskorga, eta hirugarren bat, badaezpada, Sarri azaltzen bada edo; megafono klasiko bat, zuritoak eskuan eta bitter sweet symphonyren melodiaren gainetik kuĂąa bat topera; ahuntza falta zaie. 196

197

198

199

Josu Zabalak megafonia heldu eta manifestazio batean bezala abiatu gara emanaldiaren bigarren geltokira.

Inprobisazioa eta bertso jarriak nahasten dituzte. Lehenengo sorta Igorrek kantatu du Xabier Leteren â&#x20AC;&#x153;Jardin bat zuretzat doinuanâ&#x20AC;?, hilabete batzuk lehenago plaza horretan bertan izandako ETAren armagabetzearen inguruan. Baionan ETAk baionetak entregatu zituela-eta ibili dira:

Hotel Monbarren pare-parean geratu gara, non bestela? Euskal gatazkaren historian orrialde beltzenetako bat idatzi zuen, Espainiako garai hartako PSOEren gobernuak finantzatu eta zuzendutako GAL erakunde armatu parapolizialak. Historia luzea eta aldagai askoko ekuazioa, nahiz eta X denentzat ezaguna izan. Agur Intxorta maite diskoko Ekaitza kantaren doinuan aritu da Unai gure iraganeko zaurietan aztarka:

Ez dira lau ilargi bere baionetak Hementxe bertan eman zituela ETAk Beste arrangura bat du gaur suprefetak Ez ahal dira izango Parisko leherketak Betiko frantsestuko zaituzten profetakâ&#x20AC;Ś Armarik gabe jada, baina naziogintzan jarraitu dute gure kooperatibistek Altzurukutarrak taldearen Oi, ez sobera fida! eta Beatlesen With a little help from my friends doinuetan koblaka. Aurrez aipatutako kaxa sekretuari eta EHZ festibalaren alde abestu dute gehienbat. Izan ere, uztail hasieran, eguraldiaren erruz, bertan behera geratu zen urtez urte sona handiagoa hartzen ari den musika festibal hori, eta galera ekonomiko inportanteak jasan arren, ez da txikiagoa izan euskal herrietatik jasotako elkartasun uholdea. San Andres plazako lanekin amaitzeko, Rafak udazkenean aterako duen disko berritik aurrerapen bat eskaini digu, Nahikari izenekoa. Eta amaitu orduko,

Hotel Monbarren pare-parean geratu gara, non bestela? Euskal gatazkaren historian orrialde beltzenetako batâ&#x20AC;Ś

200

201

Gertakari mingotsetik ere bada zer eman ta non har Gauden tokiaren esanahiaz nor ez liteke gaur ohar? Bi estaturen esku beltzenak, zenbait mertzenario koldarâ&#x20AC;Ś Lau odol putzu ta hil kanpaien errepika da Hotel Monbar! Beraiengatik eta gugatik ez duguna ahaztu behar. Mamuetatik ihesi, eta gizalegezko bat-bateko saio baten ostean, esperantzarako tartetxo bat eskaini digu Josu Zabalak, Aguxtin Alkhaten Ez da berantegi kantuaren moldaketa batekin. Amaitu eta Hotel Monbarretik gure konfortgunearen bila abiatu gara: Txosnagunera. Bertan, etxean bezala eta masifikatutako kaleetatik at, euskal kanta ezagunen Frankenstein gisara, Gu ta Gutarrak taldearen Historiaren taberna kantua jo dute. Ondoren, Leonard Cohen handiaren Dance me to the end of lovekin hasi dira bat-batean, â&#x20AC;&#x2DC;Aitona tipulinâ&#x20AC;&#x2122; pare baten modura: nola zahartu diren, nola lehengo garaiak hobeak ziren eta abar nostalgiko bat. Ez dira konturatzen, Angitak zioen bezala, zaharrak baino, klasikoak direla, eta klasikoak, amigo, ez direla zahartzen. Gainera, hobe izango da, bada, zahartzea, zahartzeari uztea baino? Leonard Coheni galdetu bestela. Amaitzeko, hasierako agurrean esandakoa biribilduz, Creedence Clearwater Revival taldearen Down in the Corner doinuan jarri dute erritmoa; gerriak geldi baina gogoak aidean, etorri diren bezala joateko: Kargak eta deskargak, kale kantoian, goikoak behean jarri eta behekoak goian! Bueno, pastelkeria eta barne krisi existentzialistak alde batera utzita, konturatu dira ikusleen irrika asetzeko garaia iritsi dela. Eta ekin diote, azkenean, Bilbotik Baionara ekarritako kaxa misteriotsuaren irekierari. Espektatibak altuak ziren eta unboxingak ez du hutsik egin. Denetarik dago bertan, kolore arrosako ezabagoma, peluka eta abarrak, mahats zuku ekologikoa, inkesta soziolinguistikoa, baita pistola bat ere. Ai, mugako kontrolean geratu izan balituzte.â&#x20AC;˘

Ez dira konturatzen, Angitak zioen bezala, zaharrak baino, klasikoak direla, eta klasikoak, amigo, ez direla zahartzen.

202

203

204

205

Am hir o o d d n e a n i r b e P a n n a i d a i b iela k e u ekarri z n r a IDAZMAKINAZ u b n a k e a z n t e n i a h e u g t s puin i en ju z a t t r e u k o a s r t I r e . b ” k iti tako r a h u r u b i l a t si e a k i ta?” z i u x r t u i b a n i a d e r n u p i al du n e z t a t o b k i itxita, putz

NIRE OROITZAPENAK TESTUA: EUXEBIO IGARTZABAL

nistu nion,baina geroztik bai sarri pentsatu det ze arrazoia zeukan Etxaburuk.

BERTSO MUNDUA EZAGUTZEN EDO MAITATZEN OSO UMEA NINTZELA HASI NINTZEN, AKORDATZEN NAIZ AMAK NOLA EKARRI ZIDAN PERNANDO AMEZKETARRAREN LIBURUA ORDIZIAKO AZOKATIK, ORDUAN “VILLAPRANKAKO PERITIK”. Irakurtzen justu antzean nekiela baina bi edo hiru aldiz irakurri eta ulertzen nuenean buruz ikasi eta liburu hartako bertso eta ipuin gehienak buruan izan nituen. Hango “Pitxita, putzik botatzen al du ipurdia itxita?”.

Astelehen batean, goizean lanean hasterako zeukan neri esateko zerbait. Bezperan bertsolariak ziren Beasainen eguerdian. Basarri, Uztapide, Lazkao txiki eta Lasarte. Fonda Urteagan zen bazkaria. Etxaburu ere tartean zen bazkaritan. Bazkalondoan hasi da bera lehenengo kantatzen eta orduan denak berari kantari. Solteroa nola zen gustoko andregairik ezin zuela aurkitu eta horrelakoak esanez. Lasartek kantatu ziona zeukan gogoan hartua:

Edo erbirik ikusi al zuen galdetu ehiztariak eta erantzuna hamarrak aldera, gehienera ere hamaikak. “Hau eroa dek” esan eta ehiztariak alde. Handik laster Tolosan ikusi dute eta galdetu diote: “Hi tonto, zer ordu dek?” Eta Pernandoren erantzuna: “ederra zegoen, andreak eta biok jan genduan”.

Andregaia nahi luke Bere gustokua Ta ezin bilatu du

Herriko apaizarekin izaten zituen hartu emanak eta hango bertsoak ere gogoan jasoak genituen hasiera hartan. Ondoren, Arantzazu aldizkarian Bernardo Alberro itsuaren bertsoak, guztiz itsua ez izan arren harek jarritako bertsoak ere ikasi genituen.Bistako ezbeharra izan eta Arantzazura erreguka joan zenekoa adibidez. Ez zegoen bertso oso ona izan beharrik guk Orduña buruan hartu eta sarri haiek kantatzeko.

Neurri justokua Ileare joan zaio Ia kaskokua Ezkondutare ez dago Urte askokua

Gabiriako plazan lehenengo kantatzen ikusi nituen bertsolariak, Bixente Mujika “Etxaburu” Ormaiztegikoa eta Patxi Beloki, Bidanikoa, baina Legazpin bizi zena ordurako eta oraindik ere han bizi dena. Puntutan kantatzen lehenengo aldiz orduan ikusi nituen. Handik urte batzuetara Ormaiztegiko LETAGen lanean hasi nintzen eta nor tokatuko enkargatu eta “Etxaburu” bera. Elkar ezagutu genuenetik aurrera egunero izaten genuen bertso munduaz zer esana. Behin Lazkao Txikiz esan zidana ez zait ahazten, artean Lazkao Txiki ez zen ezagutzen inongo txapelketan eta irten gabe, baina biak sarri jarduten ziren nonbait, eta horrela esan zidan: Lazkao Txiki historiara pasako den bertsolaria dek. Orduan ez dakit si-

206

Goizeko zazpi eta erdiak baino lehen kontatu zidan bezperan berari kantatutako bertsoa. Horrela izan ziren bertsoaren inguruan guk gogoan gordetzen ditugun lehengo gorabeherak. Oraindik gutxikoa ere badaukat berehala ahaztuko ez zaidana. Irujoren omenaldikoan Julio Soto bertsoa kantatzen hasi eta bideoan irudiak jarri, jendea haiei txaloka zela bertsorik ezin entzun, eta bertsoa ez entzutekotan alperrik dago han. Juliori zorionak eman nahi dizkiot giro hartan nahastu gabe bertsoa kantatzeko gai izan zelako,eta Irujori, nola ez, eman digun dena eman digulako.•

207

TTAKUN -HERREN

UDALEKUTUKO BAGINA? MANEX MANTXOLA

TTAKUN

UDA DA. Urtaroen asteburua. Oporrak, urte osoan zehar lan egin dutenentzat, eta lana, urte osoan oporretan gaudenontzat. Herrietako jaiak, hiriburuetakoak, pueblora bisitak, eta giriak, Zarautzen. Baina batez ere, bereziki eta gehienbat, ideia nagusia, egia absolutua eta mundua birarazten duen trending topic-a hiru silabatan labur daiteke: #ZeBero! Euskal Herriko igogailuetan ez da besterik entzuten. Hainbeste erabili da esamoldea, hamaika aldaera daudela gauza bera esateko. Nahiz eta, inor gutxik izango duen Joxe Landak bezalako oparotasunik eguraldi iragarpena poesia mailara eramaten. A zer plazera Joxeren bizilagunena berarekin igogailuan elkartzean, eztia belarrian. Baina, noski, denok ez gara On Joxe. Herri xehearengana itzuliz, jendea entzun daiteke esanez ‘Ze-bero’ egiten duen, ‘hau beruna!’, Dragoi Bolako

208

“eguzki-hozkada” gogoratuz. Edo kexaka, Lorentzoren erruki faltaz; Lawrence anglosaxoientzat, Arabiakoa hain zuzen. Azken horren Arabia Handia zabaltzen doa eta ohikoak dira Afrikar kontinentearen mugak zedarritzeko eztabaida geopolitikoak ere. Muga Ebron jartzearen aldeko ildo berriak gero eta jarraitzaile gehiago ditu, baina bada Pirinioetaraino igo nahi duenik ere. Albistegietan ere, udako erritmoak ezarritako nobedade faltari aurre egin nahian edo, letra larriz adierazten dute merkurioa Freddyren ahotsa baino altuago dabilela eta aitona-amonak leku fresko eta lehorretan kontserbatu behar direla; gehiago irautea nahi bada, noski. Gauza bera hitz desberdinez, egunero. Eta harritzen naiz. Arraroa delako bistan dena errepikatu beharra, baina arraroagoa litzatekeelako agian, aipatuko ez balute. Amaierako ordu erdiko Eguraldiaren monografikoaz gain, esan nahi da. Albistegia, hasi eta buka, eguraldiari buruzko sandwich batean. Izango da, gezurrak errazago irensten direla egiatan bilduta. Eta mendekua ez bezala, hobe dela bero zerbitzatzea. Hala dira gauzak, hotzetik babestu zaitezke, baina berotik ez. Heriotzak bezala, berdin hartzen gaitu denok bere izerdi itsaskorrean. Eta ez aipatu, me-

sedez, euskal itzal itzel tradizionalaren aurrean, aire girotua deritzon birus-fabrika eztarri urratzaileen menpe bizirauten duen gizagaixorik, ez eta gizalegezko kanpin proletario baten ordez, furgonetaren aldeko hautua egiten duen euskal furgesia berririk. Horien konponbidea gaitza bera baino makurragoa delako, klase ikuspegi batetik behintzat. Hain zuzen ere, klasea baita beroaz gozatzeko behar dena. Ni, ordea, gehiago joaten nintzen klasetik, klasera baino. Eta saiatu nintzen aldizkari honen patronala osatzen duten eta nire garun egosiak isurtzen dituen hizkien plusbaliatik bizi diren kapitalista dohakabeei azaltzen: nire lan-indarra Ferrero Rocher bat bezala dela. Udan kalitatea galtzen duenez, nahiago dut ez saldu. Baina gutxi axola zaizkie hauei kalitate kontuak. Badakizue, kapitalismoa zakur bat bezalakoa da, makila gero eta urrunago botatzea besterik nahi ez duena. Hortaz, hemen nago kafea amaitu berri, orri zuri baten aurrean, ordu erdiz ideiak eguzki zitalpean lehortzen. Nire azala terrazako aulkiaren plastikoarekin fusionatzen den bitartean, parkeko guraso rookiez errukitzen naiz. Itzalik apenas, ziburuetan gora eta behera dabiltzan haur hiperaktiboen bizkartzain eta esklabo. Iratxo nekagaitz horien ardura soldatapeko profesional tituludun batzuen esku zegoen garaien nostalgiko, ikasturtea berriz noiz hasiko zain. Eta jabetzen naiz badirela merkatuen kontroletik at salerosten diren lan-indarrak. Ederra bezain gogorra izan behar du. Militantzia hutsa. ‘Burua hotz eta bihotza bero’ oso lelo aproposa iruditu izan zait beti, baita umeen zaintzari dagokionean ere. Irakurtzen zaie aurpegian, pazientziaren erreserbako pilotua piztuta daramate beren semealabaei zabuka dabiltzala, eta galdera bakarra buruan: Nola desegin garatu gabeko gure segurtasun kopia medio-

kre hauez beste bi astez? Eta Vicky bikingoaren sudur igurzketa baten ostean, zerutik bezala datorkie erantzuna kolorez eta aurpegi irribarretsuz betetako triptiko batean: Udalekuak! Hain zuzen ere, horixe da ale honetan sakontzea gustatuko litzaidaken gaia. Eta hau Bertsolari aldizkaria izaki, ez dago aitzakia hoberik Bertso Udalekuei buruz idazteko. Ohitura bihurtzen ari den bezala, nire idazkide Saioa ni baino aditu eta arituagoa da gai hauetan. Beraz, berak konta dezala barne ikuspegitik, eta ni kanpo azterketa enpiriko hutsera mugatuko naiz, hots, zein aldaketa ematen diren udako sekta txiki hauetan parte hartzen duten subjektuengan, aurretik eta ondoren. Ohiz kanpoko fenomenotzat daukat udalekuena. Zaila da bereizten zer den mitoa eta zer egia, baina dakidana da irauten duten hamar egun eskasetan urte osorako hilerokoa sinkronizatzeko bezain harreman estuak egiten direla bertan. Lotsa izateaz bakarrik lotsatzen ikasten dela eta hauek arropak bezala erantzi daitezkeela. Ez dela abesten jakin behar abesteko. Ez dela dantzatzen jakin behar dantzatzeko. Maitatzerakoan garrantzitsuagoa dela nola maitatzeko den, zenbat baino. Azken finean, hitz bakarrean laburtu beharko banu: xamurtasuna. Hain zuzen ere, gaur egungo hezkuntza arautuan apenas lantzen den eta pertsona emozionalki osasuntsuak izateko nahitaezkoa den hori.

209

Ezer bada Bertso Udalekuen funtsa laburtuko duenik, hori Elefante Kateatuaren ipuina da. Txikia zela, hesola bati kateaturik zeukaten ihes egin ez zezan. Handitu zenerako sinetsita zeukan ezin zuela ihes egin, gai zen arren. Bakoitzak, haur, gazte zein heldu, bere kateak dauzka eta horiek hautsi ahal ditugun arren, sarritan albokoen babesa behar izaten dugu, gai garela sinesteko. Neurri batean, uste dut hori dela udalekuen funtzioa, mugak gugan daudela baina aldatu ditzakegula ikastea. Honekin batera, Pigmalion efektua, hots, hezitzaileak haurrarengan proiektatzen dituen aurreiritzi eta aurreikuspenek honen emaitzetan eragin zuzena izatea, oso positiboa izan daiteke udalekuetakoa bezala giro ireki eta anitz batean. Hortaz, bertsoa, agian, ez dute hainbeste landuko. Maialen Lujanbio bat ez da hamar egunean egiten. Baina gure haur eta gaztetxoengan duen eraginean baino, hobe genuke terapia horretatik ikasiko bagenu. Horren premiarik bada, helduen munduan delako. Horregatik galdetzen dizut, Saioa: Nola litzateke bizitza udalekutuko bagenu?•

ETA BIZITZA UDALEKUTUKO BAGENU? SAIOA ALKAIZA

HERR EN

MUXU PLAKAJEA DAGO MAHAIREN GAINEAN GOSARITARAKO, ETA TXARTELTXO BAT EMAN DIZUTE. Doraemon jartzen du, eta badakizu Nobita dioen tokian eseri beharko duzula; agian, asko ezagutuko ez duzun norbaiten ondoan. Baliteke Euskal Herriko beste puntatik heldutako inoren alboan izatea, euskaraz egunero bizi dena, zuretzat eskolako hizkuntza baino ez den hori bizimodu daukana. Eta, bat-batean, Euskal Herriko egoera soziolinguistikoaren erretratu bilakatzen da aterpetxeko sukaldea. Gero, beldurrak marraztea da eguneko lehen ariketa, denen bistan, esatea zerk izutzen zaituen, noiz eta nola, eta muinean biluztea da egin beharrekoa, kolektibotasunaren babesak jantzi zaitzan. Pintatu dituzu beldurrak, zuk eta denek. Koloretako horma-irudi batean daude orain norberaren ezinak, elkarren gerizpean ezaxolago, beldurtzen zaituzten beldurrak, baina ez lotsa. Eta lotsarekin aritu zara gero, aurpegiz aurpegi: loredun soineko bat, lepaldean; peluka horia, buruan; galtza mo-

210

tzak, belaunburuetan. Eta, derrepentean, antzerkiko aurkezlea zara; ia ez dakizu nola. Lotsagorritu zaizkizu masailak eta, ondoren, barre. Barre lotsari eta zeure buruari, eta piropopostan bertso bat idatzi duzu. Zuk inoiz bertsorik idatzi ez duzun horrek. Zer da, bada, lotsatzea ez bada besteen begirada norberaren azal egitea? Xamurtasun gauean, non jarri asmatu ezinik zaude, zein eskuk ukituko zaituzten jakin gabe, zein besok besarkatuko: eta barru-barruan, zu dordoka bat zara, eta arrakalatuta daukazu oskola, udalekuetako higaduraren eraginez, eta ez zara ausartzen gelatinazko gorputz hori uki diezazuten. Azkenean, egin egin duzu lehen ariketa, eta nahi gabe, planeatu gabe, bote prontoan, begiak itxita dauzkazu eta are gehiago estutu duzu pareko pertsona. Bertsoak entzuten dira gitarra soinuz, eta eskailerapean batu zara beste batzuekin, goiz bilakatutako gauean, haizeak dilindan daramatzan bitartean mundu oso bat barnebiltzen duten solasak. Eta guk, adin muga gainditu dugunok, geure buruari galdetu diogu: noiz eginen dituzte helduontzako bertso udalekuak?â&#x20AC;˘

BERTSO IBILBIDEA

JOXE AGIRREREN LEKUAK ETA LEKUKOAK TESTUA: JOXEAN AGIRRE ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER ETA JOXEAN AGIRRE

Joxe Agirreren bizitza kilometro batzuen bueltan errenditu zen, eztei-bidaian Madrilera egin zuen bidaia eta gisakoren bat salbu. Jaiotetxetik Zestoa aldera begira jarri eta mendi aurrekoa zuen emaztea. Neskak 16 eta berak 31 urte zituela hasi ziren elkarrekin. Lana ere etxetik gertu izan zuen, Izarraizko basoetan lehenik eta Azpeitiko sarreran dagoen Eskuztako harrobian ondoren. Bertsolari bezala egin zuen debuta ere herriko sarreran dagoen Etxe Zuri tabernan egin zuen, Imanol Lazkanok eta biek han tupust egin zuten batean. Gaztetan zapaldu zituen erromeriak ere gertukoak izan ziren; egin zituen apustuak, aizkoran gehienak eta korrika ere bai, inguruko auzoetan jokatu zituen eta bere bertso ibilbidetik herriko bertsolariekin jokatu zituen 1999ko Herriartekoa eta Loiola Irratiko sariketa aukeratu ditugu. Toki hauetako bakoitzean lekuko baten edo batzuen laguntza izan dugu Joxeri buruz hitz egiteko. Lekuko horietako asko adiskide kualifikatuak dira. Tartean daude Imanol Lazkano, Joxe Mari Iriondo, Euzkitze, Jokin Uranga edo Iñaki Garmendia ‘Laja’. Beste batzuk familiakoak edo gertuko lagunak dira. Bere bizitza geografia eremu laburrera mugatu zen arren, bere bertso ibilbidea askoz ere zabalagoa izan zen. Gipuzkoan bi auzo zeudela esan ohi zuen berak bertsorik kantatu gabeak, beste guztietan egona zela, horietako batzuetan behin eta berriz. Bizkaian eta Nafarroan ere bazituen leku kutunak. Guk Zumaiako Artadi aukeratu dugu eta hango lekuko batekin egon gara. 213

JOXE AGIRRE1. ORANDA JAIOTETXEA ETA BIZILEKUA. BERE GARAIKO BERTSOLARI GEHIENEK EZAGUTU ZUTEN BASERRIA. “Gure aita jendea ekartzekoa zen. Amak sukaldean bazekien pixka bat, eta zenbat bazkari eta afari prestatu zuen aitak bertsolari lagun batzuk gonbidatu zituelako. Guk etxean ezagutu ditugu asko. Kuadrillak ere etortzen ziren tarteka: berrogei lagun, igual. Ardiren bat hil behar izaten zuten orduan”, dio Mirenek, alabak. Ardiekin egiten zuten lan Joxe Agirreren aurrekoek Orandan, Migel Agirrek, Antonio Agirre aitonak (umea zela, sehaskari eraginez kantapaperak kantatzen zizkionak) edo Juan Agirre aitak. Joxek ardiak utzi eta ganadua jarri zuen, eta garraioan, Azpeitiko okindegietara pago egurra eramaten, hasi zen lehenik eta harrobian gero. 1929ko apirilaren 13an jaio zen Joxe. Mutikoa zen, beraz, Bizkaiko fronteak frankistei aurre egin zienean. Aitonarekin igotzen omen zen Izarraitzera kanoien danbatekoak entzutera. Bi seme zituen aitonak gudari joanak. “Hor ibiliko dituk, bada, gure mutilak ere”, esaten omen zuen. Joxeren bi osaba horiek, denborarekin, etxera itzuli ziren eta, gose urteetan, hamahiru lagun biltzen ziren sukaldeko mahaiaren bueltan. Gaur alaba zaharrena, Arantxa, bizi da bertan, eta bi semealaba dituzte: Uraitz eta Maider. Uraitzek soinu txikia jotzen du eta Maiderrek dantza txapelketetan hartzen du parte, sueltoan, Mirenen semearekin bikotea eginez. “Aita nirekin saiatu zen. Soinu handia erosi eta Kaxianori itzuli bat edo beste eginarazi zizkion ikas nezan, baina ez nuen aurrerapenik egiten. Bere gaztetako obsesioetako bat zen. Soinua erosteko dirurik izan balu, soinua jotzen probatuko zuela esaten zuen. Orain bere ondorengo batek, bilobak, jotzen du eta gaitz erdi. Imuntzorekin dabil ikasten, baina ez du txapelketarako gogorik. Saiatu zen irakaslea txapelketara bideratzen, Maiderrek panderoa jotzen baitu, baina alferrik. Horretan aitonaren antzekoa atera da”, dio Arantxak. Senarrak, Jose Ramon Arrietak, okindegi batean egiten du lan, eta berak dendan, ogia saltzen.

egokitu zitzaion. Jon Ander Erniarraizko bertso eskolan dabil eta Herriartekoan hartu du parte. Esan bezala, dantzan ere egiten du txapelketetan Maider lehengusuarekin bikotea osatuz. Senarrak, Pako Iriondok, Aizarnazabalen du enpresa bat eta haren bulegoan hasi da lanean alaba, Ane. Azpeitian bizi dira.

ORANDA BASERRIARI Patxi Barbero jai-jartzaileak galdetu zion: “Non jaio zinen zu?”. Zarautzen kantatua da bertsoa, 1975ean.

Joxeren semeak, Jonek (emaztea Maria Jose Egaña da), hiru seme ditu: Jon, Aritz eta Arkaitz. “Zaharrena, Jon, bizikletan ibiltzen da, afizionatuetan, baina maila onean; bigarrena Zumaiko bertso eskolan dabil, eta pilotan ere bai, eta gazteena ere kirolzale amorratua da, aita bezala; bidenabar esanda, gure anaiak Euskadi eta Espainiako txapelak irabazi baititu rallyetan. Orain bizikletan ibiltzeari eman dio eta iaz Quebrantahuesos proba egin zuen”, diote bi arrebek.

Oranda deitzan Izarraizpeko baserri arlote baten, halabeharrez guraso onak mundura sortu ninduten. Orain arteko bizimodua hor ari naiz eramaten, ta aurrerantz ere baztertutzeko gogorik ez dit ematen… Ez dakit nire seme-alabak nik hainbat maiteko duten.

Joxeren hirugarren alaba, Edurne, atzeratua da. Buruko eritasun batekin jaio zen eta Donostiako Ategorrietan Kareaga fundazioak duen egoitza batean bizi da, tarteka Orandara eramaten badute ere. Orain hogeita bost bat urte berritu zuten Oranda. “Etxe handia da. Senarrak esaten du erdia hemen eta beste erdia kale inguruan egin izan balute, hobeto biziko ginatekeela. Seme-alabek gida-baimena atera bitartean gora eta behera ibili behar izaten dugu. Eskerrak orain Jon Anderrek atera duen. Hark ekartzen du etxera Maider dantza entseguak bukatutakoan, autoa amari kenduta”, dio Arantxak.•

1994an Azpeitian Largarate baserriaren alde egindako jaialdian botakoak dira hauek. Iñaki Murua eta Jose Luis Gorratxetegi ziren gaiak ematen: “Zorionak! Bota iezazkiozu bizpahiru bertso iloba jaio berriari”. Doinua: “Espainian behera”. 1. Orain egun batzuek haur bat zaigu jaio, aitona egina naiz berori medio, amonakin lo egin ber berdin samar dio, nola bestetarako ez dedan balio! (bis) 2. Gure etxean bada orain zorionik, denak berai begira aspertu ezinik. Nahiz geu seme-alabak haziak izanik, egia esan ez nuen, ez, sinistuko nik, haur batek zoramen hau sortu zezakenik! (bis)

Bigarrenak ere, Mirenek, semea eta alaba ditu, Ane eta Jon Ander. “Ane ere oso bertsozalea da eta gai-jartzaile ibiltzen da gaztetxeetako txapelketa, bertso-parranda eta horrelakoetan. Gipuzkoako Txapelketatik ere deitu zioten behin, baina Erasmus programarekin Mexikora joan beharra

214

215

3. Bere sehaskatxoan badu nork adora, negar izpirik bada, aguro kanpora, beharrik baldin badu amaren kolkora, bestea alboan zai hartzeko lepora… aitona sobre baina halere gustora. (bis) 4. Bukaera hurbiltzen urtean-urtean, eta hemen bizi nahi ahal dedan artean, bilobatxoa zainduz besteen tartean. Gutxieneko ez dut sartu nahi lurpean “maite zaitut aitona” entzun bitartean. (bis).

dsgasgasdazxsdgasdgfgag

JA2. IGARTZA TXIKI

Bi Igartzak, Handi eta Txiki, Zestoako Akuatik Aizarnara bidean daude, elkarri lotuta. Igartza Txikikoa zen Jose Agirreren emaztea, Maria Luisa Odriozola. Zazpi senidetatik zaharrenak oso gazterik irten behar izan zuen lanera. Arreba zaharrenaren etxean ezagutu zuen Joxek berak 31 urte eta neskak 16 zituenean. Bertsolariak beti esan ohi zuen 16 urte bakarrik izangatik ere, oso emakume egina zegoela, zeuzkan baino gehiago zituela ematen zuela. Maria Luisak 19 zituenean ezkondu ziren Olatzen, eta Kirurin egin zuten eztei bazkaria. Basarri eta Uztapide zeuden gonbidatuen artean, eta garaiko beste hainbat bertsolari. Laurogei bat lagun izan ziren bazkaritan.

Maria Luisaren bi anaia, Asentsio eta Bixente, bizi dira Igartza Txikin, eta hirugarren anaia bat, Eduardo, Igartza Handira ezkonduta. Berrehun ardiko artaldea dute Igartza Txikin, eta esnea Nafarroako enpresa bati saltzen diote. “Udan Erlo aldean edukitzen ditugu. Akuako beste batek ere baditu han ardiak eta elkarrekin joaten gara autoan goraino”, dio Bixentek. Gaztetatik ezagutzen ditu Erlo alde horiek Bixentek, Aittola, Zamaleku eta beste hainbat erromeria lekutara iristen baitzen. “Emakumerik iristen al zen Zamalekuraino?”, galdetu eta algara batekin erantzuten du. “Emakume asko zen orduan. Oranda aldetik eta Madariaga aldetik, eta baita Azkoitia aldetik ere, igotzen ziren. Horko gehienek inguruko senarra edo emaztea aurkitu zuten”, dio. Bera zergatik gelditu zen soltero? Aukera gehiegi izan zuelako. Asentsio, gazteena, Azpeitiko kaleko Maite Ansolarekin ezkondu zen eta izen bereko alaba dute, Maite, gurasoen esanetan, Joxe Agirreren emaztearen antz izugarria duena. Bai Asentsio eta bai Bixente bertsozale eta trikitizale amorratuak dira. Orduak eman daitezke haiekin inguruko eta urruti samarreko erromeria eta trikitilariei buruz hizketan. Alaba Maitek panderoa jotzen du.

nahikoa ondo imitatzen omen zuen. “Bertsotan aldrebes egokia zela esaten zuen. Tabernazalea zen, baina oso gizon langilea aldi berean”, jarraitzen du Asentsiok. “Pixka bat edaten zuenean zen bertsolaria, bestela batere ez”, sartu da Bixente. Igartzatik gertu dago Trukuman baserria, belarrekin lan egiten zuen sasi-medikuaren jaiotetxea. Haren arreba Josefa ere oso aditua omen zen belar kontuetan. “Guk minen bat genuen bakoitzean harengana bidaltzen gintuzten”, erantsi du Bixentek.•

Zuzenean edo zeharka emaztearen gaia jarri gabeko onik ez zuten izaten garai bateko gai-jartzaileek. Bertsoaldi honetan, ordea, ez zuen Nikolas Segurolak emazterik aipatu (“Agirreren belardietan hainbeste kalte egiten duen satorra da Lazkano”). Joxe Agirrek berak darama gaia terreno horretara. Bertsoak 1985ekoak dira. Doinua: “Mando baten gainian”. Agirre: Satorzarra ez zaitut nik begi oneko, hainbeste kalte gogor egin dizulako, harrapatzeko nabil atxur eta zepo, eta egunen baten hilko zaitut, seko! Lazkano: Nahiko haserretua dago nagusia, baina nik badadukat nahiko malezia; atxurra motza dauka, bista ez luzia, horregatik egingo det nahi dedan guztia.

Agirre: Zere ustez bizi zara patxara ederretik, baina zabiltza beti, zu, bide txarretik; aldein belarra ebaki behar den lurretik, Ta pinuak atera tzezu zuztarretik.

Lazkano: Azkeneko kontu hori ez zendun tristia, ondo jantzi nahi dezu zure emaztia; zelebrea izango da hura ikustia: lepoan sartor bat ta azpian bestia.

Lazkano: Belardian biziko naiz bertan jaio naiz-ta, eta nire jokeran beti naiz artista. Luzatutzen ez bazaizu motz daukazun bixta, belardian eingo ditut mila autopista.

Agirre: Hauxen da ziri ederra sartu didazula! Pentsau behar zendun zerbaitxo esango nizula. Beraz bi satorrekin andrea mardula… lehen batekin nahikua lan ematen ez dula!

Agirre: Eroriko zerade noizbaite kakuan, nahiz ibili azkarra zeradelakuan. Harrapauta emango haut etxera kolkuan: narrua ibiliko dik andreak lepuan.

“Joxe Agirrek joera handia zuen Igartzarako. Andrea ekarri eta eraman ibiltzen zen, eta askotan etortzen zen honera”, dio Asentsiok. Patxi Igartza sasi-bertsolaria osaba zuten Asentsiok eta Bixentek. Aitaren anaia zen. Famatua egin zen bere garaian bertso traketsak botatzen eta, kontatzen dutenez, Basarrik

216

217

dsgasgasdazxsdgasdgfgag

JA3. HARROBIAN Joxe Agirrek jokatu zituen apustuetatik garrantzitsuena Azpeitiko zezen-plazan, Juanito Arregi lagun zuela, Yurrebasoren kontra aizkoran jokatutakoa izango zen. Osaba bat zuen Joxek Lasaoko geltokian bizi zena. Alaba bat zuten eta osaba hori elbarri gelditu zelarik, hari laguntzeko jaialdi handi bat antolatu zuten. Juanito Arregi da kontatu diguna: “Harri-jasotzaileak eta sokatira ere izan zen, eta jendetza bildu zen jaialdira. Basarrik egin zituen aurkezpen lanak. Yurrebasok izen handia zuen orduan eta askok barre ere egiten zuen, guk ez genuela haren kontra zer eginik esanez, baina aise irabazi genion, tarte handi samarrarekin gainera. Norbaitek ordurako zahartzen hasia egongo zela pentsatuko du, baina ez da egia. Yurrebaso nire kintakoa zen, 32 urte genituen, eta Joxek bi gutxiago. Ez zen edade kontua izan. Guk sekulako sasoia genuen, eta hura pixka bat uzten hasia zegoen”, dio. Juanito Arregi Leizeakoa da, Azpeitiko Ezkuzta harrobiaren gainean dagoen baserrikoa. Umea zela, etxean osaba bat omen zuten Juan izenekoa, eta Juanito deitzen hasi zitzaizkion, eta izen horrekin gelditu da. Beso bat falta zaio. Harrobian harria txikitzen ari zela matxakak eraman zion. Abuztuan egin zituen 90 urte, baina begiratu batera gutxiago dituela ematen du. “Apustu hori izan zen nik Joxerekin egin nuen bakanetakoa, baina lanean urte asko eman nituen berarekin: basoan lehenik, pago-egurra herriko okindegietara ekartzen, eta harrobian, gero. Joxek beste apustu batzuk ere jokatu zituen, baina gehienak lagunarteko kontuak izaten ziren. Gero, erromeria lekuetan egiten ziren aizkorarekin saioak. Xoxoten, San Inazioren irudia jarri zuten urtean, jaialdi moduko bat antolatu zuten ospatzeko, eta beste apustu bat jokatu genuen: Joxe eta nire anaia ziren, eta ni eta Arraioko Joxe Mari. Festaren osagarri bezala jartzen zituzten apustu horiek. Joxe eta nire anaia, berriz, leku gehiagotan ere ibili ziren. Ez genuen entrenatu beharrik izaten, ondo entrenatuta geunden, egun osoan aizkora eskuetan genuela ibiltzen baikinen lanean. Okindegietan pago-egurra erabiltzen zen orduan, eta bakoitzera zortzi-hamar bat gurdikada ekarriko genituen. Guk pare bat metroko egurrak ekartzen genituen, eta ilunabarretan haiek jarduten zuten egur txikitzen. Oso

218

Azpeitiko zezen-plazan Yurrebasoren kontra jokatu zuten apustuaren ondoren, Joxek bertso batzuk kantatu zituen. Horiek ez zituen gogoan hartu, baina gogoratzen zuen egun hartan Basarrik bota zuen beste bertso eder hau:

gazterik hasi ginen idiekin egurra ekartzen. Pagoa ugari zen lekuetan bakandu egiten genuen”, dio. Juanitorekin batean Gorria etorri da hitzordura. Okerkua baserrikoa da, Jose Migel, Arregi hau ere, tartekoak baitira. Gazteagoa da eta ez zituen kontu horiek ezagutu, eta ea pagoa trontzarekin botatzen al zuten galdetu dio Juanitori. “Trontzarekin? Dena aizkorarekin egiten genuen. Askotan biok alde banatan jarrita ebakitzen genuen enborra. Beste bi anaiak soldatu egon ziren bitartean ni gelditu nintzen baserrian, eta urte horietan ibili nintzen basoan. Aita zenak harrobian egiten zuen lan eta ondoren hasi nintzen hemen”, gogoratu du.

Bihotzak palazt egiten zidan plaza hontako sarreran. Aita gaixo ta alaba elbarri koadro tristeagorik zer dan. Horrelakotan bildu behar da gaur bildu geraden eran. Guk ez dakigu gaur edo bihar zertara beharko geran.

Orain lan lasaiagoak egiten ditu Juanitok. Baratza polit bat du harrobiaren kontra eta egunero jarduten du han denbora-pasa. “Entzuna dut Joxek Landetako baten kontra korrika ere jokatu zuela, baina apustu hori ez zela egitera iritsi, kontrarioa erretiratu egin zelako. Gero, jesuita sartu omen zen. Etxean ez ziotela uzten esaten omen zuen. Etxean uzten ez? Bai zera, beldurtu egingo zen seguru asko”, dio Gorriak. “Bai, bai. Korrika ere egin zituen apustu batzuk Joxek. Azpeitiko plazatik atera eta Erloko gurutzera 50 minutuan joan baietz jokatu zuen behin. Bezperan tabernan egindako trabesa izan behar zuen”, jarraitu du Juanitok. Gorria ere harrobiko sozio eta langilea izandakoa da. “Loiola aldean Uriak zuen Sistiagako harrobia alokatuta genuen, eta handik ekartzen genuen harria hemen txikitzeko, hemen bertan ateratzen hasi ginen arte. Joxe beti ibili zen zuloak egiten”, erantsi du. Harrobiko lana arrisku handikoa da. Goitik behera ebakitzen zen harri koska zuloak eginez, baina, tarteka, harriak soltatu egiten ziren eta istripuak edo sustoak sarri izaten ziren.•

219

dsgasgasdazxsdgasdgfgag

JA4. ETXE ZURI

Imanol Lazkano poltsikoan bi orrialde dituela etorri da elkarrizketara. Orrialde batean, hil zen egunean familiaren eskariz idatzitako bertsoa dakar: Zure lagunek behin eta berriz aitortu duten moduan bertsolaritza bizi den arte izango zera goguan abere zale nekaezina lan egiteko orduan Olentzeroren bixki laguna Orandako sutonduan senar, aita ta aiton hoberik etzen izango munduan.

IMANOL LAZKANO: “BIKOTEETAN EMATEN DIREN FLETXAZOAREN ANTZEKOA IZAN ZEN GUREA”. Landetako eta Izarraizpeko kuadrillak, auzo samarrekoak izaki, desafioka ibili ohi ziren. Joxe Agirrek jokatu zuen bere azken apustua (jokatzera iritsi ez bazen ere) landetarren aurkakoa izan zen, eta baita bere lehen bertso saioetako bat ere. Imanol Lazkano soldaduskara joan gabe zegoen artean, 17 bat urte izango zituen eta berak zazpi gehiago. Bi kuadrillek Azpeitiko sarreran dagoen Etxe Zuri tabernan egin zuten topo. Landetarrek bazekiten Joxe bertsotan ibiltzen zena eta Izarraizpekoek ere bazuten Imanolen berri eta han hasi omen ziren bakoitzak bere bertsolaria tentatzen. Joxek esan ohi zuen ahariak bezala jarri zituztela buruz buru.

“Iztio baserria Orandatik Azpeitia aldera dago lehengo bide zaharrean. Baserri hori Martzial Uzinek erosi eta soroetan zumea sartu zuen. Urtero zumea ebakitzera Landetako kuadrilla joaten zen eta Joxe Agirre, idiekin garraioan ibiltzen zenez, hari deitu omen zioten zumea Iztiotik errepidera jaisteko. Hor hasi omen zitzaizkion gazte horiek, adarra jotzeko asmoarekin, Joxeri Landetan bazegoela beste bertsolari bat bera baino hobea esanez. Nik ere banekien landetar horiek erronkak joz zebiltzana. Egun batean, San Sebastian arratsaldea zela uste dut, ni Landetako kuadrillarekin eta hura Izarraizpekoarekin, hementxe egin genuen topo, Etxe Zuriko taberna honetan. Seguru asko nik Orandarekin lehebiziko hitzak bertsotan egingo nituen egun horretan. Ahariak apustuan bezala bota gintuzten aurrera. Nik 17 bat urte nituen eta berak zazpi gehiago. Geroko ibilietan makina bat txorakeria eta baita alukeria ere esan izan diogu elkarri, bertso jardunak hori eskatzen zuelako. Baina egun horretan elkarri desafiorik bota gabe jardun genuen, sekulako errespetuarekin aritu ginela daukat gogoan, zer kantatu genuen arrastorik ez badut ere. Zortzihamar bat bertso kantatuko genituen, eta, nahikoa samar kantatu genuela iritzi genionean, gure kuadrillak albo batera utzi eta, elkarri bizkarretik helduta, zerbait hartzera gerturatu ginen mostradorera. Eta han hasi zitzaidan esplikatzen tarteka izaten zituela auzo txikietatik eskariak, bere kideko lagun eroso samarrik ez zeukala eta ea animatuko nintzen. Bikoteetan ematen diren fletxazoaren antzeko bat izan genuela uste dut. Eta baietz agindu nion. Hemezortzi urtere-

220

kin hasi nintzen plazak egiten eta inolako harrokeriarik gabe esan dezaket, berak ere askotan aitortu izan duelako, erosoena nirekin sentitzen zela, eta nik beste hainbeste esan dezaket berari buruz. Hasiera hartan, entzuleei genien beldurra edo errespetuagatik, oso berriak ginelako ere bai, une gozoekin batean mingotsak ere asko igaro genituen, eta horrek ere uste dut lotura bat sorrarazten duela. Konfiantza handia genuen. Beste inori kontatzen ez zizkion gauzak kontatzen zizkidan niri eta nik ere bai berari. Beti esaten digute Joxek eta biok elkarrekin puntuka egindako saio batzuk gogoratzeko modukoak izan zirela. Baina jendea ez da ohartzen puntuka horrela egiteko aurretik urteetako gimnasia bat egin izan dugula. Beharbada hark taldean bertsolaririk ez zuelako eta nik ere ez, baina ingurukoak puntua jartzeko adina bazirelako, erantzuten trebatu ginen, hala iruditzen zait. Gimnasia hori gaztetatik egin genuen eta, nola arlo horretan ondo ibiltzen ginen, herriz herriko ibilian ere lan horretan jartzen gintuzten, eta soka bat ekartzen du horrek. Gai-jartzaile eta guzti oholtzara igo eta askotan ibili izan gara saioa bideratu ezinik, ezinean, eta jendeak ere sufritu egin ohi du halakoetan. Makina bat saio salbatu ditugu puntutan txukun samar egiteagatik. Bat-batekotasun horretan erritmoarekin asmatuz gero, eta tarteka kolpe on batzuk joz gero, puntuka engainatzen da errazenik publikoa. Dohain bat behar dela horretarako? Gorputzeko zein gihar behartzen den, hura indartzen da. Eta guk hori ikaragarri landu genuen. Erraz egiten genuen, baina bakarka ere urteetan landu izan genuelako. Zenbat aldiz joan ote naizen kotxean norabait neure buruari puntua jarri eta erantzunez. Nik ordubeteko saio asko egin ditut kotxean puntutan. Eta gauza bera egingo zuen Joxek ere. Publikoak merezi baino gehiago maite gaitu bertsolariok eta sufritu egiten du ezinean gabiltzanean, eta gozatu egiten du gozatzen ari garenean. Puntutan hain erraz egitea, ondo etorri zaigun arma bat izan da. Gaur entzun izan dut bertso eskoletan egiten direla bertsolariak eta hori ez da egia. Bertso eskolak behar dira ikasleak aste barruan bakarka egin duena erakusteko eta giroa ere behar duelako, baina lana norberak bere gisara egin behar du. Gu ere ez ginen bertso eskolarik gabeak. Gure bertso eskolak igande gaueko tabernako saioak ziren, eta aste

Beste hauek ondoren jarritakoak dira:

osoa behar izaten genuen saio hori prestatzeko. Joxe Agirrek bizitasuna landu zuen, ziria sartzea zen bere helburua. Neurria, errima eta doinuak landuko zituen, baina helburu horren mende jartzen zituen. Hori zen bere bertsokera. Basarri aurreko bertsolaritzaren adibideetako bat zen. Taberna-zuloko bertsolaritza zen, azken batean. Basarrik kultura maila bat eman zion bertsolaritzari, baina bertsoa lehortzeko arriskua ekarri zuen horrek. Agirreren kastakoak ziren Zepai eta Loidisaletxe ere, bizitasun handiko bertsolariak; baina, batzuetan, pasatu egiten ziren, eta oreka bat aurkitzea da kontua. Agirre bera ere larri ibiltzen zen, batzuetan, oreka hori aurkitzen. Jotzaile amorratua baitzen, eta plazan kantuan hasi orduko pizten zitzaion grina hori. Horrelakoa zen plazan, baina, gero, inork baino bihotz samurragoa zuen. Eta, lehen esan dudana, gauza guztien gainetik bertsotarako grina zuen. Niri gertatu izan zait Joxerekin norabait joan eta gai batekin larri samar ikustea, baina handik hamar egunera antzeko gai bat jarri eta primeran moldatzea, etxean landuta zekarrelako. Harrobian konpresorarekin zuloak egiten ari zela ere bertsotan jarduten zuen. Neuk ere lau urte egin nuen lan hemendik gertu zegoen Muebles Imaz lantegian, 14tik 18ra bitartean. Tornuan egiten nuen lan txirbila eta hautsa irentsiz, baina tornuak ateratzen zuen zaratak lagundu egiten zidan kontzentratzeko, eta uste dut ez dudala bertsotan neure gisara sekula santan orduan adina egin. Hamar ordu lanean, hamar ordu bertsotan egiten nuen”.•

Ezustekotik ezustekora mago izatera iritsia bertsoeroko galdera hauxe: orain non dauka untxia bertsolaritzan aro polit bat Joxe, hik diguk itxia Txirritak zuen dotriña hartako azkeneko harribitxia. Hire barruko txinpart bakoitza azaltzen huen mingainez dotore jantziz ziri zorrotzez eta esaldi apañez orain zaleon begietatik malkoak egin dik gañez hainbat urtetan eman diguken gozamenaren ordainez. Mendi gaineko arnas preskoa kutsatu gabeko haize horregatikan giñuan beti hire bertsoaren gose Nahiz oraindikan guk gehiago nahi Ezin giñelako ase egin dukanak ez dik izenik MILA MILA ESKER JOXE. Joxe Agirrek egindako puntukako saio asko gorde dira. Pare bat adibide ekarriko ditugu gogora. Lehen bertsoaldia 1981eko Bertsolari Egunekoa da. Joxe Mari Iriondo da gai-jartzaile. Zuretzat elurtea zer moduz izan da? Ez det asko sufritu egia esanda, baba ta zezina ere etxian bazan-da, bapo pasatu degu talo batzuk janda.

221

Sapaia hutsik eta Ataian elurra… Hori egia baino hobe da gezurra, holako baserritarrak laster joko’u lurra, ukulluan izango da azala ta hezurra. Zeu ondo gobernatu ganauak gosiak… Nundik jakin dituzu nire notiziak, ez nau asko poztutzen haiek planteziak: errape motzak eta ilaje luziak. Hogei erralde ez da behi pare gorria… Gurdi hutsa mugitutzen istilu larria, baina asmatuta daukat sistema berria: akerrari egin behar diot uztarria. Oñatin, Larraingain elkartean 1991n kantatuak dira hauek. Nikolas Segurala zen gaiak ematen. Sekula izan al zara zu lanean fina? Galdera xelebrea didazu egina; langile amorratua ez naiz izan baina, halere egingo nuen zazpi frailek aina. Fundamentu gutxi ta aitzakia ugari… Nikolas abusatzen ez al zera ari? Urte mordo galanta ta hanketatik eri, aitzakiekin ez da konpondutzen hori.

dsgasgasdazxsdgasdgfgag

JA5. LOIOLA IRRATIA

JOXE MARI IRIONDO: “PUNTUARI ERANTZUTEN EZ ZEGOEN BERA BEZALAKORIK”.

1962an hasi ziren Loiola Irratian bertsolari sariketak egiten. “Hirugarren urtean animatu nuen Joxe Agirre sariketan parte hartzera, eta berak eraman zuen txapela. Gutunen bidez entzuleek erabakitzen zuten finalistak zein izango ziren. Telefonoak baziren ordurako, baina harreman arruntetarako ez ziren erabiltzen. Lehen urtean Txomin Garmendiak irabazi zuen eta bigarrena Patxi Etxeberriak. Bigarren urte horretan, botoz, Meagako Jauregik bildu zuen punturik gehien, baina enteratu ginen tabernaz taberna ibili zela boto bila, eta letra berarekin idatzitako gutun piloa iritsi zitzaizkigun. Beregana joan eta hori ez zela legezkoa esan genion, eta, eztabaida batzuen ondoren, sailkapenari uko egitera behartu genuen. Hirurehun bat gutun jasotzea arrakasta handia izango zela pentsatuta abiatu ginen, eta 700 pasa jaso genituen hasiera beretik. Izan ziren mila jasotzera iritsitako asteak. Lainezatu egin ginen horrekin. Partaideak urtero aldatzen saiatu ginen, baina izan ziren errepikatu zutenak eta bitan txapela jantzitakoak ere.

Bigarren urtetik aurrera, estudioan egiten genituen binakako saioak albo batera utzi eta, taldeka, Loiolatxo soziedadean egiten hasi ginen eta diferituan ematen. Azken hiru urteetan Landetako Lizasoren tabernan egin ziren kanporaketak. Sei bertsolari finalistek Azpeitiko Zelaitxon jokatu zuten finala lehen urteetan, eta, Azkoitiko frontoian edo Baztartxon, ondoren, epaimahai eta guzti. Nik Joxerekin oso harreman gozoa izan nuen. Zerbait eskatu nion guztietan erantzun zidan, ez zidan inoiz ukatu. Loiola Irratiko Beti Jai irratsaioan ere parte hartu ohi zuen, beste bertsolari askok bezala. Nik ematen nien gaia edo haiek aukeratzen zuten, eta neu joaten nintzen enkarguzko bospasei bertso horiek grabatzera. Gai-jartzaile bezala egin dudan ibilbidean ere, eta luzea izan da, oso tratu ona izan genuen. Erantzuten zen ona. Aurrekoari arrazoia entzun eta berehala zekien erantzuten. Horretan maisua zen. Oso bertsolari bizia. Lehengo bertsolari guztiek bezala, bazituen bere lizentziak errimarekin, aditza eta aditz laguntzailea ez baitzituzten ondo bereizten. Hori gaur egun poto izango zen, baina ez garai hartan. Nik, behin, Antonio Mari Loidisaletxeri bertso batzuk grabatu nizkion eta, kontu handiz, esan nion nire ustez han potoak zeudela, eta erantzun zidan potoa bertsoa bukatu ezinda gora begira gelditzea zela. Amurizak lehen txapela 80an irabazi zuenean ere Mitxelenak antzeko zerbait esaten zuen, gogoa zuela, alegia, Atamitxera ondo afaltzera gonbidatu eta, gero, egurra emateko. Egin zuen nonbait bertsotan behin Amurizarekin eta “han gelditu yun jotako idia bezala, gora begira”, esaten zuen. Niretzat, gaia jartzeko, hiru azpeitiarrak eta Azpillaga ziren munduko onenak. Edozein gai jarri eta luzitu egiten zuten. Beste zenbait bertsolarirekin, aldiz, Lasarterekin esate baterako, oso kontuz ibili behar izaten zen. Eta puntuari erantzuten onena Agirre zen. Loiola Irratiak Itsumendin zuen antena eta Urola osoan, Goierrin, Eibarren eta Ermuan, eta Durangalde osoan hartzen zen seinalea, eta Gasteizen ere bai. FMren lehen esperientzia izan zen Espainiako estatuan”.•

222

223

dsgasgasdazxsdgasdgfgag

JA6. GIPUZKOAKO HERRIARTEKOA GAZTEEKIN HARREMAN BEREZIA IZAN ZUEN JOXE AGIRREK. Egungo txapeldunak berak, Amets Arzallusek, behin baino gehiagotan aitortu izan du Agirreri zion mirespena. Baina ez da bakarra. Jokin Urangak edo Euzkitzek ere begirune izugarria izan diote. Azken bi horiek eta Anjel Larrañagak Joxe Agirrerekin batean osatu zuten 1999an Gipuzkoako Herriarteko Txapelketan Azpeitiko taldeetako bat. Joxek 70 bat urte zituen orduan. Taldea osatzeko bilera Anjel Larrañagaren jatetxean, Meolan, egin zuten, eta hain bildu genituen Euzkitze, Uranga eta Larrañaga.

zen erizain bat ez zela gehiago azaltzen, nonbait, nire kontra zerbait esaten hasi eta Joxek sekulako purrustada bota ziolako. Gastatzen ari zen bertsolari kasta baten azken ordezkaria zen. Gizartea aldatu zen, bertsokera eta gaiak ere bai, eta Joxe Agirre zen desagertutako belaunaldi baten azken adibidea. Harekin gozatzeko aukera izan nuen. Lazkao Txiki hil ondoren, urte batzuk egin nituen Joxe Agirrerekin Zumaiako Artadira sanmigeletan joaten. Erretiratu nintzen bertsotatik, baina berriro ere ilusioa egiten zidan San Migeldik deitzen zidatenean, eta pozik joaten nintzen, neurri handi batean, Joxerekin kantatzeagatik”.

• • EUZKITZE: “GASTATZEN ARI ZEN BERTSOLARI KASTA BATEN AZKEN ORDEZKARIA ZEN”. “Niretzat oso gizon garrantzitsua izan zen. Karmelo Baldan irabazi nuen Eskolarteko lehen txapelaren ondoren izango zen. Biharamun goizean Loiolan, ikastolako autobusaren zain haren seme Jonekin egin nuen topo eta zorionak eman zizkidan. “Aitak esan dik Azpeitian beste bertsolari on bat badugula, eta, gure aitak esan baldin badu, hala izango duk”, esan zuen. Sekulako poza eman zidan. Nik entzun nuen lehen bertsolaria ere bera izan zen, Azkoitiko Urrategin, ni oso umea nintzela, 5 bat urte izango nituen. Urrategitik berehala dago Euzkitze baserria, bost minutuko tartea egongo da. Gu oso hangoak izan gara, eta akordatzen naiz lehen aldiz bertsotan Lasarte eta Agirre ikusi nituela. Horrek ere markatu egiten du, eta, gerora ere, ondo hartu izan genuen elkar bai bertsotan eta bai bertsotatik kanpo. Beti esan izan ohi da bi bertsolari jotzailek ez dutela elkar ondo hartzen, baina Agirre eta biok bertsotan ere oso ondo moldatu izan gara, eta beti izan diot estimu handia. Nik uste dut elkarri izan diogula estimu handia. Tarteka bisitan joaten nintzaion eta etxekoekin ere, haren seme-alabekin, harreman estua izan dut. Joxe bajatzen hasi zen hartan, ospitalean egonaldia egin zuenean, bisitan joan nintzaion behin eta alaba batek kontatu zidan Joxe ikustera joaten

224

JOKIN URANGA: “BERAREKIN KANTATZEA BEZAIN EDERRA ZEN SAIORA JOAN-ETORRIA BERAREKIN EGITEA”. Ni baino gazteagoekin ere ibili zen Joxe, Ametsekin eta Sustrairekin esate baterako, baina bailara honetan behintzat neu izango naiz harekin gehien kantatutakoa. 1999ko Herriartekoan hartu genuen parte elkarrekin, baina, horren aurretik ere, beste edizio batean, uste dut kantatu genuela. Gida-baimena ateratzen ibili zenean, gure amak lana han egiten zuenez, auto aseguruarekin eta abarrekin ere lagundu

zion, eta oso harreman ona izan zuten. Eta, uste dut, maitasun bereziarekin hartu ninduela, amaren ezaupidea zuelako ere. 1999ko Herriartekoan, harreman hori estutu egin genuen. 2003an, Gipuzkoako Txapelketan, nahikoa lan polita egin nuen, eta 2005eko Txapelketa Nagusian finalaren atarian gelditu nintzen, eta horren ondorioz hasi nintzen plazak egiten. Joxe puri-purian zegoen orduan, eta jaialdi batzuetan elkarrekin kantatzen hasi ginen. Biok bakarrik ere egin genituen saio batzuk Ataunen, Bilbon, etab. Neu joaten nintzaion kotxearekin bila, eta niretzat berarekin

225

JA6. kantatzea baino garrantzitsuagoa izaten zen berarekin egiten nuen joan-etorria. Bertsotan, noski, izugarri estimatzen nuen, bere gauzak esateko modua, ia galduta zegoen mundu ikuskera bat zuen. Berarekin bertsotan egitea gozamena zen, baina, esan dudan bezala, ederragoa zen, oraindik, berarekin egun-pasa bat egitea. Gogoratzen dut Itziarren kantatu behar genuen egun batean hementxe, Meola atarian geratu ginela elkarrekin joateko. Bezperan ni Gasteizen kantatuta nengoen, lo gutxi eginda beraz, eta Itziarko saioa eginda goizeko hirurak aldean etxera gentozela, esan nion baldin Ertzaintzaren kontrolen bat aurkitzen bagenuen, aitona eta biloba ginela esan behar geniela, eta aitona gaixo jarri zenez, larrialdietara neramala presaka. Sekulako grazia egin zion ideiak eta “nahiago nikek bidean tokatuko balitzaizkigu”, esaten zuen. Oso joan-etorri politak egiten genituen. Gazteekin ondo konpontzeak, bestalde, poza ematen zion. 50 urteko aldea genuen, eta ederra da hala ere hain harreman erraza izatea. Bera joan zen, baina etxekoekin jarraitzen dut harreman estua izaten. Ni Azpeitiko Herriko Tabernan, Orkatzen, asko ibiltzen naiz, eta, makaltzen hasi eta gero ere, Joxe ekartzea gustatzen zitzaigun. Eta hari ere gustatu egiten zitzaion, mundu berri bat zabaltzen zitzaiolako, eta jendearen estimua sumatzen zuelako. Saioa bukatu eta eskerrak eman besterik ez zuen egiten. Gugandik bertsokera ezberdina ere bazuen. Azkarrean zen ona, puntuka esate baterako. Gauza bera egiten genuenean ere oso ezberdin ateratzen zitzaigun bertsoa. Makaltzen hasi zenean ere mantendu nuen harremana. Telefonoz hitz egiten genuen, eta Amets eta biok, inoiz, bazkaltzera ere igo izan ginen. Ospitalean zegoela, nik Añorgan Orixe saria jokatu behar nuen, eta, pare bat egun lehenago, telefonoz esan nion Añorgan txapela irabazi eta ospitalera eramango niola. Eta “Nahiago nikek horixe egingo bahu!”, erantzun zidan. Txapela irabaztea egokitu zitzaidan, joan nintzaion txapelarekin eta berak eduki zuen gordeta. Hil zenean, familiakoek itzuli zidaten”.

ANJEL LARRAÑAGA: “JOTZAILE AMORRATUA ZEN”. Anjel Larrañagak Martirieta auzoan ikusi zuen Joxe Agirre lehenengo aldiz kantuan, bera mutikoa zela. Egileor zuen bertso-lagun, eta gogoan hartu zituen Joxeren egun hartako bi errima: “Zuk ez dezu ezagututzen gizon txikian finezik / buelo pixka bat dezula-eta ez zazu hartu lainezik”. “Lehen trikitilari bat, bi bertsolari eta bailarako aizkolari bat nahikoa izaten ziren auzoan festa bete-beteak antolatzeko. Horrela ezagutu nuen nik Joxe inguruko auzoetan. 14 urterekin, Urrategin ikusi nuen Loidisaletxe zaharrarekin kantuan, eta orduan ohartu nintzen zer-nolako bertsolaria zen: jotzaile izugarria. Errepidea egin gabe zegoen artean, baina pista irekita, eta kamioiak jarri zituzten erremolkeekin jendea gora eta behera garraiatzeko. Sekulako jendetza bildu zen. Meza ondoren, bazkal aurretik, bazkal ondoren eta arratsaldean aritzen ziren bertsotan. Egun hartan ere saio berezia egin zuten. Haserrearen mugaraino eramaten zuen bertsoa. Jotzaile amorratua zen, esatailea, eta esataileari aditzea ere tokatzen zaio. Oso terreno labaina da. Zaila da mugarekin asmatzea. Jendeari bertsolari jotzailea gustatzen zaio, baina neurria non dagoen jakin behar izaten da. Ni asko ibili nintzen Agirrerekin, eta ez zuen errukirik izaten. Azken urteetan ibili nintzen erosoen berarekin. Beti esan izan da Basarrik ekarri zuela bertsolaritza plazara, baina jendeari tabernako bertsolaria gustatzen zaio. Eta Joxek beti uzten zituen lehengo bertsokeraren izpiak bere jardunean, izpiak bakarrik ez, batzuetan gehiago ere bai, oso esataile gogorra zelako. Trikitirako ere kopla asko egina zen, Lajarentzako, sueltorako batik bat. Gerora hasi ziren edo hasi ginen loturako hitzak egiten, gehienetan bertsoak”.•

•

226

227

dsgasgasdazxsdgasdgfgag dsgasgasdazxsdgasdgfgag

JA7. ERROMERIAK “MUTILAK BAZTERREAN ARDOA EDATEN ETA GU DANTZAN, HORRELAKOAK ZIREN ERROMERIAK”. Bertsotan plazak egiten berandu samar hasi zen Joxe Agirre, baina erromerietara joaten oso gazterik, 13 urterako. Sasoi hartan mutikoaren ametsa ez zen aizkolari edo bertsolari izatea, trikitilari izatea baizik, eta soinu-jotzailearen ondoan jarri eta hari begira ematen omen zituen arratsaldeak. Joxek gogoratzen zuen lehen erromeria lekua Iztioko saletxe aurrean zegoen zabalgune bat zen. Han biltzen ziren igande arratsaldeetan, eta Mario izeneko soinu-jotzaile batek jotzen zuen. Auzoko mutilek elkar hartuta erosi zioten soinua, eta Sakabirekin ikasi omen zituen pieza batzuk. Beste bolada batez Leizea baserrian ere egin zen erromeria. Ardoa eta pikuak eramaten zituzten. Baina sona handiena lortu zuen erromeria lekua Izarraizpeko Kostitakoa izan zen. Ur putzu baten ondoan dagoen zabalgunea da Kostita, ondoan txabola eder batekin. Hara Luziano Xaguak eramaten zuen ardoa, eta Arbe trikitilaria hasi zen joaten Leandro panderojotzaile zuela. Eta Madariaga Txikiak berak ere jo omen zuen bolada batez, eta Lajak ere bai, artean mutikoa zela, tarteka gero Kupela taldean bateria-jotzaile bezala ezagun egin zen Juan Ezenarro Berastegi panderoarekin ondoan zuela. Neguan, beheraxeago dagoen Villa Plata izeneko etxe batera jaisten ziren. Etxe horretatik egin omen zuen Joxek bere lehen neska-laguntza, baina ez omen zen bere meritua izan. Neska inguratu zitzaion eta “gaur biok joan behar dugu elkarrekin”, esan omen zion. Erromeria horri buruz hitz egiteko, Azpeitian bizi diren Joxe Agirreren hiru arreba bildu ditugu kafetegi batean: Maritxuk, zaharrenak, gazterik aurkitu zuen senargaia eta gutxiago ibili zen Kostitako erromerian, baina beste biak, Ixiar eta Sabina, elkarrekin abentura asko pasatakoak dira. “Gu dantzari amorratuak ginen, eta arratsaldea dantzan ematen genuen, mutilak guri begira edo ardoa edaten zeuden bitartean. Erromeria bukatzen zenean hasten ziren

228

gure atzetik eta han izaten zen ferra-hotsa!”, hasi da Ixiar. Mutilak ez zirela hain animaliak izango, ferra-hotsak ateratzeko adina ez behintzat, aurpegiratu diot, eta berehala erantzuten du, bere anaiak puntuari bezala: “Orduan mendiko bota batzuk ferrekin izaten ziren”.

batek esne asko ematen zuelako, eta horrelako gaiekin ibiltzen ginen”, erantzuten dute adar-jotzaile. Ez ziren, noski, Kostitara bakarrik joaten. Hirurak daude Sakabi eta Elgeta soinua jotzen ikusita, Azpeitiko Galtxanean eta Aittolan ere bai. “Donostian Egia jatetxean egon nintzen lanean, Parte Zaharrean, eta barruak behin buelta eman zidan mahai baten gainean Elgeta, baldartuta, soinua jotzen ikusi nuenean. Aurrean txapela jarrita zuen dirua biltzeko”, gogoratu du Ixiarrek.

“Oso gazteak ginen eta mutilak ez zitzaizkigun askorik axola –jarraitzen du Sabinak-. Dantzan eginez gero, nahikoa genuen. Etxean ere logelan aritzen ginen dantzan ikasten edo entrenatzen, eta etxe ondoan genuen saletxean ere bai. Lanaren aitzakian joaten ginen saletxera eta dantzan jarduten genuen jo eta ke. Otea ebakitzera bidaltzen gintuzten, eta gu dantzan”. Neskak elkarrekin, kuadrillan, joaten ziren erromeriara. “Xagua, Xagu Handia, anaia Joxeren kontra apustuan ibilitakoa, garrafoi ardoarekin igotzen zen, eta mutilak bazterrean gelditzen ziren. Bi edo hiru bakarrik etortzen ziren dantzara. Orduan ere motzak ziren oso gizonezkoak, edan egin behar izaten zuten neska batekin hitz egiteko”, jarraitzen dute bi ahizpek nahasian.

Mariaren Alabak kongregaziotik botata ibilitakoak dira hiru ahizpak, dantza lotua ere egiten zutelako. “Salatariak egoten ziren, orduan. Apaizarengana joaten ziren dantza lotua Maritxuk ez daki zenbat jende bilduko zen kalkulatzen, baina jende mordoxka biltzen zen, Izarraitz maldakoez gainera, landetarrak igotzen baitziren eta Azkoititik gazteak ere bai”. Azkoitiarrak espabilatuagoak zirela dio Sabinak, eta eztabaidan hasi dira. Ea Kostitatik Orandara zenbat denbora dagoen, neska-laguntza hori laburra izaten al zen galdetu eta hirurak hasi dira bakoitza berea kontatzen. “Gustukoarekin laburra izaten zen, baina hala moduzko batekin luzea”, dio Sabinak. “Nik, behin, erdi bidean, Alabier aldera doan bidetik behera bidali nuen mutil bat haizea hartzera. ‘Hi, joan hadi hortik behera’, esan eta bidali nuen”, dio Ixiarrek. Neguan eguraldi txarra egiten zuenean Kostitatik beherago dagoen Villa Platan elkartzen ziren. “Abarka beltzei lustrea ematen ibiltzen ginen dotoreago egoteko”, dio Sabinak. “Gure garaian Arbe etorri ohi zen soinu-jotzera, baina ez beti. Hura etortzea gauza handia izaten zen. Hari ordaintzeko, mutilek jartzen zuten dirua. Neskok ez genuen ordaintzen”, dio Ixiarrek. Ea etxera bidean mutilarekin zertaz hitz egiten zuen galdetu eta “eguraldiari buruz edo etxean genituen behiei buruz,

229

dsgasgasdazxsdgasdgfgag

JA7. egiten ikusi gintuztela esatera. Gu irten samarrak ginen. Ez ginen eskandalu bila inoiz ibili, baina gauza gutxi behar izaten zen, orduan, kongregaziotik botatzeko”, dio Sabinak. Lau arreba zituen Joxek. Zaharrena hilda dago. Laurogei ditu Ixiarrek, 83 Sabinak eta 86 Maritxuk. Adinean aurrera doaz, baina ez dute umorerik galdu. Lehen ere ba omen ziren mutil formalak, eta baita tontoak ere. “Behin neska-laguntza egin eta neskaren etxera, urrutiko baserri batera, iritsi zirenean neskak esan omen zion: “Honaino etorrita, zerbait nahiko zenuen, ba?” eta “Ez, afalduta etorri naiz”, erantzun omen zuen mutilak. • IÑAKI GARMENDIA LAJA TRIKITILARIA: “13 URTETIK 15ERA JO NUEN KOSTITAN”. “Gure aita zenak jotzen zuen soinua, eta hura falta zenean, bere kutxatik atera eta harekin ikasi nuen zerbait jotzen, pieza bakan batzuk, aitari entzundakoak. Artean maisua etxera ekarri gabe nenbilen. Geroxeago, 17 urte nituela ekarri zidaten Elgeta, eta egin zituen hilabete batzuk gurean niri erakusten. Baina aitari ikasitako pieza horiek joko nituen Kostitako erromerian. Soinua ere zahar samarra zen hasieran, haize asko samar galtzen zuen bat. Geroxeago, 15 bat urte nituela, erosi genion Epelarri. Oraingo Epelarren aita zena zen, soinu-jotzaile polita, Elgetarekin ikasitakoa. Elgetaren tonukoa zelako erosiko genion, nik harekin ikasi nahi nuelako”, hasi zen eta Kostitako erromerian azken aldera erabili zuen Larrinaga Guerrini horrekin igo ginen argazkiak ateratzera. “Hirurogei urte baino gehiago dira erosi nuela, eta begira nolako soinua duen”, esaten zuen piezak jotzen zituen bitartean. “Kostitako erromerian Izarraizpeko jendea biltzen zen. Bostak aldean hasi eta ilunabarrera arte jarduten genuen. Mutilek txapela pasatzen zuten eta duro batzuk irabazten ge-

nituen, guretzako asko garai hartan. Hamahiru urterekin hasi eta 15era bitartean jo nuen nik erromeria honetan. Bakarrik etortzen nintzen, baina batzuetan Juan Ezenarro Berastegi, gerora Kupela taldean bateria jotzen aritu zena, etortzen zen panderoarekin laguntzera. Ondoren, Komuntzoko erromerian ere jo izan nuen, baina plaza hori Sakabik hartua zuen, eta inguruko erromerietara bidaltzen ninduen, Granadara etab. Komuntzon bolatokia egin eta kantina bat ere jarri zuten. Kostitan Azkoitiko Leandrok, Arbek eta Madariaga Txikiak ere jotzen omen zuten gure aurretik. Mutikoa nintzela ikusten nituen inoiz gure etxe aurretik pasatzen”.•

(DANTZARAKO KOPLAK)

TRIKITILARIEN ELKARTASUNA

GURE ESTUASUNAK

Joxe Agirre izan zen Laja eta Landakandarentzat kopla gehien egin zituen bertsolaria. Beren diskoetako hitz gehienak harenak dira, tarteka Azpillagak egiten bazituen ere. Trikitixa diskotik bi pieza aukeratu ditugu:

1. Trikitilariak gera Euskal Herrian sortuak batez ere Bizkaia ta Gipuzkoako frutuak nahiz eta batzuetan egon pixka bat atzeratuak berriro zorionian gaude indarra hartuak

1. Gaur zer gertatu zaigun esan nahi nuke nik gizon ezjakinentzat ez da zorionik ez pentsatu ederki ibili geranik kaliak nola pasa asmatu ezinik.

2. Soinu txiki ta pandero eskuetan dabilzkigunak horien bidez gozatu nahi inguruan dauzkagunak inoiz aiton ta amonak dantzan jartzen dakigunak gu gera tristura danak uxatu nahi ditugunak

2. Gaur arte Madrilera ez ginan etorri argi asko da hemen berde eta gorri ta zertarako diran guk ezin igarri kale zaliak ez ditut ondraduak jarri.

3. Apaizak deitzen zioten lehen infernuko hauspua Aspaldiko esaera baina ez daukat ahaztua orain garbia dala-ta jende gehiena poztua hau bertako gauza degu ez da inori ostua.

3. Pasa geradenian hala ere kontentu berehala neska bat zaigu inguratu kafea hartzera gaitu berak gonbidatu baina gu ez gerade joaten atrebitu

4. Orain elizan jotzea Ere ontzat hartzen dute herri mezak diranean inoiz deitzen digute gure soinuaren hotsak nori egingo dio kalte Jaungoikoak berak ere tristurarik ez du maite.

4. Nekatxa hori hasi da goxo hitz eginez gurekin osatu nahi zuen atseginez ipurdiari oso bizkor eraginez sasoi ederra daukan itxurak eginez.

5. Eskerrak jaialdi hauek antolatzen dituztenei era honetako gauzak ez dira ikusten noiznahi eta besarkada handi bat gu maitatzen gaituztenei euskaldunak poztutzea besterik ez genduke nahi.

5. Hola izaten omen da neska horien jira deskuidatzen danari poltxikotik tira eskerrak gure andrak ez dauden begira hemen ez dek giro ta goazen Azkoitira.

•

230

231

dsgasgasdazxsdgasdgfgag

JA8. AUZOAK “HOGEITA ZAZPI ALDIZ KANTATU ZUEN ARTADIN”. Baditu Joxe Agirrek hogeita zortzi urtetik gora kantura joandako auzoak. Imanol Lazkanok Mendaroko Santa Ana gogoratzen du, esate baterako. Mezaren ondoren egiten zuten saioa, baina benetako jarduna herrikoa izaten zen, elizaren kontra zegoen taberna zahar batean bazkalondoan egiten zutena. Santanatan gehienetan bero egiten zuenez, taberna horrek edariak errekan freskatzen jartzeko ohitura omen zuen. “Guk han sekulako saioak egiten genituen. Laja eta Landakanda izaten ziren trikitia jotzen, eta behin Landakandari entzun nion bertso saio on asko entzundakoa zela, baina gurearen parekorik ez zuela gogoratzen. Geu ere exijentzia puntu horrekin joaten ginen. Uholde batek eraman zuen taberna hori, eta gehiagoa ez zen hor saiorik egin. Hogeita zortzi bat aldiz uste dut joan ginela Mendaroko Santa Anara. Juanito Loiola izeneko bertsozale bat ibiltzen zen antolatzen. Bertsotan ere poliki egiten zuen”, esan zigun Imanol Lazkanok. Bi auzo zeudela Gipuzkoan esan ohi zuen Joxe Agirrek berak inoiz kantatu gabeak, Aldaba eta Santa Marina; beste guztietan kantatu zuela, eta horietako batzuetan askotan. Nafarroan ere bazituen plaza finko samarrak: Areso, Leitza eta Azkarate, esate baterako. Eta Bizkaian ere harrapatzen zituen auzo batzuk Agirreren zirkuituak.

Joxe Artadin. Horrek esan nahi du, urterik huts egin gabe etorri dela auzo honetara, sanmigeletan ez bada, zaharren omenaldi egunean. Omenaldi horietako batean, 92an, auzoko hiru amona aukeratu genituen, eta haiekin batean, omenduen artean, Lazkao Txiki eta Agirre ere sartu egin genituen, hainbeste urtetan etorri zirenez, ondo irabazia zutelako. 2011n ere ekarri genuen Joxe Agirre, baina gonbidatu bezala etorri zen”.

baitzuten elkartzeko leku bila. Elizaren ondoan garai batean eskola eta ondoren apaizetxea izandakoari bota zioten begia, eta hiru urte eman zituzten gotzaitegira bueltaka, lekua alokatu eta egokitzapen lanak burutu zituzten arte. 1982an hasi ziren, beraz, diru-laguntzak eskuratu eta festak antolatzen. Eta, une hartan puri-purian zeudelako edo, Amuriza eta Lopategi ekarri zituzten. “Lehen bi urteetan Basakarte bertsolaria ibili zen gai-jartzen, baina, hirugarren urteko festen bezperan, eztarrian polipo bat atera zitzaion eta egokitu zitzaidan niri hastea. Anaia eta biok ibili ginen, bezperan, presaka, gai batzuk asmatzen, eta 2007ra bitartean ibili naiz lan horretan, erreleboa Igor Manzisidorri, auzoko gazte bati, pasatu nion arte. Hogeita bost urteotan zehar bertsolari asko pasatu da hemendik, Sanmigeletako festez gain zaharren omenaldi eguna ere egin izan baita urte askoan. Baina gehien etorri den bertsolaria Joxe Agirre izan da”, esan du Juan Marik, eta karpeta txukun batetik urtez urte nork kantatu duten erakusten duten orrialdeak atera ditu. “Nire zerrendaren arabera, 27 aldiz izan da

Juan Marik ez du tratu pertsonal esturik izan Joxerekin, baina bertsolari bezala mirespen handia izan dio. “Ikaragarria zen bertsolari bezala. Neuri mahai-inguruko bertsolaritza izugarri gustatzen zait, eta Joxe oso ona zen horretan. Urteen poderioz, gainera, auzoko guztiak ezagutzen zituen, eta horrek aukera ematen zion denekin sartzeko. Meza ondoren pilota partidak egiten ziren eta dira, Etxabetarrak jatorriz hemengoak direlako; txakolin dastatzea izaten zen gero, gu umeak ginenean baserri askotan txakolina egiten zelako, eta ondoren egiten zen lehen bertso jarduna. Baina benetako saioa bazkalondokoa izaten zen. Bertan izaten ziren trikitilariak ere, eta sekulako giroa sortzen zen. Batzuetan, kanpoan jende asko biltzen bazen, hirugarren saio labur bat egiten zuten kanpoan. Bazkalondokoa gai librean egiten zen beti”, gogoratu du Juan Marik.

Askotan bisitatutako auzo horietako bat da Zumaiako Artadi, eta auzo horretan sanmigeletan gai-jartzaile urte askoan ibilitakoa den Juan Mari Galarragarekin egin genuen hitzordua. Torre baserrian jaio zen eta Zumaiako kalean bizi da. Artadiko festek ba omen dute aurre-historia bat, 1979an hasi eta 82ra bitartean bertako gazteek nahikoa lan izan

Ia hogei urte daramatza Artadiko gazteen soziedadeak San Migel ondorengo igandean 18 urtez beherako trikitilari txapelketa antolatzen, eta ekitaldia aurkezten jarraitzen du Juan Marik, ez baitu oraindik ordezkorik aurkitu.•

232

233

KOMIKIA B108

NORK-NORI

Bertsolari Aldizkarian ez genuen gure 25. urteurrena edozein modutan ospatu. Oso opari berezia egin genion geure buruari, geure irakurleei: NORK komikia, Patxi Gallego marrazkilariaren eta Xabi Paya gidoilariaren eskutik. Konjurazio, konplot azpikeria, azpilan, azpijan, azpijoko, trikimailu, amarru eta jukutriaz mukuru betetako komiki bikaina erditu zuten bien artean. Andoni EgaĂąa hiltzeko gai izan ziren, atera kontuak. Hiltzailearen identitatea agerian geratu zen azkeneko orrietan, baina hein berean, irakurle finak nabarituko zuen amaiera irekia zela, hor ez zela ezer bukatu, eta bazela oraindik suspenserako tarte zabala. NORK-en ostean sagak aurrera jarraitzen du, eta primizia gisa hurrengo komikiaren lehen hiru orrialdeak ekarri ditugu. Jakin ezazue beraz, intrigak hasi besterik ez direla egin.

Badator NORIâ&#x20AC;Ś

234

236