Bertsolari 114. aldizkaria by elkarmedia

114

BERTSOLARITZAREN GENEALOGIA FEMINISTAK TXIKIAN BERROGEIKO BERTSOLARITZA GARAIKIDEA MAIALEN LUJANBIO KONTRAKO EZTARRITIK

BERTSOLARI ALDIZKARIA BERTSOLARITZAREN GENEALOGIA FEMINISTAK BERROGEIKO TXIKIAN 114 ZK. / UDA 2019

www.bertsolari.eus EDITATZAILEA : BERTSOZALEAK KULTUR ELKARTEA Martin Ugalde Kultur Parkea / 20140 ANDOAIN TELEFONOA: 688 827 545 HELBIDE ELEKTRONIKOAK: koordinazioa@bertsolari.eus administrazioa@bertsolari.eus bertsoiragarkiak@bertsolari.eus

Beñat Hach Embarek Irizar eta Antxoka Agirre Maiora ERREDAKZIO BATZORDEA: Andoni Lubaki, Esti Esteibar, Harkaitz Zubiri, Antxoka Agirre, Zezilia Herador, Jon Martin eta Beñat Hach Embarek. KUDEAKETA: Antxoka Agirre Maiora ADMINISTRAZIO KONTUAK: Zezilia Herrador Garin WEBGUNEA: Beñat Hach Embarek Irizar ARGAZKIAK: Conny Beireuther Crezburg DISEINU ETA MAKETAZIOA: Txema Gartzia Urbina MARRAZKIAK: Patxi Gallego Palacios EUSKARA ZUZENTZAILEAK: Txiliku Aranguren eta Bea Zabalondo Loidi INPRIMATZAILEA: Gráficas Lizarra D.L.: SS 482/91

003 004 006 058

094 134

ZUZENDARIAK:

138 190 212 214 218 222 M

ERRIMA MODERNOA FEMINISMOAK EGIN NINDUEN BERTSOZALE. Maider Iturbe BERTSOLARITZAREN GENEALOGIA FEMINISTAK BERROGEIKO TXIKIAN. Txakur Gorria BERTSOLARITZA GARAIKIDEA. Miren Amuriza, Oihana Iguaran, Jone Miren Hernandez eta Iratxe Retolaza / Ekaitz Zilarmendi ORRIALDE HORITUETAN. Antxoka Agirre / Axpi BI EZTARRI. Sustrai Colina eta Estitxu Fernandez MAIALEN LUJANBIO. Eider Rodriguez / Conny Beyreuther ANE LABAKA. Iraitz Mateo eta Aroa Arrizubieta / Conny Beyreuther Ane Labaka, Enare Muniategi, Oihana Iguaran, Oihana Bartra, Elixabet Etxandi eta Jon Martin Izar Mendiguren eta Iñaki Gurrutxaga Kristina Mardaras Sedrun NORI. Patxi Gallego eta Xabi Paya

UDAKO ALE HONETAN BERTSOLARITZA UDABERRI BERRI BAT BIZITZEN ARI DELA KONTATZERA GATOZ, KOLORE MOREKO BEDATSE ZINEZ INTERESGARRI BAT. BERTSOLARI EMAKUMEA DA ALDIZKARI MONOGRAFIKO HONEN ARDATZA. Maider Iturbe antropologo eta Bilgune Feministako militanteak nola bertsozaletu zen kontatu digu Kanpotik atalean. 2005ean bertsolaritzaren historiaren inguruko ale bat kaleratu genuen, baina hutsune handiak zeuzkan. Txakur Gorria sormen kolektiboaren eskutik dakargu bertsolaritzaren historia berridatzia 40ko txikian, emakumeen ikuspegitik osatua eta mimo handiz ilustratua. Emakume bertsolariek bizi dituzten konplexutasunez eta bertsolaritza garaikideaz hitz egiteko Miren Amurizak hiru lagun bildu ditu mahai inguru emankor batean: Oihana Iguaran bertsolari eta ikerlaria, Jone Miren Hernandez antropologoa eta Iratxe Retolaza literatur kritikaria. ‘Bertsolaritzaren presentzia mediatikoaren eta eragiletzaren historia (18232018)’ izeneko doktorego tesian dago murgilduta Antxoka Agirre, eta gaur arte ezezagunak zitzaizkigun kontuak eta izenak ekarri ditu EHUko irakasle eta aldizkari honetako kideak. Uxue Alberdik “Kontrako eztarritik” liburuan 15 emakume bertsolariren lekukotzak eta irakurketak bildu ditu. “Badirudi horrelako liburuak emakumeentzat direla, baina are interesgarriagoak dira gizonentzat”, esan omen zuen liburuaren aurkezpenean. Sustrai Colinak liburuak sortu dizkion gogoetak konpartitu ditu gurekin, eta Estitxu Fernandezek bertso jarriak idatzi. Ezin da emakumeak bertsolaritzaren historian izan duen eta izan ez duen tokiaz mintzo Maialen Lujanbio aipatu gabe. Eider Rodriguez idazleak elkarrizketa zinez intimoa eta sakona egin dio “oholtzako munstro” hernaniarrari. Ane Labakak bi lan egin ditu umorea, generoa eta bertsolaritza uztartuz: Bertsolaritzan garatutako umorea(k), genero ikuspegitik, lehena; eta, bigarrena, 2017ko Bertsolari Txapelketa Nagusiko umorea aztergai, genero-ikuspegitik. Iraitz Mateok elkarrizketatu du, eta Aroa Arrizubietak bertso jarriak ipini. Onintza Enbeita egungo Bizkaiko txapelduna da; herrialdean txapela jantzi duen lehen emakumea. Ibilbide emankorra dauka muxikarrak, eta bere bizipen ugariren bueltan idatzi du. Gure blogariek eta Ttakun-Herreneko txalapartariek ere ez digute hutsik egin, eta Idazmakinaz atalean Kristina Mardaras bertsolari aitzindariak bere bizitzako hainbat pasarte kontatu dizkigu. Amaitzeko, betiko legez, NORIko bi pilula gorde ditugu zeuretzat. ZABALDU ALDIZKARI HAU LAU HAIZEETARA, ETA IRAKURRI DEZALA AHALIK ETA JENDE GEHIENAK!

ZALDIEROAREN ERRIMA MODERNOA

KANPOTIK

FEMINISMOAK EGIN NINDUEN BERTSOZALE TESTUA: MAIDER ITURBE MUJIKA. BILGUNE FEMINISTAKO KIDEA ETA ANTROPOLOGOA

FEMINISMOAK GERTURATU NAU NI BERTSOLARITZARA. BERTSOLARITZAN FEMINISMOAREN ALDARRIKAPENAK ERROTU ETA BERTSOLARIEK FEMINISMOARI EKARPENAK EGITEN DABILTZANEZ, BI ALDEKO NORABIDEAN DABILEN HARREMAN ESTUA ERAIKI DELAKO, AGIAN. Bertsolaritzan erabilitako gaiek interpelatu nautelako, akaso. Bertsolariek gure errealitateaz aritzeko duten gaitasunagatik, bestela. Feministok identitate anizkoitzak dauzkagu eta esparru askotan aurkitzen gara lanean. Bertsolaritza dugu haietako bat, eta, euskal kulturari dagokionez, paradigmatikoa gainera, gure barrenera begiratzeko leiho moduan baliagarri zaigu-eta. Bertsolaritza herriaren ahotsa kontsideratu izan da, bertsolariak komunitateari hitz egin eta komunitatearen

Bertsolaritza ez da atzean gelditzen, ez. Alderantziz. Bertsolarien artean ere badugu eraldaketa bultzatzen ari den aliatu feminista kidegoa. Lan ikusezin hori gure plazetan ikusgarri bihurtzen ari da, eta historiako haria josi duten bertsolarien jarraipen oparoa daukagu gaur egungoen artean. Emakume-gizon dikotomiak jarraitzen duen honetan, emakumeak espazio maskulinizatuan sartu dira, aspaldian, eta begiratuak izateko eta begira egoteko rolarekin hausteko asmoz, gainera.

hausnarketak, hitzaldiak, iritzi artikulu, irrati saioak, ikuskizunak, saio bereziak, ikastaroak, argitalpenak, besteak beste. Zenbat eta zenbat bertso saio eta iritzi artikuluk astindu duten irakurle eta ikusleon pentsamendu eta ikuspuntua. Emozionatu gara, borrokarako grina piztu eta, nola ez, gozamenerako tarte ederra eskaini digute bertsolariek feministoi. Beraz, bidelagun ditugun bertsolari feministei erabateko eskertza eta aitortza zor diegula azpimarratzetik hastea ezinbestekoa egiten zait, bestelako kontuei erreparatzen hasi aurretik.

Bertsolari feministek sorkuntza lanean ekarpen handiak egin dituzte eta egiten ari dira, bai bertsolaritzaren esparruan, baina baita gizarte zabalagoan ere. Gai eta protagonista berriak,

Lanketa feminista bertsolaritzan martxan da. Eraldaketara bidean badugu egitekoa oraindik ere, eta dena lortua dagoenaren sinismena zabaltzeak bidea oztopatuko digulakoan nago. Feminismoak lortu du espazio

izenean hitz egiten duela, baita ere.

“…bertsolaritzan teoria eta praktika uztartzen doaz, mugimendu feministarentzat oso garrantzitsuak diren bi aspektu. Bertsolari feministek mezua edukiz betetzen dute eta praktikan oinarritzen dira horretarako…” 4

bat, nolabait. Genero ardatza lehen lerroan jartzea lortu dute. Gai horiek hor egotearekin batera gizonezkoak interpelatzen hasiak dira, eta denok astindu behar ditugu zimenduak, aurrera egiteko gogoz bagara behintzat. Zailtasunekin eta erresistentziekin bada ere, estrategia kolektibo indartsu bat eta genero gatazkari heldu dioten bertsolari feministen bidez eman ditzakegu aurrerapausoak. Interesgarria iruditzen zait bai sortzaile feministen emari aberatsa, baita gaur egun bertsolarien munduak duen hausnartzeko maila eta prestutasuna ere, erresistentziak egon badauden arren. Momentu honetara iritsi bagara aurretik egindako guztiari esker dela esan izan dugu, bizipen eta lorpenei esker, eta une honetara iritsi izanak eta zenbait gairi buruz hitz egiteko gaitasuna izatea bera aurrerapauso ikaragarria iruditzen zait. Bertsolari feministek ariketa ausartak egin dituzte hori horrela izan dadin. Bestalde, kontuan izan behar dugu izendatzen ez den hori ere hor dagoela, noizbait azaleratzeko zain edo ez, baina hor egon daiteke eta sumatu dezakegu esaten ez dena identifikatzeko gai bagara. Emakume identitatetik eta gorputzetik bertsolaritzaren esperientzia oso bestelakoa dela eta desberdintasun hori zertan oinarritzen den

argitaratu du Lisipeko bildumako ale batean Uxue Alberdi bertsolariak, horrek dakarren guztiarekin, entzun eta aldaketarako prest dagoenarentzat zein errealitate batzuen aurrean entzungor eta ihes egin nahi duenarentzat ere. Zer gertatzen da indarkeria eta botere harremanak aztertzeko genero ikuspegia azaleratzen denean? Deserosotasunak, beldurrak, gatazka, segurtasun galera... baina baita ere erreparazioa, aldaketarako motorra, zerbait berria eraikitzeko aukera, moduak eta harremanak eraldatzeko aukera, zein espazioak eta giroak berrantolatzeko parada. Feministok, bertsolaritzaren alorrean ere, gure jardunaren bitartez tradizioz egindakoa hankaz gora jarri eta beste plano batzuei erreparatuz gauzak egiteko eta pentsatzeko aukera hori zabaltzen dihardugu. Feministen ahots eta testigantzen bitartez bertsolaritzaren irudi idealizatua arrakalatu eta errealagoa den zerbait deskribatzeko gaitasuna lortzen dugu, genero ikuspegia txertatzeak ezkutuan gelditzen den informazio ugari ematen baitigu. Bertsolaritza praktika sozial moduan hartzen badugu, errazago ulertuko dugu bertan ere gizarte zabalagoan ematen diren botere harreman eta mekanismoak egon badaudela. Bertsolaritza 5

eta gizartearen artean bada zubi moduko bat eta gizartean dagoen eztabaida bera topa dezakegu oholtzan. Horrela, bertsolaritzan teoria eta praktika uztartzen doaz, mugimendu feministarentzat oso garrantzitsuak diren bi aspektu. Bertsolari feministek mezua edukiz betetzen dute eta praktikan oinarritzen dira horretarako, kasu errealak aukeratzen dituztelako eta praktikan oinarritzen diren pertsonaiak ekartzen dituztelako erdigunera adibidez, baina baita ere haiek haien gorputzarekin eta espazioa hartzearekin ere praktikan jartzen dutelako feminismoak aldarrikatzen duena: plazaren erdian kokatzea. Feminismoak badu plazera borrokarako tresna gisa. Aitortu beharra dut gainera, azken finean, gozamenak egin ninduela ni bertsozale. Teoriak eta praktikak bat egiten dute hemen ere, bertsolaritza eta feminismoa uztartuz espazio gozagarriak ari baitira sortzen. Arnasguneak deitu ahal direnak, espazio feminista eta euskaldunak. Gizarte antolamendutik urruntzen diren bi aspektu horiek, protagonista bilakatzen diren une eta giro horiek. Bertsolaritza eta feminismotik eraikitzen diren espazio horiengatik eta espazio horietan erabateko haustura suposatu duten hainbat momenturengatik egin nintzen ni bertsozale.â&#x20AC;˘

ERREPORTAJEA

BERTSOLARITZA GENEALOGIA

feministak

BERROGEIKO TX

HISTORIA BERRIDAZTEKO / BERRIRAKURTZEKO TESTUA ETA ILUSTRAZIOAK: TXAKUR GORRIA

Hutsune baten argazkia/Ahanztura baten kronika Itxaro Bordak (1999) gogora dakar Piarres Ibarrart Baigorriko koblakariak Kanboko “emazte bertsulari” gazte bat lagun zuela egindako saioa. Pierre Lafittek kontatzen duenez, bertsoak bota eta bota ari omen zen Ibarrart baina neska gazteak ez zuen, nonbait, amore eman nahi. Azkenean, “emaztekiak isilarazi zuen, hemen agerrarazteko on ez den bertsu izigarri batez”. _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ __________________________ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 6_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

AREN

Izan zirenei, eta, batez ere, izan zirenik ere ez dakigun guztiei

XIKIAN

M O D U P O S I B L E B AT

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Zein da, ordea, Ibarrart koblakari ospetsuari aurre egin zion emakumearen izena? Nondik datorkio bertsotarako trebezia? Norekin ari izan da Ibarrartez gain? Zeri buruz kantatzea maite zuen? Bordak dioen moduan, ezin da bertsolaritzaren historia osorik idatzi emazte ausart horren izena ezagutu gabe. Alabaina, gauza jakina da emakumeak naturalki ahazteko joera izan dutela historiagile, ikerlari, egunkari, aldizkari eta abarrek. Ezin esan esku artean duzuna salbuespena denik. Izan ere, 2005ean, Bertsolari aldizkariaren 58. alean Bertsolaritzaren historia berrogeiko txikian kontatzeko ahalegina egin zen. Orduko hartan ere, berrogei pasarteetatik hiru baino ez ziren emakumeei buruzkoak (paradoxikoki, lehenengo biak). Historiari berari beste ikuspegi batetik begiratzeko saiakera da honako hau, beraz, zirrikituetan arakatu eta ikusezina ikusgarri egiteko ahalegina, emakume bertsolariak betidanik izan direla azpimarratzekoa. Jarraitu aurretik nahitaez aitortu behar dizuegu jasotako informazioa mugatua dela, iturriak ere mugatuak direlako eta, ondorioz, nahi baino urriagoak direlako gugana heldu diren erreferentziak eta, zer esanik ez, bertsoak. Informazioa hain mugatua izanik, gainera, ezin izan dugu modu bateratuan ordenatu. Protagonista bakoitzari buruz iritsi zaigun hori biltzen saiatu gara, piezaz pieza ahalik eta mosaiko anitzena osatu asmoz.

1. Eresigileak Euskal literaturako emakumeei dagokienez, XV. mendeko eresigileak dira agertzen lehenak. Bertsolaritzaren aitzindariak dira. Denak dira familia aberatsetakoak, eta hil berri den senar, aita edo ahizpari abestuko diote euren historia kontatuz. 1452. urteko Bizkaiko Foruak debekatu egin zuen euren sorkuntza lana. Mundu osoan zehar kantatu diete emakumeek hildakoei, eta, denborarekin, erritu horiek emozioen mundura baztertu badira ere, kritika sozialerako eta beren arteko elkartasunezko sareak sortzeko bitarteko gisa ere baliatzen zituztela jakina da. Gure kasuan, Joana Butroiko, Usoa Alosko, Santxa Ozaetako, Santxa Hortiz eta Milia Lasturkoren ahizpa ezagutzen ditugu. Azken honen eresiaren hasiera da honako hau: Cer ete da andra erdiaen Ă§auria? Sagar errea, eta ardoa gorria. Alabaya, contrariom da Milia: Azpian lur oĂ§a gaĂąean arria.

2. Profazadorak Aurrekoen garai berekoak izanagatik, azokaz azoka eta herriz herri ibiltzen ziren emakume zirikatzaile hauek ez dute aurrekoen klase sozial bera eta, ondorioz, prostituzioarekin lotu izan dira. 1452ko Bizkaiko Foru Legeak debeku argia ezarriko zien emakume inprobisatzaile hauei ere: “Lotsagabe eta bazter nahasle izateagatik eta libelo sutzaileen tankerako koplak eta kantak asmatzeagatik”.

3. Gabriela Lohitegi Irigaraiko Anderea 1600, Atharratze. Goizian goizik jeiki nündüzün (1633) erromantzeak berak sortutakoak direla uste da. Ustez, 1633ko uztailaren 8an, Pierre Irigarai eta Gabriela Lohitegi ezkondu ziren, eta senarra gau hartan bertan hil zen pozoiturik. Goizian goizik jeiki nündüzün, espusa nintzan goizian; bai eta zetaz ere beztitü ekhia jelkhi zenian. Etxekandere zabal nündüzun egüerdi erdian, bai eta ere alargüntsa gazte ekia sarthü zenian.

4. Maria Antonia Soloaga XVIII. mendeko Bizkaiko bertso-jartzailea. “Bertsoen egile Maria Antonia Soloaga horren lorratzik ez dago, oraingoz behintzat”. Iturria: AMURIZA, Xabier. Bizkaiko Bertsogintza II. 1998. 39 or.

5. Eibarko kopla zaharrak 1721. urtean jarritako kopla anonimo hauek herriko botikarioaren aurkakoak dira. Badirudi emakumeek idatzi zituztela eta jostundegietan zehar zabaldu zirela, botikarioak neska gazteekin zuen jarrera salatu asmoz.

6. Kontzezio Irazusta, Teresa Antonia Beobide, Maria Magdalena Lertsundi eta Maria Antonia Etxeberria 1816an Asteasun egin zen salaketa bati esker jasota gelditu ziren bertsoen egileak dira. Versua paratzeko bada motivoa Juan Bautista Mañaciren ondora dijoa Gorocenetaco gaztañac itz eguiten balequi, cer pasatu dan ongui esango luque nosqui. Iturria: PIÁ, Amagoia eta IRIXOA, Iago. “Asteasuko emakume bertsolariak XIX. mende hasieran”. Ereiten Kultur Zerbitzuak [webgunea]. http://ttiki.com/337106.

7. Bizenta Mogel Markina-Xemein, 1782-07-06 – Azkoitia, 1854-06-29. Alegialari moduan ezagutzen da euskal letren munduan. Bertsojartzailea ere izan zen, ordea. 1818an Gaboneco cantac vizcaitarrentzat izenarekin argitaratu zituen bertso idatziak eta erlijiosoak. Umezurtz geratu zenean Markinara joan zen osaba Joan Antonio Mogel apaiz idazlearekin bizitzera. Osabak euskaraz, gazteleraz eta latinez irakurtzen eta idazten irakatsi zion. Ondorioz, garaiko emakumezkoen heziketa-mailarekin erkatuta, nabarmen handiagoa izan zen Bizentak erdietsitakoa. Badirudi foruak, euskara eta erlijioa ezin banatuzkoak zirela Bizentarentzat: Nun dogu Vizcaitarrac orduco fedia? Nun gueure garbitasun eta sinistia?

Gure Asaba zarrac viztu al baleitez, semetzat ezagutu naico ez guinduguez.

Orain argaldu dira alaco vijotzac, guizonac emeturic dirudije motzac.

Lotsaz ez leuque naico autu gu umetzat ez badoguz jarraitzen euren lengo oñatzac.

8. Marijoan Igoa Aetza Eritzegoiti, 1800, XIX. mendea. “Marijoan Igoak emakumezkoak ‘dozena bat zortziko’ paratu zituen 1830ean, bere bizimodu tristearen berri emateko. Hala diote, behintzat Igela euskaldun heterodoxoen errebistan Mirandek eta Peillenek”. Diez de Ultzurrun, Kike. Bertso ezezagunen arrastoan IN Nafarkaria, 105, 1993-12-10. Apez bat zerbitu dut amalau urtean jaun ta jabe eginik aren ondasunean Señora bat bezala jauntzirik soñean pagu ona eman dit orain atzenean.

9. Larrumeko markesa Azkoitia, 1800, XIX.mendea. “Azkoitiko Larrume baserrikoa. Larrume’ko Markesa ta Koxkola bertsotan ari ziran bein batean. Garai artan gizon asko zan bertsopare bat botatzen zekiana, eta auek ere bai. Zoritxarrez, ez dizkigute bertsoak osorik eman, Larrume’ko Markesak errematea onela zuan bertsoa kontatu zion Koxkolari: ‘batere etzat neri gustatzen gaztain gabeko koxkolik’ Ta Koxkolak bukaera onela zeukan bertso batez erantzun zion: “… ezta nei ere titulo gabeko markesik”. Iturria: ZAVALA, Antonio. “Azkoitia’ko zeinbati bertsolari”. Auspoa, 95-96. 103 or.

10. Joxepa Inazi Azkune 1800, XIX. mendea, bertso-jartzailea. Bat-bateko sariketei dagokionez, 1899-09-16an Zumarragako Euskal Jaietan lehen saria eskuratu zuen. Ez daukagu hari buruzko beste informaziorik. Ez dugu haren jaiotza datarik.

11. Joxepa Antoni (Donostia) 1800, XIX. mendea.

12. Marieder Uthurralt Lapurdi, 1800, Bertso-jartzailea. 1859an hartu zuen parte Anton Abbadiak antolatutako Lore Joko edo Bertsolari Guduetan. Lehiaketan aurkeztu zituen bertso-sorta bien euskalkiagatik lapurtarra zela uste da. Haren biografia eta lanei buruz momentuz ez da gehiago ezagutzen.

13. Hondarribiko Joxepa Ezizenez soilik ezagutzen dugu. Bilintxek famatu eta bertsotara gonbidatutako Hondarribiko Joxepa eta Anton Abbadiak antolatutako Lore Jokoetan parte hartzen zuen “Hondarribiko neska” pertsona bakarra direla uste da: “Ez zen batere arrunta andere bertsolariak aurkitzea jaietan eta ordura arte Hondarribiar neska bat zen ausartzen zen bakarra, baina azken hiru urteetan ez da ageri plazetan kantari”. Bilintxek bere bertsotarako gaitasuna goraipatu eta desafiorako gonbidapena luzatzen dio. Bilintxen bertsoei esker ziurtatzen da gizonekin desafio publikoetan parte hartu ohi zuela Hondarribiko Joxepak eta haiek bezain abila edo are abilagoa zela: Aspaldian Joxepa famatua zeunden, gu berriz ikusteko desiotan geunden; Hondarribi aldian aditzen genduen dama bertsolari bat nola bazegoen zeiñak Euskalerrian parerik etzuen. Amurizak (1996) honela dio: “Hondarribiar dama bertsolari horren berri gehiago edukitzea estimatuko genuke, ez baitzen nornahi izango, joan zen mendearen erdi aldera halako entzutea edukitzeko”.

14. Mikaela Elizegi Bengoetxea Mikaela Zintzarri, Josepa Inazi Elizegi Bengotxea, Lukasia Elizegi Baraibar eta Sabina Elizegi Maiz Bertsolaritzaren historian ohikoa izan da bertsolarien familiak izatea. Horien artean, Errota familia izan daiteke ezagunenetarikoa. Asteasuko errotari ezagunaz, Pedro Jose Elizegi Pello Errotaz, gain, bere alabek eta ilobek ere egiten zuten bertsotan. Pello Errotak bi alaba zituen, Mikaela eta Josepa Inazi, eta bertsolariak izan ziren. Pello Errotaren bertso asko Mikaelak papereratuak izan dira. Bere aitaren bizitza kontatzerakoan bere bi bertsoren berri ematen digu: bata, egun batez Uztapideri bota ziona; eta bestea, Ameriketako ahizpari bidalitakoa. Larogei urterekin nago ni gaur munduari begira, gure denboran beti izan du bizio orrek segira, por desgracia aspaldi ontan aumentatutzen ari da, len baziran da orain badira, geroâ&#x20AC;&#x2122;re izango dira. Josepa Inazik, aldiz, sagardotegi batean zirikatu zuten, nonbait, eta bertso hau kantatu zuen: Gogorikan eztaukat, Lotsa bestetikan, Orra emakumia Naizen partetikan; Toriatzen banazue Aldamenetikan, Ederrak aditzeko Zaute nigandikan. Lukasia Elizegi, berriz, Oiartzungoa zen, Pello Errotaren iloba. Bertso asko jarri zuen Zavalaren Pello Errotaren itzala (1965) izeneko liburuan ikus daitekeenez, besteak beste, Errepublikari buruz.

Sabina Elizegi ere aipatzea komeni da, Asteasun 1842an jaioa. Zavalak (1965) honako hau kontatzen digu: “Sabinak dan-dana bertsotan erantzuten omen zuan. Edozer gauza esan, da arek daka, bertsotan erantzuna. Ezagutu zuten guziak diote, gizasemea izan balitz bertsolaria izango zala, Pello bere anaia bezelaxe”.

15. Maria Luixa Erdozio Azkaine, 1846. Iparraldean ezagutu eta aurki daitekeen bat-bateko emazte bertsolari zaharrena. Anton Abadiaren Lore Jokoetan parte hartu zuen Saran hiru aldiz: 1869an (irabazle, D’Ibarrartekin batean), 1875ean (irabazle, Etchetorekin batean), eta 1884an, hirugarren geratu zen.

DURANGOKO UDALA BERTSOLARITZA HAUSPOTZEN www.durango.eus www.durango-euskaraz.eus

16. Mariana Hargain eta Mariana Etxeragai Aña Debrua Mariana Hargain Etxepare (1860-1925) eta Mariana Etchegaray Baraziart Aña Debrua (1873-1939) plazandreak izan ziren. Gehienetan kantukide izan ohi ziren, sariketez gain eztei, bataio eta jaurnartzeetan, besteak beste. Emakume bat berari ez zegokion lekuan inprobisatzen ikustea harrigarria bazen, are gehiago harritzen zen garaiko jendea bi emakume lehia dialektikoan ikusita. Larrañagak (1997) dioenez, kantukide izateaz gain biek parte hartu zuten Lore Jokoetan eta Ezpeletan, 1895eko edizioan; Hargain suertatu zen irabazle: “Emakumezko inprobisatzaileak badaude, Kanboko Mariana Hargain garaitezina eta Hazparneko Mariana Etxegarai. Bi emakume hauek txandaka dira espiritualak nahiz ironikoak”. “Inprobisazio lehiaketak sorpresa handia eman zigun. Gaur arte, literatur genero honen nagusitasuna sexu indartsuak zeukan; baina orain sexu ahulak atzean utzi du, eskenatokira igo eta hobeto inprobisatzen baitu. Hala, Marie Etchegaray andereak aparteko inprobisatzailea zela erakutsi zuen Hazparnen”. L Avenir, 1894. Lekukotasunei jarraiki, emakume hauek plazako jardunean ikustea ohikoa zela baieztatu daiteke.

17. Martzelina Lopetegi Olaiz Oiartzuarra zen eta bertsolaria, nahiz eta, Zavalak (1974) zehaztu bezala, garai haietan emakumea izateagatik arazo ugari izan. Erromerietan eta antzerakoetan bertsolariak izaten zirenean Martzelina sarritan haiengana hurbildu eta bertsotan aritzen omen ziren. Martzelinaren lau ahizpek ez zuten gogoko ahizpa horrela ikustea. Txirritarekin bertsotan jarduna omen zen eta Lexoti bertsolariak ere Oiartzungo Galtzarretako neskatxa batekin (ustez, Martzelina) maiteminduta zegoen amerikano baten bertsoak gogoratzen zituen:

—Amerikanoak: Zure ait’eta amak eta nik itzez tratatu genduan: al baldin bazan esposatzeko biyok aurtengo neguan; oraintxen laixter esan beauzu zer dadukazun goguan; bazenakizu ni zuretzako zer gauza ona naguan! —Martzelinak: Zu gauza ona baldin bazaude munduan ez da txarrikan, badirurizu gaur bertan irten zerala infernutikan; naiagatikan ez dezu entzungo nigatik baiezkorikan, etzait gustatzen zu bezelako mutilzar itxusirikan. —Amerikanoak: Ez al diozu begiratutzen nere poltsa diruari? Ortatik sobra dabilkigunak gauza daukagu ugari. Ez al dituzu ikusi izandu errian zenbat dendari jatekorikan eman nai ezik dirurik eztuenari? —Martzelinak: Orrelakorik eztet aditu jaiotzetik oraindaño, nere negarra zabalduko da Amerikatik auntzaño, zuk izan arren urre ta zillar zedorri estaltzeraño, nik naiago det neskazar bizi zurekin ezkondu baño. Oraingoan, beraz, herri memoriari esker berreskuratu dira oiartzuar plazandrearen bertsoak. Berriro ere, bertso-jartzaileetatik urruti, bat-batean aritzen zen emakume bertsolari bat izan dugu hizpide. Ezkondu ondorengo bertsorik edo bertso jardunik ez da jaso.

18. Joxepa Matea Zubeldia Elizegi 1867an Hernanin jaioa. Asko idazten zuen: poesiak, errezo asko eta bertsoak. Alabak asko lotsatzen ziren bere ama bertsolaria zelako eta jendaurrean kantatzen zuelako. Ama hil zenean bere koaderno denak erre zituzten. Hernaniko Kale Nagusiko balkoitik aritzen zen bertsotan herriko beste bertsolari batekin, Txirritaren garaian. 1918an Gobernadore Gorenak Lasarteko baztangadun gaixoak Hernanira eraman nahi izan zituen. Izurritea zabaltzeko beldur ziren herritarrak, eta alkatea eta ordezkari politikoak, gizonak, burokrazia lanetan aritu ziren; negoziatzen. Gobernadoreak kasurik egin ez eta gurdietan gaixoak ekarri zituztenean herriko emakumeek aurre egin zieten. Hogeita lau aleko bertso-sorta epiko honek xehetasun handiz kontatzen du emakumeen borroka hura. Hernanin herri bazkari bat egin zen garaipena ospatzeko eta Zubeldia mahaira igo zen bertso hauek kantatzera, bere alabak erabat lotsaraziz: 1. Apirilaren bian Hernaniko herria lau orduan egon zen ikaragarria garrasi ta dea(da)rka orduko larria eskerrak genuela batasun handia.

11. Bidera atera ginen emakume asko ta ailegatu baino lehen egin dugu alto zibilak esan zigun etxera biltzeko baitzutela baimena odola isurtzeko.

12. Isurtzen baduzue odola gurekin hil beharrak zarete zuon zaldiekin guztiok bizkor gaude gauza gogorrekin bihurtu hobe duzue baztangadunekin.

Emakume kontzientzia ere oso presente dago bertso sorta honetan. Nabarmena da, beraz, Zubeldia ez zela edozein izan. Oso emakume jantzia eta ilustratua zen, bertsoak idazten baitzituen Txirrita famatua ere bereak idazteko gai ez zen garaian.

19. Maria Luisa Petriarena, Juana Joxepa Bengoetxea Andre Haundia eta Joxepa Antoni Aranberri Xenpelar Aurrez ezagututako Errotatarrena bezalaxe, Xenpelartarrena ere bertsolari familia bat zen. Juan Frantzisko Petriarena Xenpelar ezagunaz gain, bere arrebak ere bertsotan egiten zuen. Maria Luisa 1800 inguruan jaio zen, Errenterian. Gainera, Juana Joxepa Bengoetxea Andre Haundia (Errenteria, 1861-11-22) ere bertsolaria eta bertso-jartzailea zen. Egun ez da haren bertsorik inon geratzen. Juan Frantzisko eta Maria Luisaren lehengusua zen. Maria Luisaren alaba zen Joxepa Antoni Aranberri Xenpelarri esker iritsi zaizkigu, ordea, osaba Juan Frantziskoren bertso asko. Besteak beste, “Aizak hi mutil, mainontzi” eta “Pasaiako plazatik” ezagunak. Amaren bertsotarako gaitasuna eta irakurzaletasuna zituela esan ohi da. Etxea ez ezik, lantegia eta jostundegia ere izan zituen bertso-leku Joxepa Antonik. Bertso ezagunenak 1902an jarri zituen. Errenteriko Enrike Elizetxek sekulakoak eta bi jarri zituen Ibaizabal aldizkarian neskazaharren kontra eta horrek eragin zuen haserrea bertsotan itzuli zion Joxepa Antonik. 1. Enpleatzen ez bada gazte dala neska, pasa bearko ditu makiña bat kezka, burutik zoraturik senargairik ez ta… orra azkenerako neskazarren festa! Joxepa Antonik horrela zuzendu zituen Enrika Elizegiren esanak: 1. Ez nuben bada pentsamendurik zuri bertsuak jartzeko, bañan lagunak esan dirate isillik ez egoteko; motiborikan ez degu eman zu orrela mintzatzeko, ez diran gauzak esan dituzu, miña da minberatzeko.

2. Ibaizabal’en sari txiki bat irabazteagatikan, gogora etorri zaizun guztiya esan dezu gugatikan; nik esan bear banu, zaude gaur guregatikan, zu sendatzeko sendagarririk etzan iñungo botikan.

Gerora, Joxepa Antonik gai anitzei buruzko bertsoak idazten jarraitu zuen: 1914ko Munduko Gerrari buruzkoak, lan egin zuen fabrikari buruzkoak, Madalenako ermitari eta Amabirjinari buruzkoak… Gainera, aurrez aipatutako zenbaitek bezala, ohitura handia omen zuen urtebetetzeetan, jaiotzetan, ezkontzetan eta antzerako ospakizunetarako idazteko. Iturria: PEREZ GAZTELU, Elixabete: Joxepa Antoni Aranberri “Xenpelar” lana.

20. Plazida Otaño Garai batean bertso tradizio handikoa zen Zizurkil ingurua eta Pedro Mari Otaño ezagunak familian bertan zituen aurrekariak. Joxe Bernardo, Pedro Mariren osaba, bere garaiko bertsolaririk onenekin ibilia zen: Xenpelar, Pello Errota, Txirrita… Joxe Bernardok, gainera, izan zuen bertsotan poliki moldatzen zen alaba bat ere: Plazida. Plazidak 18 urte besterik ez zituela, etxeko sukaldean adinez aurrera zihoala esan omen zion aitari eta ezkontzeko asmoa zuenez, dotea prestatzen hasteko eskatu. Orduan, Joxe Bernardok bertso hau kantatu omen zion: Ezkondu behar denala, ho(r)i den baloria! Hemezortzi urte den hire edadia. Pikara, gaizki hazi, lotsarik gabia, hik aberastuko naun, lehen banaiz pobria. Eta alaba Plazidak bertsotan erantzun: Aita, zahartu ta gero garai hobia ez da, neska gaztiak ere badu bere kezka. Ilea zuriturik nobiorik ez-ta, orduban alperrik da soinuba ta festa.

Txirrita Zizurkilera joan eta OtaĂąo ikusi omen zuen zelaian pagotxa ebakitzen ari zela. Bertso hau bota omen zion Txirritak: Gauz bat esango dizut modu ondraduan, noski ez naiz hasiko hemen endreduan. Nonbait egongo zara aldarte eruan, gaur horla zabiltzanean udako beruan, ez da atsegin izango zure inguruan. Eta baita Plazidak erantzun ere: Arrazoi horrek badu bere parezera, konprenituko dezu mutila bazera. Udarako beruaz kejatzen al zera? Lana hortan badezu egiten atzera, fraile sartu zintezke komentu batera.

21. Rosario Artola Donostia, 1869. Aita bertsolaria zuen, Ramon Artola, eta anaia ere bai, Pepe Artola. 1889tik aurrera, Euskal-Erria aldizkarian argitaratu zituen bere bertso jarri eta olerkiak. 1. Nik gitarcho bat baidet Maite eta lagun, Au joaz pasatzen det Denbora chit legun; Nola denak grezi bat Zerbaitetan degun, Berarekin pensatzen Nago gau ta egun.

2. Denbora pasatzeko Gauz-oberik ezta, Onekin non-nai jartzen Det nik naiko festa; Bakarrikan bera da Noranaika orkesta, Au aitzez iĂąorchore Aspertzutzen ezta.

4. Gitarra jotzez ez naiz Beñere aspertzen, Berarekin bihotza Oso zait zabaltzen, Eta burua ere Chit asko argitzen, Onekin det zorion Guztiya arkitzen

3. Triste nagoenian Bera det pozgarri, Zenbat bidertan ere Ausen det igarri; Onekiñ atsegiña Datorkit chit sarri, Señua joaz, eta Gañera kantari.

22. Justina Aldalur eta Sebastiana Gesalaga Zaldubi, Sor Niño Dios Komentuak ere izan ziren bertso sorgune eta horren adibide ditugu bi monja bertsolari hauek. Justina Luisa Aldalur Iruretagoiena Aiako baserri batean jaio zen 1922an eta baserri horretan igande arratsaldetan eskale batek saldutako bertso paperak kantatzeko ohitura zegoen. Bere gurasoak ia analfabetoak zirenez, errezitatzeko lana berari zegokion eta azkenerako buruz ikasten zituen bertsoak. Gerora, komentuko lehen urteetan, Aldalurrek ezin izan zituen bertsoak sortu eta errezitatu, abadesak bere bertsoak zentsuratu zituelako. Komentutik kanpora ere ez zuen oihartzun handiegirik izan. Alabaina, erlijioarekin lotutako hainbat sariketetan aipamenak lortu zituen. 1956an Arantzazuko Ama Birjinaren inguruko festa bat ospatzen zenez, Zarautzen, lehen eta bigarren saria emakumeei banatu zitzaizkien: geroago aipatuko dugun Iñaxi Etxaberi eta Sor Justina Aldalurri, hurrenez hurren. Gertaera hau ez zen ustekabean igaro. Basarrik, garaiko bertsolaririk ospetsuenetakoak, Aránzazu aldizkarian honela baitzioen: “Gure irakurleak ohartu bezala, garaipena guztiz femeninoa izan da. Gure herrian beti existitu izan dira emakume bertsolariak eta beraiei buruzko anekdotario aberats bat ere existitzen da. Sexuarekin lotutako aginduengatik ez dute inprobisatzaileen jendaurreko saioetan parte hartzen, baina horrek ez du esan nahi ez daudenik”. Sebastiana Gesalaga, Sor Niño Dios izenez ezaguna, Juan Bautista Gesalaga Zaldubi bertsolariaren alaba zen. Esan daiteke aitari esker ikasi zuela bertsotan. Hala ere, bertsotan hobetu asmoz, bere komentukide zen Sor Justina Aldalurrengana jo zuen. Azken honen laguntzari esker, gai erlijiosoak landu zituen batez ere.

23. Mari Xan Minaberry Atalki 1926, Banka. Emazte autodidakta, idazle eta olerkari oparoa, 28 urterekin hasi zen idazten, eta, bertso jarriez gain, liburu eta hainbat disko-kasete kaleratu zituen. 1997an, Mari Xan kanta zan izeneko lana eskaini zion Oskorrik, eta, 1998an, Euskaltzaindiak ohorezko euskaltzain izendatu zuen. Marijane kanta zan, hik dakinan moduan, ororen aintzinean. Ez muziu, ez madam, nik ez dauzut kanta eginen bakidan moduan, ororen aintzinean. Ez muziu, ez madam, nik ez dauzut kanta eginen.

24. Mari Treku 1927, Senpere. Bertso jarriez gain, Mattin nere gizona (Auspoa 1982) izeneko liburua ere idatzi zuen, bertsolari ezaguna zen bere senarrari buruzkoa. Aro ederrak pizten dauku bihotza, penen histeko hori behar baita. Harturik lapitza, ari eleketa, iduri poeta, beti trixtezian bizitzerik ez da.

25. Luzia Goñi 1928, Aizarotz. Familia tabernaria zuen eta tabernan bertsolari ezberdinak entzun ahal zituela kontatzen da. Bertsotan azaltzen du berak bizitzan zehar ofizio ugari izan zituela: Hamalau ofizio, hamabost miseri hori gertatzen zaio beti Luziari. Lehenengo arrantzale, gero sukaldari zahartuta ta ondorean nabil bertsolari. Aipagarria da bi zentzutan zela transgresorea bere presentzia plazan. Batetik, emakumea zelako, eta, bestetik, adin aurreratuarekin hasi zelako bertsotan. “Luzia Goñi bertsotan entzuteko aukera ez dugu maizegi izan, nahiz eta berehala prestatzen den bera plazetarako. Aizarozko andra mardul honi ez zaio beste zenbaiti ohi zaiona gertatzen, alegia jende aurrerako beldurra, edota plazan agertzearen ikara gainditu ezina. Deitu ahala urreratu izan da nafar hau bertsotara, telebistaraino ere hiru alditan edo iritxi delarik” Iturria: LARRAÑAGA, Carmen. “Luzia Goñi: plazandre bikaina” IN Bertsolari aldizkaria, 17, 1995 martxoa, 34-35 orr.

26. Iñaxi Etxabe Oliden 1933an Oikiako (Zumaia) Soutz baserrian jaioa, bertsolari izatea estimatua zen garaian eta tokian. Emakume bertsolariarena beste kontu bat zen, ordea. Inaxik dioenez, emakumeak ez zeukan tabernetan eta bertsotan hasterik garai haietan. Bestela, laster egingo baitzen fama ederraren jabe. Arantzazun, gogo jardunak egitera joan zenean, bertako aldizkarian argitaratu zituen bertso idatziak. Plazan kantatzera iritsi zenerako bazituen urte batzuk. 1963an Antonio Arrue etorri zitzaion Euskaltzaindiaren izenean

etxera. Donostiako Trinitate plazan jaialdi bat egitekotan zirela bertsolari gazte eta hasiberriekin eta emakumezko bat tartean izatea gauza handia izango zela eta joateko eskatu zion. Joan eta bertsoren bat kantatu zuen. Joxepa Antoni Aranberri eta Enrike Elizegiren arteko disputa baino mende erdi geroago, antzerako bat jazo zen 1953an Ignazio Eizmendi Basarri eta Inaxi Etxaberen artean. Oraingoan ere herri berekoak ziren protagonistak, zarauztarrak, hain zuzen. Gainera, anaitasun erlijioso bereko partaideak ziren. Basarrik bertsotan plazaratu zuen Euskal Herriaren galeran, batez ere euskararenean, errudun nagusia emakumea zela. Bere esanak gehiegizkotzat jota, Etxabek beste bertso sorta batekin erantzun zion, gizonei sumatzen zizkien akatsak nabarmenduz. Basarriren arrazoiak tankera honetakoak ziren: “[…] Noizbait ezkonduta hastean etxeko lanak egiten, sua nola pizten den ere, askok ez dute jakiten”. Iñaxi Etxaberen ustez, gizonezko gipuzkoarrek ere ez zuten bertute gehiegi eta horrela erantzun zien Basarriren esanei: “[…] irakurrita daukat nik ondo bertsotan jarri duzuna hemen dihoakizu ba orain neskatx baten erantzuna”. “Niri Basarrik ez zidan behin ere hitz egin eta ni ez nintzen atrebitzen beregana joaten, hain txikia ikusten nintzen bere ondoan… Beti ‘aio’ esaten zidan kalean eta nik ere bai, ‘aio’. Baina nire anaiarekin hitz egin izan zuen eta egun batean esan zion ‘zure arrebak oso ondo erantzun dit’”. Iturria: ALDAI, Nikolas: Bidegileak saila.

27. Germantxa Iñarga-Daubas 1933, Ahetze. Bertso eta kantu giroan hazia, Mattin Trekuren lehengusua. Txikitatik izan du poesia gustuko.

28. Kristina Mardaras Sedrun “Esaten da bere ondoren bertsolaritzan bidea egitea askoz errazagoa izan zela atzetik etorri zaizkionentzat. Hau egia erdia da. Historiak erakusten du Mardaras baino lehen izan zirela beste emakumezko bertsolari batzuk, plazako lehiaketak irabazteko nahikoa gaitasun zutenak, baina hauen parte hartzeak ez duela bi generoen (gizon eta emakumeen) arteko orekarik behartu betsolaritzan”. Iturria: LARRAÑAGA, Carmen, 1997 1948an Iurretan jaioa. Hainbat talderen sorreran parte hartu eta lan egin du: Durangoko Ikastola, AEK, EHE, bertso eskola… 1982ko Bilboko jaietan egin zuen lehen plaza Santutxuko Bertso Eskolak antolatutako saioan. Bertsolari Elkartearen sorreran parte hartu zuen, eta Elkarteak antolatutako lehen txapelketari babesa emateko parte hartu zuen. Kalean prakak janztea eta oholtzara gona jantzita irtetea izan zuen aldarrikapen. Txapelketan emakume bat bertsotan entzun zen lehen aldian honakoa izan zen bere hasierako agurra: Eskenatoki hontara igo ta lanean berehala saio eder bat eskaini nahiz eta ez nola edo hala zuen aurrera kantuan dator gaurkoz andre bat zabala eskaritxo bat egin nahi diot publikoaren magala!

29. Amaia Otsoa Herran

LEITZAKO UDALA

1961, Gasteiz. 1984an, Arabako I. Bertsolari Txapelketako partaide izan zen. Bera da txapelketa batean parte hartu zuen lehenengo emakumea.

LEITZA, SUSTRAIAK BERTSOTAN www.leitza.eus

30. Arantzazu Loidi Garitano 1967, Aretxabaleta. Plazaz plaza aritutako lehenengotako emakumea da. Gai-jartzaile eta epaile lanetan ere ibilia da. 1988an, Elgoibarko jaialdian galdera hau jarri zioten gaitzat: â&#x20AC;&#x153;Zer sentitzen duzu emakume izanez bertsolaria izatean?â&#x20AC;?. Pixka-pixka bat kostatuko zait esaldi hau ahaztea, bertsolaria emakumea eta gainera gaztea, nik nahiago dut kontu horiek alde batera uztea, problema ez da sexu kontua, baizik ona izatea.

Abestu nahi dut txapela jantzi duten nesken izenean, gaurkoan hiru izen ditugu gutxienean aurrean, ez da esango neskak garela behar bada egunen batean, horiek eta beste batzuek kantuz hasten direnean.

31. Estitxu Arozena Albizu, Iratxe Ibarra Foruria eta Maialen Lujanbio Zugasti 1993ko Bertsolari Egunean kantatu zituzten bertso hauek. Garai hartan bertsolari zaharrak omentzen ziren Bertsolari Egunetan eta bertako publikoaren argazkia tradizionala zen, gizonezko helduek osatua. Bertso eskoletatik gazte belaunaldiak ateratzen ari ziren, besteren artean hiru bertsolari hauek. Saioan kantatu zuten emakume bakarrak izanik, bukaeran deitu zituzten saioa biribiltzeko. Horrelaxe aurkeztu zituzten: â&#x20AC;&#x153;Historian lehenengo aldiz kantatuko dute hiru emakumek gaurko eguna bezalako ospakizun batean. Zer duzue esatekoâ&#x20AC;?? 1. Iratxe Ibarra: Ia azkenak jarri gaituzte zer modutara bestela? Demostratuaz edukazio larregirik ez dutela o(ra)in hogei urte nork usteko zu(e)n hemen bilduko ginela? hiru neskato bertso kantari gaur bildu garen bezela?

2. Maialen Lujanbio: Sinbolikoki jarri gaituzte maskota gisan ere bai ta borobila atera zedin azken saioa gure zai neska soileko saiorikan ez bagara gehiorako gai gizonezkoen tarta honetan krema ez dugu izan nahi.

3. Estitxu Arozena: Emakumeok mikrofonoan jaso izan dugu burla gaur ere batzuk haserre daude ezin dute disimula. Ni ziur nago egunen baten erakutsiko dugula bertsolaritzak barrabilekin zerikusirik ez dula!

32. Bertso munduko emakumeen topaketak 2003an Askizun burutu ziren bertso munduko emakumeen (bertsolari, gai-jartzaile, antolatzaileâ&#x20AC;Ś) lehenengo topaketak. Ordutik, behin baino gehiagotan ospatu dira. 2008an Euskal Herriko Bertsozale Elkartearen baitan genero taldea sortu zenez geroztik, talde honena izan da hauek antolatzeko ardura. Topaketa hauek ahalbidetu dute emakume bertsolarien artean hain garrantzitsua izan den saretzea eta saretze horren emaitza dira, besteak beste, 2013an Euskal Herrirako martxan jarritako Ahalduntze bertso eskola nahiz Bizkaiko Zilekoa izenekoa.

33. Emetik bertso-kabareta 2006an, Iratxe Ibarra Foruria markinarrak, Oihane Perea Perez de Mendiola gasteiztarrak eta Onintza Enbeita Maguregi muxikarrak Emetik izeneko bertso saio esperimentala burutu zuten herririk herri taberna giroan. Koloretako lumak lepoan, emakumeen ahotsak entzunaraztea zuten helburu, bertso jarriak nahiz tartekatu emanaldi probokatzaile eta umoretsuan.

Kabaretaren espirituari jarraiki, 2007ko Bertso Egunean honela hasten zen sorta kantatu zuen Pereak, Kursaalean: Emagaldu bat izanda ez zait gertatu gaurdaino bertsolaritza sartu zait barru-barruraino. Bat-batean Bizkaian aberastu nahian bonbilla bat piztera urtarrilean berriz enegarren aldiz Donostin Kursaalera atsedenik ez daukat bezeroak hainbat goizetik gauera. Badakit zertara etortzen diren Bertso Egunera.

34. Ez da Kasualitatea 2007an, emakume bertsolariek elkarrekin kantatzeko zuten beharrak eta gogoak bultzatuta, Ez da kasualitatea izeneko bertso-saio feminista musikatuak jarri zituzten abian Uxue Alberdi Estibaritz eta Ainhoa Agirreazaldegi Rekondok. Bi bertsolari hauek izan ziren geroxeago bertsolaritza eta feminismoa hainbat hitzaldi eta ikastarotan uztartzen lehenak. Formatu honetako lehen saioa Mutrikun izan zen. Emakume bertsolarien arabera, berebiziko garrantzia izan du formatu hori sortu eta egonkortu izanak, teorizazioaz gain bertsolaritzan praktika feministak barneratzeko orduan.

35. Maialen Lujanbio Zugasti 2009an Euskal Herriko Bertsolari Txapelketako txapela jantzi zuen lehen emakumea izan zen Maialen Lujanbio Zugasti. “Gogoratzen naiz lehengo amonen zapi gaineko gobaraz, gogoratzen naiz lehengo amonaz, gaurko amaz ta alabaz…”. Lorea Agirre (2010) “Uste dut garrantzia dutela sinboloek ere, mundua beste modu batera ulertzea eta hori plazan agertzea posible dela erakusteko. Nik argi nuen: irabazle irtengo banintz zapia ez nuen kenduko txapela janzteko. Zapiarekin txapela kabitzen ez bazitzaidan ez zen zapiaren errua izango, txapelarena baizik”. Gerora, 2017an, bigarren txapela ere lortu zuen hernaniarrak. Miribillako rotondan errekarriz errekarri bezelaxe egin ditut mila buelta errukarri. Geratzen dira kotxeak ta gu begira elkarri beraiek “Etorri!” esan ta guk “Dirua ekarri!”. Nahi bezelako bezero atseginik ez da sarri ta askotan gisan orain autoan estu ta larri. Ertzain auto bat atzetik eta sirenak aldarri baietz bera libre utzi ta neri isuna jarri! (bis)

36. Azalera bertso eguna 2014ko Donostiako Bertso Eguna Azalera lelopean ospatu zen, generoa gaitzat hartuta. Bertso egun hau antolatzeko prozesuak aurrez aipatutako emakumeen arteko saretzean lagundu zuen: â&#x20AC;&#x153;Bileretan 37 emakume elkartu gara eta bidea izan da ziur aski ederrena. Belaunaldi ezberdinetako emakumeok elkartzeko aitzakia, ikuspegiak trukatzeko gunea, elkarri entzuteko aukera, zer bilatzen dugun nork geure buruari galdetzekoaâ&#x20AC;?

37. Rosi Lazkano LarraĂąaga 1958an Aian jaio eta Orion bizi da. Umetan bertso asko kantatzen zituzten etxean eta lagunarterako ere jartzen zituen, urtebetetzeetarako, ezkontzetarako, Eguberritarakoâ&#x20AC;Ś Alabak animatuta, Orioko bertso eskolan eman zuen izena eta 50 urte bete zituen egunean joan zen lehen aldiz. Bertako taldearekin trebatu da bat-batekoan. 2013ko irailean, Azkizun (Getaria) emakume bertsozaleen topaketan adin guztietako 45 kide elkartu ziren: 16 urteko kuadrilla zen gazteena, 65 urtekoa plazan bide urratzaile izandakoa. Topaketa horretan kantatu zuen Rosi Lazkanok bere bizitza kontatzen duen sail hauxe.

A L D A K E TA B O L A D A 1. Oroitzapenen zakua erakusteko unea: Baserri zahar handi baten famili xume-xumea, eliza eta errezoa, errespetua gainea, “Ni bekataria”n hori itsatsirikan soinea. Elkarren babesak betez diru gutxin hutsunea. Zortzi senide zaharrago ta azkeneko umea… Zoriontsu ahaztu gabe zarela emakumea. 2. Hamabost-hamasei urte: barruan ezin kabituz, esplikazio bakarra zela “kontuz” eta “kontuz”, astero desberdin batez txoro-txoro maiteminduz, denen jakitun zelako ezer ezin konprenituz, igande arratsaldea noiz iritsiko kontatuz, ta gustuko mutilari lotsaz ezin begiratuz… Gaur ere gorrituko da une haiek gogoratuz.

‘

3. Sei urtez nobioakin eta elizaz ezkondu estreinatu beharko zen hainbeste zuena zaindu! Ordura arteko beldurrak nola bat-batean kendu? Baina hogeita bat urtek askorako ematen du! Bikote idilikoa nahiz pixkat behar zuzendu ume bat, bi eta hiru painala eta ukendu… Etxekoandre izan arren neskametza ematen du!

4. Berrogei eta hamabost urte konplituta jada nahiz sinisteko zaila den da aldaketa bolada beti hain lotsati eta orain ezer ez da traba ezagutzen zuten denak harrituta ditu laga. Nahiz ez izan senidea, senarra edo alaba: â&#x20AC;&#x153;Herriko Etxerako zitaâ&#x20AC;? Ainhoaren* mezua daâ&#x20AC;Ś Bertsoak sentimentun bat nahastu dio beharbada. *Ainhoa Agirreazaldegi.

38. Bertsolaritzaren sekretuak: Isilduriko emakumeen historia 2015ean historiak mendeetan zehar sekretuan gordetako emakume bertsolariei buruzko emanaldia estreinatu zuen Lankuk, ahanzturak irentsitako emakume bertsolarien memoria berreskuratzeko ahaleginean. Nerea Elustondo eta Jokin Labaien aritu ziren gidoilari lanetan. Antzeztu, aldiz, Jokin Murua, Oskar Estanga, Hodei Unzueta eta Itxaso Payak egin zuten, Idoia Noble akordeoilariaren laguntzaz. Emanaldi horretan Maialen Lujanbiok Hondarribiko Joxeparen paperean Bilintxi emandako erantzun fikzionatua kantatzen zuen. 1. Bere bizar aundia eta antijua Ondarrabira egin du bixita pijua. Pena du Joxepari ez adarrik jua berriz izan ez dezan keja ta ijua Bilintxi bertso hauek jartzera nijua. [â&#x20AC;Ś] 6. Mila zortzireunetik pasa gabiltzala aundia da Bilintxen bertsoen itzala. Berak bihartu du nik hauek jar nitzala. Nai dunak Joxepanak ikasi ditzala geroak jakin dezan niâ&#x20AC;&#x2122;re banitzala.

39. Bollerak bertsotan 2016ko Bizkaiko Bertsolari Txapelketako finalean, Miren Amuriza Plaza eta Nerea Ibarzabal Salegi bikote rolean jarri zituen gaijartzaileak. Honela zioen gaiak: “Miren, Nerea Boliviatik etorri zan Euskal Herrira eta hemen ezagutu zenduen alkar. 4 urteko alaba bat daukazue. Nerearen familiak ez dau zuen alaba ezagutzen. Lehenengoz joango zarie Boliviara neguko oporraldian”. Nerea Ibarzabalek hitz joko baten bidez borobildu zuen ofizioa: “[…] asko maite zaitut ta gora Bollivia!” Bistakoa da bertsolaritzan ere emakume subjektuari asteriskoa jartzeko ahalegina egiten dela eta feminismoaren beste borroka batzuk ere bistaratzen ari direla pixkanaka. Horien artean, lesbianena legoke. Honen harira, aipagarria da 2018an, Iruñean, “LGTB. Lehenik eta behin Gaiak ta Bertsoak” saio tematikoa burutu zela aurrenekoz, Ainhoa Aranburu Puente gai-jartzailearen gidaritzapean eta, geroago, “I. Bollo bertso-saioa” ospatu zela Bilbon, Puro Bollo jaialdiaren baitan. Amaia Agirre Arrastoa, Maider Arregi Markuleta eta Saioa Alkaiza Guallar izan ziren bertan kantuan eta Maite Berriozabal Berrizbeitiak egin zituen gai-jartzaile lanak.

40. Transak bertsotan Lesbianenaz gain, identitate transa ere ari da pixkanaka bere lekua egiten egungo plazako panoraman. Horren adierazgarria da German Urteaga Garmendia bertsolari eta mutil transgeneroaren plazako jarduna. Iazko abuztuan Arroabean (Zestoa, Gipuzkoa) kantatu zuen Germanek mastektomia ebakuntza egin ondoren lehenengo aldiz. Gai-jartzaileak bakarkako gaia ere bide horretatik jarri zion eta honakoa kantatu zuen berak: “[…] Mutil transgeneroa naiz badakizue, jakina, eta izen aldaketa irailean nun egina izena desberdina dut baina izana, berdina”.

**Bukaerako agur gisa Hasieran aipatu bezala gure mosaikoari ahalik eta pieza anitzenak gehitu nahi genizkion arren, jakin badakigu oraindik ere lan handia dagoela egiteko. Etorkizun hurbilean, beharrezkoa da artxiboak eta dokumentuak arakatzea, emakume bertsolariak eta, ahala dela, beraien sorkuntza lanak “aurkitzeko”. Bistakoa baita ikertzeko saiakera egin den eremuetan dagoeneko argitara atera direla andre bertsolariei buruzko datuak. Ikertzen jarraitzeko gonbidapena da, beraz, honako hau. Gu, gure aldetik, gure aletxoa jartzen ahalegindu gara, irudiak (ere) faltan zituztenei irudiak jartzen, eta, nola ez, historikoki emakumeen jarduna bertso jarriekin eta esparru pribatuarekin lotu den arren, uste baino bat-bateko plazandre gehiago izan zirela ikusarazten eta, ahal den neurrian behintzat, gaur egungo bertsolaritza definizio berrietaranzko bidea egiten ari dela adierazten.

• •

MAHAINGURUA

BERTSOLARITZA GARAIKIDEA

/ GURE KONPLEXUEZ JARDUTETIK, GURE JARDUNA KONPLEXUTZERA TESTUA: MIREN AMURIZA ARGAZKIAK: EKAITZ ZILARMENDI

Oihana Iguaran Jone Miren Hernandez Iratxe Retolaza

Bertsolaritza garaikideaz.

Bazen behin bertsolaritza… I R AT X E : Nik unibertsitateko ikasleei esker egin nuen topo berarekin: Beñat Gaztelumendi, Izar Mendiguren, Eneritz Arzallus eta Nekane Zinkunegi, Saioa Alkaiza, Oihana Iguaran ere bai… Horiek zertan zebiltzan jakitearren hasi nintzen segitzen eta azkenean zaletu. Gero, Nerea Ibarzabal, Maialen Akizu eta Jon Gurrutxaga etorri ziren, Miren Artetxe ezagutu nuen Katalunian, Uxue literaturaren bidez… Eta pentsatu nuen: “Bertsolari batzuekin konplizitateak baditut, igual mundu horrekin ere izango ditut!”. J O N E M I R E N : Ni, berriz, Maizpide barnetegira joan nintzen udara batean, eta Mikel Mendizabal etorri zitzaigun eskola pare bat ematera. Ikuska 18 dokumentala jarri zigun, Xabier Amurizak bertsoa nola eraikitzen den esplikatzen duena, eta pila bat inpaktatu ninduen. Gero, saio bat antolatu zuten herriko antzokian eta akordatzen naiz Lazkao Txikik kantatu zuela. Eta, geroago, ja institutuan, Karmen Larrañagak eman zigun filosofia; nik uste berak ireki zidala atea bertsolaritzara… Bertsolaritzara eta feminismora. O I H A N A : Guk Lazkao Txiki marrazki bizidunetan ezagutu genuen, bada! Akordatzen naiz Hitzetik Hortzera ere ikusten nuela, soziedadeetan azaltzen ziren gizon haiek… Etxekoek barre egiten zuten eta nik ez nuen ulertzen zergatik, baina dibertitu egiten ninduten. Gero, engantxatu, gazteek egin ninduten: Amets, Alaia, Uxue, Jokin Uranga, Aitzol eta horiek… Baina kontzienteki bertsolaritza lantzen eskolan hasi nintzen, Amaia Agirrerekin. Nire lehengusu Beñat ere bazebilen, eta halaxe… Eta hala bazan edo ez bazan… Bertsolari emakumeak 1980ko hamarkadan agertu zirela kontatu izan dugu sarritan. J O N E M I R E N : Hori esaten dugu, bai… Zergatik? Plazara begira gaudelako. Baina bertsolariek oholtzetan jardutea nahiko gauza berria da. Bertsolaritza praktika kultural

zabalago moduan ulertzen badugu, ordea, mendeetako historia aurkituko dugu, eta hor gizonezkoak zein emakumezkoak aritu dira; garai bateko bertsolari askok aipatzen dute, adibidez, bertsotan egiten zuen familia inguruko andreren bat… Bertsolaritzak momentu historiko bakoitzean zein esparru hartzen zituen jakitea ezinbestekoa da, zeren, nik uste hortxe dagoela gakoa: fokua non jartzen dugun.

Oholtzan elkarrekin oraintsu arte egon ez badira ere, gizonezkoek beti kantatu eta idatzi izan dute, ordea, andrazkoei buruz. O I H A N A : Hala da, bai. Bat-bateko bertsogintzak, adibidez, rolak banatzera jo izan du elkarrizketak sortzeko, eta, hor, emakumeenak gizonekiko loturaren arabera interpretatu izan dira beti: gizonaren pertsonaia ondo matizatu eta, jarraian, “eta zu emaztea”, “eta zu ama”, “eta zu amona”… Bertso idatzietan ere, oso presente dago betiko dikotomia: alde batetik, emazte edo ama apal, santu, abegikorrak marrazten dituzte; eta, bestetik, atso zarpailak, neskazaharrak… Eta, gero, paternalismo handia: emakumeei zuzendutako sorta gehienetan, nola ezkondu behar duten edo nola jantzi behar duten aholkatzen zaie! Kontua ez da gaur egungo ikuspegitik ordukoa epaitzea, baina uste dut merezi duela kuestionatzea eta horrekin guztiarekin zer egin dezakegun pentsatzea. I R AT X E : Bat nator, bai, iraganaren berrirakurketa bat egin behar dugu. Transmisioaren auziaz askotan aritzen gara, baina, iruditzen zait, literaturan eta beste kultur esparru batzuetan garaikideari begira-begira gaudela eta iraganaren irakurketa gutxi egiten dela.

Zu zeu, Iratxe, transmisioa aipatu duzunez gero, kezkatuta agertu izan zara irakasleak kultur eragile kontsideratzen ez ditugulako. I R AT X E : Bai. Argi dago hezitzaileen figura hezkuntza politikak definitzen duela eta genero ikuspegiarekin, adibidez, EAEn eta Nafarroan behintzat ari dira lanketa bat egiten. Beste gauza bat da nolaâ&#x20AC;Ś Kulturarekin ez. Administrazioek ez diete inolako baliabiderik eskaintzen irakasleei, eta humanitateei dagozkien ikasgai asko galdu egin dira. Horixe ekarri du hezkuntzaren ikuspegi produktibista honek: sistemak ez du ikusten komunitatea eraikitzeko kulturak zer-nolako balioa duen. Gero, badaude kultur eragileak diren hezitzaileak ere; berek hala erabaki dutelako baliabideak sortu eta abar egiten dutenakâ&#x20AC;Ś Sekulako esfortzua egiten duen jendea. Horien artean bertso-eskoletako eragileak. Zuk, Oihana, igerilekura saltatzear dagoen umeari begira bazeunde legez aurkitu izan zarela idatzi zenuen behin. O I H A N A : Izan ere askotan ez dakizu tranpolinean bertsoa bota, ez bota, dagoen ume horrek zer behar duen: itxarotea eta animatzea ala bultza egitea? Ni neu, bertso eskolan, isilik ordu asko pasea naiz eta, hala ere, ikasleekin duda horiâ&#x20AC;Ś Momentu honetan horixe da Elkartearen transmisio saileko erronka nagusietako bat: bertsolaritza ematen duten irakasleek hezitzaile kontzientzia hartzea, klaseetan bertsolaritzaz haragoko balio asko lantzen dituztelako eta kultur transmisore moduan ere eragin bat izan de-

zaketelako. Ez da kasualitatea euskal kulturgintzan erreferentzia guneetan dabiltzan asko eta asko bertso eskolaren batean ibilitakoak izatea; gero, igual, batek idazle bezala egingo du bidea, beste batek kazetaritzan, beste batek bideogintzan… Esan nahi dut, bertsolaritzak beste esparru asko ere elikatu dituela eta, era berean, horrek guztiak elikatzen duela gaur egun bertsolaritza.

Umearen beharrez aritu da Oihana eta zuk, Jone Miren, hain justu bertsolaritzaren dimentsio ikusezin horri erreparatu zenion zure lehen ikerketetan: emozionalari. J O N E M I R E N : Apuru batean izan zen, egia esan… 2009ko Txapelketaren ostean hitzaldi bat eman behar nuen eta ez nekien zer aporta nezakeen. Orduan gogoratu nintzen saioak bukatu eta jendearen komentarioak entzuten nituela: “Jo, nola emozionatu naizen!”, batek eta “Jo, ez dakit zeinek bai bota duela arrazoi ona!”, besteak. Baina, gero, ikusten nuen planteamendu teorikoetan arrazoiketari edo teknikari ematen zitzaiola garrantzia eta emozioei buruz oso gutxi zegoela idatzita. Eta esan nuen: “Ho-

netaz ere hitz egin beharko da, ba!”. Gaia emozioen antropologiaren proposamen teoriko batzuekin lotzeko aukera ikusi nuen eta halaxe hasi nintzen. Zeren, niri emozioa materia bezala interesatzen zait; nire ustez, klabea ez da bertsolariak publikorengan emozioak sorrarazten dituela, baizik eta emozioak eurak direla lehengaia, nonahi daudelako: bertsolariarengan, entzuleengan, atmosferan… Behin gugandik ateratzen direnean, nolabaiteko autonomia bat hartzen dute gainera. O I H A N A : Erabat ados. Nik oso tripetatik bizi izan dut beti bertsoa: sentitzen dituzun gauzak esatea, kontraesanekin topo egitea, hitzezko kolpeak jasotzea… Eta, gero, enpatia ariketa erraldoi bat egiten duzula ume-umetatik: nerabe inkonformista bat zarenean eta gurasoen larrutik kantatzea tokatzen zaizunean… Pentsa!

Hain zuzen bertso eskolen antzeko espazio gehiago behar genituzkeela irakurri izan dizugu zuri, Iratxe. Horrelako guneak ezinbestekoak ei dira sormenaren kultura garatzeko. I R AT X E : Dudarik gabe. Sormenak, zentzu zabalean ulertuta, gure

barne-mundua elikatzeko balio digu, baina baita kanpoko munduari begiratzeko edo ikuspegi berriak aurkitzeko ere, ezta? Eta, horretan, bertso eskolak oso eraginkorrak direla uste dut: lehenik, trebatzeko eta kultur dinamikak nola funtzionatzen duen ikasteko gune bat direlako. Niri askotan hurbildu zait jendea esanaz: “Poesia irakurtzen ikasi nahi dut, nora joan naiteke?”. Baina kulturan, adibidez, kirolean baino askoz gune gutxiago daude trebatzeko. Eta, askotan, trebatzea izaten da zaletzeko gakoa ere. Bigarrenik, nolabaiteko afektu sare bat eraikitzeko gunea izan direlako, eta, hirugarrenik, lekuan lekukoak direlako; lekuan lekuko beharren arabera sortuak eta lekuan-lekuan eragin dutenak. Eta ikuspegi hori, kultura globalizatzaileen testuinguru honetan, funtsezkoa da, nik uste.

Hala ere, badute oraindik arrakala bat: adin txikikoen taldeetan neska-mutil kopuruak antzekoak izaten direna, 18 urtetik gorakoetan nabarmen gutxitzen dira neskak. Zuk zelan bizi izan zenuen etapa hori, Oihana? O I H A N A : Eskolartekoak-eta ez ziren bereziki ondo aritzen nintzen esparruak izan eta, bat-batean, hasi nintzen sentitzen hura ez zela nire lekua. Iruditzen zitzaidan mutilek errazago egiten zutela guk baino eta, batzuetan, beren emaitzak “eskasagoak” izan arren, hobeto eramaten zutela dena. Baina Amaia Agirrek lagundu zidan ulertzen arazoa ez zela nirea bakarrik, eta ez nion bertso eskolara joateari utzi. Gero, bertsolari emakume gehiago hasi ziren plazetan agertzen, beste eredu batzuk… Eta engantxatu egin nintzen berriz ere. Harrezkero, Ahalduntze Bertso Eskolari eta beste esparru batzuei esker, hor egon naitekeela sentiarazi didan giro bat aurkitu dut. Orduan, uste dut bertsolaritzatik iritsi naizela feminismora, baina feminismoagatik naizela bertsolaria. Nire zalantza da, ondorengoei berdina ez gertatzeko zer egin behar dugun; nola erantzun positibotik? Zeren ikusten dugu atzetik datozenak leku berean erortzen direla: neskak 15 urterekin-edo,

Iratxek esan duenaren bidetik, ikasketak zentralitate bat hartzen hasten diren garaian, sistemak â&#x20AC;&#x153;produktiboâ&#x20AC;? jotzen ez dituen jardun horiek utzi eta erori egiten dira. I R AT X E : Dena dago lotuta, ez? Emakumeek badakite lan-munduan sarbidea izateko prestakuntza handiagoarekin joan behar dutela, eta, hortik, ikasketei buru-belarri heldu beharra. Baina uste dut, Oihana, oso garrantzitsua dela esan duzuna: 1980ko hamarkadako galdera berberekin jarraitzen dugu. Horrek erakusten du genero sistema zein boteretsua den; belaunaldi guztiak puntu berera eramateko gai daâ&#x20AC;Ś Horregatik iruditzen zait kulturgintzan dihardugunok galdera berriak planteatzeko ahalegina egin behar dugula.

Genero sistema aipatu du Iratxek. Nola esango zenukete eragiten diola bertsolaritzari? J O N E M I R E N : Nik engranaje erraldoi baten moduan irudikatzen dut genero sistema, Chaplinen Tiempos modernos pelikulan agertzen zenaren antzekoa. Engranaje horrek pertsona eta erakunde guztiak harrapatzen ditu, ofizialak eta hain ofizialak ez direnak: familia, kuadrillaâ&#x20AC;Ś Bada, horiek guztiak genero sistemaren baitan daude artikulatuta eta bertsolaritza pieza bat gehiago da. Behin Dolores Julianori entzun nion moduan, gizarteak kristoren lana egiten du

ondo funtziona dezan; hor inbertsio handia dago dirutan, denboratan, energiatanâ&#x20AC;Ś Gero zer gertatzen da? Sistemak mekanismo asko dituela pieza bat bere kabuz mugitzen hasten denean berriz lehengora moldarazteko.

Literaturari ere, engranajearen pieza bat gehiago denez gero, eragiten dio, beraz. I R AT X E : Jakina. Genero kokapenak eragiten dio, orokorrean, ez bakarrik emakumearenak. Horrek erabat baldintzatzen du literatura ulertzeko, zabaltzeko eta balioztatzeko modua. Testuak, adibidez, bertan agertzen diren genero irudikapenek baldintzatzen dituzte, baina baita irakurlearen kokapenak ere. Eta, euskal literaturazâ&#x20AC;Ś zer esan? Sortzaile emakumeak talde berezitu batean aztertzen jarraitzen dugu, eta hori ikusgarritasuna irabazteko beharrezkoa da, baina, nik uste, engranajea ikusaraztea ere garrantzitsua dela. Estrategia politiko bezala, e? Bestela komunitate bereiziak eraikitzen ariko gara eta ez komunitatearen barruan egon daitezkeen aliantza posibleak identifikatzen. Gero, kontuan eduki behar da, generoa erlazionala dela, eta emakumetasuna ere aldatu egiten da harreman sarearen arabera. Edonola ere, iruditzen zait konplexutasun hori asko sinpletzen dugula guk geuk ere. 1980ko hamarkadan ezin izango zuten honelakorik planteatu, azken batean, ahotsa hartzea zelako orduko borroka. Baina guk badugu ahotsa, beste gauza bat da hori nola irakurtzen denâ&#x20AC;Ś Eta uste dut horixe dela gure erronka: konplexutasun hori garatzea testuetan zein estrategietan. O I H A N A : Guri, adibidez, Ez da kasualitateak kristoren joko zelaia ireki digu emakume ahots desberdinak plazaratzeko eta beste sakontasun maila batera iristeko. Eta horretara iritsi bagara, beste batzuek aurretik lanketa bat hasi zutelako izan da, noski. I R AT X E : Bertsolaritzan, transmisioa literaturan baino askoz hobeto egin duzue, bai. Zuek plaza daukazue eta elkartzeak berak asko errazten du hori. Literaturan, prozesua askoz bakartiagoa denez eta oraintsu arte editore emakume edo feminista gutxi egon direnez, idazleak egon arren,

transmisio hori falta izan da. Orain baietz iruditzen zait, e! Idazkuntzaren eta feminismoaren bueltan dabilen jendearen artean badagoela sare bat, lehenengo aldiz. Baina hamarkada askotan izan da zerotik hasi, eta berriz hasi, eta berriz hasiâ&#x20AC;Ś Beti galdera berdinak errepikatzen ari ginelako sentsazio hori.

Zuk, ostera, hainbat galdera berri planteatu dituzu azken urteotan, Jone Miren; berrienak ahotsari berari buruzkoak. J O N E M I R E N : Lehen esan dugun bezala, fokua non jartzen den, ezta? Garai batean bertso-paperetan zegoen, eta bertsoa osatzeko eta ulertzeko dinamika jakin batzuk egongo ziren, idatziaren ingurukoak. Baina bertsolaritza garaikidea beste ezaugarri batzuek definitzen dute: bat-batekotasunak eta jendaurrekoa izateak. Eta nik beti esaten dut ahotsa dela bertsolariaren eta entzuleen artean dagoen haria, eta hari horrek, nolabait esateko, bi kanal dituela: alde batetik mezua dago eta bestetik ahotsa bera. Uste dut dis-

kurtsoak aztertzeko joera nagusitu izan dela, baina ahotsak ere informazio asko ematen digu, ez? Ahotsean doa arnasa eta, neurri batean, bertsolariaren gorputza edo materialitatearen parte bat ere bai; guk intentzio bat jartzen dugu ahotsean eta intentzio horretan, nolabait, gu geu goaz. Gai interesgarria iruditu zitzaidan eta hor nabilâ&#x20AC;Ś

Bertsolarien gorputzak aipatu ditu Jone Mirenek eta, horrexetaz, esparru literarioan idazleen gorputzek jokatzen duten paperaz hausnartu du Eider Rodriguezek ere Idazleen Gorputzak (Susa, 2019) izeneko saiakeran. Idazleak eta gorputzak? I R AT X E : Literatura idatzian, bertsotan ez bezala, komunikazioa ez da aldiberekoa, baina gorputzak oso presente daude bai idazlea sortzen ari denean, bai hartzailea testua irakurtzen ari den momentuan; azken batean, idazteak eta irakurtzeak biek zeharkatzen dute gorputza. Eta, gero, gure imajinarioan ere oso presente daude; alegia, zerbait irakurtzen dugun bakoitzean, subjektu jakin batzuk irudikatzen ditugu, egileaz dugun irudiaren arabera edo pertsonaiek iradokitzen digutenaren arabera. Beraz, argi dago komunikazio mota honetan ere gorputz esperientziak garrantzi handia duela eta, nik uste, horretaz ari dela Eider ere: esperientzia horrek idazle emakume batzuen testuetan utzi duen arrastoaz. Haiek sortzaileen ikuspegitik hitz egiten dute, baina uste dut literatur munduko beste hainbat esparrutara ere eraman daitekeela gogoeta hori. Zuk, Jone Miren, gorputzen arteko harremanek norbanakoen identitatean duten eragina ere izan duzu aztergai. Zelan gauzatzen da elkarreragin hori oholtzan? J O N E M I R E N : Nik Olatz Gonzalez lankidearengandik hartu nuen ideia; berak elkarren kontra jokatu izan duten pilotari bikoteak

aztertu zituen, baina uste dut planteatzen duena bertsolaritzara ekartzeko modukoa dela. Esaten du norgehiagoka horrek eragin nabarmena duela pilotarien jokatzeko moduan, jarreran, gorputzean… Eta, bertsolaritzan ere, ziur naiz posible litzatekeela elkarrekin asko ibili diren bikoteak aztertu eta kantatzeko moduan edo oholtzan egoteko moduan bata besteari nola eragiten dioten ikustea. Esan bezala, gorputzarekin loturiko dimentsioei gutxi erreparatzen zaie, baina aztergai polita litzateke. O I H A N A : Eta, askotan, ez gara jabetzen, baina, plazara irteten garenean, bertsotan aritzen garen denbora ehuneko oso txiki bat izaten da fisikoki jendaurrean egoten garen denborarekin konparatuta! Niretzako oholtzako momenturik txungoena “Oihana Iguaran” entzuten dudanean izaten da… Gero, ja, komunikazioan sartzen zara, baina jendea zuri begira dagoen tarte horretan ez duzu jakiten zer egin. Edo bertso afari edo bazkari batean: egin ditzakezu bertan lau ordu, eta kantuan zenbat? Pare bat gehienez? Baina bitartean jendaurrean zaude eta zure bertso-kidearen kokapenak, edo antolatzailearenak, baldintzatu egin zaitzake. Bertso-kideak bizkarra ematen badizu, adibidez, zu ja borratuta zaude… Eta bihurtu zaitezke kasi-kasi pareta bat, bere hitzak errebotatzeko.

Uxue Alberdik ere emakumezkoen gorputzak abiapuntu hartuta osatu du Kontrako eztarritik testigantza bilduma (Susa, 2019) eta zeuk ere eman duzu zure barne gatazken berri, Oihana: plaza jakin batzuetan zure presentzia fisikoa lausotzen saiatu izan ei zara. O I H A N A : Hala da, bai; bi estremoetara iritsi izan naiz. Saio batzuetara super apainduta joaten naiz, gogoak ematen didalako edo libreago sentitzen naizelako… Adibidez, musikatuetara. Baina ber-

tsolari moduan aitortua izan dudan saioetara, “ofizialagoetara”, ez nintzateke joango tiradun kamiseta batekin eta besapea depilatu gabe. Kontraesan hori sortzen zait. Dantzan, adibidez, publikora ateratzeko, orraztu eta makillatzeko ohitura eduki dugu beti, eta, ispilu aurreko momentutxo hori, kontzentratzeko tartea izan da niretzat. Baina bertsotarako, askotan, desapaintzera jo dut, edo ezkutatzera. Ez dakit nola esan… Feminitate aztarna guztiak disimulatzera, itxura inportako ez balitzait bezala, eta ahalegin guztiak diskurtsoan jarri nahi banitu bezala. Zeren, askotan, bai gaijartzaileak hala erabaki duelako, bai bertso-kidea horretan hasi delako, emakumeon gorputza, itxura… gai bihurtzen da.

Izango da gizonezkoekin ere berdin gertatzen dela pentsatuko duenik: bataren gerri buelta eta bestearen sudurra, bataren alkandora zikina eta bestearen txandal zaharra… O I H A N A : Bai, baina diferentea da. Gauza bat da momentu batean ezaugarri disonante batek bertsotarako bide bat zabaltzea, eta beste bat sistematikoki fisikoaz jardutea. Nik, pertsonalki, erabakita daukat horrelakorik ez kantatzea, eta inoiz inertzietatikedo atera izan bazait, gero beti saiatu naiz kidearekin hitz egiten. Publikoari kantatzen zaionean ere, askotan ez dugu beste errekurtsorik edukitzen eta fisikoaz aritzen gara… I R AT X E : Nik uste ezberdina dela, zeren, gizon batek beste bati bere tripaz kantatzen dionean, ez da maskulinitate eredu bat auzitan jartzen. Momenturen batean mutilen bat aterako balitz eredu hori auzitan jarriz eta adarra joko baliote, hor ere biolentzia bat sortuko litzateke. Zeren, gauza bat da arroparekin edo beste ezaugarri batzuekin egin dezakezun halako, txantxa bat… Eta beste bat, txantxa horrek genero zama bat izatea, alde batera zein bestera, ez? Eta genero zama duenean, ja nortasunaz ari gara. O I H A N A : Bai, eta horrek sozialki non kokatzen zaituen. Ni txandal batekin joanda ere, nire apaingarritasunaz hitz egingo da, eta Xebastian Lizasok 20 kilo galduta ere, bere sendotasunaz, horrek, nolabait esateko,

anaidia indartzen duelako: “hori da gizona, hori!”. Azkenean, kontua da komentario horiek publikoaren aurrean indartzen zaituzten ala ez. I R AT X E : Bai, maskulinitate ereduak posizio sozial hobe batean kokatzen zaituelako eta feminitate ereduak gutxietsi. Nik uste hortik doala.

Eta, bertsolaritzakoak ez eze, literatur esparruko prestigio-jokoak ere oraindik behar beste kuestionatu barik ote dauden… ezta, Iratxe? I R AT X E : Bai. Kontua da autoritatea duena legitimoagoa iruditzen zaigula, eta legitimitate hori instituzioek erabakitzen dutela, askotan. Bertsolaritzan badaukazue barne-logika batzuk sortzen dituen elkarte bat; hor, gutxi-asko, eragile guztiak daude eta horrek ahalbidetzen dizue negoziatzen hastea. Baina literaturak dituen instituzio guztiak politikoak dira. Alegia, sari gehienak eta entzutesuenak erakunde politiko publikoek antolatzen dituzte. Euskal Herriko kultur erakundeek ez dute saririk antolatzen kasik. Salbuespenen artean 111 Akademiarena, irakurleen saria dena. Euskal Herrian ez dago literatur instituzio bateraturik; Euskal Idazleen Elkartea dago, baina hor ez daude idazle guztiak, ez dago kritikoen sarerik, ematen duten sari bakarra Espainiako kritikaren saria da… Eta instituzioek ematen dituzten sari guztiak sari politikoak dira. Baldintza horietan oso zaila da autoritatea negoziatzea. Baina, nik uste, orokorrean daukagula baztertuta

kultur kritika, eta hori sendotu behar genukeela. Azken batean, edozein kultur testuri buruz aritzeko, kode batzuk ikasten ditugu, eta kode horiek feminismotik birpentsatzen ez baditugu, mundu ikuskera bera erreproduzitzen jarraituko dugu, kanona kontatzeko bide berberak erabiliko ditugu eta abar, eta abar…

Gurean, ostera, Txapelketak markatu izan du kanona eta, seguruenik, genero-desberdinkeria gainditutzat joko zuen askok Estitxu Arozenak eta Oihane Pereak lehen txapelak jantzi zituztenean, edo Maialenek Euskal Herrikoak irabazi ondoren, edo Onintza aginte makilarekin ikustean. J O N E M I R E N : Nik beti esaten dut gizarte aldaketen eragina ikusteko denbora behar dela, eta, gaur egun, zentzu horretan, uste dut ez daukagula nahikoa perspektiba. Aurrerapauso objektiboak egon direla? Bai. Baina ez gaude botila bete dugula esateko moduan. Eta, gero, ezin dugu ahaztu engranajearena; niri behintzat, oso zail egiten zait Maialenek txapel bi jantzi dituelako sistema osoa desmuntatu dugula pentsatzea. Goazen pixka bat itxoitera eta horrek ondoko piezetan benetan daukan eragina nolakoa den ikustera. Horrelakoetan beti ekartzen dut gogora Reacción liburua, Susan Faludirena: oso ondo irudikatzen du historikoki, emakumeek lorpen inportanteak egin izan dituztenean, beti egon dela halako erreakzio bat; bultzada bat, nolabait, atzeraka. O I H A N A : Nik uste, bertso munduan ere, gertatu dela erreakzio hori. Esan nahi dut, emakumeen garaipenak araua indartu duten salbuespen bezala hartu izan direla. Maialenek, adibidez, Euskal Herriko txapel bat ez, bi lortu ditu, baina prozesua aspaldi hasi zuen, eta berak bakarrik jakingo du tarte horretan zenbat isiltasun deseroso jasan dituen. Argitasun latza eduki du engranajea bestaldera jirarazteko, baina gizarteak gainontzeko emakumeoi “ikusten? zuek ez zarete iristen” esateko erabili du hori. Azkeneko txapelketan ere bazebilen zurrumurru moduko bat: “Bai, plazetan ba-

zabiltzate, baina, gero, benetako momentuan, hor geratzen zarete…”. I R AT X E : Horixe da botere-egiturek beti egiten dutena, ez? Politikan edo beste edozein lekutan… Asimilazio ariketa bat: azpiratuta dagoen norbait onartzen dute, hain justu, zapalkuntza egoerarik ez dagoela esateko.

Hortaz, onarpen hori aztertuko bagenu, engranajeak emakumeak birkokatzeko dituen mekanismoekin egingo genuke topo, ezta? Hedabideekin, esaterako? O I H A N A : Bai. Maialenek Euskal Herrikoa lehenengoz irabazi zuenean, asko azpimarratu zuten emakumea zela. Titularretako izenondoak aztertu nituen eta “bertsolari” laugarren aipatuena-edo zen, lehenengoa beti “emakume”. Eta zergatik azpimarratzen dute emakumea dela? Bertsolari moduan meritua kentzeko. Konparazio baterako, Andoniri buruz ez zen azpimarratzen bertso eskolatik irtendako lehenengo txapelduna zenik, edo Ametsi buruz Iparraldeko lehenengo txapelduna zenik… I R AT X E : Etiketaren kontua dago hor: “bertsolari emakumea” eta “emakume bertsolaria” ez dira gauza bera, zeren euskaraz esanahia aldatu egiten da erroa “emakume” edo erroa “bertsolari” denean. Orduan, gauza bat da, momentu batean, nik emakumea naizela esatea estrategia politiko moduan; alegia, logika baztertzaile bat ikusarazteko. Eta beste bat kanpotik hala definitzea nire komunitatearekin batzen

nauen kidetasunean, kasu honetan bertsolari izatean, arrakala bat sortzeko. O I H A N A : Gero, aditzetan ere, deigarria da kirol-munduko hizkuntza erabiltzen zutela: gizonek kasuan “lortu”, “bereganatu”, “kendu” eta Maialenen kasuan “jantzi diote”, “jantzi zaio”, “eman zaio”. Badirudi batzuena lorpen zuzena dela eta bestearena zerbaiten ondorioa.

Sortzaileak autore moduan daukan zilegitasuna kanpotik jasotzen duen aitortzaren araberakoa izaten da, neurri batean, eta horretan norbere posizionamenduak eragin handia du. Idazleen kasuan, postura literarioaz hitz egiten da. I R AT X E : Egile sinadura baten identitate arrastoa da postura literarioa, testutik harago doana, autoreak egiten dituen ekintzek sortzen duten kate moduko bat, nolabait esateko: elkarrizketak ematen dituen ala ez, zein mediori ematen dizkion eta zeini ez, mugimendu sozialetan parte hartzen duen ala ez, manifestuak sinatzen dituen ala ez, Deian kolaboratzen duen edo Berrian, li-

teratur erakundeekin zer harreman duen, sariak onartzen dituen ala ezâ&#x20AC;Ś Horrek guztiak erabakitzen du autore baten posizioa kultur esparru baten barruan, eta hartzaileekin ere hortik abiatuta negoziatzen du bere sinesgarritasuna. Azkenean, lehen aipatu dugun autoritatea erabaki txiki horiek baldintzatzen dute, nahiz eta batzuetan, batez ere hasieran, inertziaz hartutakoak izan. Baina zenbat eta autoreago izan arreta gehiago jartzen diezu; egile batzuek oso ondo zaintzen dute esparru artistikoei bakarrik lotuta agertzea, adibidez. Badirudi esparru artistikoan bakarrik dabilena autoreagoa dela gaur egun, ez dakitâ&#x20AC;Ś Iruditzen zait ikerketa lerro horrek baduela bide bat bertsolaritzan ere.

Plazetako ibileretan ere, etengabekoa izaten da negoziaketa. Zelan bizi duzu zuk autoritate eta ardura banaketa hori, Oihana? O I H A N A : Gizonezko helduagoekin kontraste handia izan da: askotan berak lotzen du saioa, bere kotxean eramaten zaitu, berak negoziatzen du tarifa, berak hitz egiten du antolatzailearekinâ&#x20AC;Ś Zu ondoan egon zara, bertan ez bazeunde bezala, eta batbatean bertsotan hasi eta ardura, erdi bana! Orduan, eutsi egin behar diozu eta, ahal baduzu, zeuretik eman. Horregatik kontrastea: oholtzara esne-mamitan

eraman eta gero, zapla! Eta nik eskertzen dut konfiantza hori, e? Nolabait adierazten dizutelako badakitela tiratuko duzulaâ&#x20AC;Ś Eta hori ederra da. Alde horretatik oso eskertuta nago bertso-kide askoren jarrerarekin, ateak zabaltzeagatik eta berengandik ikasi dudan guztiarengatik. Baina, gero, autoritatea negoziatzerako orduan, zaila egiten zaitâ&#x20AC;Ś Berek nahi dutena ez izateko baimena eskatu behar banu bezala.

Hainbat bertsolarik esana da feminismoaren sostengua ezinbestekoa dela horrelako egoerak kudeatzeko. Eta, alderantziz? Bertsolaritzak egin al dio ekarpenik feminismoari? J O N E M I R E N : Bai. Nik uste dut bertsolaritza oso ondo kokatuta dagoela gaur egun euskal eremu kulturalean eta sozialean. Erdigunean dago. Horregatik esaten dut talaia bezala interesatzen zaidala: feminismoaren inguruan gertatzen ari dena oso interesgarria iruditzen zait gogoeta zabalago bat egiteko euskal gizarteari edo kulturari buruz. Zeren, bertsolaritzan, alde batetik diskurtsoa, gogoeta eta eztabaida ikusten da eta, bestetik, gauza asko praktikara eraman direla â&#x20AC;&#x153;modu erradikaleanâ&#x20AC;?. Eta bestelako eremuetan ez da maila berean gertatzen, ezta? Zentzu horretan oso interesgarria da ikerketaren ikuspegitik ere. Niretzako, gizartean gertatzen ari diren beste gauza batzuei begiratzeko aukera bat da; izebergaren tontorra. Gaur egun bertsotan ateratzen diren gaiak beste mila esparrutan ikus ditzakezu eskala txikian, edozein lagunartetan edo bazkaritan. Erresistentziak barne. Demagun, Iratxe, literaturan ere idazle emakumezkoen izenek gero eta presentzia handiagoa duten honetan, idazten hasi berri diren mutikoek erreferenteak falta dituztela esaten dizutela. I R AT X E : Batetik, erantzungo nieke kultur erreferenteak izateko ez dagoela zaleekin genero kokapena konpartitu beharrik; bestela

sortzaile emakumeek ez zuten erreferenterik edukiko oraintsu arte, eta izan dituzte. Eta, bestetik, ez dela egia gizon erreferenterik ez dagoena, ez literaturan, ez bertsolaritzan. Kontua da portzentajeak aldatu direla, eta horrek egiteko eta egoteko modu berriak ekarri dituela. Badirudi beldur bat dagoela aldaketa horien aurrean eta gizonek espazio eroso bat mantendu nahi dutela eurentzat. Baina plaza deserosoa da jende guztiarentzat eta hori sormenarekin kudeatzea oso interesgarria litzateke. O I H A N A : Kuriosoa da portzentaje horiek nola irakurtzen diren, ezta? Plazetan %20 baino ez garenean, emakumea besterik ez dago batzuentzat. Erdiak izatera iritsiko bagina, auskalo! Inbasio bat litzateke kasikâ&#x20AC;Ś Ikerketa Soziologikoaren emaitzetan argi ikusi zen: jendeari emakumeak gehiago entzun nahiko lituzkeen galdetu eta, ezetzâ&#x20AC;Ś Ni harrituta geratu nintzen. I R AT X E : Nik uste bi plaza daudela

eta hori kontuan izan behar dugula: bata da plaza mediatikoa eta bestea kultur plaza. Zer gertatzen da gure plaza mediatikoarekin? Euskarazko prentsa bakarra dela eta genero ikuspegia garatuta duela. Eta horrek zer dakar? Gure plaza mediatikoa plaza erreala baino feministagoa izatea. Halako ispilu oker batzuk sortzen ditugu, nire ustez: sortzaile askok iritziaren bidez-eta daukate ahotsa prentsan, baina horrek ez du esan nahi kultur esparruan prestigio bat edo leku bat dutenik. Baina jendeak prentsan ikusten dituenez, horixe pentsatzen du.

Eztabaida ez da kantitateetara mugatzen, ordea: “Zuek abantailan zaudete feminismoan jantzita zaudetelako”, “zuentzako errazagoa da amatasunaz kantatzea”, “zuek aukera gehiago dituzue plazetan”, “zuek guri edozer kanta diezagukezue umoretik, baina guk zuei ez”… Zer diozu, Oihana?

Lanean ez hasteko aitzakia merkeak iruditzen zaizkit, baloia kanpora bota eta bestaldera begiratzea. Non ikusi da entrenatzen ez duen kirolari bat entrenatzen duenari abantaila duela aurpegiratzen? Zeren, hasteko, “gure gaiak” plazaratzearena oso erlatiboa da. Amatasunaz kantatzeko, adibidez, gizon bertsolarien %80k baino informazio gutxiago daukat nik. Anekdota bat kontatuko dizuet: behin, saio batean, gaitzat jarri ziguten ni erditzen ari nintzela eta bestea nire bikotea zela. Bertsoaldia amaituta eseri ginen, ez oso harro, eta esan nion: “Ez dugu asmatu, zaila zen”. Eta erantzun zidan: “Bai, zu behintzat gai horietan…”. Berak bi ume dauzka eta ni umetokia daukadalako abantailan? Bada, horixe… Gero, umorearen kontuarekin, nik neuk ez dut uste edonori edozer kantatzen diodanik, lanketa feminista bat egin baduzu horretara iristen zara. Eta berek kantatu izan dituzten gauza batzuk desegokiak ote diren planteatu behar baldin badute, bada, begira, hobetzeko aukera daukate. Iruditzen zait nahikoa margen ematen ari dela zentzu horretan eta denoi dagokigula geure buruarekin zintzoak izatea. Bertsolari emakumeok egiten ari garen lanketak biluztasun handia eskatzen du, etengabeko negoziazioa, kontraesanak, inertziak… Hori dena kudeatzen ari gara plazan, eta uste dut badela garaia gizonezkoak ere lanean hasteko eta baloia eskuetan hartzeko, kanpora bota partez. OIHANA:

Hala ere, gizonezko askori kosta egiten zaie beren arteko konplizitate sareaz jabetzea. Anaidiaz hitz egiten da aspaldion… J O N E M I R E N : Bai, fenomeno zaharra da hau. Carmen Diezek badauka futbolaren inguruko ikerketa bat eta esaten du mendebaldetik kanpoko zenbait gizartetan “gizonen etxe” esaten zaion eremu horietako bat dela. Gaur egun kirol moderno moduan ulertzen dugun hori nola eta noiz sortu zen azaltzen du Carmenek: industrializazio prozesuan etxekoandreen figura sortu zen,

eta ordura arte komunitatean zaintzen ziren umeak, mundu guztiak lan egin behar zuelako, beren ardurapean geratu ziren. Orduan, beldur bat sortu zen, mutikoak amen eskuetan feminizatuko ez ote ziren, eta kirolean ikusi zuten horri aurre egiteko eta maskulinitate eredu bat finkatzeko esparrua. Hortaz, zer da anaidia? Gizonen artean sortzen diren aliantzak, taldea bera sendotzeko eta ingurukoei nagusitzeko. Hainbat kulturatan gertatu izan da hori, eta gurean ere oso txertatuta dago. Nik uste, bertsolaritza ere urte askoan izan dela “gizonen etxea”, eta, emakumezkoak sartu direnean, horregatik sortu dela tentsioa. Baina prozesu interesgarria iruditzen zait, dakarren guztiarekin. Beste esparru batzuetan ez dira talka horiek gertatzen, noski, badaezpada gizonak emakumezkoekin elkartzen ez direlako. Nik neuk, esparru mistoetan baino, horrelako esparru anitzetan sinesten dut; beste kontu bat da gaur ez garela gai aniztasuna kudeatzeko. Hori ere esaten du Dolores Julianok: ezberdintasuna ez dugula ulertzen ez bada ez-parekotasun moduan. Orain esaten dute: “Bultzatu dezagun emakumeen futbola, baina gizonekoona ukitu gabe”. Niretzat horrek ez dauka zentzurik, gure sisteman bi talde sortzen dituzunean, azkenean beti egongo delako mailaketarako joera. Nire galdera da: zergatik egin liga paralelo bat futbolari emakumeekin, talde mistoak, anitzak, osatu beharrean? Nik Messi tipa batekin jokatzen ikusi nahi dut, bere kide bezala… Baina hori logika guztietatik kanpo dago gaur egun.

Futbolak ere balioko du, beharbada, konparaziorako, baina zuk, Oihana, saskibaloi zelai batekin alderatu zenuen bertso-plaza zutabe batean. O I H A N A : Bai. Artikuluan esaten nuen bezala, bertsolari guztiok landu ditzakegu teknika eta joko-arau berriak, baina uztaiak birkokatzen ez baditugu, betikoek, altuenek jarraituko dute baloirik gehien saskiratzen. Eta askotan esaten dugu ingurunera egokitu behar dugula, baina kasu honetan ez ote da ingurunea bera ego-

kitu behar dena? Nik uste iritsi dela jokoz aldatzeko ordua, eta horretan ari gara denok, parametro berrietara moldatzen. Plazak ere ari dira bertsolariekin batera eraldatzen, eta horrek aukera gehiago ematen dizkie bestelako bertsolariei ere.

Parametro aldaketa hori, praktikan ez eze, teorian ere ari da gertatzen: lehen bertsolaritzaz hitz egiten zen, orain bertsolaritzezâ&#x20AC;Ś Bertsolariaren definizioen bueltan zabiltza zu, Jone Miren. J O N E M I R E N : Bai, Manuel Lekuonaren definizioak, adibidez, asko gustatzen zaizkit, oso poetikoak iruditzen zaizkit. Hark inprobisatzeko gaitasunari lotuta definitu zuen bertsolariaren figura. Gero, Joseba Zulaika iritsi zen eta giro politikoago batekin lotu zuen, pisu ideologikoagoa eman zion bertsolariari. Eta, geroago, Joxerra Garzia, Andoni EgaĂąa eta Jon Sarasua; horiek komunikazioaren aroan kokatzen dira eta gehienbat hortik begiratzen diote bertsolaritzari. Eta, zure ustez, zeintzuk dira definizio eguneratu batek izan beharko lituzkeen ezaugarriak? J O N E M I R E N : Ni muinera joaten saiatzen ari naiz. Niretzat bertsoa oso gauza soila da, sinplea, eta hori oso inspiratzailea iruditzen zait. Orduan, uste dut definizio berriak oso minimalista izan behar duela. Hezurdura minimo bat behar dugu bakoitzari bere interpretazioa egiteko aukera emango diona, eta uste dut hori la-

BERTSOLARITZA BULTZATZEN www.berriz.eus

gungarria izango litzatekeela aipatutako aniztasuna kudeatzeko. Hori bai, bertsolariarengan baino, bertsoan jarriko nuke abiapuntua; muina hortxe dagoela iruditzen zait.

Hain justu definizioei buruz ari zela, “emakumea” eta “bertsolaria”, “emakumea” eta “idazlea”, “idazlea” eta “ama”… Kontrakarrean eraikitako definizioak direla zioen Uxue Alberdik elkarrizketa batean. I R AT X E : Esango nuke, momentu honetan, emakume tradizionalarena baino, emakume ahalguztidunaren irudia dagoela indarrean eta horrek sortzen dituela arazo gehien. Egitura ekonomiko-politiko honek sortu du eredu hori: lana eta zaintza batera egingo dituen emakumea, eta, gainera, irribarretsu jarraituko duena. Nik uste, irudi horren aurkako borroka dagokigula une honetan eta horregatik egiten zaigula zailagoa; zeren, eredu tradizionalaren arrakalak ikusi ditugu, jende askok kontatu dizkigu… Baina emakume ahalguztidunarenak ez. Uxuek eta Eiderrek ere aipatzen zuten: praktikan, denboraren kudeaketarekin lotura duen gatazka bat da hau. Norbanakoen identitateaz aritu gara batez ere, baina zuk, Jone Miren, bertsolaritzaren izaera kooperatiboan jarri izan duzu azpimarra. J O N E M I R E N : Beti pentsatzen dut bertsotan aritzeko zer gauza gutxi eta, aldi berean, zenbat gauza behar diren: espazio bat, oxigenoa, argia, publikoa, gaiak, lagunak, kideak… Niretzat jarduera kooperatibo bat da, dudarik gabe, komunitatea sendotzen laguntzen duena, gainera. Eta jokoan hainbeste elementu egonda ere, dikotomiak eraikitzera jotzen dugu askotan, nahiz eta badakigun ezer ere ez dela zuri edo beltz; hau edo bestea, emakume edo gizonezko… Eta, lehen, konplexutasunaz aritu denean, Iratxek esan duena: “Nik uste lagungarria izango litzatekeela denontzat, interdependentziaz jabetzea, joera dikotomiko horiek nolabait

apurtzeko. Elementu guztiak jarri behar dira mahai gainean eta egoera konplexuago bihurtu, nire ustez horrela denok irabazten dugulako eta testuingurua sugerenteagoa delako. Eta errealagoa.

Azkeneko urtebetean konplexutze horren adierazletzat har daitezkeen hainbat prozesu egin dira: Elkartearen gogoeta estrategikoa, UEUko jardunaldiak, Kontrako eztarritik liburua beraâ&#x20AC;Ś Pixkana-pixkana, bagoaz. O I H A N A : Bai. Elkartea oso momentu interesgarrian dagoela esango nuke, gogoetan zehar eztabaida hauek denak mahai gainean jarri direlako, eta bertsolaritza mugimendu sozial kolektibo eta heterogeneoa dela ikusi ahal izan dugulako. Eta liburuari buruzâ&#x20AC;Ś Nik 16 urterekin asko eskertuko nuen horrelako zerbait irakurri ahal izatea, eta egunero gorputzean dabilzkigun sentipen horiek publiko egiteak beldur pixka bat ematen duen arren, asko lasaitzen nau guk egin dugun ariketak ondorengoei lagunduko diela pentsatzeak. Uste dut, momentu honetan, sekulako paisaia daukagula sormenerako, zentzu guztietan.â&#x20AC;˘

ERREPORTAJEA

ORRIALDE HORITUETAN TESTUA: ANTXOKA AGIRRE ILUSTRAZIOAK: AXPI ARGAZKIAK: KOLDO MITXELENAKO HEMEROTEKA. FRANTZIAKOA. LIBURUAK

Bertsolaritzaren presentzia mediatikoaren eta eragiletzaren historia (1823-2018) izeneko doktore tesian murgildurik daramat bolada luze bat. Buruturiko lanaren oinarrietako bat prentsa historikoan egindako bilaketa eta bilketa lana izan da. Koldo Mitxelenako hemerotekan, Leioan EHUk daukanean, Baionako Mediatekan, Antonio Zavalaren artxiboan, Xenpelar Dokumentazio Zentroan, Interneten aurki daitezkeen hainbat hemeroteka eta bilatzaile digitaletan, edota Duvoisinen, Michelen eta Bilbaoren euskal bibliografia zaharretan… ibili gara aztarrika. Bertsolaritzaren Aro Garaikidea 1980ko Amurizaren txapelarekin hasten dela ulertuz, data horretatik atzera burutu da bilaketa, topatu den testurik zaharrenak 1823ko data duelarik. 1823tik 1979ra bitarteko tartea da, bada, arakatu dena, eta 4.159 erreferentzia jaso dira guztira1. Ikerketa hasi berritan Estitxu Eizagirrek Argian idatziriko “Bost urte ditugu emakume bertsolarien historia berreskuratzeko artikulua”2 irakurri ondotik, bilketa lan horretan arreta berezia jarri zaie emakume bertsolarien inguruan topa zitezkeen aipamenei. Eta 24 testuko sortatxoa izan da emaitza. Ikerketa lerro hau ireki zuen Carmen Larrañagak 1997an Eusko Ikaskuntzaren Jentilbaratz aldizkarian argitaratu zuen artikuluak “Del bertsolarismo silenciado” darama izenburutzat. Horixe da emakumeen bertsolaritzaren ezaugarri historiko nagusia: isilarazia izan da mendeetan zehar. Burutu den ikerketak subalternitate horren zantzu esanguratsua eskaintzen du. Mende eta erdiko tartean bertsolaritzaz prentsan topatu diren testuen %0,6k baino ez du egiten emakume bertsolarien aipamenen bat. Emakumeei ———————————— 1. Kazetaritza testuak dira guztiak. Bertso jarriak bakarrik jasotzen zituzten piezak ez dira jaso, batetik, ikergaia mugatzearren, eta bestetik, bilketa lan hori egina dagoelako Julen Urkizaren Bertso eta Olerkien hemerotekan. Ik. https://urkiza.armiarma.eus/urkiza/ 2. Ik. https://www.argia.eus/blogak/estitxu-eizagirre/ 2016/03/08/bosturte-ditugu-emakume-bertsolarien-historia-berreskuratzeko/ 97

ez zitzaien tokirik egiten plazetan, eremu pribatuan bakarrik egin ahalko zuten bertsotan eta prentsan ere, plazarik publikoena izanik, bazterrean utziko dira. 24 testuko sortak, ordea, 4.157ren %0,6 horrek, isiltasunari urraturen bat egiteko modua eskaintzen dutelakoan gaude. Jaso diren kontu gehienak ezagutzera emanak ziren dagoeneko. Beste batzuk, aldiz, ekarpen berriak dira. Esaterako, pixkanaka osatzen ari den emakume bertsolarien historia horretan gaurdaino ezezaguna zen izen bat: Manuela Frantziska Zubiaurre (1837-1916).

Doña Manuela Bertsolari 1935eko urtarrilaren 20an jokatu zen egungo txapelketa formatua estreinatu zuen Lehen Bertsolari Gudua. Jose Ariztimuño Aitzolen Euskaltzaleak elkarteak eta Donostiako Euzko Gaztedik antolatu zuten lehen txapelketa hura, Lehen Euskal Pizkundearen bigarren olatua, abertzaletasun jeltzaleak harroturikoa, bere gorenean zela. Antolatzaileek, hedabideek bitartekari sozial gisa zuten garrantziaren jakitun, ahalegin berezia egin zuten txapelketaren komunikazioan, eta oihartzun polita lortu zuten garaiko prentsan: urtarrilaren 20 hartan bertan lehen orrian zekarten albistea Argia aldizkariak eta El Día nahiz Euzkadi egunkariek. Argiaren azal horretan ageri da izenburutzat “Doña Manuela bertsolari” daraman testua. Antonio Maria Labaienek sinatzen du, urtebete lehenago Tolosako alkate aukeratua izan zen EAJko politikari eta idazleak, eta honela ekiten dio testuari: “Ogeitamar urtetik gorako tolosarrak gure txikitan ezagutu gendun Doña Manuela Bersolari zeritzen etxe oneko andre bat: Konfiteri bateko etxekoandre zan”3. ———————————— 3. Testuen idazkera eta kazetaritza estiloak balio bat duelakoan jatorrizkoa bere horretan jasoko da aipu guztietan.

Mende hasieran Bertsolari izengoitiz ezagutzen zen emakume hura bertsolaria izan ote zen galdetzen hasita, ordea, ezezkoarekin egiten da topo: “Zenbait adiskide ni baño zarragoai galdetu izan diet ea iñoiz Doña Manuela ura bertsotan ari zala entzun izan zien; edota beste norbaitek ikusita entzute ori ote zuten. Ezetz erantzun didate, ‘bertsolarinekoak’ etxe artan bizi ziranak artzen zuten izengoitia omen zan (…)”.

Eta ez da datu gehiago eskaintzen emakumearen inguruan, baina bai oroitzapen gozoa: “Doña Manuela Bersolari lantegitik ekartzen zizkioten jan-kutizi eta ore usai gozodunen artean an egoten zan eserita (…) Gu berriz, mutil koskorrak, kale artatik pasatzerakoan beti gelditzen giñan leioko kristalari sudura pega-pega eginda, begi-luze kremazko pastelai begiratuaz…”. Azkenik, testua emakume bertsolarien aldarri batekin amaitzeko: “(…) bertsolariak goratzeko gertu duten egun ontan, Doña Manuela Bersolari aitatu gabe ezin utzi zitekeela iruditu zait. Hainbeste bertsolari gizonezkoen artean, andre baten izena bederik”. Labaien ez zen edonor. Ordurako idazle eta batez ere antzerkigile gisa ibilbide garrantzitsu bat egina zuen. Gerora, euskaltzain ere izango zen, eta pentsa daiteke sinadura kultu baten sentsibilitate bereziari esker emango zela plantemandu hori. Ez da, ordea, egun haietan emakume bertsolariei egiten zaien erreferentzia bakarra. Bigarren aipamena Joseba Zubimendik dakar. Zubimendi txapelketa haren antolatzaile garrantzitsuenetako bat izan zen: Donostiako Euzko Gaztediko lehendakari, Donostiako Poxpolin antzokian jokatu zen txapelketan bera aritu zen aurkezle eta gai-jartzaile, eta berea da gerraurreko bi txapelketen kronika luzea jasotzen duen Bertsolari-guduak liburu ezaguna. 1934ko abenduaren 23an Argian lehen orriko albiste nagusi gisa jasotzen den “Bertsolariak bear ditugu” artikuluan, txapelketan parte hartzeko deia egiten zaie bertsolariei, eta beste emakumezko ber-

100

tsolari bati egiten zaio erreferentzia bertan, Manuelari buruz jasotakoak baino are soilagoa den arren: “Etorri errezeko bertsolari asko izan ditugu. Baita emakumezkoetan ere. An dago Ormaiztegi’ko baserri batean amonatxo bat, iñongo gizaseme bertsolariri barkatuko ez liokeena”. Badirudi, beraz, gerraurreko eragile haien artean, gaiarekiko nolabaiteko sentsibilitate bat egon zitekeela. 1922an sorturiko Emakume Abertzale Batzak indar handia zuen 1930eko hamarkadaren erdialde hartarako, eta izan liteke emakume haien lanaren eraginaren zantzu bat izatea.

Iparragirreren musa eta bertsolaria Lau hamarkada geroago argitaraturiko prentsako testu batean egingo dugu topo berriro Manuela izeneko tolosar batekin. La Voz de Españak 1977ko ekainaren 7an dakarren artikulua Iñaki Linazasorok sinatzen du, eta estilo indartsuarekin jorratzen du istorioa, titularretik hasita: “Amores y desengaños de Jose Mari Iparraguirre/Manuela Zubiaurre, le dijo: ‘Ez’ …”. Kazetariak dio Iparragirreren biografiako pasarte ezezagun bat des-

TXERRiKiEN BANATZAiLE ETA EKOiZLEA

ENPRESEN ZENTRUA. Ama Kandida 21 307. moduloa, ANDOAIN

943 592 923 / www.ormaki.eus

101

‘Doña Manuela Bertsolari’. Argia, 1935/I/20. Iturria: Koldo Mitxelenako Hemeroteka.

102

kubritu duela, Zugana Manuela4 bertso sorta famatua Manuela Zubiaurre tolosarrari eskainia dela, 1850eko hamarraldian neska ezagutu, hartaz maitemindu eta honek jaramonik ez ziola egiten ikusi ondoren sortua. Gerora Jose Antonio Arana Martijak birritan (1983a: 102 eta 1983b: 126) berretsi du hipotesi bera, Zubiaurre 1837an jaio eta 1916an hil zela gaineratuz, eta Iparragirrek eta biek elkar ezagutu zuten urteak 1854a edo 1855a behar zuela seinalatuz. Agirrek eta Olasok ere aipatzen dituzte Manuelaren kalabazak (1999: 96) bertsoen sorburu gisa eta baita Juan San Martinek ere. Azken honek informazioa Fernando Artola Bordarirengandik jaso duela zehazten du eta Manuelaren izen osoa Manuela Frantziska dela argitu. Iñaki Linazasorok egile hauek erreparatu ez dioten datu bat dakar, ordea, bere artikuluan “(…) conoció a una beldad tolosana llamada Manuela Zubiaurre, una de las pocas bersolaris femeninas que hemos tenido”. Eta tolosarraren biloben testigantzaren bidez berresten du emakumearen bertsotarako gaitasuna: “Escribía, imprimía y repartía entre sus amistades los ‘bertso paperak’. Con frecuencia improvisaba pareados, cuartetos y versos en la improvisación normal. Esta afición parece que ya lo cultivaba a sus dieciocho o veinte primaveras cuando dejó hecho un colador a Jose Mari”.

Soslai bat ere eskaintzen da: “Lola y Merche pincelan a su abuela como mujer de mucha vitalidad, jovial, cariñosa y simpática. Físicamente tenía los ojos claros, la nariz respingona (…) recibía con ilusión las fechas del carnaval tolosarra (…)”. Eta Zugana Manuela ez ezik Iparragirreren Ume eder bat bertso sorta ere berari eskaini ote zion iradokitzen ———————————— 4. Bost bertsok osaturiko sorta da. Hona lehenengo biak: 1) Zugana, Manuela/ Nuanian pensatu/ Uste det ninduala/ Deabruak tentatu,/ Ikusi beziñ ekiñ/ Naiz enamoratu/ Ojala ez baziñan/ Sekulan agertu. 2) Amorioz beterik/ Esperantza gabe,/ Zergatik egin ziñan/ Biotz onen jabe,/ Zuk esan biar zenduben/ Emendikan alde/ Egiyaz ez naiz ni/ Bizar dunen zale.

103

‘Amores y desengaños de Jose Mari Iparraguirre/Manuela Zubiaurre, le dijo: ‘Ez’…’. La Voz de España, 1977/VI/7. Manuela Frantziska Zubiaurre (1837-1916) Iturria: Koldo Mitxelenako Hemeroteka. >

da: “Mis simpáticas interlocutoras suponen (…) el bohemio enamorado le dedicó ‘Nere maitiarentzat’, canción conocida como ‘Ume eder bat’ porque la primera vez que se vieron ambos fue en San Sebastián”.5 Tolosarraren bertsorik ez zaie iritsi bilobei, baina nork eraman zituen badakite: “Es lamentable que el amigo Antxon Zavala no disponga de la producción literaria de Manuela para su colección bersolaristica ‘Auspoa’ (…) he podido constatar que los ‘Bertso Paperak’, cartas y demás documentos se los regaló a don Pepe Azcue Zabala-Anchieta, médico tolosano que atendió a la octogenaria abuela en sus últimos achaques. ¿No se podrían encontrar estas reliquias?”.

Mende hasieran eskuz aldaturiko bertsopaper horien arrasto berririk ez zuen inork topatuko, ordea, ezta, tolosarra izan arren, Antonio Zavalak berak ere. Artikuluak bertsolariaren argazkia badakar behintzat, Arana Martijak aipatzen dituen jaiotze eta heriotza data berak eskaintzen ditu (1837-1916) eta baita Labaienen artikuluarekiko lotura gisa balio duen xehetasuna ere: “(…) ella casó en Tolosa con Vicente Arregui, titular de una pasteleria”. Antonio Maria Labaienek umetan konfiterian ezagutu zuen Doña Manuela Frantziska Zubiaurre da, bada, Bertsolari izengoitia ez ———————————— 5. Bertsoei erreparatuta loturaren bat egon daitekeela ikus daiteke. Zugana Manuelaren azken bertsoak honela dio: “Gabian ibilli naiz/ Guzizko ametsetan/ Donostian nengoela/ Andre Marietan;/ Eta ikusi nubela/ Erri artako plazan/ Erdiyan zebillela/ Manuela-txo dantzan”. Ume eder bateko lehenengoak, aldiz, honela: “Ume eder bat ikusi nuen Donostiako kalean,/ hitz erditxo bat hari esan gabe nola pasatu parean?/ Gorputza zuan liraina eta oinak zebiltzan airean…/ Politagorik ez det ikusi nere begien aurrean”. Eta bigarrenak: “Aingeru zuri paregabea, Euskal Herriko alaba,/ usterik gabe zugana beti nere bihotzak narama:/ ikusi nahian beti hor nabil nere maitea, hau lana!…/ Zoraturikan hemen naukazu beti pentsatzen zugana”.

104

105

zetorkion, honi esan zioten bezala, sendiarengandik, tolosarra bertsolaria zelako baizik. Joxepa Matea Zubeldia hil zenean, alabek haren bertsopaper guztiak erre zituztela kontatzen du Eizagirrek (2014: 13). Manuela bertsolaria ote zen galdetu zuenean Labaieni eman zioten ezezkoak ere jite berekoa dirudi: garaiko pentsaeraren arabera emakume bat bertsolaria izatea lotsagarria zenez, ingurukoek tapatu, isilarazi egiten zuten. Gutxieneko biografia eta soslai batekin ezagutzen den emakume bertsolari zaharrenetako bat litzateke Zubiaurre, zaharrena ez bada.

Maria Luixa Erdozio lehen bertso kronikan (1870) Bertso kronika 1880ko hamarkadan sortu eta garatzen da genero gisa, Anton Abadiak XIX. mendearen erditik aurrera Ipar Euskal Herrian antolatu zituen Lore Jokoak Hegoaldean ere ospatzeari ekiten zaionean. Jose Manterolaren Euskal-Herria kultur aldizkarian emango dira lehen pausoak: bertan argitaratuko du Klaudio Otaegik 1880an euskarazko lehenengoa, urte hartako irailaren 1ean Hondarribian Juan Jose Alkain Udarregi eta Juan Bautista Urkia Gorriyak eskainiriko saioa kontatuz; eta gaztelerazko lehenengoa ere bertan argitaratuko da, 1880an baita, Jose Manterolak sinatua eta urte hartako irailaren 26an sei bertsolarik (Udarregi, Gorriya, Joxe Bernardo Otaño, Isidro Aranzegi, Franzisko Etxeberria eta Pedro Mari Elizegi Pello Errota) Donostiako Antzoki Zaharrean eskainiriko saioaren berri ematen duena. Hurrengo urteetan ohikoak bihurtuko dira kronika horiek, gaztelerazkoak lehenengo eta frantsesez idatziak 1890eko hamarralditik aurrera. Fenomeno honek, ordea, badu aurrekari goiztiarrago bat, Julien Vinsonek 1870ean Revue de Linguistique et de Philologie comparée aldizkarian argitaratu zuen “Concours de Poésie Basque a Sare en

106

1869” lana, hain zuzen. Egileari eta medioari erreparatzen bazaie, testuak zerikusi gutxi du 80ko hamarkadan etorriko direnen izpirituarekin: Revue de Linguistique aldizkari zientifiko bat da, eta Vinson hizkuntzalari eta folklorista gisa ari da, gero etorriko direnak kultur aldizkarietan argitaratutako kazetari lanak izango direlarik. Edozein kasutan, Vinsonen testuak ez dio kronika bat izateari uzten: tokia izenburuan bertan zehaztu ondoren, data, ordua eta iraupena eskaintzen ditu (“La séance d’improvisation a commencé a quatre heures du soir le mardi 14 septembre; elle a duré trois heures entières”); publikoari ere erreparatzen dio, (“Un grand nombre de curieux étaient massés sur la place (emplacement pour le jeu de paume) et sur les galeries oú des siéges réservés étaient occupés par les autorités locales et par quelques étrangers privilégiés”); eta parte hartzaileen, ariketen eta gai-jartzailearen berri ere ematen du (“Quatorze concurrents se sont présentés; succesivament, deux à deux, ils ont pris la parole, discutant l’un avec l’autre, sur les sujets que le président, M. d’Abbadie, leur indiquait à mesure”).6 Historiako lehen bertso kronikatzat har daitekeen honetan emakume bertsolari bat da protagonista nagusietako bat. Maria Luixa ———————————— 6. Ni bezala frantsesez larri samar dabilenarentzat itzulpena: [“Inprobisazio saioa arratsaldeko lauretan hasi zen irailaren 14an, asteartea, eta hiru ordu luze iraun zuen (…) Jende multzo handi bat bildu zen herriko plazan eta harmailetan (leku berean egiten dira esku pilota partidak ere) dauden eserlekuak herriko agintariek eta kanpoko gonbidatu bereziek hartu zituzten (…) Hamalau partaide aurkeztu ziren, binaka hartu zuten hitza eta aritu ziren beren artean eztabaidan Abadia jaunak emandako gaien gainean”].

Aña Etxegarai (1873-1939). Iturria: Soule, Beñat. "Neurtizlari, Bertsulari, Iparraldez". Euskaltzaleen Biltzarra, 2011.

Erdozio azkaindarra azken buruz burukora iritsi zen Piarres Ibarrart Jatsukoarekin batera, eta lehen saria bien artean erdibana banatzea erabaki zuen epaimahaiak: “La prime a été partagée enre un cordonnier nommé Ibarra, de Jatxou, et une jeune fille, du vingt-cinq ans environ, qui a déclaré se nommer Maria Luisa Osollo ou Osorio, d’Ascain. Ils avaient lutté ensamble à la fin de la séance: on leur avait imposé l’obligation de se tutoyer. Il s’agissait d’une demande en mariage: la jeune fille, d’abord cruelle et farouche, s’est rendue, après une assez longue discussion, aux prières de l’amoreux. Les deux vainqueurs se sont présentés en se donnant le bras, devant les juges pour recevoir le montan du prix: la foule les a frénetiquement applaudis”.7

Vinsoni deigarria suertatu zitzaion emakume bat bertsotan ikustea: “Il est assez rare que des femmes improvisent ainsi publiquement; jusqu à present, on n’avait encore vu prendre part au concours qu’une jeune Espagnole de Fontarabie qui n’a plus paru depuis trois ans”. Eta arreta gehiago jarri zion Erdozioren deskribapenari: “Mlle Osorio est assez jolie; trés brune, de petite taille, vive et spirituelle, elle a plu à tous ses auditeurs: on a seulement regretté q’elle n’ait pas été plus émue”.8 ———————————— 7. [“Saria biren artean banatu zuten, Ibarra izeneko Jatsuko zapatagile baten eta 24 urte inguruko neskatxa baten artean. Neska Azkainekoa zen eta Maria Osollo edo Osorio dira bere izen-deiturak. Elkarrekin egin zuten azken norgehiagoka: hika egitera behartu zituzten eta ezkontza eskabide bat izan zen jorratu zuten gaia. Hasieran lotsagabe hasi zen neska, zakar samar ere bai, baina eztabaida luzearen buruan eta mutilaren maitasun adierazpenei esker amore eman zuen. Bi irabazleak elkarri besotik helduta aurkeztu ziren epaimahaiaren aurrean saria jasotzera: jendeak eromen izugarriarekin egiten zien txalo.”] 8. [“Ez da ohikoa emakumeak jendaurrean inprobisatzen ikustea. Oraindainokoan Hondarribiko neska gazte bat baizik ez zuten ikusi hemen egiteko horretan, baina ondoko hiru urteetan ez da berriro agertu (…) Mademoiselle Osorio nahikoa polita da; beltzarana, gorputz txikikoa, bizia eta espirituala; entzuleei asko gustatu zaie: sentiberagoa ez agertu izana deitoratu dute”.] 108

Erdoziok (1846-1925), Iparraldean ezagutzen den bat-bateko emakume bertsolari antzinakoena, berriro ere lehen saria irabaziko zuen 1875eko Sarako Lore Jokoetan, eta hirugarrena, 1884an. Bertsolaria ez ezik puntako bertsolaria zela esan daiteke, gutxienez hamabost urteko bertso ibilbidea egindakoa.

Aña Etxegarairi eginiko elkarrizketa (1896) Christopher Silvester editore eta aditu entzutetsuaren arabera, prentsan argitaraturiko lehen elkarrizketa New York Tribune egunkariak 1859ko abuztuaren 20an eskainitakoa da. Generoa pare bat hamarkada geroago erabat zabaldu zela ere badio, eta hasiera hartan elkarrizketatuak prestigio handiko pertsonaiak izan ohi zirela gaineratu, adibide gisa Henri de Blowitzek, The Timesek Europan zuen korrespontsalak, buruturiko lehen elkarrizketak zerrendatuz: Espainiako Alfontso XII.a erregea, Bismarck printzea, Persiako Sha, Leon XIII.a aita santua, Turkiako Abdul Hamid II.a sultana… (Montero, 1997: 13). Bertsolariek, garai hartan eta Lore Jokoen bueltan prestigiatze bat bizi izan zuten arren, ez zioten figura subalternoak izateari utzi, eta prentsan dozenaka aditu eta sasi-adituri emango zaio bertsolaritzaz gogoetatzeko hitza, bertsolari bati galdetu baino lehen. Buruturiko ikerketaren bidez ikusi ahal izan denez, bertsolaritzari buruz prentsan argitaraturiko lehen testuak mende bat lehenagoakoak izan arren, Basarriri eta Txirritari 1930eko hamarraldian buruturiko elkarrizketa bana izango dira bertsolaritzarentzat generoa estreinatzen dutenak. Hemen ere badago aurrekari goiztiarrago bat, ordea, Marie Abbadiek Parisko La Femme aldizkarian 1896ko urtarrilaren 15ean argitaraturiko “La femme dans le Pays Basque” artikulu luzean Aña Etxegarairekin (berak Etchegoyen jartzen dio abizena) izandako

109

‘La femme dans le Pays Basque’. La Femme, 1896/I/15. Iturria: Gallicaren Hemeroteka.

110

elkarrizketa laburra txertatzen baitu. Etxegaraik Marie Hargainekin izandako norgehiagoka jasotzen du lehenengo, eta galdeerantzunak datoz ondoren: “(…) lorsque Marie Argain et Anna Etchegoyen concoururent ensemble, elles remportèrent un véritable succès; à la plus grande joie des auditeurs, elles se disputèrent et s’emportèrent l’une contre l’autre, la lutte fut des plus animées Anna Etchegoyen fut couverte d’applaudissements. ‘Qu’ayez-vous fait quand vous avez entendu qu’on vous applaudissait? —J’ai fait bonjour avec la tête. —Et vous n’étiez pas intimidée? —Oui, un peu en commençant, puis j’ai oublié d’avoir peur’. Tout cela très simplement dit, avec un éclair de fierté dans les yeux. ‘Après vous être disputées, vous ne vous en êtes pas voulu, Marie Argain et vous? –Oh! que non. Aussitôt que nous avons eu terminé notre dispute, nous n’avons plus été en colère et nous sommes redevenues bonnes amies comme auparavant. —Comment vous habillez-vous pour vous présenter en public? — Nous mettons nos vêtements habituels, nous sommes comme toujours. M. le curé est là qui nous regarde et nous écoute; nous ne voudrions pas être remarquées et grondées”. 9

Testu hau benetako harribitxia dela esan daiteke, garaiko prentsak elkarrizketetan ahots subalternoei tokia egitea erabat ezohikoa baitzen; eta garai hartan gizonezko bertsolariarena figura subalternoa bazen, emakumezkoarena zer esanik ez. ———————————— 9. [(…) Marie Hargain eta Anna Etxegoien elkarrekin lehiatu zirelarik, arrakasta handia bildu zuten; entzuleen poza handienarentzat elkarren kontra haserretu ziren, gudua animatua izan zelarik. Anna Etxegoien txaloz estali zuten. “Zer egin duzu txaloak entzun dituzunean? – Buruarekin agurtu ditut. – Ez zinen lotsatua? – Bai, pixka bat, baina abesten hasitakoan ahantzi dut.” Hori dena biziki sinpleki errana, harrotasun izpi batekin begietan. “Elkarren artean samurtu eta, elkarri aiher zineten, Marie Hargain eta zu? – O! Ezetz. Liskarra bukatu orduko, ez ginen gehiago haserre eta berriro lagun onak bilakatu gara, lehen bezala. – Nola beztitzen zarete publikoki agertzeko? – Gure usaiako jantziak ezartzen ditugu, beti bezala. Jaun erretorea hor da, begiratzen eta entzuten; ez genuke ohatuak eta eresiatuak izan nahi]

Sinadurari erreparatu beharko zaio gertaturikoa ulertzeko, Marie Abbadie, Marie Emilie Augustine Coulomb (1837-1913) jaiotzez, militante feminista izan baitzen. Parisko familia aberats batean jaioa, Lore Jokoak sortu zituen Anton Abadiaren anaia gazteenarekin, Charles Abadiarekin, ezkondu eta koinatuari erosi zion Baigorriko Etxauzia jauregian jarri zen bizitzen. Esan bezala, militante feminista izan zen, bai Frantzian, Conseil National des Femmes Françaieses erakundeko kide gisa eta bai nazioartean, Congrès Internationales des Oeuvres Féminines delakoan parte hartuz. Eta euskal kulturarekiko ere interesa erakutsi zuen, Pierre Lotik Ramuncho eleberri sonatua eskaini ziolarik Euskal Herriaren ezagutzan eskainiriko funtsezko laguntzagatik. Bi bokazioak batu zituen La Femme aldizkarian argitaratu zuen artikulu sortan, euskal ohituren eta euskal emakumearen inguruko azalpenak uztartuz. Izatez, bertsolaritza bigarren artikulu batean ere aipatuko du, eta Etxegarai hirugarren batean ere ageri da euskal sehaska kanta baten iturri gisa.10 Etxegarairen elkarrizketa laburra eskaintzen duen artikuluan11 askoz gehiago ere badakar Coulombek. Bi bertsolarien deskriba———————————— 10. Aña Etxegarai 1897ko apirilaren 1eko zenbakian ageri da berriro, izenburutzat “Variétes/L’Enfant dans le País Basque” daraman artikuluan, sehaska kanta baten iturri gisa, eta bertsolaritzari erreferentzia egiten zaio baita izenburu berarekin urte bereko martxoaren 15ean argitaraturiko artikuluan. 11. Buenos Aireseko La Baskonia aldizkarian ere argitaratu zen pasarte honen gaztelerazko bertsioa: 1915/V/30. La Baskonia, 373-374 or.. ‘Dos improvisadoras’. Abbadie, M.. 12. [Inprobisazio hauek ikusteko, ehunka etorri ohi dira herriko biztanleak; plaza mukuru dago; apaizak, epaileak, etxe jabe handiak aurki daitezke tartean. Dena zuzentasunik handienarekin egiten da, eta ekintzak badu solemnitatea ere. Erabiltzen diren doinuak egokiak dira, irudiak eta esamoldeak errespetuzkoak, eta biziki arraroa da zerbait desegokia entzutea. Ez du, beraz, ezer asaldagarririk emakumeek gisa honetako ekitaldietan parte hartzea. Konpainia onean daude, autoritateen onarpena dute eta jolas nazionalean hartzen dute parte]. 13. Marie Abbadie, Juliana Arrizabalaga, Olga Ohlson eta Merzedes Egidazu dira 1968a baina lehen agertzen diren laurak. Zerrenda honako hauek osatzen dute: Itziar Bikendi, Arantza Lasa, Lurdes Akesolo, Noelia Garcia Tombela, Mari Paz Zendoia, Maria Francisca Fernández Vallés, Emma Fernandez del Pino, Puri San Martin, Puri Gutiérrez, Beatriz Iraburu, Mariasun Landa, Maite Idirin, Perpetua Saragüeta, Elixabete Garmendia eta Ana Etxaide.

112

pena egiten du, baikoitzaren adina, ogibidea, ikasketa maila, itxura fisikoa eta abar azalduz. Eta emakume bertsolarien saioak normalizatzeko aldarria ere egiten du: “Pour assister aux improvisations, les habitants de la contrée arrivent par centaines; la place est comble: les prêtres, les juges de paix, les maires, les grands propriétaires se mêlent à la foule. Tout se passe avec une extrême convenance; la mise en scène ne manque pas d’une certaine solennité. Les concurrents récitent leurs vers sur une sorte de mélopée, leurs images, leurs expressions conservent en général le respect des convenances, et il est bien exceptionnel qu’on entende une plaisanterie déplacée ou un mot risqué. Il n’y a donc rien de choquant que des femmes prennent part à des jeux d’aussi bonne compagnie. C’est avant tout un divertissement national que les autorités civiles et religieuses se sentent tenues à consacrer par leur présence”.12

Testu hau ulertzeko gakoak sinadurak ematen dizkigun bezala, isilarazitako emakume bertsolarien arazoa ere sinaduren generoaren datuak ere argitzen du neurri handi batean: 1823tik 1979ra prentsan bertsolaritzaz topatu diren 506 sinaduretatik 20 baino ez dira emakumeenak, alegia, %4 (horietatik lau bakarrik 1968 baino lehenago argitaratuak) 13.

Lore Jokoetako normalizazioa ñabartuz Vinsonen kronikan azaltzen den Maria Luixa Erdozio bezala puntako bertsolariak izan ziren Marie Abbadieren artikuluak aipatzen dituen Lekorneko Aña Etxegarai (1873-1939) eta Marie Hargain (1860-1925) ezpeletarra. Etxegaraik Kanbon 1894an jokatu ziren Lore Jokoak irabazi zituen eta hirugarren saria eskuratu zuen 1896an; Hargainek, berriz, 1888an Kanbon nahiz 1895ean Ezpeletan lehen saria irabazi zuen, 1896an eta 1907an Kanbon hirugarren saria, eta 1894an Hazparnen laugarren saria. Elkarrekin aritu ohi ziren askotan, ibilbide luzekoak izan ziren bat-batekoan, bertso jarriak ere sortu zituzten eta hainbat arrasto utzi zituzten garaiko prentsan. Honela, L’ Avenir egunkariak 1894ko Jokoen kronikan Aña Etxegarai (Marie jartzen diote izena kasu honetan) bertsolari aparta dela dio (“Mlle Marie Etchegaray s’est révelée à Hasparren comme une improvisatrice hors ligne”), 1895ekoez Euskal-Erria aldizkariak eskaintzen duen testuan Hargainek erantzun egokia topatzeko dohain gaindiezina (“qui possède au plus haut point le don de la riposte heureuse”) eta arerioak poltsikoratzeko gaitasuna dituela (“Son dernier mot est toujours un écrasement pour son adversaire”), edota 1896koan garaiezintzat jotzen du (“l’invincible Marie Argain”), Etxegarai eta bien ironia nahiz buru-argitasuna azpimarratuz (“Ces deux femmes sont tour à tour spirituelles et ironiques”).14 Eskualdunak 1894ko irailaren 21ean “Hasparren” izenburuarekin argitaraturiko testua izan daiteke, Abbadierenaren ondotik, gehien luzatzen dena. Etxegarairi Deabruaren Alaba deitzen diotela ere ———————————— 14. Hauek dira erreferentzia zehatzak: L’Avenir des Pyrénées et des Landes, 1894/IX/22, ‘Fêtes d’Hasparren’; Euskal-Erria, 1895/VII, 278 or., ‘Jeux Floraus a Espelette’ ; Euskal-Erria, 1896/VII, 201 or., ‘Jeux Floraux a Cambo’.

114

115

116

seinalatzen du: “Lehenbizikoa neskatcha gazte, 16 edo 17 urtheko batek irabazi du (…) –Nola deitzen da? –Debrusa (…) Debruaren eta Debrusaren alaba zela zioten han haren herritarrek (…)”. Eta bi emakumeen arteko buruz burukoa kontatzen du: “Emazteki baten orde biga bagintuen hanchet, bat bertzea bezen erne, eta biek mihia zalhu. Bigarrena Camboarra omen zen, berak erran duen bezala, haurrak etchen utzirik ethorria, kopla-primaren irabaztera (…) Buruz-buru ederki arizan dire, bat laborantzaren alde, bertzea zapataintzaren alde; zapatainak garhaitu du laboraria; ez errechki, baina garhaitu (…)”. Hiru bertsolariok lorturiko sariak eta prentsan izandako oihartzuna ikusirik, XIX. mendearen amaiera aldera, eta Iparraldeko Lore Jokoetan nolabait emakume bertsolarien presentzia normalizatu bat eman zela suma liteke: “Antzeman daitekeenagatik, emakume bertsolarien parte-hartzea ohikoa zen, onartua, ez dirudi arraroa zenik gizon-emakumeek bertsotan egitea, ezta arrotz sentitzen zirenik ere eurentzat egunerokotasunean ohikoa zena egiten” (Lasarte, Alvarez Uria et al., 2016: 53-54). Normalizazio hori ñabartu beharra dago, ordea, Erdozio, Etxegarai eta Hargainen bertsokera goratzen duten testu hauetatik hasita. Honela, Eskualdunako testuak, esaterako, buruz burukoan biak ederki ibili zirela azaldu ondoren, Etxegarairen, emakume baten, garaipenaren inguruko zalantzak mahaigaineratzen ditu: “Gero gizonkiak ere baziren; hetarik batek ereman du hirugarren prima, zuhurtziaz ederki mintzaturik. Zenbaiten gogora hari behar zioketen eman lehenbiziko prima. Bainan gizonak baitziren juje, beldurtu othe dire behaizkiaz aphaltzen zituztela emazteak adi? Ez dakigu. Bainan ez dugu uste bazioketela gizonak emazteri zorrik”. Edota L’Avenirreko kronistak ere aitortzen du emakume bertsolariaren nagusitasuna, baina ‘sexu ahularen’ garaipenak eragin dion harridura azpimarratuaz: “Le concours d’improvisation basque nous ménageait une véritable surprise. Jusqu’a ce jour, le sexe fort avait seul l’apanage de ce genre littéraire; mais il est maintenant distancé par le sexe faible, qui monte sur les planches et improvise supé-

117

Ezkerrekoa Joxepa Antoni Aranberri ‘Xenpelar’(1865-1943). Iturria: Sendoa, Auspoaren Sail Nagusian, 8. Zenbakia.

rieurement”.15 Kronista hauentzat behintzat, ez zen oso normala emakume bertsolarien parte hartzea. Badira garai hartan ere nagusi zen matxismoa modu gordinagoan azaleratzen duten testuak ere. Lore Jokoen inguruan topa daitekeen lehen testu luzeak, Le Messager de Bayonne egunkariak 1853ko irailaren 13an eta 15ean “Variétés/Rapport sur le concours d’Urrugne” izenburuarekin argitaratua, emakume bertsolari baten parte hartzea16 bitxikeriatzat hartzen du, kartzelan idatzitako bertso jarriak aurkeztu dituen preso baten parte hartzearekin batera, emakume bertsolarien ertzekotasuna markatu nahian: “Un prisonnier vous a présenté cinquante strophes, où il semble vouloir, par la longueur de son chant, consoler les longues heures de ses ennuis: une femme est entrée en lice d’une façon toute virile, et non sans honneur”. Alderdi positibo gisa emakumea gizontasunez eta ohorez portatu dela azpimarratu ondoren, bertsotan gaizki egin duela dio, irabazi izan balu ere garaikur gisa ematen zen aginte makilarekin zer egin ez zuela jakingo (emakumea delako, suposatzen da) esanaz errematatzeko: “car n’eussent été un langage basque trop parsemé de termes étrangers et une répétition de rimes trop monotone, vous n’auriez pas craint de remettre le redoutable bâton basque à des mains qui sans doute en ignorent l’emploi”.17 Edota, Webster Wentworthek matxismo hori kronistez haratago ere ematen zela erakusten du 1882an, Cornhill Magazine aldizka-

118

riaren 46. zenbakian argitaratzen duen “Festival among the Basques” artikuluan. Pello Errota garaile aterako den saio baten kronika luzea da testua eta emakume bertsolari bat gainerako bertsolariek bezala hitanoan beharrean zuka eginaz abestera nola behartu zen kontatzen da bertan: “On one occasion a girl appeared among the candidates at Sare, and hear, advocates of women’s rights was at once unfairly handicapped by the jury, and ordered to compose in the familiar ‘thou’ conjugation instead of the ordinary ‘you’ form. She did it fairly well, but failed to obtain a prize”18.

Egoera Iparraldean hori baldin bazen, Hegoaldean eskasagoa zen. Urte haietan Hegoaldean ere ospatzen ziren Lore Jokoak eta saritutako emakume bakarraren erreferentzia topatu da, 1899ko Zumarragako Lore Jokoetan lehen saria Joxepa Inazi Azkuneri eman zitzaiola dioena19. Gainera honen inongo aipamenik ez dute egiten garaiko kronikek20. Izatez, pare bat testu baino ez dira to———————————— 15. [Euskal inprobisaketa lehiaketak egiazko ustekabea ekarri zigun. Gaurdaino, sexu indartsuak bakarrik zuen literatur genero horren abantaila; baina orain atzean utzi du sexu ahulak, taula gainera igotzen dena eta hobeki inprobisatzen duena.] 16. Vinsonen kronikan, ikusi denez, lehen urteetako Lore Jokoetan Hondarribiko emakume bertsolari batek parte hartu izanaren entzutea aipatzen da. Baliteke Le Messageren testuan azaltzen den emakume hau bera izatea. Bestalde, Bertsolaritzaren Datu Basearen arabera Bilintxen bertsoetan aipatzen den Hondarribiako Joxepa ere pertsona bera izan liteke. Ik BDB: http://bdb.bertsozale.eus/web/haitzondo/view/1150-hondarribiko-joxepa 17. [Preso batek berrogeitamar ahapaldi aurkeztu ditu, eta badirudi berauetan bere espetxealdiaren ordu luzeak kontsolatu nahi dituela; emakume bat ere aurkeztu da lehiara eta nahikoa gizontasunez egin du, ez ohorerik gabe; ez balitz atzerriko hitzez josiriko bertsokera eta errimen errepikapen monotonoegiagatik, bere eskuek erabiltzen ez dakiten aginte-makila berari entregatu beharraren kezka sortuko luke.] 18. [Behin, hautagaien artean neska bat agertu zen Saran, eta epaimahaiak modu bidegabe batean bere eskubideak zapaldu zizkion, garaiko zukan abestu arazi zioten, ohikoagoa zen hikan egin beharrean. Neskak nahiko ongi abestu zuen, baina ez zuen saririk jaso.] 19. Ik. BDBn. https://bdb.bertsozale.eus/web/haitzondo/view/ 4559-joxepa-inazi-azkune. 20. Topatu den kronikarik luzeenak Antonio Arzakek Euskal-Erria aldizkariaren urte hartako bigarren zenbakian “Fiestas euskaras de Zumarraga” izenburuarekin argitaraturikoak Txirrita, Pello Errota, Regino eta Otaño aipatzen ditu Lore Joko haietan parte hartu zuten bertsolarien kartel gisa. 119

patu garai honetan prentsan Hegoaldeko emakume bertsolariei buruz zerbait esaten dutenak. Batetik, Argentinako euskal diasporaren La Baskonia aldizkariak 1906ko abuztuaren 30ean argitaratu zuen “Amezketako jolasak” artikulua. Emakume batek, Juliana Agirrezabalagak, sinatzen du eta Amezketako jaietan Vissenta izeneko panderojoleak eskainiriko kopla saioa aipatzen da bertan. Bestetik, 1902an Enrike Elizetxeak neskazaharrei jarri zizkien bertsoak zirela eta Joxepa Antoni Aranberrik honekin eta jarraian Kajista izenarekin sinatzen duen bigarren gizaseme batekin bertso jarrien bidez izandako polemika famatuan, Elizetxeak Aranberriri Xenpelarren iloba dela nabari zaiola aitortzen dion testua: “Ederki daude Joshepa Antoni eta milla ezker Ibaizabalen izenean. Progatu dezu berso abekin aurrekoan ondorengoa zerala” (Ibaizabal, 1902/IV/11, 1 or., ‘Neskazarrari’, Enrike Elizetxea). Ez dago gehiago. Beraz, iradoki daiteke Erdoziok, Etxegaraik eta Hargainek plazan bere tokia lortu bazuten, ez zela izan Iparraldeko Lore Jokoetan emakume bertsolariekiko sentsibilitate normalizatuago bat ematen zelako, bertsolari onak eta emakume ausartak izan zirelako baizik.

Mariasun Landa “Emakume bertsolari batekin elkarrizketan” (1978) XIX. mende bukaeran salbuespena ziren, eta XX. mendean desagertu egin ziren. Gerraurreko Pizkundean Labaien eta Zubimendiren aipamenez haratago ez da apenas beste aipamenik. Eta frankismoak ez du isiltasun hori loditu baino egingo. Diktaduraren urterik gordinenetan Iñaki Eizmendi Basarriren testu bat izango da emakume bertsolarien inguruan prentsan topa daitekeen bakarra. Alde batetik logikoa ere bada Basarriren

120

Inaxi Etxabe. Iturria: Artxiboa.

sinadura, bera baita, alde handiarekin gainera, frankismopean prentsan bertsolaritzari buruz gehien argitaratu zuena. Deigarria ere suertatzen da, ordea, Inaxi Etxaberen erantzuna izan zuten bertso jarriek erakusten duten bezala21, zarauztarra ez baitzen emakumeen aurrerapenen oso lagun. Edozein modutan “Triunfo de las mujeres bertsolaris” jarri zion izenburua 1956ko urriaren 17an La Voz de Españan argitaratu zuen artikuluari eta Arantzazuko frantziskotarrek antolaturiko bertso jarrien lehiaketa baten berri eman zuen, gai bezala Ama Birjinaren gorazarrea jarrita sariak bi emakumeri eman zitzaizkiela azalduaz: “Examinados con todo detenimiento los trabajos de los nueve concursantes por el jurado clasificador, constituido por el Reverendo Padro Carmelo Hurria y el que esto escribe, coincidiendo exactamente en nuestras apreciaciones, acordamos conceder el primer premio de 500 pesetas a la señorita Ignacia Echave, de Oiquina, y mención honorífica a la produción de Sor Maria Ascensión Aldalur del convento de las Clarisas de Zarauz”.

Badirudi txapelduna poztu egiten dela emakumeen garaipen honekin, jarraian bertsolari hauen bazterkeria matxista naturalizatu egiten duen arren: “Como apreciarán nuestros lectores, ha sido un ———————————— 21. “Aitonaren malkoak” bertso sortan hauek dira azken biak: 5) Nobelak ondo irakurrita/ gabez zinetara irten/ Guraso zarrak negar egiñez/ sutondoan itxogiten./ Beren izkuntza bajutzat bota,/ ta beste bat itzegiten./ Noizbait ezkondu, ta… asitakoan/ etxeko lanak egiten…/ Sua nolatan pizten dan ere/ askok ez dute jakiten. 6) Musu, betazal, ta gañontzeko/ margo ta autsez beteak./ Apainduri ta lujoz aberats,/ eta maian arloteak./ Etxean falta izaten dira/ kanpora errez boteak./ Zorigaitzeko aundinai orrek/ ekarri ditun kalteak./ Egun onenak ikusi zitun/ gure Gipuzko maiteak!

121

pleno triunfo femenino. Siempre existieron en nuestro país mujeres bersolaris (…) No actuan por imperativos de sexo en los certamenes públicos de improvisadores, pero esto no quiere decir que no las haya”. Emakume bertsolarien txapelketa bat antolatu beharko litzatekeela proposatzera ere animatzen da: “Muchas veces hemos pensado lo interesante que sería el organizar un concurso en el que solo pudiesen participar mujeres bertsolaris”. Eta buruan daukan horren xehetasunen bat ere ematen du: “Tenemos escritoras y poetisas inspiradas, y estas podrían ser las que integraran el Jurado calificador”. Emakumeak eta gizonezkoak bertsotan bakoitzak bere aldetik lehiatu beharrarena ideia arraroa suertatzen da, ez bada eskema matxistekin funtzionatzen duen jendarte baten baitan, baina borondate onenarekin ari da bertsolaria bere ustetan, eta sarituriko bi emakumeei bat-batean aritzeko gaitasuna ere aitortzen die: “Pese a que esta vez se trataba de un certamen escrito, pronto pudimos constatar que las autoras de los trabajos premiados eran bersolaris que lucirían mucho en los ejercicios instantáneos del verso improvisado”. Basarrik aipatzen duen moduko emakume bertsolarien bat-bateko jarduneko txapelketarik ez da gauzatuko inoiz. Izatez, prentsak hurrengo hamarkadetan emakume bertsolariei egingo dizkien aipamen bakanak bertso jarrien lehiaketetan irabazitako sarien inguruko laburrak izango dira. Hala, Aranzazu aldizkariak Basarrik aipatzen zuen sariketaren berri emango du bi urte geroago; 1971n Príncipe de Viana aldizkariak Maria Jesus Baraiazarrak irabazitako saria aipatzen du, eta 1975ean, aldizkari berak, Luzia Goñiren bertsoei eskaintzen die tarte bat22. Arreta mediatiko gehiago jarri zitzaien bertsolarien emazteei emakume bertsolariei baino. Beste matxismo zantzu bat. Horrela, ———————————— 22. Hauek dira erreferentzia zehatzak: Aranzazu, 1958/IX/15, 244 or., “Arantzazu’ko Ama Oikia’n”; Príncipe de Viana, 1971ko urtarrila, 2 or., “Euskal Olerti eguna Larrean”, Pedro Díez de Ulzurrun; Príncipe de Viana, 1975eko ekaina, 4 or.. “Aizaroz’ko errekan”.

122

â&#x20AC;&#x2DC;Emakume bertsolari batekin elkarrizketanâ&#x20AC;&#x2122;. Anaitasuna, 1978/XII/15. Iturria: Koldo Mitxelenako Hemeroteka.

123

esaterako, 1970eko hamarraldian Bertsolarien Emazteen Eguna izeneko jaialdi bat antolatuko da hainbat urtez, prentsara ere iritsiko delarik23. Edota Iparragirreren emazteari testu gehiago eskainiko zaizkio prentsan Erdoziori, Etxegarairi eta Hargaini baino. Aldea are nabarmenagoa delarik urretxuarrari ezezkoa eman zion Manuela Zubiaurre Bertsolarirekin alderatzen badugu24. Garaiko giro nahiz pentsamendu hegemonikoaren pisua aitortu beharko zaie, bada, aringarri gisa Basarriren planteamenduei. Bertsozale Elkarteak garai hartako bertsolaritzaz argitaraturiko lan batean Inozentzio Olea eta Ataño bertsolariek azaltzen dute giro eta pentsamendu hori: “EHBE: Garai hartako bertsolaritzan ez zen emakumerik. Zergatik uste duzue? I. Olea: Orduan emakumea ez zen etxetik irteten. Ez zuen ia partaidetzarik gizartean. Ez zen aintzakotzat hartua, ez gizonen aldetik, eta nik esan behar banu, ez beraien aldetik ere. Ataño: Oso gaizki ikusia izango zen, tabernetan eta ibiltzea. Eta muga hori nork hautsi? Bestela, gaurko gisan, norbait ibiliko zen bertsotan, ziur. Baina orduan gizonek beren ohiturak zituzten eta emakumeek beste batzuk, oso desberdinak. I. Olea: Lehen bertsotan aritzea desonra zen, tabernetan egiten zelako. Eta gehiago emakume batentzat, jendearen ———————————— 23. Zeruko Argian birritan argitaratu zituen gaiari buruzkoak Mikel Atxegak: 1975/III/16, 2 or.. “Bertsolariak martxoaren 19an Galarreta pilotalekuan/Apirilaren 6an bertsolarien emazteen eguna” eta 1975/IV/02, 2 or.. “Bertsolari gazteak Gabirian/Bertsolarien emazteen eguna/Jaialdia Lasarten Apirilaren 20an”. Eta Príncipe de Vianak ere eman zuen jaialdiaren berri: Príncipe de Viana, 1975 apirila, 4 or., “Bertsolarien emazten IV.gn eguna”, Koldo. 24. Iparragirren alarguna pertsonaia ezagun bihurtuko da XIX. mende amaieran, elkarrizketa bat ere argitaratu zen Mourlane Michelenak egindakoa, eta 1920ko hamarraldiaren hasieran hainbat hedabidek emango dute bere heriotzaren berri. Ez da inoiz horrelakorik gertatuko emakume bertsolari batekin: Euskal erria: revista decenal baskongada del Uruguay, 1921/VII/20, 9 or., “Fallece la viuda de Iparraguirre”; Euskalerriaren Alde, 1921/VIII/30, 301 or. ,”La viuda de Iparraguirre y el oriental forzudo”, J. Agirre; Argia, 1921/IX/18, 1 or., “Iparraguirre’ren emaztea”, Gregorio Mujika. 124

ustez, beste bizitza mota bat zegokiolako. Gaur, pixkanaka, hori gainditzen doa, zorionez”. (EHBE, 1993: 97)

Ikerketarako testu bilketan alor honetarako topaturiko azken testua benetako harribitxia da, eta emakume bertsolari batek hau guztia nola bizi zuen, honek guztiak nola erasaten zion kontatzen digu. Mariasun Landak sinatzen du lana, Anaitasuna aldizkarian argitaratu zen 1978ko abenduaren 15ean, eta “Emakume bertsolari batekin elkarrizketan” darama izenburutzat. Sarrera hau egiten dio idazleak: “Bertsolariak gizonezkoak ohi dira. Emakume bertsolaririk ez dugu ezagutzen. Zergatik? Ez ote du izan euskal emakumeak horretarako ahalmenik edo? Gizona plazara, emakumea etxera, hona hemen galdera horren erantzun bakarra. Zeren seguru asko, anitz bertso asmatu eta kantatuko zituzten emakumeek baina ez dute horik azaltzeko plaza edo sagardotegirik izan. Etxe barnean eta areago emakumeen kolkoetan, usteldu dira emakumeen bertso eta kantak”.

Eta honela azpimarratzen du lanaren xedea, subalternoari ahotsa ematekoa: “Gaur, emakume bertsolari izengabeko horietako bat dugu aurrean. Berak esaten duenez, gizona izan balitz plazatan ibiliko litzateke. Baina geure euskal matxismoak zapuztu egin zituen neskatxa honen desioak eta nahiak. Bere bertsoak eskutan dauzkagula beragana jotzea pentsatu dugu, emakumeen ahotsa behingoz plazaratzen hastea nahi genukeelako”.

1978a da, bi hamarkadatik gora pasatu dira Basarrik frankismoaren urte ilunenetan La Voz de Españan bere artikulua argitaratu zuenetik. Euskal kulturgintza berri bat ekarri duen 1960ko hamarraldiko Bigarren Euskal Pizkundea eman da tartean, Europatik datozen haize berriek ere astindu dute euskal jendartea,

125

Iñake Irastorza.

eta hainbat mugimendu aurrerakoi loratu dira, baita feminismoa ere. Trantsizioaren azken urteak dira Espainian, badira hiru diktadorea hil zela, eta bertsolaritza, inguratzen duen guztia bezala, aro berri baten atarian aurkitzen da. Emakumearen argazkirik ez dakar, ordea, testuak, ezta izen abizenik ere. Garai horri hain berezkoak zitzaizkion askatasun haizeak gorabehera nahiago izan du anonimotasunean gelditu. Zaletasuna handia izan duela kontatzen du elkarrizketan: “Askotan jarri ditut bertsoak, nahiz eta paperean gelditu ez… Neretzako bakarrik (…) oso barruan sentitzen dudalako (…) betidanik somatu dut afizioa…”. Etxeko giroan bere inguruko emakumeek egiten zutela ere badio: “(…) ezagutu ditut nik emakumeak oso ondo bertsotan egiten zutenak. Baina beti entzun diet etxean. Artazuriketak baserrietan, adibidez, jai kutsua zuen. Han abesten ziren bertsoak, kantu zaharrak eta ipuinak. Orduan, emakumeek, bertsoak gustatzen zitzaizkienek, han zeukaten posibilitate bat edo asmatzeko (…) Komentario asko, gizonen aldetik, entzun izan ditut: ‘Nola egiten duen bertsotan emakume honek, nahiz emakume izan!’”.

126

Plazan kantuan, ordea, inoiz ez ditu ikusi: “Inoiz ere ez. Eta ez dut uste askok ezagutuko zuenik. Hori emakumeek ez zuten egiterik. Gizarte bat, matxista denean, kulturak ere matxista izan behar du. Zein emakume joaten zen sagardotegi edo taberna batetara? Emakumeak etxean, sukaldean…”. Emakumeak entzule gisa ikustea ere gauza berria omen da: “Azkenaldian, bertsoak entzutera gizonezkoak edo emakumeak joaten dira, baina ni akordatzen naiz urte asko ez dela, segun zein ordutan, gizonak bakarrik joaten zirela (…) bertsolaritza [plazakoa], gizonezkoen gauza bat zen. Gizonek egina eta gizonentzako”. Bera ausartu zen plazaren bat egitera: “Hamar urterekin, adibidez, plazaratu nintzen beste mutil batekin neure auzoan… Pozik ateratzen nintzen ni orduan. Ez nuen lotsarik”. Baina koskortzen hasi zenean inguruak ez zion askorik lagundu: “Gabonetan, adibidez, neure osaba batekin, aitarekin, aritzen nintzen eta orduan berotzen ninduten. Hortik aparte, inoiz inork ez nau bertsolaritzara bultzatu”. Eta inguru zabalagoan ere ez zuen babes gehiago topatu: “Inork ez dizu esaten, ‘ez ezazu hori egin’, baina gizarte osoak begiratu arraro batez begiratzen zaitu”. 14-15 urte bete arte erraztasuna zuela dio, eta aritzen zela, baina gerora utzi egin duela: “Ni gogoratzen naiz, 1415 bat urte arte, askoz

ere erraztasun handiagoa nuela orain baino (…) Orduan bai, baserrian bizitzen nintzelako, eskolako bidean edo mendian nenbilela zerbait egiten, edozein tokitan, banuen bertsoak kantatzea, jo eta ke aspertu gabe (…) Urtetan, ezer egin gabe uzten baduzu, prozesu hori mozten baduzu, gero hasten zarenean, berriro zerbait egitea nahi duzunean, izugarrizko hutsunearekin aurkitzen zara” . Eta pena ematen dio, jarraitu izan balu gai ikusten baitzen plazetan besteen pare aritzeko: “Ez dut zalantzarik jartzen, edade hortatik aurrera nik izan banu plazara irtetzeko posibilitaterik (…) gaur seguru asko, plazetan ibiliko nintzateke”. Anonimotasun horrek jakin mina piztu digu eta Mariasun Landarekin jarri gara harremanetan elkarrizketatuaren nortasuna ezagutzeko modurik egon zitekeen galdetzeko. Zalantza batzuen ondotik, berrogei urtetik gora ditu kontuak, lortu da, azkenik, misterioa argitzea: emakumea izateagatik plazarako bidea ixten zitzaiola kontatzen zuen testigantza anonimo horren atzean aurkitzen dena Iñake Irastorza da, gerora aktore bezala oso ibilbide garrantzitsua egindakoa25. Anaitasunako testua helarazi diogu eta komentatu digu zirrara eragin diola hainbeste urteren ondoren berriro irakurtzeak. Garbi utzi nahi izan du, bestalde, ez zela inoiz plazako bertsolaria izatera iritsi: “Ez nintzen inoiz bertsolaria izatera iritsi. Txikitxikitatik oso bertso zalea, bai. Gustura aritzen nintzen jolas horretan. Baina ez zegoen bertso eskolarik nire inguruan, ez eta erreferenterik ere neska gaztetxo batentzat. Eta… zera berezko hura, pikutara joan zen”. Emakume bertsolariek azken urteetan plazan lortu duten tokia gozamen bat iruditzen zaio: “Gaur egun, emakumeek izugarrizko maila erakusten dute. Ederki kostata, baina plazan tokatzen zaien tokia ere lortzen ari dira. Eta azken urteetan generoa eta bertsolaritzaren inguruko kezkak hartu duen dimentsioa, behar-beharrezkoa iruditzen zait”. ———————————— 25. Goenkale nahiz Brinkola telesailetan eta Wazemank edo Kontuz atsuak! saioetan parte hartu izan du telebistan. Hogei bat filmetan ere aritu da lanean, tartean Aupa Etxebeste!, Obaba, Kutxidazu bidea Isabel, edota Un tranvía en SP eta antzerkigintzan ere beste hogei bat antzezlanetan hartu du parte. Plazarako zeukan gaitasuna erakustea lortu du, bada 128

1978ko elkarrizketa hura â&#x20AC;&#x153;Ahaztutako emakume bertsolariakâ&#x20AC;? izeneko bertso sorta batekin osatzen zen. â&#x20AC;&#x153;Denbora batean, frustrazio handia sentitu nuen. Geroago, Anaitasuna aldizkarian agertzen diren bertso trakets horiek, talentua baino amorrua gehiago erakutsiz, nire bizitzako ziklo garrantzitsu bati amaiera emateko modu bat izan zirela uste dut, nahiz eta orduan ez jabetuâ&#x20AC;?. Traketsak edo ez, testu egokia iruditu zaigu emakume bertsolariek prentsako orrialde horituetan utzitako arrastoen errepaso honi bukaera emateko. Hauek dira azken hiru bertsoak:

129

4. Emakume izatea delitoa izan noski izen gabe hartu zaitun lur honek ondo badaki Zuk ekarri zenituen semeak gaur dira bertsolari bainan zure alaba guziak sukaldean daude oraindik. 5. Zu enterratu zaituen destinoa det madarikatzen eta hori ez dela matxismoa gainetik digute esaten edo eta emakumeak ez ote gara normalak sortzen? Bada ez bada ere hasi behar dut zuen izenak bilatzen. 6. Maite izan dut eta maite dut nik beti bertsolaria bainan ez diet barkatuko zutaz horrela ahaztutzia ez dago eskubiderik zuri ateak horrela itxitzia zure sukaldera noa orain lore gorri bat utzitzera.â&#x20AC;˘

130

Bibliografia ARANA MARTIJA, J.A. (1983a): “Iparraguirre, cantor de Euskal Herria”. Non: Iparragirre, Euskaltzaindia, Jagon 2 (1983), 99107 or.. (1983b): Iparraguirre y el folklore vasco. Eusko Ikaskuntza, Cuadernos de Sección, Folklore, 1 zbkia, 121-128 or.. EHBE (1993): Bertso berriak gerra-ostean jarriak. Donostia: Kutxa Fundazioa. Helbide honetatik berreskuratua: https://bdb.bertsozale.eus/es/web/liburutegia/view/3402-bertso-berriak-gerra-ostean-jarriak-bertsolari-eguna-94 [2019/I/21] EIZAGIRRE, E. (2014): Bidea urratu duten bertsoak. Lasarte-Oria: Argia eta Emakunde. LASARTE, G.; ALVAREZ URIA, A.; UGALDE, A.I.; LEKUE, P. ET MARTINEZ, J. (2016): Emakume bertsolariak: ahanzturatik diskurtso propiora. Gasteiz: Emakunde. Helbide honetatik berreskuratua: http://www.emakunde.euskadi.eus/contenidos/informacion/publicaciones_bekak/eu_def/adjuntos/beca.2015.2.emakume_bertsolariak.pdf [2019/III/22] MONTERO, R. (1997): “La mirada del testigo”. Non: SILVESTER, C. (Ed.) Las grandes entrevistas de la historia (1859-1992), 2-4 orr.. Madril: El País Aguilar. OLASO, J.F.; AGIRRE, J. (1999): “Iparragirre, Izena eta Izana, Retrato sin retoques”. Non: MENDIBIL, G. (Arg.) Jose Maria Iparragirre : erro-urratsak = raiz y viento, I. liburukia, xx orr. Igorre: Keinu. SAN MARTIN, J. (1999): J.M. Iparragirrerentzat. Non: MENDIBIL, G. (Arg.) José María Iparragirre : erro-urratsak = raiz y viento, I. liburukia, xx orr. Igorre: Keinu.

131

132

133

KONTRAKO EZTARRITIK

BI EZTARRI TESTUA: SUSTRAI COLINA AKORDARREMENTERIA ARGAZKIAK: CONNY BEYREUTHER

Bi eztarri omen dauzkagu: kontrakoa eta bestea. Zintzurra, ordea, mundutik urdailerako inbutua besterik ez izan: sentimenduen, pentsamenduen, bizipenen, iraganeko zaurien zein etorkizuneko ametsen orea trentzatuta soilik igaro daitekeen pasabide estua. Ez dira gutxi ahotskordetan urkatuta gelditzen diren hitzak, asko dira okatuta itotzen diren ideiak ala listu-mareak erraietara itzultzen dituen iritziak. Elkarren bila dabiltza ahotsa eta eztarria, hedabideak nork bere usteak berresteko kontsumitzen diren itsasoan; bi eztarri dauzkagu, mila ahots, eta, protesigintza perfekziora heltzear den honetan, gerta liteke ez ahotsa ez eztarria gureak ez izatea. Inbutuari buelta emateko ordua da.

Bakoitzak bere liburua irakurtzen du beti.

“B

adirudi horrelako liburuak emakumeentzat direla, baina are interesgarriagoak dira gizonentzat”, zioen Uxue Alberdik liburuaren aurkezpenean. Touché. Gizonezko bertsolari batek ez dio bere buruari galdetzen nola iritsi bertsora emakume gorputzetik. Are larriagoa, oraintsu arte ez du bere gorputzetik bertsora nola heldu (publikoki) pentsatu (beharrik izan). Neutro kontsideraturik, generorik ez duela dirudi, plaza irabazteko nahikoa duela bertsotan ongi egitea; naturaltasunari, berezkotasunari eta autentikotasunari (lan-orduez hitz egitea tabua izan da

luzaz) egozten dizkio arrakastak eta egun txarrari porrotak. Jakina da, bakoitzak leitzen du bere liburua. Hala, nola irakurtzen du Urruñan sortu eta Iruñean bizi den 36 urteko gizon zuri, heterosexual, ustez enpatiko batek hamabost emakume bertsolari ausarten testigantzak biltzen dituen begirada eta luma zorrotzez idatzitako Kontrako Eztarritik? “Lehenengo, emakumea ikusten da eta, gero, profesionala edo egiten duena. Emakumetasunak egiten dugunetik apartatzen gaitu; badirudi ezarrita dagoen kategoria sozial horrek

134

gain hartzen diola besteari”. Krak! Gaztarora eraman nau esaldiak, Seaskako ikasleok Baxoa bai ala bai gainditzeko genuen nazio-obligazio moralak zapaldu dizkit sorbaldak, emaitzak argitaratu ziren eguneko (hegemoniaren joko-arauetan zein guda-zelaian gure balioa homologatu arren) erdeinuzko les basques hura entzun dut berriz. “Emakume guztiak daude talka horretan: serio har zaitzaten, feminitatea neurtu edo mugatu beharra sentitzen duzu”. Krak, berriz! Nire burua, plazan hasi berritan, bertsolari gipuzkoarra izateko ahaleginean harrapatu dut, “genduan” eta

“det” elizako kanpaikaden ziurtasunez ahoskatzen, Joxe Agirreren ezpainetan baizik entzun ez ditudan Izarraitzpeko aditzek bertsolariago egiten nindutela sinetsita. Erraietan ixten ez zen orbain batek salatu zidan nire identitateari uko egitea suizidioa zela, ezberdintasuna aberastasuna izan zitekeela; baina, ez pentsa, oraintsu arte kosta egin zait bertso-afarietan ura soilik edaten nuelako entzun beharrekoen gainetik egotea ala kafe garaian infusioa lasai eskatzea. Zergatik? Bertsolaritzaren definizio tradizionalak gauza askorekin egiten duelako talka. Baita emakumetasunaren tradiziozko definizioarekin ere. Eta ni gizonezkoa izan: urteetako pribilegioak naturalak zirela sinetsita eroso bizi izan den saldokoa, mugimendu feminista sendo datorrenetik diskurtso ofiziala “kontraesanak dauzkat” guay batekin hasten dutenen taldekoa, ez dela hainbesterako izan iradokiz orria pasatzeko presa duen anaidikoa. Eta bai, ni ere mintzatu naiz aitakeriaz, nik ere kantatu ditut bukaera desegokiak nire burua txalorik galdu gabe salbatzeko, ni ere laketu naiz bertso-munduari aitortu zaion erreferentzialtasun lausengarrian… Ni ere berandu iritsi naiz nire kantukideen minera, baldarkeriaz ez bada mozkeriaz, mundua eraldatzeko nork bere burua aldatu behar duela dakienaren

nagiak jota, segur aski. Azken ia hogei urteetan plazan harahona geratu gabe dabilenak ezin du liburuan ageri direnekin harritu, eta, hala ere, hamarkada batzuk aurrerago geundelakoan nengoen. Horregatik diot: gertatu da, gertatzen ari da, eta, berriz ez gertatzeko neurri eraginkorrak hartuko badira, ezin da orria deus gertatu ez balitz bezala pasa (zergatik gogorarazten dit esaldi horrek ETAren amaierako errelatoren bataila?). Bertsolaritzaren definizio tradizionalak gauza askorekin egin behar du talka. Baita gizontasunaren tradiziozko definizioarekin ere. Ezer izatekotan, gizonezko zein emakumezko, elkarrekin berba egiten hasteko gonbidapena da liburua, denak biltzeko ispiluzko mahai biribila. Kontrako Eztarritik irakurrita aurkakoa irudikatu daitekeen arren (nork bere usteak berresteko kontsumitzen ditu hedabideak), bertso-mundua ez da jendartea baino matxistagoa, bere garaiko botereharremanen mekanismoen isla da, besterik ez. Hala, zorionekoak gu, bertsolaritza bere burua berrasmatzen eta birdefinitzen ari den garai honen parte izatea egokitu zaigunak, buztinezko tradizioari ura bota eta generoaren eskuetatik gure gogara moldatzeko aukera daukagunak, eta, lehendabizikoz, denok eroso kabitzeko moduko soinekoa josteko talaian gau-

135

denak. Bai, denok diodanean emakumezkoei buruz ari naiz, baina baita gizonezkooi buruz ere, bertsogintzan urteetan gailendu den gizontasun-eredu hegemonikoaren efektu zikiratzaileak mutil bat baino gehiago utzi baititu bide-bazterrean. Horregatik, poztu naiz bertsokideak liburua “oso heterosexuala” begitandu zaiola ohartarazi didanean (kasualitatea, jabetu gabe nengoen); piztu

KONTRAKO EZTARRITIK

derrigorrez barneratu behar dituztelako; kanonetik kanpoko gorputza dutenak lente zuzentzaileekin irakurriak direlako; gasteiztarrak asteasuarren labelik ez dutelako; zortzi euskal abizen ez dituenak bere iragana salatzen duelako; euskara batuan ari direnak gipuzkeraz ari ez direlako (ez gaitezen engaina, zuberera ere euskalkia da, baina…); beganoak txuletarik edo arkumerik jaten ez dutelako; astemioak pattar botila hustuta hobeto egiten delako bertsotan… Eta, horrela, Txirritaren bi alkandoretatik Igor Elortzaren BECeko amerikanaraino.

nau Aia edo Altzoko saioen erreferentzialtasuna (saio horiek baino gehiago saio horiek ordezkatzen dutena) kolokan jartzen dela irakurtzeak; puztu periferia geografikoa bestelako periferiekin gurutzatuta hautemateak. Zergatik ez dira bertsoaren katedra kontsideratzen Algorta edo Bilbo inguruetan antolatzen diren saioak? Zergatik sumatzen ditut bertsokideak iruindarrak edo donostiarrak direla (ez) esateko itzulinguruka? Noiz arte entzun beharko dute euskalkirik gabeko bertsolariek euren plastikozko euskararekin ezin dela umorerik egin? Nork sinesten du etorkizuneko bertsolaritzak, sexualitate zein gorputz ezberdinez, gure mapa linguistikoaren ertzez, hiriez eta euskara batuaz beste egin dezakeenik? Horregatik, nahiago nuke bertso eskolako ikasle ijitoak, liburua oso “zuria” iruditu zaielako, azal zuriko jende honen kontuak esplikatzera etorriko balira. Bertsolaritzaren definizio tradizionalak gauza gehiegirekin egiten du talka. Eta ni Urruñan sortu eta Iruñean bizi den 36 urteko gizon zuri heterosexuala izan, ile eta pisu gutxikoa, azpiratua batzuetan, azpiratzailea askotan, oihanean bizirik irauteko ehizari

edo Espainiako prentsa arrosari buruz kantatzen ikasi duena, basoko legeak sekula zalantzan jarri gabe. Ez, ez gara denak leku beretik abiatzen: emakumeak emakumeak direlako; homosexualak heteroon logikak

“Konpetentzian gaudenean, sistemaren eskuetan gaude; aliantzan gaudenean guk daukagu lema eskuetan”, dio liburuko protagonistetako batek. Biluztea janzteko ariketa izan daiteke. Umiltasunak ez du zertan umiliazioa izan. Bada, elkarrekiko mesfidantza utzi eta konfiantza ehuntzeko sasoia da, esan eta entzutekoa (ahal dela, anatomiak proposatutako proportzioan: aho bat eta bi belarri), nork bere zilbor, zigor eta zidorretatik harago ekitekoa, autodeterminatzekoa, inbutuari buelta ematekoa… Bi eztarri omen dauzkagulako: kontrakoa eta bestea.•

Liburuek irakurtzen gaituzte.

136

BERTSOA: ESTITXU FERNANDEZ DOINUA: HARITZAREN MEMORIA

1. Sustraien artikuluak begirada zabaltzean ikusten da zenbat multzo gelditzen diren ertzean. Gaur hagitz garbi daukat fokoa aipatu nahi dut liburukoa lorea hostokatzean, nire zati bat dagoelako orri hauetan biluztutako emakume bakoitzean.

4. Umetokiak agintzen didana dut egiteko errudun sentitu gabe nire pauso bakoitzeko. Ez dut eskatu nahi barkamena ez erregutu nahi onespena ta gai naiz zu ikusteko. Ezerk ez bainau legitimatzen botere-toki batean jartzen parekoa larrutzeko.

2. Emakumeon gorputza betitik izan da traba ez da egokitzen lege hegemonikoetara. Ertz anitz ditu bertso-jokoak zentraltasunaz haragokoak baina gatozen hontara. Landu behar den arren guztia bazterrak oro, goia, azpia orain hontaz ari gara.

5. Kontzientzi feminista aspalditik nigan dago eta alabak egin nau are kontzienteago. Ze ederra ta ze deskantsua uztea gure lehia faltsua aliatuta zeharo. Konplizea dut emakumea ta hortaz, nire gorputz emea orain maite dut gehiago.

3. Politikoki zuzena uzteak dakarki hotza ixildu beharrak, berriz, amorrua eta lotsa. Berdin bertsoa, erditze-gela telebista, nola ez, kartzela sistema bera da bortxa. Guztiok gaude kateatuta patriarkatuak puteatuta haginka ari da hortza.

6. Berdintasunezko bertso jardunaren inbiditan ez nuke hartu nahi lagun emakumerik begitan. Ahalduntzen naiz zure ondoan naizen horixe nire ahoan adierazten delarikan. Zabal dezagun ahizpatasuna ixildu gabe datorkiguna kontrako eztarritikan.

137

7. Aktibismoa hor dugu beso zabalik gure zai irauli behar da dena sistema bera ere bai. Sufritu gabe, ahal den denetan bihurtu gabe geroni bertan gure buruaren etsai. Ezin badugu egin irririk gozamenak ez badu tokirik iraultza hori ez dut nahi. 8. Artikulura bueltatuz, nork bere burua entzun ta aldatzeko beharraz egin gaitezen jakitun. Konpasioa ta ausardia edo onartu ezin handia: zer etortzen zaizu, lagun? Hori guztia dago eltzean probatuko da sutan jartzean aldatu nahi ote dugun.â&#x20AC;˘

ELKARRIZKETA

“Nire independentzia nahia obsesiboa izan da” TESTUA: EIDER RODRIGUEZ ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

138

139

140

AIALEN LUJANBIOK KANTATZEN DUEď&#x161;ş NEAN, IA BETI GERTATZEN DA ZERď&#x161;ş BAIT. Eguraldiaz aparte beste ezer gertatzen ez den egunetan ere bai. Ikusiko duzu frontoi desolatu batean, zarataren eta oihartzunaren artean, haurrak jolasean, erratzak zoko batean paraturik eta, saioa kostata hasi eta aieneka joan arren, aterako du ideia zororen bat, paradoxikoa, jostalaria, edo zer dakit nik: zerbait. Hori dauka bertsolariak, bertsotarako faborea emana zaionean: ezereza zerbait bilakatzeko trebezia, dar-dar batean kabitzen den hori. Berdin BECen edo zerrautsez betetako soziedade batean. Oholtzako munstroa da, esan nahi duenaren eta ezkutatu nahi duenaren artean funanbulismoa egiten dakiena: diskretua, bere intimotasunarekiko uzkurra, misteriotsua, baina inoiz ez azalekoa. Ez da harritzekoa, ordea, gazte-gaztetatik egokitu baitzaio publikotasuna kudeatu beharra. Ehunka, milaka begi hari so, haren zain. Emakume bat bertsotan. Epaia. Sententzia. Demostratu beharra. Akaso horregatik, edo akaso berezkoa duen zerbaitengatik, jendaurrean aritzean ilea mototsean bildu eta borrokarako prestatzen da. Hernaniko Txantxilla auzoan egin dugu hitzordua. Han hazi zen eta bizi da, azpian ukuilua zuen etxea itxura modernoko etxebizitza bloke bilakaturiko pisu batean. Atzera begira jarri nahi eta espiralean egiten du aurrera. Ez da erraza hitzaren aztia hitzetan kabituaraztea. Zuhaitz batean presentzia daukan arren, txoria bezain harrapakaitza eta askea da. Grabagailua piztu orduko ordea, txoria adarrean pausatu da eta biek bat egin dute, zuhaitzak eta txoriak.

Zure auzoan gaude. Nolakoa zen hemen bazter batetik bestera zebilen haurra? Etxe hauek denak ez zeuden. Hau zelai bat zen, baratzak zeuden, eta behiak; behi horiek gure aitarenak ziren. Hori zen paisaia bisuala eta sonoroa. Herria ikusten zen urrutian, eta futbol zelaia, Txantxillaâ&#x20AC;Ś Gure etxea herritik aparte samar zegoen, eta nire haurtzaroa etxe bueltan pasatu nuen, lehengusu eta auzoko ume 141

“Nik uste baduela zerikusia lurrarekin lotura oso handia duen jendeak daukan ikuspegiarekin, oso modu animali batean ulertzea bizitza: ‘Badakigu hil behar garela eta listo, iritsi da’. Espanturik gabe, baretasunez, haluzinantea izan zen. Hil zen irakatsiz nola hil”.

142

143

artean. Ez ginen kalera asko jaistekoak. Ikastola eta Tilosetako frontoia dira nire txikitako beste espazio bitala, eta frontoian pasatzen genituen ziren ordu guztiak: eskupilotan, futbolean, palan… Ikastolatik frontoira eta frontoitik etxe bueltara, halaxe pasatu nuen haurtzaroa.

Nerabezarorako saltoa nola oroitzen duzu? Gogoratzen ditut nerabezaroaren ezaugarri denak, baina nire lekua aurkitu ezin bat bizitu nuen nik. Garai horretan eskubaloian ibiltzen nintzen, eskubaloia zen nire habitata, zaletasuna, nire jendartea ere bai. Nerabezaroan beste kezka eta gogo batzuk sortu ohi dira, eta hor zabiltza, definizio baten bila: estetikoki, ideologikoki, musika, erreferentziak, gustuak… Hor, batez ere, sentitzen nuen inguru falta bat, baneukalako, esate baterako, zaletasuna bertsoekiko, kultur gauzekiko, kontzertuetara joateko gogo bat, beste mundu baten premia bat, ordu arte nire ikastola eta eskubaloi mundu horrek eskaintzen ez zidana. Baneukan interes ideologiko bat euskararekiko, kulturarekiko… Baina testuinguru bat falta izan zitzaidan, azkenean bertso eskolan habitat eder bat bilatu nuen arte. Baina bertso eskolarekin ere gertatzen zitzaidan, oso-oso tradizionala zela, oso bertsozalea, baina ez beste gauza batzuen zalea. Irazu edo Unai Agirre bezalako pertsonek batzen zituzten gehiago nire munduak. Niretzat oso garrantzitsuak izan ziren. Edonola ere, nire difuminazioa definitzen zen. Kale bizitza ezagutzen ere hasi nintzen, institutuko lagunekin ateratzen. Bestalde, Hernanitik oso gazte ateratzen hasi nintzen kantatzera, edo kontzertuak entzutera, gutxi egoten nintzen hemen asteburuetan, eta hori asko gustatzen zitzaidan. Aita 21 urte zeneuzkanean hil zitzaizuen. Adin horretarako nire martxa egina neukan. Baina, noski, markatu egiten zaitu. Oso prozesu potentea izan zen, urtebeteko kontua, berak nola eraman zuen… Niretzat kristoren lezioa izan zen. Nik uste baduela zerikusia lurrarekin lotura oso handia duen jendeak daukan ikuspegiarekin, oso modu animali batean ulertzea bizitza:

144

145

146

â&#x20AC;&#x153;Badakigu hil behar garela eta listo, iritsi daâ&#x20AC;?. Espanturik gabe, baretasunez, haluzinantea izan zen. Hil zen irakatsiz nola hil.

Harreman ona al zeneukaten? Harreman ona neukan, baina ez zen gure etxeko ardatza, hori ama izan da. Lan kontuengatik eta, ba, harreman gutxiago izan genuen aitak eta biok, eta gero asko txokatzen genuen bizi ikuskeran eta, baina harreman ona geneukan. Ama, jostuna. Bai, etxekoandre ere, eta bolada batean denda batean egin zuen lan. Etxeko ardatza zen. Alargundu zenerako gu ia helduta geunden; nire ahizpa ni baino bi urte gazteagoa da. Hernani oso bizia izan den, eta den, herria da. Nola eragin dizu horrek? Halako maitasun-gorroto harreman bat izan dut Hernanirekin. Alde batetik miretsi izan dut bere bizitasuna, eta, nahi bada, herri borrokalari sena, errebeldia historiko hori. Miretsi dut, urrutitik zerbait miresten den bezala, baina aldi berean gertutik gogorra eta itogarria egin izan zait Ăąabardurarako eta kritikarako zegoen espazio falta. Bestetik, gustatzen zait herri honen ezkerrekotasuna, buruzabaltasunaâ&#x20AC;Ś uste dut bakoitzari bizitzeko espazio nahikoa ematen dion herria dela. Baina, berriz kontrara, harreman konfliktiboa bizi izan dut hain ezkerreko, hain ezker abertzaleko, hain borrokalaria izanda, zeinen erdarazalea eta erdalduna izan den herri hau. Horrek izugarrizko haserrea sortu izan dit beti.Â

147

Hemezortzi urterekin Bilbora joan zinen Arte Ederrak ikastera, ordurako bertsolari zinen. Zeren bila joan zinen? Zalantza asko izan nituen karrera hautatzerako garaian, gero denborak irakasten dizu erabakiak ez direla zertan betirakoak izan. Nire aukerak Kazetaritza, Euskal Filologia eta Arte Ederrak ziren. Erabaki nuen lehenengo biek emango lidaketen mundua, jakintza, emango lidakeen jendartea bertso munduak ematen zidala. Iruditu zitzaidan Arte Ederrek burua eta begirada beste leku batean jartzeko aukera emango zidatela, beste jende klase bat, beste mundu ikuskera batzuk… Garbi nuen etxetik kanpora joan nahi nuela, eta nahiz eta hasieran Bilbora joan nahi ez, gero nire bizitzako urte onenetakoak pasatu ditut bertan. Zer aurkitu zenuen? Hiri bat, nahiz eta txikia izan. Elkarbizitza ere, gure etxean 6-78 lagun bizi izan ginen, nahiko harrera etxea ere bazen. Karrera, azkenean, arreta handirik jarri gabe egin nuen, nire burua ez zegoen Arte Ederretan, nire burua Bilbon zegoen, eta bertsotan, ordurako. Kafe Antzokia zabaldu zuten urtean bertan nengoen, eta han ere diren ordu guztiak sartu nituen, egunez eta gauez. Irakidura garai bat zen, eta zortea izan zen niretzat han egotea. Boladaka joaten zara atzerrira, zeren bila? Alde batetik, hemendik atera eta inork ezagutzen ez nauen eta ezer ez naizen toki batean nire burua jartzeko, beste “zure buru” bat aurkitzeko, beste funtzionatzeko modu bat, beste jarrera batzuk atera behar izateko… Askotan hizkuntzak ikasteko aitzakian, ingelesa adibidez. Zaletasunengatik ere bai, parajeak ikusi, beste gizarte modu batzuk… Badakit topikoa dela, baina distantzia hartzeko ere bai, nire burua kontestuz kanpo egon dadin, eta horrek zure ibilbidea eta bizimodua ikusteko ematen dizun talaia edo prisma diferente horren bila. Bakarrik egoteko ere bai, nahiko bakartia ere banaiz. Normalean garaiz kanpo joan ohi naiz (otsai-

148

149

150

lean, adibidez), jendeak ezin duenean; baina, era berean, ez dut inor bilatu izan, nahiago izan dut nire erara ibili. Nahiko zomorroa naiz zentzu horretan…

Bertsoetatik bizi Noiz hasi zinen bertsoetatik bizitzen? Beti bizi izan naiz bertsoetatik. Baina hamabost urtetik aurrera autonomia ekonomikoa al zeneukan? Bai. Hamabost urterekin eta gurasoen etxean bizita ez neukan gastu handirik, eta unibertsitatean ia autosufizientea nintzen. Nola bizi zara bertsoetatik? Oso ondo bizi naiz. Bere on eta txarrak balantza batean jartzen ditut, eta une honetan ez dago beste ezer egin nahiko nukeena hau baino. Niretzat luxu bat da horrela bizi ahal izatea, gustatzen zaidana eginez, kalendario oso anarko batekin, momentu batzuetan pisua dena eta beste batzuetan ederra… Txaloak jasoz, kritikak ere bai batzuetan, presio eta ardura handiarekin. Era berean, saioetan eta egiten ditugun aktibitateetan jendetsu, jendea ondo pasatzera datorren leku batean, festa kontestu batean normalean… Gero, agian pretentziosoa den sentimendu batekin, baina herri honen “gintzan” gabiltzala, herri honen izatean zerbait egiten ari garela, gure aletxoa jartzen, mundu sinboliko eta artistiko bat eraikitzen, gure gauzak hor utziz. Kontestu humano ederrean egiten dugu lan, pertsonalki oso harreman ona daukagun talde batean… Bertsozale Elkartea eta bertsolaritza den proiektu horren baitan ikasteko, hazteko, lan egiteko, zure burua ontzeko eta aberasteko kristoren espazio interesgarrian nagoen kontzientziarekin. Eta maila praktikoagoan? Fakturak ordaintzeko? Galdetzen dizut azken urteetan

151

zenbait ahots altxa direlako kultur munduan bizi den prekarietateaz… Fokua jartzen den tokiaren arabera esan daiteke edozein artistaren, edo farandularen munduan dabilen edonoren, edozein egileren baldintzak prekarioak direla. Niri ez zait ateratzen nire buruari prekario deitzea. Agian ideologia falta izango da eta nire burua engainatuta nago, baina dagoen panorama dagoenean ezin diot nire buruari prekario deitu. Hamabost urte neuzkanean denok kobratzen genituen 22.000-25.000 pezeta; orain 42 urte dauzkat eta 200 euro kobratzen ditut, edo 210 euro edo 220 euro. Hogeita hamar urtean mundua aldatu dena eta gure irabaziak aldatu direna… ez da proportzionala. Era berean, uste dut, bertsogintzaren mugimenduaren hautua izan dela “gutxi eta maiz”. Laurogeita hamarreko hamarkadan, garai onetan, mundu guztiak bere irabazia puzten zuenean, bertso munduko hautua (eta hautua izan zen, hori gure aurrekoei aitortzen diet) ez igotzea izan zen, eta horregatik uste dut bertsolaritza badela aktibitate nahiko ekologikoa zentzu horretan. Edozeinen eskura dago antolatzea, eta guretzat irabazia aldiro ez da handia, baina saio asko egiten ditugu. Ez dago bitartekaririk, ez da inor aberasten ari zirku honetan, ekonomia justua da. Beste kontu bat da gu laboralki, autonomo bezala, nola gauden, begiratzen hasten bazara zure baldintzei, bajari, oporrei, jubilazioari… Ni nahiko inkontzientea naiz eta ez diot asko begiratzen… Batetik, zure bizi aspirazioa zein den. Bestetik, zure bizi egoera zein den. Nik ez dauzkat bi edo hiru seme-alaba nerabe, eta etxea ordainduta daukat. 200 eurok ez dute berdina esan nahi mundu guztiarentzat. Herri kulturalki bizia ikusten duzu? Bizia dago, badu antolakuntza, eta ahalmena gauza asko egiteko, talde zein norbanakoetatik. Badago oso interesantea den zirkuitu edo sare alternatibo bat ere; baina herri bezala ez da aski. Herri bezala behar ditu politika batzuk, promozio bat, zabalkunde bat. Plano asko daude: batetik sortzailearen jarrera, ekimena, autoexi-

152

jentzia; bestetik sare alternatiboa, bestelako sareak eta kultur politika. Hizkuntzaren egoerarekin lotuta ez dakit zenbaterainoko sinesmena dagoen politikoki eta egituren aldetik gure kultura bultzatzeko, sustatzeko. Bada euskarazko kultura ardatza izan dadin garaia. Ez da erraza… Bertsolaritza, alde horretatik, salbuespen moduko bat da, ez baitu homologorik, ez baitago zalantzarik euskarazkoa dela eta funtziona moldez ere nahiko bere baitan ardaztuta dago. Ekonomikoki ere, hein handi batean, autosufizientea da, eta hala izatea bilatzen du. Horregatik diot nahiko ekologikoa dela, bitartekaririk gabea. Ez gara “industria”. Baina, jakina, herri bezala, bakoitzaren ahal bezalako biziraupen hori ez da aski, kultur egitura sendo batzuk behar dituzu, bizitzeko.

Autoritatea Hamabost urterekin hasi zinen plazaz plaza. Zer momentutan esaten diozu zure buruari: “bertsolaria naiz”? Ez naiz oroitzen momentuaz, baina bai pentsamenduaz. Oroitzen naiz askotan kanpotik deitzen zidatela, “hara, zu bertsolaria zara”, eta erantzuten nuela “ez, ni bertsotan nabil”. Ez nion nire buruari aitortzen, erreparo handia ematen zidan. Gaztetatik beldur bat izan dut, oso gazte bultzatu gintuzten plazara, eta nolabait gaztearen papera jokatu dugu, zer esanik ez emakume bezala. Garaia baino lehen esposizio handia izan dugu, eta beldurra izan diot sinesteari, zure rol hori sinesteari; nire egoak traizionatu ez nazan asko zaindu dut hori. Freno horren parte da zure burua aitortu ezin hori. Ibilbide dezente nuenean eta eztabaidaezina zenean horretara dedikatzen nintzela, orduan aitortu nion nire buruari bertsolaria nintzela. Bertsolaria zara, baina bestelako lan artistiko ugari egindakoa zara: OrnitorrinKus, rr… performanceak… hitzaldiak ematen dituzu,

154

artikulugintzan aritu izan zara… hori dena kabitzen al da bertsolaritzaren barruan edo bertsolaria baino gehiago zara? Ez zait hainbeste inporta izena, badirudi bertsolaria baino gehiago naizela esanez gero bertsolaritza gutxi dela. Lehengoan, hau esplikatzeko txiste bat erabili nuen: badoa mendi bidean barna, demagun Albizturren barna, kotxe bat, eta han dago etxekoandre bat atarian eserita. Kotxekoak galdetzen dio: “Barkatu, Bilbora hemendik joaten al da?”. Eta andreak erantzun: “Ni beti hemendik joaten naiz!”. Ni bertsolaritzatik joaten naiz toki guztietara, bertakoa naiz eta bertatik joaten naiz. Bertsolaritzaren mugak zabaltzeko ahalegin bat? Ez esplizituki, ez zait hainbeste inporta zer definizio daukan horrek. Bertsolaritza hitza da, hitzen konposaketa bat, eta zu hitz horretara jaisten bazara, hitz horren elementu sonoro edo formalekin edo errimaren huskidetasunarekin egiten baduzu pieza bat… hori bertsolaritza da? Ez dakit, baina nik bertsolaritzatik egiten dut. Emaitza arraroa izan daiteke bertsozale batentzat, baina lotura ukaezina da, parte hartzen duten elementuak, funtsean, berberak dira eta. Ni hortik abiatzen naiz nonbaitera iristekotan. Eragiten dizu bertso molde tradizionalago batean ari zarenean, bertsokera horrek? Ez nabarmenki, baina baterako egiten duzun gogoeta guztiak besterako ere hor dirau.

Emakumezko bertsolariak Plazan hasi zinetenean erreboluzio bat izan zen, zuk eta zurekin batera hasi zirenek ekarri zenuten guztia: Maia, Iturriaga, Elortza, eta hemendik Irazu, Agirre… Rockerizatu egin

155

156

â&#x20AC;&#x153;Konturatuta nengoen non bizi nintzen, eta saio aurreko eta osteko harremanez, kontziente nintzen, baina oso bakarrik ere sentitu izan naiz egoera horietan, adibidez elkarrizketetako botere harremanen irakurketa egiterakoanâ&#x20AC;?.

157

zenuten bertso mundua. Bertsozaletasunaren azterketa soziologikoak bigarren olatua deitu dio eta dibertsifikazioan jarri du fokua. Ikusten da emakume bertsolariak zeresan handia izaten ari direla, eta aurreikusten da oraindik eta handiagoa izango dutela. Geroz eta emakume gehiago daude bertsotan, geroz eta zale gehiagorekin. Nola eragiten dizu? Niretzat orain kristoren momentua da alde horretatik. Kreatiboki oso momentu interesgarria da, eta zorte handi bat da, bertsolari guztiontzat eremu berriak zabaltzen ari direlako tematikoki: hizkuntza erregistroa, umorea, pertsonaia diferenteak… Eremu zabal, berri eta ibili gabe dezente irekitzen dira, eta hori apasionantea da kreatiboki. Bestalde, niretzat pertsonalki eta garai bateko emakume bakanetako bezala, gaur egungoa kristoren momentua da deskantsu momentu bat bezala delako. Hainbeste urtetan bakarretakoa izanda, eta gauza batzuk esan behar izanda, ardura, errepresentazioaren kontzientzia hori lanbroagoa edo garbiagoa nire baitan izanda… Ardurak kreaziorako espazioa murrizten dizu; fikziorako, umorerako, zakarra izateko aukera… lehenesten duzulako beti eduki ideologikoa. Esaterako, Zarautzen jarri ziguten gai bat: “Pelikula porno bat grabatzen ari dira Getarian, euskaraz, eta hautagaiak behar dituzte, eta zuek zuen burua aurkeztu duzue”. Bost gizonezko eta ni geunden. Nik izan nuen ideia bat, nire ustez graziosoa zena, gaiaren ildoari jarraitzen ziona, eta baita gaiak proposatzen zuen umoreari eta topikoei ere. Baina era berean pentsatu nuen norbaitek esan beharko zuela oro har egiten den pornoa gizonentzako dela eta gizonen ikuspegitik egina… norbaitek salatu beharko du hau! Nire barne borroka hori izan zen, pentsatu nuelako beste bost horiek ez zutela aipatuko. Baina era berean… kristoren ideia xalaua neukan, eta uko egin behar nion txiste horri? Baina txistea egiten badut topikoaren onarpenean sartzen naiz… Kreazioa edo ideologia?

158

Zer egin zenuen? Uste dut azkenean txistea bota nuela. Kezka horrekin geratu nintzen, bazirudielako onartzen nuela egoera normala balitz bezala. Edo jartzen dizute: “jubilatu zinenetik…”, edo “baserritarra zara… ”. Nire buruan emakume baserritarra naiz, baina nola jendearen buruan ez naizen, bertso bat gastatu behar dut horretan. Hainbeste urte pasatu behar izan ditut hori egiten… eta orain sekulako lasaitasuna daukat, emakume gehiago daudelako eta gainera ideologizatuak, sentsibilizatuak, eta gainera gerrerak… Orain saioetan emakume bat baino gehiago egon ohi garenez, ni dedikatu naiteke nahi dudana egitera. Libertate sentsazioa daukat. Jolaserako askoz ere espazio gehiago sentitzen dut orain. Horretaz gain, jendea sentsibilizatuagoa dago eta jartzen dizkiguten gaiak ere asko aldatu dira. Umore eremu berriak daude, zure buruari emakume bezala eta emakumeei buruz umorea egiteko, lanketa egiteko beste erreferentzia batzuekin… Bertsolaria kantatzen ari denean sortzen ari da, baina aurretik? Kotxean, afarian ondoren… sortzen al dira bertsolari izateko manera batzuk? Agian emakumezko gehiago izateak ere atera ditu elkarrizketarako gai berriak, saretze eta harreman berriak… Ingurua asko aldatu da, elkarrizketak ere bai. Intereseko gaiak aldatu dira, bai plazan, eta bai plaza aurretik eta ondorenean ere. Niretzat oso momentu ederra da, iritsi baitzait momentu bat askoz ere identifikatuagoa sentitzen naizena belaunaldi gazteekin nirearekin baino, gauza askotan, konbertsazio askotan. Dezente aldatu dira formak, elkarrizketa moduak, elkarrizketa gaiak, umorea, protagonismoak… Gauza asko ari dira mugitzen paraleloki, eta niretzat hori oso bizigarria da. Konturatuta nengoen non bizi nintzen, eta saio aurreko eta osteko harremanez, kontziente nintzen, baina oso bakarrik ere sentitu izan naiz egoera horietan, adibidez elkarrizketetako botere harremanen irakurketa egiterakoan, nahiko

159

inkonprenditua horri buelta ezin eman horretan, eta hori oso gutxi konpartitu dut nire belaunaldiko gizonekin. Ez dakit koldarkeriagatik, edo ez nuelako aurreikusten feedback handirikâ&#x20AC;Ś

Argi dago zuk gustura jaso duzula olatu berri hau. Jakinda ez zarela inoren ordezkari, gainontzeko bertsolariek nola jaso dute, zer sentsazio daukazu? Eta entzuleriari dagokionez? Nik uste dut inork ez duela esango gaizki hartzen duenik. Gu bertsotan hasi ginenean egon zen oso jarrera admirable bat bertsolariengan, jarrera zabala eta abegikorra izan zuten berritasunarekiko, eta ez da beti erraza. Nik oso gizon helduekin kantatu dut oso neska gaztea nintzela, eta gu gazte talde bat ginenean ez dakit nolakoak izango ginen haientzatâ&#x20AC;Ś desberdinak! Gure ohiturekin, gure parranda egiteko moduarekin, gure ideologiarekinâ&#x20AC;Ś eta jendeak oso ondo hartu gaitu betidanik. Bertsolaritzatik miresten dudan gauza bat izan da jendea buruz zein irekia den. Niri orain ez zait batere kostatzen ari, agian belaunaldi saltoa handiagoa deneanâ&#x20AC;Ś Uste dut gure belaunaldia eta aurrekoa kapaza dela horrela hartzeko. Horrek ez du esan nahi mugitzen ez gaituenik, ukitzen ez gaituenik, edo batzuetan inkomodatzen ez gaituenik edo dituenik, baina nik uste, oro har, ondo hartzen dela.Â Uxue Alberdik Kontrako eztarritik izeneko liburua argitaratu du. Bertan hainbat emakumezko bertsolariren testigantzak jaso ditu, bertso munduaren argazki bat egiten du. Irakurri al duzu liburua? Bai. Zein iritzi daukazu? Irakurri dut liburua, eta boteprontoan esango nuke ez nauela ia ezerk harritu, ia denekin identifikatu naiz, eta horrekin ez diot grabedaderik kendu nahi, dena egin zait ezaguna. Gehien harritu

160

nauena zenbait jenderen harridura izan da, ez dakit nora begira zeuden. Eta ez bertsolaritzaren kasuan bakarrik, zeren baten batek esaten ahal dizu: â&#x20AC;&#x153;A zer kaka pila dagoen bertso munduan!â&#x20AC;?. Bai, bagenekien, eta ez dago hor soilik, bertsolaritza gizartearen isla txiki bat da, eta ez okerrena. Hori esaten duten pertsonak, batetik, nora begira zeuden bertsolaritzari begira zeudenean?; eta bestetik, batez ere, nora begira daude? Gure familietan, zure familian, zure lanpostuan, zure elkartean, zure kirol taldeanâ&#x20AC;Ś toki guztietan dago hori, gizartean dagoen kaka dago. Alde on batekin: hasi garela ateratzen zornea. Zorne hori ateratzea sendatzeko lehen pausoa da. Balio hori ematen diot liburu honi, zorne hori atera izana eta ea orain kapazak garen, eta izango gara, hori sendatzeko.

Urteetan emakumezko bakarrenetakoa izanda gizon artean jarduteak zure burua eta bertsokera modu jakin batera modulatzera eraman zaituela uste al duzu?

Moldarazi nau, baina ni mundu horretakoa nintzen. Interpretatu behar izan dut bertsolaritzarena zen egiteko modu bat. Ikasi egin dugu. Guk bertsolaritzatik, bertsolaritza zen horretatik, ikasi genuen nola jartzen den bertsolaria; bestela ikasi bagenu bestela egingo genuen. Tente, geldirik, bertsolaritzaren formak horiek zirela ikasi dugu. Ikasi ditugu balletaren formak ikasten dituenak beste praktika batzuk ikasten dituen bezala. Guk ikasi dugu hori tradizio baten parte eztabaidaezina balitz bezala, kuestionatu gabe; nik ez ditut kuestionatu, horrela ziren eta horrela integratu nituen, eroso sentitzen nintzen. Ez dut sentitu nire burua izugarri moldatu behar izan dudanik espazio horretan bizirauteko. Ikasitako zerbait izan da, baina nahiko nirea zena. Gero ja ideologikoki, mundu ikuskerari dagokionez, forma horiek ito nindutenean, nire rolarekin, estereotipoarekin, oskolarekin agortzean, ni barrutik saiatu nintzen hori eraldatzen; kreatiboki, bertsoen bidez, ez hainbeste forma fisikoari dagokionez, baizik eta bertsolari bezala. Jendeak zertzat nindukan, eta nik bertsolari bezala nire burua, hori guztia, mamiaren bidez aldatu nuen, hitzarekin, ideiekin, bertsoen bidez.

162

Uste duzu zure marimutiltasunak lagundu dizula bide egiten? Ikastolan beti mutilekin jolasten nintzen, kirol lehian ibiltzen nintzen jendebistan mutikoekin, onartzen ninduten, media baino hobea bazinen onartzen zintuztelako. Espazio horietan nahiko ohituta nengoenez, bertso mundua soziologikoki nahiko espazio familiarra egiten zitzaidan. Beraz, bai, seguruenik lagundu dit. Nire genero rola bestelakoa balitz (estetika, izateko modua, zaletasunak…) ez nintzen bertso munduan eroso egongo eta nazkatuko nintzen akaso, ez dakit zer pasatuko zen. Emakume bertsolari askorentzat zu haien erreferentzia zara. Horrek zer sentiarazten dizu? Ez dakit, ez da nahita egiten den zerbait, gertatu egiten da. Nik ez dut inoren eredu izan nahi… Baina kontziente zara bazarela. Bai. Pozgarria da. Ondorengoentzat laguntza bat izango bada erreferentzia hori izatea, niretzat pozgarria da, zorte bat, ardura bat ere bai. Baina ardura erlatiboa, zeren ni ez nabil inoren eredu izan nahian.

Sortzeko oxigenoa Nola elikatzen duzu zure sorkuntza? Non bilatzen dituzu aurrera egiteko oxigeno partikulak? Ez da bilaketa modu arautua: irakurtzen duzu, ikusten duzu, entzuten duzu… nahi gabe gauza batzuk gelditzen zaizkizu, beste batzuen bila zoaz. Hizkuntzatik hasita, hizkera, esateko moduak. Bilatu dezakezu bertso zaharretan, literatura garaikidean, hemendik kanpoko inprobisazio moduetan, baina baita rapean, slamean, pelikuletan ere… Ez da bilaketa kontzientea, intuizioz egi-

163

ten da, interesez, eta gero zirrikitu bat ikusi, arakatzen hasi, eta horrek elikatzen zaitu. Gure fokua hizkuntzan jartzen da asko, euskaran, bere barne mundu eta tripetan. Orain, adibidez, hizkuntzarekin bezala banabil esateko moduekin, testu bat emateko moduarekin, slama, poesia sonoroa eta esperimentalarekin zerikusi gehiago daukaten gauzak ikusten, edo bilatzen, edo probatzen… Boladak dira, ea zure kreatibitatea nondik doan. Beste batzuetan tradiziora jotzen duzu gehiago edo doinuetara…

Aipatzen dituzun batzuk hitzarekin lotuta daude, beste batzuk begiradarekin, formekin, pentsamenduarekin… Izenak aipatuko zenituzke? Boladaka, inkietatzen nauen horrek eskatzen didanaren arabera. Orain, adibidez, Esther Ferrerren testuinguruan egin behar dudanez lan, eta “Gutun Zuria”n ere arteari buruz galdetu zidatenez, ibili naiz performanceak ikusten eta lantzen. Edo musikan, adibidez, ustekabean bezala Nacho Vegasen azken disko bikoitzak piztu zidan zer edo zer, testuak, kritika soziala… bestalde oso gurea, oso bertsolaritzarena dena. Handik eta hemendik jasotakoek piztu zaitzakete. Kate Tempesten bila ere banabil adibidez azkenaldian, oso interesgarria da daukan roiloa, poesia erdi rapeatu, erdi esan, erdi kantatua, edukitsua, ideologikoa, baina forma jakin bat daukana. Orain horrekin nabil, kantatu-esan esan-kantatu, errima, forma horiek… Bertsolari erreferenteak eduki dituzu? Idolo bat ez dut eduki, baina erreferentziak asko, eta bertsolaritzak hori du ona, badituela mota ezberdinetako erreferentzia asko. Zaharretan gehien ezagutu dudana Txirrita izan da, bada eredu bat, pixka bat Hernaniko bertso eskolaren ildoa. 1986ko Txapelketako binilo doblea neukanean etxean, entzuten nituen bertsolariak eta bazegoen bat gustatzen zitzaidana, ezberdina zelako… eta Andoni Egaña zen. Bertsoaz ezer ez nekienean…

164

EgaĂąa eta Sarasua. Guretzat erreferente indiskutiblea Andoni EgaĂąa izan da. Amuriza ere hor dago, beste erreferentzia garbi bat, baina horiek dira indiskutibleak. Nire belaunaldian ere izan ditut erreferentziak. Gaztetan Jon Maia niretzat erreferentzia bat izan zen, edo Iturriaga, edo Irazuâ&#x20AC;Ś bakoitzak bere eran, denek ematen dizute zerbait.

Nola da Anarirekin bizitzea, artistikoki? Nola eragiten dio baten sorkuntzak besteari? Berea berak esan beharko du, baina nik uste dut baietz, elikatzen duela eta dosi onean. Elkar elikatu bai, baina gehiegi eragin gabe. Niretzako oso interesantea da, pertsona oso jantzia delako, literatura pila bat kontrolatzen duena, hizkuntza, esateko moduak, begirada hain berezia duenaâ&#x20AC;Ś Berak egiten duena eta nik egiten dudana desberdina izanik ez daude hain urruti, eta niretzat kristoren erreferentzia da. Niretzat oso interesgarria da bertso mundutik kanpokoa delako, bertso mundua asko ezagutzen ez duena, beste modu batera begiratzen duena. Guretzat oso ohikoak diren gauzak bestela ikusten ditu: inertziak, ideia errazegiak, doinuak,

166

jarrera batzuk… oso modu garbian ikusten ditu, bere mundu undergroundetik, bere mundu rockeroagotik. Baita berak landuta dauzkan egiteko eta funtzionatzeko moduak ere. Niri horrek asko laguntzen dit, kontrastatzeko, gure inertzia batzuk detektatzeko. Kriterio handia daukan eta asko errespetatu eta admiratzen dudan pertsona eta egile baten begiratu distante baina hurbil horrek asko ematen dit. Baita daukaguna apreziatzeko ere, ez kritikatzeko bakarrik, baita bertsolaritzaren egiteko modu, guretzat normaldu, baina munduan ezohiko batzuen balioa ikusteko ere.

Eta ego talkak? Ez, ez dugu hortik asko sufritu…

Bertsolaritza munduan gaur Non kokatzen duzu bertsolaritza munduko arte adierazpenen alorrean? Garaikidea da? Tradizioa? Niretzat bertsolaritza da jardun bat pronostiko guztien aurka ailegatu dena gaur egun dena izatera, hain gauza tradizionala izanik… Kanpotar bati azaldu behar diozu juglare moduko batzuk garela. Antzinako gauza bat izanik, erabat parametro, tematika eta funtzionamendu garaikideetan bizi den zerbait da. Emailez jasotzen dituzu deiak, joan eta Despentesi buruz kantatzen duzu, edo tomate eta letxugei buruz… mendeetan kantatu den forma antzekoetan. Bertsoak badu mundu uztarketa bat. Tradizionala izaten jarraitzen du, erro tradizional hori mantentzen jarraitzen du, baina erabat garaikidea da. Gainera, ezinbestean da garaikidea, zeren bertsolaritzak bere inguruari kantatzen dio. Baserri munduaz hitz egiten dugunean ere garaikidea da, jakina, hori ere gaur egungoa delako bere tokian. Garaikidetasunari dagokionez, ez dakit bertsolari bezala zenbateraino daukagun kontzientzia gure jarduna errebisatu, puskatu, moldatu, eraldatu eta esperimentatzeko. Ez da derrigorra jarrera hori, noski.

167

Egin dira saiakera batzuk, baina bertsolaritza itzuliezina da, horrek oso-oso berezi egiten du jarduna, bakandu eta babestu egiten du. Beste diziplina batzuetan eman dezake ez dela ona, mugatua dela, entzule kopuru jakin batentzat, baina kurioski horrek sendotasuna ematen dioâ&#x20AC;Ś Bertsolaritza beste parametro batzuetan mugitzen da, ez dauka zabalkunde aspiraziorik, ez bada Euskal Herrian. Hizkuntza eta bertsoa zabaltzeko aspirazioa badauka, baina ez parametro komertzialetan. Orduan, itzultzeak edo azpidazteak, zabaltzeko, ez dauka zentzurik guretzat. Babestu edo isolatu egin dezake, baina niretzat interesgarriena da ardazten dela bere baitan. Hori oso interesgarria da beste jardun batzuentzat (nire ustez ardatza nahiko lekuz kanpo daukatenak), herri edo hizkuntza bezala ardazteko eredu on bat izan daiteke, nahiz eta bere partikularitateak ere badituen (itzulezintasuna eta abar). Itzulezintasuna eta momentukotasuna, hain galkorrak izanik, balio handiak ere badira. Efimerotasun horiâ&#x20AC;Ś momentu honetan dauka zentzua, eta gero ja ez dauka. Horri ere balio bat eman behar zaiola uste dut. Orain, adibidez, Korrikako testua itzuli egin nahi zuten. Nahiko itzulezina da, badauzka parteak itzuli daitezkeenak, baina dena ezin da itzuli. Euskaldunok goza ditzakegun gauza batzuk dira, eta gure zortea da horiek gozatzea. Ez inori ukatzea, baina euskaraz eta euskaratik iristen zara bestela iritsi ezin zaren beste toki batzuetara.Â

Bertsolariaren eta bertsolaritzaren egitekoak Kanpotik begiratuta arraroa da, bertsoak entzuten ez dituen edonorentzat ikustea norbait hustuketa horretan tematuta eta bizitza emanez, hain galkorra den jardun

168

batean… Eskultore, zinemagile edo idazle batenaren antipodetan dagoen jarduna da bertsolariarena. Nahiz eta gaur egun jada ez den hain efimeroa, dena grabatzen baita. Baina efimerotasun horrek ere asko ematen du. Lasto artean aleak gelditzen dira, lehen memorian eta gaur egun buruetan, edo grabazioetan, edo ahoz aho… Bere zentzua hor du. Ale bakoitza ez da partikularra, eta ezinhobea, eta superpentsatua, elaboratua eta pulitua, eta kristorena. Ez, milaka eta milaka ale normal samarrak dira, eta hor tarteka perla bat agertzen da, eta beste bat, eta beste bat… Beste logika bat dauka. Bertsolariaren egitekoa ez da obra perfektua sortzea, bertso perfektua; komunikazio ariketa bat da, lekuan lekuko dibertsio ariketa bat, herrigintza, ariketa ideologiko bat… “-gintza” askok parte hartzen dute, eta azkenean obra ez da helburu finala, bidean beste gauza asko ukitzen dituzu, bertsoen pilaketan egiten duzun lana herriz herri. Ez dago obra bukatuaren ideia, obra jarraia da, eta horrek efimerotasunari laguntzen dio. Era berean bertsolaria apaltasunarekin eta xumetasunarekin lot liteke, baina seguru nago badituzuela zuen mekanismoak nartzisismoa asetzeko. Nondik datorkizue? Non dago tranpa? Zure bertsoak magia sortzen duten linea horiek bateratzen dituenean; lekua, instantea eta ideiak bat egiten duten puntu hori ukitzen duzunean, jendearekin egon denean komunio bat bestela lortu ezingo zenukeena: justu egun hau zen, justu hau pasatu da, justu gai hau jarri dizute eta… Elementuek bat egiten dutenean gertatzen dena, oso modu xumean, barne leherketa hori… izuga-

169

170

171

rria da. Zaila da azaltzen. Gero, gure egoaren elikadurarako, hor daude txaloak ere… Asko laguntzen dutenak. Baina askotan izan daiteke zuretzat kristoren bertsoa izatea ere, kontziente izatea zerbait brillantea bota duzula, baina ez erabat ulertua izatea, eta ez arrakasta handirik izatea. Hor kontraesantxoa geratzen da… plazer intimo bat geratzen zaizu, baina ez duena zeharo balio.

Aipatu duzu efimerotasun hori aldatu dela. Agian gaur gauean Hernaniko elkarte batean afaltzen bota duzun bertsoa hemendik sei hilabetera entzungo dute Bilboko ofizina batean egun argiz. Horrek eragiten dio bertsolariari, bertsoari? Momentu batzuetan eragin dezake. Agian kantatuko zenukeen zerbait ez kantatzea, grabatzen ari direlako. Telebista badago kontziente zara, baina gaur egun edozein egon daiteke grabatzen, eta ez duzu ikusten. Nik uste dut neurtzen dugula kontestua zein den, eta telebista badago kontuan hartzen dugu. Demagun Hitzetik Hortzerakoak daudela, eta gaia oso lokala dela. Gu konturatzen gara hortaz, baina ez dugu gaia sakrifikatzen Hitzetik Hortzera dagoelako. Zuk ez daukazu konturik sare sozialetan, Zergatik? Bi hitzetan esateko, ez zaidalako interesatzen nola erabiltzen diren. Lehen aipatu duzu bertsolaritza beste parametro batzuetan ibiltzen dela, eta itzuliezintasun horrek muga dezakeela euskaratik kanpora dagoen jende berriarengana iristeko. Nik ez dut muga bezala bizi. Azkenean, hizkuntzari oso lotutako jarduna da… azken inkesta soziolinguistikoak

172

euskararen erabilera prekarioa berresten du. Bertsolari gehienak etxean euskaldundu dira eta, gainera, arnasguneetatik datoz. Ba al dago kezka bat euskara jakin bai baina erabiltzen ez dutenengana iristeko? Badago kezka bat bertsolari plantela beste profil batzuekin osatzeko? Adibidez foku potenteetako bat Algorta da. Ez da arnasgune izugarri bat. Durango euskalduna da, bai, baina ez da Azpeitia. Bertsolariak gaur egun ez dira Azpeititik eta Errezildik ateratzen bakarrik, topikora jota: Hendaia, UrruĂąaâ&#x20AC;Ś Euskalduntasun puru horren irudia nahiko hautsita dagoela uste dut bertso munduan, eta bertsogintzaren, bertsolaritzaren eta konkretuki Bertsozale Elkartearen proiektuaren dudarik gabeko helburua da euskal herri guztietara zabaltzea bertsolaritza. Iparraldean euskararekin duten harreman ludiko bakarretakoa da eskolatik kanpo. Beste toki askotan da euskara modu bizi, dibertitu eta motibagarri batean bizitzeko modu bat, soziologia erdaldunago batzuetan bizi diren gazteentzat. Bertsolaritza funtzio hori jokatzen ari da. Nabaritzen duzue jende hori etorri dela? Bai. Arabako Errioxan bertso eskola dago, adibidez. Aleka, baina bakan batzuk badatoz. Arabako txapelduna Abetxukokoa da, eta hori lan baten ondorio da. Iparraldean gauza bera, gazteak bertso saioetara datoz haien ingurua oso frantsestua izanda, eta agian beste dena frantsesez egingo dute, eta, gero, bertsoak euskaraz entzutera edo kantatzera doaz. Bertsolaritzak lan linguistiko eta kulturala betetzen du; gero noski, nahiago genuke askoz gehiago betetzea.Â

Tresnak, krisiak, gogoak Zeintzuk dira zure lanabesak? Kantaera, neurria, ahotsa, pentsamenduaâ&#x20AC;Ś Bereizi daitezke, ezta?

173

Lehenik hizkuntza esango nuke, hitzak. Ahotsa ere, dudarik gabe, baina ez da asko landu dudan zerbait, nahiz eta badagoen zer landua. Begirada, begirada pentsamendu bezala, pentsamenduaren galbahea. Teknika ere bai, baina ez da teknika zehatz bat, bilaketa bat da, destilazio bat, hizkuntza den buztin horri forma eman, bihurritzeko ariketa etengabe bat.

Hitzaren eta pentsamenduaren arteko harremana: non bukatzen da bata eta hasi bestea? Hitza pentsamendua adierazteko tresna da, niretzako. Batzuetan poesiaren bihurritze horrek lortzen du pentsamenduetatik harago agian ez, baina beste dimentsio bat hartzea. Tarteka hitz joko

174

batek, esaldi batek, konbinazio batek, sor dezake zerbait hizkuntza berak azaldu ezin duena. Uste dut norabidea pentsamendua hitzetara ekartzea dela.Â

27 bat urte daramatzazu bertsotan, bertsotik bizitzen. Non zaude orain, zer bilakaera izan duzu? Krisirik izan duzu?

175

Harrigarria da pentsatzea. Udara dator, eta udaran egingo ditugu saio mordo bat, asko betiko tokietan, errepikatuak. Batzuetan kanpotik begiratze horrek harritzen zaitu, nola zauden gogoz beti egin duzun hori berriro egiteko; eta aldi berean erabat motibagarria da, beti delako leku berdina baina erabat ezberdina. Horrek ez du esan nahi nire boladak pasatu ez ditudanik, nekatua ere egon naiz, garai batzuetan pentsatu dut ezin nuela ondo komunikatu, ez nintzela bertsotan ondo ari, ez nintzela jendearekin lotzen… Oso gogorrak dira krisi horiek. Azkenean gure jarduna jendaurrekoa da, eta jendaurrean dauzkazun sentipenak biderkatu egiten dira, onak eta txarrak. Ondo zaudenean, sentsazio ona txaloek biderkatzen dute, baina gaizki zaudenean, sentsazio txar hori ere jendearen begiradek biderkatzen dute. Krisiak askotan pasatu ditut, grabeak, bakanago, baina bai. Krisi bat, sarritan pasatu izan dudana, gure funtzioarekin lotutakoa izan da. Zer eskaintzen ari gara? Zeri buruz abesten ari gara? Krisi mota hori askotan pasatzen dut. Zenbateraino kantatzen dugu inporta zaiguna?

Nola egiten duzu krisietatik ateratzeko? Ez daukat formularik. Eutsi, segi, eta saiatu saioetan egoerak behartzen, benetan esan nahi duzuna esateko adibidez. Nola sentitzen zara bertsoarekiko orain? Momentu on batean, lasai, betetzen nau egiten dudanak. Gogotsu nago, gustagarria egiten zait egiten duguna eta egiten dudana. Lehen esan dugu bertsolaritza momentu interesgarri bat bizitzen ari dela, eta nik eta nire belaunaldikoek zer ikasi handia izango dugula. Orain bertso plaza eta bertsokera tradizionala ere asko gozatzen ari naizen momentu bat da, gutxiago egiten dudalako agian, eta orduan gustagarria zait. Aldi berean nire esplorazio artistiko eta bertsolaristikoak egiten ari naiz, etengabe. Azkenaldian arreta bertso mundutik kanpora ere dezente izan dut, “rr”-rekin, adibidez, edo orain egin behar dudan “Berrogeita hiru gradu hemeretzi minutu I, gradu bat berrogeita hemezortzi minutu E” beste emanaldi horrekin.

176

Plaza zirkuitutik kanpo aritzea gustatzen zaizu, edo beharrezko? Boladaka beharrezkoa zait. Ia beti izan dut horrelako zerbait, uste dut asko ematen duela kreatiboki.

Pertsonala eta kolektiboa Egon dira aldaketak bertsotarako jartzen diren gaietan. Lehen bertsolaria entretenimenduaren eta salaketaren artean mugitzen zen norbait zen, garaiko kronista ere bai. Gero fikzioa sartu zen bertso mundura, eta orain, esango nuke, fikziotik aparte badagoela joera bat norberaren intimotasunaz eta instimotasunetik kantatzeko. Ez dakit ala den… Intimotasuna, ala autoretasuna? Bi gauza ezberdin dira. Autobiografikotasuna, zehazki. Badago? Egon beharko luke? Beste genero batzuetan badago, argazkigintzan edota pinturan autoerretratuen bidez, literaturan testigantzen bitartez… Ez dakit zenbaiteraino dagoen joera bezala. Ez dut garbi identifikatzen. Diot, zeren ez ditut irudikatzen Egaña, Sarasua edo Amuriza kantatzen beren benetako amei buruz, edo beren benetako bizipenei buruz, ez modu agerikoan. Aldiz, belaunaldi gazteenetan sumatzen da gogo bat… Bertsoetan gertatzen da gure biografia edo gure ni-a beti dagoela presente fikzioa eta errealitatearen laino artean.

177

EgaĂąari entzun izan diot anguleroaren adibide hori, bertsolariaren biografia eta gorputza beti daude presente, nahiz anguleroaren paperetik aritu. Fikzio bat kantatzen du, baina nahasketa arraro bat dago. Ez ote dago gogo bat fikzioaren maindire hori gainetik kentzeko? Inpresio hori izan dut azkenaldian. Agian bai, eta ziurrenik emakumeen presentziarekin zerikusia dauka, intimoaren politizazioarekin. Izan daiteke, agian gaitegi berri horrekin dauka zerikusia, eta belaunaldi batek izan dezakeela pudore gutxiago, baita bizipena politizatzeko gogoa ere.Â Oso lotuta zaudete denak. Baina, era berean, indibidualtasuna mantentzen duzue.

178

Mundu guztiak lantzen du bere estiloa. Ahots propioa dauka Iker Zubeldiak, eta ahots propioa du Igor Elortzak. Ahots propioak ez du esan nahi gauza original, esklusibo, extrabagante edo desberdindu bat, derrigorrez. Gure artaldea oso lotuta dago, gai-jartzaileei oso lotua eta errealitateari oso lotua, eta balizko autoretasun hori, gauzak ikusteko begirada hor dago, baina kontestuak edo gaitegiak ez dizu uzten zuk nahiko zenukeen horretaz edo kezkatzen zaituen horretaz bakarrik hitz egiten, edo horretaz hitz egiten beti-beti.Â

Zergatik ez? Zergatik ez dago toki bat horretarako? Uste dut badagoela gogoa. Egin dira saiakera batzuk. Josu Goikok azkeneko saioetan esaten zigun ea bazegoen arduratzen gintuen gairen bat, eta horrekin lotutako zerbait jarriko zigula. Ez dut uste asko funtzionatzen duenik, gu ohituta gaude joan eta etortzen zaigunarekin erantzutera. Zergatik ez? Bada, uste dut badagoela ideia bat, lekuari zor gatzaizkiola, helburua ez delako hainbeste obra, baizik eta leku horretan, une horretan, soziologia horretan funtzio bat jokatuko duen saio bat egitea. Ez bazka emanez bakarrik, ez han nahi dena emanez bakarrik; baina bai egokitua, harako pertinentea. Eta, gainera, zure-zureak ez diren gaiez aritze horrek ere zerikasi handia ematen dizu.

Autoexijentzia eta independentzia Zure ibilbidean pentsatzen dudanean autoexigentzia datorkit, seriotasuna eta dibertsioa, kolektiboarekiko erantzunkizuna, baina, era berean, erabateko independentzia. Originaltasuna ere bai. Nolakoa zara zeure buruarekin?

179

Serio hartzen dut egiten dudana, exigentea naiz neure buruarekin. Agian gehiegi, baina noiz da gehiegi eta noiz ez? Autoexigentzia hori ez dut beti ontzat jotzen, batzuetan nahiago nuke gauzak lasaiago hartuko banitu, malguago, ez hain estu. Era berean, horrek emaitza batzuk ematen ditu. Autoexigentzia beldurretik ere sortzen da, errekonozimendu nahi batetik, inkuestionablea izan nahi horretatikâ&#x20AC;Ś Hor atzean zer dagoen psikoanalisi kontu bat litzateke, edo sozioanalisia. Era berean, dibertsioa ere gure jardunaren parte esentziala da, jolasa, batzuetan konfunditzen dena (gehiegi nire ustez) teatroarekin, espantuarekin eta txorakeriekin. Bertsoak badu izate umoretsu bat, hori gustuko dut. Gustukoa dut kontestua atsegina zaidanean, jendea atsegina zaidanean, biluzteko, jolasten uzteko. Beti ez dira ematen baldintzak. Gaijartzaileek askotan planteatzen dituzte jolasak, edo probak, baldintza bereziak dauzkaten gaiak; baina beti ez daude baldintza atseginak biluztu eta jolasteko. Publikoagatik, edo gai-jartzailearekin konfiantzarik ez duzulakoâ&#x20AC;Ś horrek niri izugarri eragiten dit. Nire disposizioa, askotan, gai-jartzailearekin daukadan konfiantzaren araberakoa izan ohi da, berekin daukadan konplizitatearen arabera. Espazio batzuetan uzten naiz eta beste batzuetan ez. Asko gustatzen zait espazioak aukera ematen dizunean, eta gai-jartzaileak konfiantza, desmelenatzeko. Bertso munduan batzuetan jolasa gauza hutsal bezala ulertzen da. Orain badago tendentzia bat jolas horietarako, agian bertsozale berri asko dagoelako eta haiek engantxatzekoâ&#x20AC;Ś Dosi batetik aurrera zure burua kuestionatzen duzu: Zertan ari gara? Zer huskeriatan? Independentziarena maila ezberdinetan ulertzen dut. Niretzako beti izan da oso inportantea nire hitzaren jabe izatea. Ez erabilia izatea izan da gaztetxotatik izan dudan obsesioetako bat. 15 urteko neskato bat izanda, oso erabilgarri izan gaitezkeelako: erabilgarri maskota bezala, erabilgarri kuriositate bezala, politikoki, erabilgarri mila eratan. Obsesio bat izan da (nik nahi ez nuela behintzat) erabilia ez izatea. Ez da erraza izan, baina nire independentzia nahia obsesiboa izan da. Bertsolaritzaren mugimendua bada ko-

180

181

lektibo bat non oso eroso sentitzen naizen, eta ez zait beti gertatzen. Niretzat oso testuinguru naturala da, eta oso “gu” nirea. Asko identifikatzen naizen “gu” bat da bertsolaritza, bere puntualizazioekin. Nik uste dut elkarteak eta bertsolaritzaren mugimenduak ondo asmatzen duela gestionatzen taldekotasuna, mugimendu baten parte izatea eta bakoitzaren ahotsa.

Etorkizuna Gai-jartzailegintza. Gai-jartzailegintza da egun bertsolaritza asko baldintzazen duen faktore bat. Medium bat da publikoaren eta zure artean, giro sortze horretan, eta giro atsegin eta eder bat sortzekotan gaijartzaileak ere badu zeresana. Ez da bakarrik gai bat jartzea, da giroa sortzea, tonua aldatzea, jendea prest uztea bertsoetarako… Erritual horren gidaria da. Badauka zerikusia, aurkezle bezala komunikazio dohain batzuekin, eta baita edukiei dagokienez, gaiak jartzerako garaian. Uste dut gaur egun gai-jartzaileena ahal den bezala egiten den lanketa bat dela. Badaude eskolak, baina gai-jartzailearen figura ez da gehiegi landu izan, ez zaio prestigio askorik eman, bertsotan egiten ez zuenak gaiak jartzen zituen, edo herrian ondo hitz egiten duenak gaiak jartzen ditu aurkezle ona delako, baina gai-jartzailetza beste kontu bat da. Uste dut prestigiatu behar dela, bere sortzailetasuna eman gai-jartzaileei ere: gionista da, narratzailea, figura oso erakargarria izan daiteke lan egiteko. Gabezia handi bat daukagu. Gu bertsolari bezala kristoren lana egiten ari gara, gogoetak egiten (estetikoak, estilistikoak, ideologikoak…), eta gero “edozeinen” eskuetan uzten gaituzte. Orkestra eraman eta zuzendari edozein jarri. Ez ditut gutxietsi nahi dabiltzanak; gehien dabiltzan gutxi horiek oso onak dira, baina ez da aski landua figura hori. Gai-jartzaile eskolarekin egin zen saiakera bat urtebetez, eta ordutik ez da egon. Orain ahalduntze eskolan hasiko dira gai-jar-

182

tzailearen figura lantzen. Hor, lantzeko terreno erakargarri bat dago, eta egun badabiltza plazetan dozena erdi bat gai-jartzaile oso onak, baina gehiago behar dira.Â

Eta orain zer? Orain segi. Nik ez dut ezer diseinatu gaur arte: ez nuen bertsolari izatea pentsatu, Txapelketa irabaztea ez da betidanik izan dudan ilusio bital bat izan. Pixka bat egin ahala joan naiz egiten, asmatzen, erabakitzen. Orain jarraitu egingo dut gustura nagoen bitartean, eta intuizioz motibatzen nauten leku horietarantz segi. Ez dakit gero zer pasatuko den.â&#x20AC;˘

183

184

185

IRITZIA

INKONTZIENTZIATIK

AUSARDIARA

TESTUA: ONINTZA ENBEITA MAGUREGI ARGAZKIAK: XENPELAR DOKUMENTAZIO ZENTROA ETA BERTSOLARI ALDIZKARIA Hamazazpi urte bete nituen egunean ere bertso eskolara joan nintzen. Gogoratzen dut jende gutxi elkartu ginela, baina bakoitzak bertso bat bota zidala. Guztiak ahaztu zaizkit denborarekin. Guztiak, bat izan ezik: â&#x20AC;&#x153;Gaur hamazazpi bete dituzu / oraindik zaude kulona, / rejimena egin beharko duzu / ze hori ezta hain onaâ&#x20AC;&#x153;. Horraino inkontzientea nintzela gogoratzen dut, ez nituela erasoak ondo kokatzen, ez nekien zergatik gertatzen zitzaizkidan gauza asko. Lodia banintzen, baina zerbait gehiago zegoen. Barruak buelta eman zidan. Zapalduta sentitu nintzen, txiki. Nik beti jakin dut lodia naizela: ez naiz inoiz argala izan. Jaio nintzenerako banituen lau kilo eta erdi. Gertatzen ari zenak beste dimentsio bat zuen, ordea: plazandrea izango naizela muturra okertuta esaten zuten haiek dieta aholkatzen ari zitzaizkidan. Bai, bertsotan ere gertatzen ari zen: ni neska gaztea nintzen, eta gure irakasle lanetan zebiltzanak gizon helduak. Bizitzan zein bide hartu erabakitzeko unera hurbiltzen ari nintzen, eta egin nahi nuena ez zen egin behar nuena, haien begietan.

rdura arte sinistu egiten nuen bertsotan ez dagoela desberdintasunik. Konbentzituta nengoen. Egia da behin esan zidatela ez nintzela neska bat, gizonetako bat gehiago nintzela, baina gerora ikasi dut esaldi hori non kokatu. Ordura arteko sentipenak, hitzak eta irakaspenak zerrenda batean nituen, baina ez nekien puzzlea nola osatu. Pieza bakoitza in-

dependentea balitz bezala neukan gordeta. Banekien, entzuna neukan, enbeitatarren artean izan zirela kantatzeko aukerarik eman ez zitzaien emakumeak, baina garaiari botatzen nion errua. Bertsolaritza, sistema matxistatik kanpo kokatzen nuen. Nire burua aukeradun ikusten nuen. Gainera, nirekin batera beste neska batzuk ari ziren kantuan eta haietako ba-

186

tzuek txapelak irabazten zituzten. Inork ez zigun esaten ez kantatzeko, inork ez gintuen agertokitik bidali, inork ez zuen zuzenean zalantzan jarri gure gaitasuna. Erreferentzia guztiak gizonak ziren, baina ez genuen arazorik ikusten. Bizkaitarrak izanda, ia-ia ondoko herrikoak izanda, bertso eskolan ez ziguten Kristina Mardarasi buruz ezer esan. Etxean hitz egiten

ziguten neskez, andreez eta haien aukerez. Hala ere, gu ari ginen, eta askatasuna onartzen zitzaigula sinisten genuen. Inkontzienteak eta inozenteak gu. Gogoratzen dut nola esan ziguten behin, Ibarruriko jaietan, ume ahotsa geneukala. Ez genuen oso ondo ulertu zertaz ari zitzaizkigun: ordura arteko bertsolaritza moldea ez zetorren gure jarrerarekin bat. Gona jantzi behar genuela esaten ziguten batzuek, eta ez janzteko, besteek. Gure gorputza erakusleiho batean zegoen, eta gu handik ehunka kilometrora ari ginen geure konplexuak gainditzen. Denborarekin, adinkide nituen neskak plaza uzten hasi ziren, eta nire inguru hurbila husten ari zela sentitu nuen. Bai, mutil askok jarraitzen zuten bertsotan eta haiekin ibili nintzen bat gehiago banintz

bezala; baina kideak falta nituen. Ahizpak behar nituen gure gauzez hitz egiteko. Mutilen taldean gauza garrantzitsuak ikasi nituen: kirola, dena irabazteko duzunean fitxak nola sartu, ehiza, edozer esan eta denek barre egingo duten ziurtasuna, ahulagoak barregarri uztenâ&#x20AC;Ś eta gero, banan-banan haietako bakoitzarekin, taldean existitzen ez ziren gauzak konpartitu nituen: maitasuna, sentimenduak, bizitza, konplexuak, gorputza. Egoeraz zenbat eta kontzienteago izan, orduan eta gauza gehiago apurtu zitzaizkidan barruan. Arazoa egiturazkoa dela jakiteak lasaitasun handia eman zidan. Ordura arte, ia dena eraso pertsonalak ziren. Azkenean, mundua kontra neukala onartu, eta egin nahi nuena zer zen erabaki behar izan nuen. Utzi edo hartu. Gure herrian esaten den moduan: ito ala le-

187

hertu. Zer pentsatu handia ematen zidaten etxera joan ziren neskek. Neuk ere zer beharrizan neukan eusten ari nintzenari eusteko? Baina norbait edo zerbait neukan barruan ez uzteko esaten zidana. Ahizparik gabe jarraitu behar nuen, baina jarraitzeko prest nengoen. Zergatik? Ez dut inoiz erantzuten jakin. Neu ito nintzaten baino lehen, beste guztia lehertzeko prest nengoen: baina nik bertsolari izan nahi nuen. Eta egiari zor, mahai buelta asko lehertu ditut, baina neu ere askotan heldu naiz etxera itota. Eta urte batzuk pasatu ziren neure buruari ispiluaren aurrean bertsolari deitu nion arte. Geure erabakiek ere ez digute balio: besteen onespenaren zain egon gara. Eta hamazazpi urteko Onintza kulona hari asko kosta zitzaion ulertzea batzuek inoiz ez diotela onarpenik emango, eta arazoa ez dela ipurdiaren tamaina, aluaren kokapena baino.

IRITZIA

duan egin ditu beste batzuk argal, hipersexualizatu edo eder irakurtzeak. Zauriek ere egin gaituzte, dudarik gabe. Zaurien gainean azala gogortu egiten da, ordea, eta nahi duguna esateko arrakalak ireki ditugu. Gero eta libreago sentitzen naiz, ni behintzat, bertsotan. Ikasi dut futbolaz, lizunkeria ohikoez, ohiko bikoteen gorabeherez, heldutasunaren ajeezâ&#x20AC;Ś kantatzen. Lehenagotik nekien emozioez, gorputzaz, hilekoaz, sentimenduez eta gauza txikiez kantatzen. Kontua da, kulona izateaz gain, kuarentona naizen honetan, neure buruari ausardia handia aitortzen diodala. Eta nirekin kantatzen duten emakumeei ere bai. Gauzak nola dauden jakinda, kobazuloaren barruan piztia dagoela jakinda, sartu egin gara eta geuretzako lekua egin dugu. Inkontzientziatik pauso bat gehiago eman dugu piztiaren zurrungak entzun ondoren han jarraitu dugunok. Eta plaza utzi zutenentzat esker ona baino ez daukat. Inoiz bidean egon ez balira, gaur ni ez nintzatekeelako hemen egongo, seguruenetik. Gaur egun, bertsotan egitearen adinako plazera zait neska gazteak entzutea. Inkontzientziarik gabe hasten dira gehienak plazan: hasieratik usaintzen dute zer dagoen. Gure ondoan jarri eta bertsotan egiten dute. Haiei begira nagoenean, hamazazpi urteko Onintza kulona

hura pizten zait barruan, eta, eskuak atzean ditudala, erdiko atzamarra puzten zait inkontzienteki: kulonen iraultza ez da amaitu, izorra zaitezte! Ez baitut gainditu jasandako min guztia. Txapelak goxatzen laguntzen du, baina ahaztea eta barkatzea ariketa latzak dira. Eta oraindik ere minek sortzen jarraitzen dute. Lodi, sexurik gabe, desiorik gabe irakurria izateak egin nauen mo-

188

Emakumeok abantaila ere badugula sentitzen dut: ikasi dugunarekin eta geurez dakargunarekin, ia dena daukagu. Minak indar bihurtzen baditugu, bertsolaritza heteropatriarkalarenak egin du! Ba ote dago horrelako bertsolaritzarik, baina? Ez, ez. Gu ez gara horrelakoak. Desberdinak izan gara. Guk ondo hartu ditugu emakumeak. Guk lagundu egin diegu. Hemen ez da bereizketarik egon. Arnasa hartu, begietara begiratu, eta lasai hitz egiteko ordua heldu da: bai, hemen ere bereizketak egon dira, bai, hemen ere egon gara zapalduagoak eta zapaltzaileagoakâ&#x20AC;Ś Kontua da, garai batean ez ginela kontzienteak eta orain bai. Eta horrela egin dugu eta egin dut bertso bide bat: inkontzientziatik ausardiara. Eta gozatuz. Asko gozatuz.â&#x20AC;˘

189

ELKARRIZKETA

“Txapelketan esperimentuetarako leku gutxi dago, eta hala ere asko dugu esperimentatzeko umorearen alorrean” TESTUA: IRAITZ MATEO GOGORZA ARGAZKIAK: CONNY BEIREUTHER

190

191

192

Bi ikerketa egin dituzu, bertsogintzan umore sistemaren eta genero sistemaren uztarketari erreparatu diozu. Zer dela-eta hautatu zenuen gai hori? Hasiera batean, uste nuen modu intuitibo batean aukeratu nuela gaia. Banekien genero aldetik aztertuko nuela bertsogintza, umorearen alorra sakondu gabea zegoela ikusi nuen eta horixe ikertzea erabaki nuen. Hala ere, hainbat lagunekin hitz egin ahala ohartu naiz ez dela kasualitatea. Izan ere, bertsolari gisa neuk ere umorearekin zerbait banuela ikusi dut. Amaia Iturriotzek kontatzen du bertsotan hasi ginenean beti esaten zigutela zein onak ginen gai serioetan. Umorean txarrak ginenik ez ziguten esaten, baina hori barneratu genuen; eta horrek eragina izan du, noski. â&#x20AC;&#x153;Arrazoi potoloakâ&#x20AC;? kantatzen genituen neskok bertso eskolan, mutilak zortziko txikiarekin lotzen den bertsokera garatzen ari ziren bitartean. Baina bestalde, gero konturatu naiz, giro feministetan antolatutako saioetan-eta beste umore mota bat ere sortzen dela, eta hor eroso sentitzen nintzela. Bi ikerketak bata bestearen jarraipen bezala uler daitezke? Ez nuen hasieratik buruan bi egitea, baina lehenegoa amaitzerakoan, sakontzeko aukera bazegoela ikusi nuen. Eta, ondoren, ikasketa feministak eta generokoen masterra egiten nengoela, aurrez egindako ikerketa oinarri hartuz, 2017ko Bertsolari Txapelketa Nagusiko umorea aztergai, genero-ikuspegitik egitea erabaki nuen. Bertsolaritzan garatutako umorea(k) aztergai, genero ikuspegitik da lehen egin dudana. Boterearekin harreman zuzena duten bi eremu egungo bat-bateko bertsolaritzaren testuinguruan aztertu ditut. Hau da, genero-sistema eta umore-sistema nola uztartzen diren. Bigarrenean, berriz, aurreko ikerketa laneko ideia nagusiak oinarritzat hartuz, 2017ko Bertsolari Txapelketa Nagusia aztertu dut ikuspegi horretatik, marko zehatzera ekarri dut.

193

Lan batean zein bestean, elkarrizketek hartu dute prozesuaren zati handi bat. Zer kontatu dizute? Lehenengorako, 11 emakume elkarrizketatu ditut. Guztiak ez dira bertsolariak, ordea. Umorearen inguruan hausnartu edota umorearen munduan lanean dabiltzanekin ere hitz egin dut: Beatriz Egizabal ipuin kontalari eta klownarekin, Idoia Torregarai umoregilearekin, Aitziber Garmendia aktorearekin edota Irantzu Varela ekintzaile feministarekin. Belaunaldi ezberdinetako emakume bertsolariak elkarrizketatu ditut bestetik: Alaia Martin, Uxue Alberdi, Nerea Elustondo, Onintza Enbeita, Ainhoa Agirreazaldegi, Amaia Agirre eta Maialen Lujanbio. Bigarren lanean, bertsolari, gai-jartzaile eta Txapelketaren bueltan ibiltzen diren adituak elkarrizketatu ditut. Eta, modu batez edo beste batez, guztiek azaldu didate umoreak pisu handia duela eta gizarte praktika bat dela. Zure ikergalderetako bat umorea definitzearekin lotuta dago. Zer da umorea? Zaila da umorea definitzea, baina ia guztiek aipatzen zuten gizagaitasun edota jarrera bat dela. Umorea egiteko, ordea, elkarreragin batek egon behar du; hau da, publikoarekin harreman bat izan behar duzu. Horregatik, umorea egiten duenak seguru egon behar du, eta, beraz, gune seguru eta erosoetan baino ez da egiten umorea. Umoreaz beharrean, umoreez hitz egiten duzu zuk, pluralean. Zenbat umore mota daude? Ezagunena den umore hegemonikoaz gain, beste hamaika umore daude. Azken Bertsolari Txapelketa Nagusia izan zen horren erakusleetako bat. Izan ere, iraultzea xede duen umorearen pitzadurak hasi ziren ikusten. Umorea aztertzeko umorearen hiru noranzko banatzen ditut lanean: goitik beherakoa, parez parekoa eta behetik gorakoa. Goitik

194

beherakoa izaten da gehien egiten dena â&#x20AC;&#x153;besteariâ&#x20AC;? buruz egiten dena, gu ez garena da barregarri. Parez parekoa berdinetik berdinera gauzatzen dena litzateke. Eta behetik goranzkoa, aldiz, zapalduak zapaltzaileaz egiten duena, erresistentziarako nahiz pauso bat gehiago emanda transgresiorako bide dena.

Umore-sistema eta genero-sistema elkar lotuta al daude? Umore-sistema eraiki egiten da, eta gizarteko genero-sistemaren

195

â&#x20AC;&#x153;Publikoak oraindik gauza jakinei egiten die barre, eta, bertsolariek umore hegemonikoa alde batera uzteko, publikoan ere eman behar da aldaketaâ&#x20AC;?.

196

197

baitan egiten da gehienetan. Beraz, lotuta joan ohi dira. Umore neutroaz hitz egiten da sarri, baina ustezko umore neutro hori ez da existitzen. Umore horrek maskulinoa izaten jarraitzen du, urteetan zehar â&#x20AC;&#x153;neutraltasunaâ&#x20AC;? eredu maskulinoen gainean eraikitakoari deitu izan zaiolako. Gizon zuri heterosexuala ez den oro izan da urte luzez burla egiteko objektu.

Eta bi sistemak gehiago korapilatzen al dira bertsogintzan? Bertsolaritzan, tradizioa, publikoa eta batez ere bat-batekotasuna gehitzen zaizkie aurrez aipatutako sistema horiei. Izan ere, hainbat ikerlariren arabera, bertsogintzan beti pisu handia izan du umoreak; jendea irri egitera joaten da saioetara. Baina nolako umorea

198

izan da? Goitik beherakoa ia beti, nahiz eta orain badauden beste mota bateko umorea egitea ahalbidetzen duten espazioak. Bestetik, publikoa dago. Umorerako gutxienez bi pertsona behar dira, umorea egiten duena eta irri egingo duena. Publikoak oraindik gauza jakinei egiten die barre, eta, bertsolariek umore hegemonikoa alde batera uzteko, publikoan ere eman behar da aldaketa. Baina, bertsolaritzak duen erronka zailenetakoa hori guztia bat-batean egin beharra da. Formari dagozkion muga zurrunak bete behar dira, urjentziaz sortzen den jarduna da eta, beraz, bi aldiz pentsatzeko denborarik ez duzu. Horrek, inertziei eta topikoei leku gehiago egiten die.

Emakumea umorea egiteko objektu izatetik umorea egiten duen subjektu bihurtzen ari dela aipatzen duzu. Lehen emakumeaz egiten zuten barre, orain emakumeok barre eginarazten diogu publikoari. Interesgarria da Maialen Lujanbiok hau nola azaltzen duen anekdota baten bidez. Andoaingo saio

batean gai-jartzaileak bazkaria egiteari buruzko gai bat proposatu zien bertsolariei, lentejak egiteari buruzko gai bat. Batek bazekien, besteak ez, eta lentejekin bueltaka zebiltzala kontatzen du. Orduan konturatu zen lehenengo aldiz ikusi zituela lehenengo ilarako emakumeak algara batean disfrutatzen. Zergatik? Beraiek zirelako espezialista handienak gai horretan, publiko guztian beraiek ziren autoritate. Orduan pentsatu omen zuen emakume horiek protagonista sentitu zirela beren mundua mikrotik esanda, islatuta ikusten zutelako. Eta orduan egin omen zion galdera bere buruari: “Andre hauek zenbat urtetan egon dira beren burua mikrofonoan aurkitu gabe?”. Gizonezkoek beti ikusi izan dute “euren mundua” errepresentaturik bertsotan, eta emakumeei egin izan diete barre. Orain, gaiak aldatzearekin bat, barre egiteko objketua eta barre eginarazten edo egiten duen subjektua ere aldatzen doaz.

Txapelketaren formatuak mugatzen al du umorea egitea? Txapelketara aldarte jakin batekin joaten gara. Guztia oso kalkulatua izaten da, eta guztia oso ondo egin behar izaten da aurrera jarraitzeko. Batetik, Txapelketaren egituragatik beragatik: umorea egiteko tarte bakarrenetakoa zortziko txikia edota puntu-erantzunak dira. Eta horietan ere oso modu jakinean egin behar izaten da umorea: bertso bakoitzean, ideia bat; garatzeko ere ez duzu tarterik. Zurruntasun hori dago alde batetik; bestetik, erritmo jakin batzuk errespetatu behar dira, eta gure aldartea ere horietara mugatzen dugu maiz: zortziko handian, serio; txikian, umoretsu; hamarreko txikian, berriro seriotik… Zuzentasun politikoaren eta autozentsuraren afera dago bestetik. Izan ere, Txapelketan, batez ere, zuzetasun politikoa mantentzen ahalegindu ohi gara. Elkarrizketa batean baino gehiagotan errepikatu den ideia da espazio seguru eta eroso batean egon behar dela umorea egiteko. Txapelketan esperimentuetarako leku gutxi dago, eta, hala ere, asko dugu esperimentatzeko umorearen alorrean.

200

201

202

Txapelketan umoreak leku txikia badu ere, 2017ko BTNko umorea aztertu duzu zuk. Txapelketan umoreak zein pitzadura edo tentsio eragin zituen aztertu nahi nuen. Lehenengo ikerketan sortutako marko teoriko orokor hori zehatzera ekarri eta teoria feministatik irakurri nahi nuen. Hipotesi nagusia â&#x20AC;&#x153;bazterreko umoreakâ&#x20AC;? esparru hegemonikoagoetara hedatzeko eta horietan zirrikituak sortzeko saiakerak egon zirela zen, eta, modu batean, zuzena zen hipotesia. Gaur egun, genero-sistemak markatutakoa indartzen duen umore mota ez dago hain onartuta, eta ez da hain txalotua. Bestetik, genero-sistemak markatutakoa iraultzea xede duen umorea pitzadurak sortzen ari da.

Adibidez? Oihana Iguaranen eta Miren Artetxeren Durangoko zortziko txikia datorkit gogora, umore mota ezberdin bat ekartzeko adibide bezala. Ohiko zortziko txikiko ariketatik urrundu ziren, doinutik hasita. â&#x20AC;&#x153;Doinu pausatuegiaâ&#x20AC;? aukeratu zutela esan zuten batzuek, baina, hala ere, izugarrizko saioa egin zuten. Arazoa da publikoa ez dagoela prest horretarako, eta ez zela behar adina baloratu. Hala ere, hor ikusten da Iguaranek eta Artetxek lehenago beste eremu batzuk konpartituak zituztela, eta beraiek prest zeudela beste umore mota bat egiteko. Zure bizitzan inoiz ez baduzu horrela kantatu izan, ez duzu Txapelketako saio bat aukeratzen lehenengo aldirako. Baina, aurrez elkarrekin beste giro batean abestu izan dutela nabaritzen zen, eta giro horretan bertsoaldi horrek berak funtzionatuko zuen. Jon Martinen eta Agin Labururen arteko bertsoaldia dago bestetik. Hautsak harrotu zituen, kritikak jaso zituen bertsoaldi horrek, eta, lehen oso txalotua izango zen umorea, ez zen horrenbeste txalotu publikoaren zati baten partetik behintzat. Kamiseta arrosa dela eta ez dela gizon hegemonikoa zalantzan jarri zen, eta, ondorioz, umorea modu horretan egitearen eztabaida sortu zen.

203

â&#x20AC;&#x153;Historikoki horren baloratua izan den umoreak, goitik beherakoak, ez du lehen bezain harrera ona izan publiko zati baten aldetikâ&#x20AC;?.

204

205

Beraz, nolako umorea egon da Txapelketa Nagusian? Aipatu beharra dago Txapelketaren markoan umorea mugatua dela, azalari edo formari dagozkion mugak eta mamiari edo edukiari dagozkionak tarteko. Baina hipotesietan azaldu bezala, umorea dela-eta, tentsioak bi norabidetan sortu dira. Batetik, historikoki horren baloratua izan den umoreak, goitik beherakoak, ez du lehen bezain harrera ona izan publiko zati baten aldetik. Bestetik, badira bestelako umore edo “bazterreko umore” deitutakoak erdigunera ekartzeko ahalegina egin dutenak; batzuek gehiago “funtzionatu” dute eta besteek gutxiago. Bertsoaldi horiek erakusten dute umorea arrakalak sortzeko bitartekoa izan dela azken Txapelketa Nagusian. Gainera, Txapelketan zehar zenbait bertsoaldik eztabaida sortu dute. Umorearen mugei buruz hitz egin da eta benetan duen garrantzia aitortzeko bide izan da, eta hori pozgarria da. Gaztetxotan gai serioetan ondo moldatzea (umorea alboratuz) egozten zitzaizuen bertso eskolako neskei. Orain, bertso eskolako irakasle ere bazara; eredu berriak dituztela uste duzu? Eredu gehiago badaude, eta beste umore bat egiten duten emakumeen erreferentziak ere ari gara garatzen. Saio hegemonikoenetan oraindik hori zaila bada ere, Ahalduntze bertso eskolan edo Ez da kasualitatea bezalako saioetan (oro har, eremu feministagoetan antolatutako saioetan) beste gaitegi bat eta jarduteko beste modu bat ari da nagusitzen. Oraindik publikoan ere aldaketak eman beharko dira, publikoa ere umorearen parte baita; baina esango nuke, pixkanaka, bagoazela aurrerantza.•

206

208

209

BERTSOA: AROA ARRIZUBIETA DOINUA: BLOWING IN THE WIND

1. “Hartu errima, hartu neurria Hartu doinua hurrena Kantatu ondo, kantatu azkar, Bota entzun nahi dutena. Kontatu zazu txiste bat ere, Benga, dakizun onena!” Hor ikusten da garena, eta Ez izan nahi genukeena.

4. “Hau umorea da, edo ez da?” Sarri ibili naiz dudan Zer entzun dudan, zer uste dudan Barne kontraesan gudan Alde bakarra, iritzi bera Dagoenez maiz -itxuranNik ere ez dakit mikroan nire Burua aurkitu dudan.

2. Txiste batzuek nola batzutan Min eragin dezaketen Umore ona nahi nuke hartu Eta kaltegarria ken Baina ereduz aldatuz gero Eta oraingoa eten Jakin nahi nuke publikokoek Nola hartuko luketen.

5. Umorearen noranzko ohikoa Egiten da goitik behera Bakoitzak bere gainetik kenduz Barregarri den papera Baina sistema irauliz gero, Eginez gero aurrera Umorea ez al litzateke Berdinetik berdinera?

3. Nahiz zaila izan umore erraz, Absurdoa, saihestea Beharrezkoa dugu norbera Autozentsuran hastea Garrantzitsua baita nahi dena Egoki adieraztea Helburu bakar ez dadin izan Irri eginaraztea.

6. Umorearen mugen kontua Kontu zaila da, motela Non pixkanaka aurrera egin Nahi genukeen ahal dela Nahiz eta batzuk “holan” pentsatu Eta besteek “bestela” Onena gaiaz hitz egitera Ausartu egin garela!•

210

administrazioa@bertsolari.eus www.bertsolari.eus

ZORTZIKO HANDIA

Hiru aldiz zulagarri

DOINUA: BANEZA ETA

BANITU

1. Bizioen efektua bilatzeko afektua gizona da subjektua, beraz, zein da objektua? Agian bere barne desirek egindako proiektua urrun duena mundu erreala urrunago defektua. Sexu bizitza asekaitzetik beterako traiektua; dendetan salgai omen daukate emakume perfektua. 2. Inperfektuak jazarri (e)ta dena da itolarri baina egitean aldarri: “Ez zaitez horrela jarri…” Ez garun eta ez ahots korda, ez zentzumen, ez eztarri, gure azalean sentitzen dugu hau soilik garela sarri: panpin itxura har dezaketen plastiko zati puzgarri, eta gainera izan gaitezke hiru aldiz zulagarri. 3. Diskurtsoen armadura hitz politen diktadura pribilejioen kontura mantentzen da egitura. Hemen inork ez baitu galdu nahi boteretzen duen hura nahiz ta neskarik ez sarrarazi portal ilunen barrura beste gizonak seinalatuta ez delegatu ardura normalizatzen baldin baduzu bortxaketaren kultura. •

Ispilua 2.0

Beste behin ere artikulu bat eskaini nion nire ispiluari, edo islatzen duen irudiari, bertan ikusten diren izaerari eta fisikoari. Kontua da neu ere aldatzen ari naizela, eta ispiluak bueltan dakarrena ere aldatu dela. Orain hilabete t´erdi edo Zilekoraetorri zen Onintza, eta berarekin hitz egin ostean berriro ere jarri behar izan ditut gauzak balantzaren gainean. Eta hemen nago, balantzari begira nora joko duen ez dakidala, balantza benetakoa balitz legez, eta plantak egiten, erabakia nirea ez dela pentsatuz neure buruari gezurra esaten. Balantzan daude erantzunik gabeko galdera transzendentalak, nondik natorren, nor naizen edo zelakoa nahi nukeen izan besteak beste. Nire bizitzan zoom out apur bat egin beharko nuke zerbait erantzun nahian, baina zoom in eginda nire benetako zalantzak eta beldurrak ikus daitezke. Nola sentitu izan naizen bertso eskolan hamar urte hauetan, zerk arduratzen nauen abesten dudanean, publikoak zer iritzi duen jakin nahi eta ezina, begira ditudan begiek ematen duten beldurra… Zoratu aurretik hobe fokoa norbere buruan eta ongizatean jartzea, beti besteen oniritziaren bila ibili beharrean. Gauzak horrela, erabaki dut esaten eta abesten dudana bezain beste maite dudala ispiluak

212

bueltan dakarrena, ilea, azala, izterrak… Onintzak ondo esan zuen bezala “Ariketa sinpleagoa zen ispiluaren aurrean jarri, eta ispiluaren beste aldean dagoen horri irribarre egitea, aldatu nahiko lizkiokeen gauzak ere onartzea, haren irribarrea poltsikoan gorde eta kalera elkarrekin ateratzea”. Eta berriro ikusi dut nire burua eskaparateetan, kotxeko leihatiletan, lagunen betaurrekoetan, ur putzuetan eta entzuleen begietan. Ispilua ostera ere eskegi dut bere lekuan, horma zuri antzuak ez zidan gogoko isladarik itzultzen eta. •

Haatik

Denbora generaman bertsolaritzanemakumeen presentzia (ausentzia, alegia) ulertu nahian. Lan ugari egin dira, esparru publikoan agertu ez arren, izan baziren emakume haien bertsoak berreskuratzeko, edo esparru pribatura mugatzen zituen testuingurua ulertzeko. Badaukagu ulertzeko beste marko teoriko eta badauzkagu ondorioztatzeko beste froga enpiriko. Ikerketa soziologikoak ere puntu kritikoa zehaztuta utzi digu agerian: bertso eskoletan %50aren bueltan gabiltzanok %20raino bakantzen gara 18 urtetik aurrera. Amildegi estatistiko horrek papereratu du soinean daramaguna. Eta konponbidera eraman nahiak galdera baten oihartzuna

ekarri du askorentzat lehen aldiz: zergatik uzten duten neskek bertsolaritza? Horri erantzun nahian ere denboratxoa daramagu, UEUko ikastaroak barne, ‘Kontrako eztarritik‘ saiakera barne, gure buruaren kontrako “mundu gerra intimo eta latz”ak barne … Badakigu zenbaterainokoa den hutsune hori egunero eta badakigu salbuespen txiki horren parte garela. 18 urterekin sakontzen den amildegi horren beste aldetik, ondorengoentzat zubi izan nahi dugunok, beste galdera bati erantzun behar genioke agian: zergatik jarraitzen dugu bertsotan? Zergatik ez genuen utzi 16, 18, 25, 37, 47 urterekin? Ba gozatzen dugulako, maite dugulako, asetzen gaituelako, nahi dugulako, hasteko. Nahi ez genuenetan eta gozatu ezina sortu zaigunetan, elkar ulertu, zaindu, babestu dugulako, ere bai, gero. Nahi gaituzten zalantzan jartzen dugunean, segi dezaten nahi dugun guztiengatik ere bai, gerora. Eta amildegian erreskate sare bat ari garelako josten, elkarrentzat. Hutsune hori berdindu artean, gozatuko dugun eta gozatuko gaituen bertsolaritza baten alde ariko gara, noski, bertsotan ere. Bertsoa pasio bat da, egiten gaituena eta egingo duguna. Haatik. •

Baliente

Horrela erantzuten zigun preso genuen lagunaren amak alaba zelan zegoen galdetzen genionean: “baliente”. Inpaktatu egiten ninduen erantzun horrek. Ez zegoen txarto, ezta triste ere. Baliente. Borrokan zegoela, alegia. Bere jarrera ausartari esker egiten ziola aurre egoerari, umore onez gainera. Nago emakume bertsolariok ere “zelan saioan?” galdetzen digutenean halaxe erantzun genezakeela: baliente. Eta ez da oholtzara igotzea sufrimendua delako guretzat, ezta gutxiago ere. Baina ausartak izan behar dugu derrigor oholtza gainak eskatzen digunari aurre egiteko. Tabladuak, publikoak, bertso-sistemak exijitzen ditu autokonfiantza, indarra, ekimena. Guztioi exijitzen digu hori. Eta guri ausardia estra bat ere bai.

Autokonfiantza, zeure gorputza eta pentsaera jendaurrera eramateko. Indarra, ahul zaudenean ere zaurgarri aritzeko gai izateko. Ekimena, egun txar batetik altxatzeko. Baina guk ausart ere jokatu behar dugu: saio baterako emakume izateagatik deitu digutela aurpegiratzen digutenean, leku hori merezitakoa dela sentitzeko; (gizonak bezain) onak ez garela sinetsarazi nahi digutenean, geure buruarengan sinesteko; gure itxuragatik epaitzen gaituztela jakinda ere, nahi dugun eran janzteko; beste emakume baten ordezko deitzen digutenean, saioan geure esentzia uzten saiatzeko; bertsokide gizonari baino gutxiago ordaintzen digutenean, berdin balio dugula gogoratzeko. Emakume bertsolariok aipatutako ezaugarri guztiok behar ditugu oholtzaratzeko, eta igo egiten gara, umore onez gainera. Baina, lelo feministak dioen legez, (oholtzan ere) ez dugu ausartak izan nahi; askeak izan nahi dugu.

Amatxi kontaidazu

DOINUA: AITTITTENA (PAPA OTRA VEZ)

CUENTAME

1. Amatxi kontaidazu emakumeen egia nolatan zure negarrez bustia dudan begia? Bertsolari izatea omen zen zure ametsa baina emakume jaioz ez zen hain gauza errexa Zazpi haur kabitzea horren sabela estuan erre zituzten sorginen erratza beti eskuan askatasun egarrian bizitzaren uholdeak lurrun bihurtu zituen sukaldeko baporeak.

•

Diadema

213

Ama ba al dakizu amatxik ez zekiela bertsotan ikasi nahi ta debekuen krudela Zu ere ez ote zabiltz jarraitzen haien eskema? Izan zaitez nahi duzuna eta ez nahi dutena bertsolari izan nahia ahaztuta aspalditik ez al zara emakume emazte izan aurretik? Amona txikitu zuten ta zu ezin izan handi ez zinetelako izan izango naiz bertsolari 3. Emakume bertsolari ausarta eta gaztea baina benetan ote naiz amatxi bezain askea? Egoera hobetu da hortan ados da kritika emakume langileen lanaren indar polita Sistemak ezin ditu sekula isilarazi Nahiz beldurtu zuten ama eta baztertu amatxi Emakume guzti hauen botza entzuterik bada Besteei gertatu zaie baina besteak gu gara. •

TTAKUN -HERREN

X IZPIAK

IZAR MENDIGUREN

TTAKUN

Gorputzaren barrenean zer dagoen bistaratzen dute X izpiek. X hamar izan liteke, baina ez nator kode erromatarraz hitz egitera, mendeetan zehar gertatu izan denaz baizik. X egoeratan jartzen ditu gai-jartzaileak aldiro bertsolariak edota ikusentzuleak. X bidez markatu edota ukatu ditugu hamaika paperetan gure aukerak. Baita gure bizitzetan ere. Kontrako eztarritik (Susa, 2019) liburuan pilatu ditu Uxue Alberdi Estibaritzek bertsolaritzan ema(te)n diren zapalkuntzetako batzuk. Barrenak mugitzeko beste, kanpoa astintzeko balio beharko luke argitalpenak (Saiakera lana irakurtzeko gonbita luzatzen dizuet, bide batez). 23 eta 42 urte bitarteko 15 emakume bertsolariren testigantza eta gogoetak biltzen ditu; nesken jarduna mugatzen duten mekanismoak azaleratuta. Latza. Sentitzen dut, baina zu ere bazara hitzen jolasaren parte; edozein generokoa izanik ere. Ondorioz, zuk ere eragin dezakezu min eta ahalduntze hau. Guztiok dugu — bakoitzaregandik hasita— norbera edo aldamenekoa txikitu edo indartzeko aukera. Modua eta momentuarekin asmatzean dago gakoa, esango nuke. Jolastuko al dugu batera? Nik ez dut inoiz...

214

Onartu kontsulta. Badut lagun bat aipatuz jarrai nezake... baina hainbeste ditut, ez nukeela jakingo guztietatik nor eta zein egoera aukeratu. Uler dezagun, azter gaitezen. Bertsozalearen azalean sartuko naiz. Zer txalotzen dugu? Bertsoaren mezua, diskurtsoa, tonua, bertsolariaren itxura, jarrera... entzuleak berdina espero al du oholtzakoa emakumea edo gizona denean? Zeharo errotua badago ere, zapalkuntzei ematen zaien zilegitasunak noiz arte iraun behar du? Ligatze edo sexu gaietan, zergatik da onargarria batzuentzat umore matxista? Kasualitatea ote da ohikoan emakume eta gizonen arteko bikote edo sexu harremanei kantatzeko joera, bestelako generoen arteko harreman motak bazter utzita? Zenbatetan etiketatu dugu “emakume bertsolaria” sei laguneko saioetan, emanaldirako deitutako eme bakarra izanagatik? Zergatik ez gara larritzen plazetan kantari dabiltzan neskak asko direla jakin, eta mikrofono aurrean %100 edo %80 arrak direnean? Zer egin genezake jarrera matxistez jabetu eta bertsolaritza ikuspegi feministarekin eraikitzeko?

Ni ez naiz bertsolaritzaren inguruko proiektu feministetan murgildu (Ahalduntze Eskolan, Zilekoak bezalako ekimenetan....), baina urrunetik bezain gertutik jarraitu ditut bertako kezka, gogoeta eta eraldaketaren abiapuntu izateko pausoak. Iruditzen zait librean kantatzen dugula, baina libre izan gabe. Ni ere sentitu naiz itxuragatik epaitua, ni ere hartu izan naute saioaren osagarri askotan (osagai ordez), gizonen desirari segika egin ditut makina bat ofizio, jazarpena sentitu dut bertsotan... Horrek izen bat du: biolentzia matxista. Eta bertsolaritzan ere erreproduzitzen dugu. Gogoan dut, behin, Arabako txapelketa batean sexu langile baten azaletik kantatu izanagatik kritikak entzun behar izan nituela. Dezentetan hartu naute objektu sexual gisa oholtzan, berdekeria eta lizunkeria andana jasan behar izan ditut kantukide mutilen aldetik. Eta aitortzen dut: gune batzuetan,

Garai berriak datoz bertsolaritzarentzat. Maritxuk eta Bartolok eboluzio izugarria izan dute. Egun, Maritxuri nora zoaz galdetzean, “eta zuri zer?” erantzungo luke. Horregatik espero dut amona bertsolariak ezagutzea plazan, amatasuna ez bihurtzea oholtzara igotzen jarraitzeko oztopo; genero guztiak aintzat hartzea (transexualak barne) saioak antolatzean, gaiak jartzean edota bertso eskoletan; zer onartu eta zer salatu behar den egungo eta etorkizuneko belaunaldiei irakastea... Asko dugu ikasteko, baina batez ere, desikasteko. Lurra egokia izan behar da edozer eraikitzeko. Eta zeregin horretatik inor ez dago salbu. •

HER R E N

“Emakumeok plazaratzen garen heinean aldatzen dugu plaza, eta plaza aldatzen den unean plazaratzen gara emakumeak”, dio Miren Artetxe Sarasolak Kontrako eztarritik liburuan. Bat nator, dudarik gabe. Zorionekoak gu ateak botatzera ausartu diren pertsonak bidelagun izan ditugulako: Kristina Mardaras Sedrunengandik hasi (Euskal Herriko bertsolari txapelketan aritu zen lehenbiziko emakumea) eta bertso eskoletan dabilen neska gaztearenganaino. Edota, Ahalduntze Bertso Eskolaren bidez besteak beste —pertsona, kolektibo zein artista gisa— txikitzen gaituzten joera zein jarrera matxistak identifikatzen eta aldatzeko ahaleginean dihardugulako.

emakume izanagatik, merezimendua lortzeko ahalegin bikoitza egin behar izan dut. Ez da kasualitatea autoexijentziak txikitzea txapelketan ez kantatzea erabakitzeraino... Era berean, nik ere jolastu dut kantukidea azpiratzera (errespetutik bada ere), lehiatzera, bertsolariak kategorizatzera... Gai-jartzaile zein bertsolari gisa nik ere baztertu ditut zenbait pertsona eta egoera: aniztasun funtzionala dutenen sexu eta desira bizitza... Dena den, X-k edo “gaizki” eginak markatu baino, nahiago dut izpiekin geratu.

BORREROAK BADITU MILAKA AURPEGI IÑAKI GURRUTXAGA

Gure bizitzako soinu bandan iltzatuta geratu zitzaigun esaldia: nire baitan daude biak, zapaltzailea eta zapaldua. Jekyll doktorea eta Mr. Hyde, deabrua eta aingerua. Dikotomia, bitasuna eta ezinbizia. Gureak eta kontrako eztarriak. Askotan tokatu izan zaigu listua irentsi beharra, batzuetan kontraesanengatik, besteetan egoerak gaina hartuta.

215

TTAKUN -HERREN

Nire artasunean, gizonezkoa naiz, eta orain gutxi arte hain esplizituki eta etxe-barruraino azaldu ez zaigun feminismoa gure bizitzen parte izan aurretik, ez dut bizi izan nire jarduna mugatuta. Horrekin ez dut esan nahi orain mugatuta dudanik: baina bai nire ideologia zedarrituta ikusten dudala, badakidala noraino bai eta noraino ez, eta orain ahalik eta kontzienteen egiten dudala bai bertsotan, bai beste edozein jardun, lehen hausnarketa handiegirik gabe bezala. Bide batez esanda, mugimendu feministak etengabe ematen dizkigu abisuak, eta benetan hautu hori egiten duena oso adi ibiltzera behartzen du. Nekagarria zaigu, noski, baina zapalduen alderdira lerratu nahi duen zapaltzaileari dagokio neke hori, ez beste inori. Aldi berean, jabetu naiz zenbaterainoko motxila daramagun bizkarrean. Gizonezkoenak (izan) diren ezaugarrietan oinarritutako jokaerekin askotan egin izan dut talka, ez naiz inoiz izan bereziki testosteronikoa. Gure etxean badakite aitarekin ere zenbaterainoko eztabaidak izaten nituen bere izaera zela eta: izaera eraikia, oso gizarte jakin batean moldatua eta nirearekin aurrez aurre askotan jartzen zena. Eta, zer diren paradoxak, feminismoaren bidetik hasi nintzen ulertzen bere jarrera matxista asko, zer eta nik ere aurrez aurrekoa jarrera berberetik egiten niolako. Ahari-borrokak, elkarri kolpeka eta alferrik. Ofizio gutxiko jarduna.

Aurrekoengandik jasotako mekanismo asko aldatu nahi dituenak ere beste asko erreproduzituko ditu, ezinbestean. Horren kontzientzia-hartzea da dagokiguna, lehenik, eta, gero, horri buelta emateko borondatea izatea eta ekitea. Motxilak hustu eta atzera berriz betetzea. Batzuetan tokatu izan zait, eta mingarri zait, feminismoaren bidean pausorik sendoenak ematen ari direnek ere zapaltzailearen mekanismoak erabiltzen dituztela iruditzea. Elkar elikatzen jarraitu beharra beste biderik ez dagoela pentsatzen dut orduan, niri ohartarazpenak egiten dizkidaten bezala, nik ere egin beharko nituzkela. Hor daukat, ordea, zapatako hartxintxarra: gizonezko bezala ez dakit zenbateraino den zilegi edo paternalista mugimendu feministako emakumeei* halako mezurik bidaltzea. Bidean oztopo izan nahi ez baina lagunari, bidez erratuko den beldurrak, ezer esaten ezin ausartu. Entzuleek ere zer txalotzen duten eta zer ez galdera sorgina da gero. Adibide garbia izan genuen azken Txapelketa Nagusian, niki arrosa baten haritik, aipatu izan dugun bezala. Nik uste marra gorriak finkatzen ari garela, eta beharrezkoa dela, gainera. Txiste bat entzun orduko erreakzio bat datorkigu: gero pentsatzen dugu graziarik egin beharko ligukeen edo ez, eta horrek dakar bigarren erreakzioa. Zorionez edo zoritxarrez, motxilatik ari gara askotan barrez. Esaten genuena, hustu eta bete-lanetan aritu behar, ondorengo erreakzioak kontrolatzeko. Bertsolarien kasuan, gaijartzaileenean, ez gara ari ordea erreakziotik. Hor geronek hartu beharko genuke dagokigun ardura, hor ez da edozer gauza libre. Aurrehausnarketa bat behar du bertso, puntu bakoitzak, ez a posteriori egindakorik. Akats teknikoak egin

216

ditzakegu, eta oso dira barkagarri: baina akats ideologikoak beste gauza bat dira. Kode konpartitu bat eraikitzen ari garela sinesten badugu, hor daukagu kokatu beharra. Ortodoxoegia iruditzen zaiona, gera dadila kanpora eta egin dezala bere bidea. Zorrotz behar dugu horretan. Iritsi garen lekuraino iritsi gara. Aipatzen zenituen bide-urratzaileak: Kristina Mardaras, adibide garbi bezala. Kontrako eztarritik liburua argitaratu ostean izan zen erreakziokate bat, benetan larria izan den kasu baten aurrean Bertsozale Elkarteak izan zuen indiferentzia salatuz. Ez naiz hasiko kasuaren inguruan, beste gauza askoren artean iritzira arituko nintzatekeelako, benetan Elkartearen jarrera zein izan zen ez baitakit — hori bera nahiko argigarri baden arren, akaso—. Kristina Mardaras eta Txapelketako lehen bertsolari emakumezkoa aipatu nahi nituzke ordea nik ere, benetan pentsatzen dudalako artean Bertsolari Elkarte zenak benetako pauso bat eman zuela emakumeen plazaratzea bideratuz. Gizonezkoen egitura batetik atera zen emakumeen aldeko pausoa. Ez diot hau loreak banatzeko eta “begira gizonezkoak zein onak garen, utzi egin genizuen” esatearren. Oraindik ere mekanismo heteropatriarkalak bete-betean ditugun norbanako eta egituretatik ere aurrerabideak atera ditzakegula sinisten dudalako aipatzen nuen, eta Elkartea, bere argi-itzalekin, benetan mugimendu eredugarri izan delako nire begietara. Ibilbide luzea dugu atzean, eta luzeagoa aurretik. Ekosistema osoa etengabe iraultzen jarraitu beharko du bertsolaritzaren mugimenduak. Transmisioan oinarrituta eta hausnarketa jarraian. A, eta Izar, bukatzeko: bertsolari amonak aipatzen zenituen. Bada, bat behintzat badugu, nik dakidala, orain hilabete batzuetatik honantza. Rosi Lazkano.•

aio j n a 3 1 n e r a skol o apiril e 8kIDAZMAKINAZ o z u a o ñ i m Oro n e u n u t u g a i k z i z in ez i s t a k a n ir a i s e k e t a k , stegik

KRISTINA MARDARAS SEDRUN

1948KO APIRILAREN 13AN JAIO NINTZEN IURRETAN. BERTSOA 9 URTEREKIN EZAGUTU NUEN OROMIÑO AUZO ESKOLAN. Abadeak, Juanito Gallastegik, katekesian irakatsi zizkidan lehenengo bertsoak. Berak prestatu ninduen Bizkai mailan Euskaltzaindiak antolatutako Txapelketan parte hartzeko trebezia zenbaitetan: ipuinak idazten, kantutegian, bertsoen munduan, etab. Euskaltzaindiko aretoan biltzen gintuzten urtero Bizkaiko hainbat eskola-ume. Han kantatu nituen denen aurrean, Ezkongaietan, Euskaldun jaio nintzan, Aita Jainkoak… edo Pello Josepe.

218

Han ezagutu Aita Martzel eta Jon Enbeita ere, bata epaile ibilitakoa eta bestea bertsolari ona. Ekitaldi horiek ni bertsotara plazara hurbiltzearekin zerikusi handia dutela deritzot. Bigarren azpimarra familian egingo dut. Aitaren aldetik kantuzale amorratuak ziren. Eta aitaren osaba-izeko bik, Serafin Oromiño eta Antoni Aranzeta, trikitilariak ziren, eta disko bat grabatua zuten ni jaio nintzenerako. Amaren aldetik hainbat sehaska kanta jasoak ditut. Gazte denboran koroan, antzerkian, dantzataldean, Herri Gaztedin gizarte ekintzan, gau eskoletan euskara irakasle, ikastolen sorreran ekintzaile eta irakasle, AEK, GEREDIAGA, EHE… eta abar luze baten sortu eta ibilia naiz herrigintzaren barruan. Bitartean, Kontabilitatea eta Komertzio Kalkulua eta Idazkaritza ikasketak burutu nituen eta Enpresa batean aritu nintzen lanean.

uan J , k a e d a b A lan. k. a o s t r e b o g n dan lehene 68/69 ikasturtean fabrikako lana utzita, Otxandioko ikastolako lehen andereñoa izatea tokatu zitzaidan. Inspektore baten denuntziagatik Otxandio utzi behar izan nuen (Irakasle titulu gabea izaki). 69/70ekoan Basauriko ikastola ireki genuen, Arizko Elizan On Fernando Barquin abadearen laguntzaz. Bandas enpresako langilleen greba luze eta gogorraren osteko sasoia zen. CCOO sindikatukoak ziren ikastolako pare bat guraso 5 urterako kondenatu zituzten presondegira. Hori guztia bizi izan eta mugidan murgildu nintzen. Hamaika etxez etxeko janari batze edo A.I barrolaren marrazki saltze egin nuen dirua bildu eta presoen familiak laguntzeko. 1971n Justo Alberdi Artetxerekin ezkondu nintzen ikastola utzita. Bera izan nuen bidelagun eta kide 1966tik aurrerako konpromiso gehienetan. Elkarrekin konpartitzen genituen zaletasunak eta konpromisoak. Batera lortu genuen Euskaltzaindiak gau eskoletan aritzeko sortu zuen titulazioa, eta batera, Bergarako UNEDen, D titulua euskara irakasteko. UEUko hasieratiko ikasle finkoak ginen. Artean bi seme-alaba izateko eta hazteko ardura ere betetzen genuen, gau eskolan klaseak emateari utzi gabe. Gure umeek, ume-kotxetik entzuten zituzten bertso saioak. Txikiak zirela jokatu ziren Nafarroako bertso txapelketa finalak, Lesakan, Sunbillan, Elizondon… Lapurdi, Nafarroa eta Zuberoa batera lehiatzen zirenean. Orduan ere, I. Lazkano, L. Azkune, J.L. Gorrotxategi eta tribua elkarrekin joaten ziren bertso saioetara, eta gu haien ondoan. 1979an, Ikastolen Elkarteak titulu gabeko andereñoak legeztatzeko ikasketak bideratu zituen. Hor sartu nintzen ni ikasten buru-belarri. Sasoi berean, Jaurlaritzak dei bat egin Maialenek 15 urte eta nik 43. Hondarribia. Gai emailea Maddi Iza.

“Baina nire bertso plazarik gogokoena senarrarekin baterakoa da. Edozein dela tokia, edozein dela unea, bertsotan egiten dugu. Berdin da bertsotan ala koplatan, berdin 1, 2 ala 13 bota, berdin goiza, eguerdia ala gaua, baina bertsorik gabeko egun gutxi joango zaizkigu”. 219

la i r i p a o k 8 4 9 1 u rekin ezagut a k , k i g e t s a l l

zuen euskara irakasteko eskola publikoetan. Zornotzako (Amorebieta-Etxano) Larrea I.P.-an hasi nintzen lanean “idonea” titulaziopean, OHOko 1.go. mailatik 5.era. Etxeko lanetatik aparte, ikasketak eroan eta eskolakoari ondo erantzutea ez zen erraza izan, baina etxeko laguntza neukan eta posible izan zen. Gogorra, baina posiblea. 1979an hasi ginen baita Durangoko Ikastolako bertso eskolara ere. Angel Usaola Kapela irakaslea zen eragilea. Anaia bat zeukan bertsotan aritua, eta berak ere polito asko egiten zuen. Jon Lopategiri eskatu genion klase batzuk emateko, eta harekin ikasi genuen teoria eta praktika ere. Tarteka, Juan Mari Areitio eta Jose Alberdi Txo bertsolariak ere etortzen ziren. Dozena bat urte inguruan, talde berriak sortzen ere joan ginen. Durangaldeko bertso eskola erreferente bihurtu zen, eta Arratia aldetik zein Eibartik ere etortzen ziren bertso lanketara. Gizon eta emakume hainbat aritu ginen, baina plazarako jauzia neuk bakarrik egin nuen emakume gisa. 1982an igo ginen eszenario batera lehenengo aldiz bertsotan Angel Usaola, Joseba Zabala, Justo Alberdi eta ni Oromiñoko San Marko jaietan, eta gai-jartzaileak aurretik esan ziz-

kigun gaiak, lasai aritzeko. Lehenengo saio handia 82ko Bilboko jaietan egin nuen, Bizkaiko beste bertso eskoletakoekin batera: Durango, Santutxu, Mungia, Algorta… Hori izan zen nire bateoa. Jendearen txaloak, aupadak, besarkadak eta tabladutik jaitsiaz batera irrati baterako elkarrizketa eta bertsoa, goizaldean kamioilariek entzuten omen zuten emisorarako. Hemendik aurrera, 84an, Mungian, Taket sarian parte hartu genuen. 85ean, Pernando Amezketarra herriarteko txapelketan jokatu genuen. Lehenengo saioa, Hernanin: Hernani-Iurreta, otsailaren 16an. Josemari Muxika Anatx, Jon Eizmendi eta Julian Ezeiza Aterpe, Hernanitik, eta gu: Justo Alberdi, Juan Mari Areitio eta ni Kristina Mardaras. Iurretarrak irabazle. Bigarrena, Iurretan, martxoaren 19an: Iurreta-Segura, taldeen artean jokatu zen. Iurretatik, talde berdina eta Seguratik: Pedro Etxezarreta, Florentino Goiburu eta Joxe Intxausti. Segurarrak garaile. Sariketa honetako txapeldunak izango zirenak amaieran. 85/86 artean jokatu zen Bertsolari Elkarte sortu berriak (ni ere sortzaile) antolatutako lehenengo Euskal Herriko Bertso Txapelketa Nagusia izan zen ezagutzera emango ninduena, Txapelketa Nagusian parte hartzen zuen lehen emakumea izan nintzelako. Horri

220

n o i a j n a 3 1 n bade A are . n a l o k s e uzo a o ñ i m o r O e n n e h nue e l n a d i k ziz i s t a k a r i n a atekesi esker, herrialde guztietan bertsotan aritu nintzen gutxi-asko, zenbait urtez. Bertsolari apala nintzen, baina emakumea. Eta gerokoen erreferente bihurtuko nintzen. Bitartean, Durangoko Lore Jokoen Mendeurrenean (1986) hileroko bertso saioak antolatu, bertso eskolaz arduratu Durangon eta Iurretan, plaza berriak bilatu, Iurretako bertso txapelketak antolatu eta parte hartu, Durangaldeko bertso txapelketetan epaile aritu edo bertsolari emakumezkoen garapenaz hausnartzen hasi (1990) Elgoibar, Donostia, Hondarribiko bilerak eta topaketak barne.

kano, Egaña, Peña, Lazkao Txiki, Narbaiza, Areitio edo S. Lizasorekin. Baita Maialen Lujanbio edo A. Loidirekin ere. Behin, Elorrion eta Oromiñon, Jose Lizaso eta Jose Agirrekin. Baina gehiagotan bertso eskolakoen artean. 2017an azken plaza garrantzitsua Bizkaiko Taldekako Bertso Txapelketa izan zen. Iurreta ordezkatuz parte hartu genuen Eneko Abasolo Abarkasek, Justo Alberdik, Juan Mari Areitiok eta nik, eta finala jokatzera heldu ginen, ekainaren 3an Markinan, Markina eta abadiñarrekin batera. Markinako Aker Beltzen Antxumak irabazle: Josune Aramendi, Nahia Ibarzabal eta Nerea Ibarzabal.

Emakumearen presentzia ageri zedin saiatu nintzen. Bizkaian bazeuden emakume bertsolari batzuk. Santutxuko bertso eskolatik, Begoña; Algortakotik, Iriondo ahizpak Irune eta Nagore; eta Eibartik, Mariasun. Baina plazan apenas ikusi nituen kantuan, eta bai gaijartzaile modura. Gogoratzen dut Donostian egin genuela saio bat, 90 aldera, eta bertan parte hartu zutela; eta eurekin batera Arantzazu Loidi, Itxaro Borda eta ni. Angel Mari Peñagarikanoren lehengusina Arantxa Olazabal izan zen gai emailea. Martxoaren 8aren inguruko saioak ere eduki nituen Bilbon, Iruñean, Usurbillen… Beste saio bat ere egin genuen emakumezkoek osatua Usurbillen, Iñazio Uxarralderen eskutik, eta bertan Maialen Lujanbio, Mirari Azula, Iratxe Ibarra, Arantzazu Loidi, Ainhoa Munitxa, Xiomara Gezuraga eta ni izan ginen. Antolatzaile moduan ere Izurtzako Santa Ageda ermita izan da hainbat urtetan emakumeak bakarrik bertsotan aritzeko plaza. Bertatik pasatuak dira Iratxe Ibarra, Oihane Perea, Onintza Enbeita, I. Eizagirre, Miren Amuriza, Erika Lagoma edo Oihane Bartra.

Jubilatu naizen arte, Iurretako Maiztegi Herri Eskolako Bertso irakaslea izan naiz. Baina nire bertso plazarik gogokoena senarrarekin baterakoa da. Edozein dela tokia, edozein dela unea, bertsotan egiten dugu. Berdin da bertsotan ala koplatan, berdin 1, 2 ala 13 bota, berdin goiza, eguerdia ala gaua, baina bertsorik gabeko egun gutxi joango zaizkigu. Gaur goizeko 7etan komunean alkartu gara eta hau bota diot: “Zetara etorri leike bat nire ondora/bustita dagonean jadanik polbora” (Erantzun duena ez dizuet jarriko). Eta gosaldu ostean beste hau: “Kolore ederra ta itxura sanoa/azaldu zein den gaurko daukazun asmoa!”… ”Patata eta baba ereitera noa/horretan jarriko dut neure enpeñoa”, erantzun dit Justok, eta hala egin du. “Mina”, “samina” errimak naturalki datozenean burura gure adinean, homeopatikoak bihurtzen ditugu bertsoa, xaxa eta umorea egunerokoan. Peñak esango lukeen moduan: Per omnia sekula sekulorum. Amen!•

Hainbat urtetan aritu izan naiz bat-bateko bertsogintzan, eta behinen batean kantatu izan dut X. Amuriza, Mañukorta, Azpillaga, Laz-

“Emakumearen presentzia ageri zedin saiatu nintzen. Bizkaian bazeuden emakume bertsolari batzuk. Santutxuko bertso eskolatik, Begoña; Algortakotik, Iriondo ahizpak Irune eta Nagore; eta Eibartik, Mariasun”. 221

KOMIKIA

NORI

EGILEAK: PATXI GALLEGO ETA XABI PAYA

222

224