ASKATASUNA ARDATZ
IZANGO DUEN JENDARTEA
PARTE HARTZEA
183
Sarrera Herritarren parte hartzea interes handiko diziplina ezberdinak besarkatzen dituen eremua da egun. Galdera ikur ezberdinak mahai gaineratzen ditu aldi berean, maila zientifiko zein politikoan, boterearen banaketa prozesua suposatzen duenez lurralde bateko gobernuaren praktika baldintzatu dezakeelakoz. Parte har足 tzearekin zer ikusia duten aldagaien konplexutasuna, elkarlotzen dituen gain ezberdinak (aldaketak suertatu direlarik azkeneko hamarkadetan) zein komunitatea erabaki prozesuen parte zuzena bilakatzen duten teoria, metodologia eta praktikek errotzen dute. Parte hartzea herritarra izan dadin hiru zutabe landu behar ditu ezinbestez: informazioa eta prestakuntza eskuratzeko sarbide egokia; instrumentu eta kanal egokien diseinua elkarrizketa eta eztabaida sozialaren gauzapenerako; erabakiak hartzeko aukera erreala formula eta eredu ezberdinen bitartez eremu publikoaren benetako kogestiorako (eremu sektorialetako erabaki guneetan parte hartzeko aukera izatetik, kontsulta zuzen eta unibertsaletaraino). Parte hartzearen kontzeptuak modu ezberdinak izan ditzake. Parte hartzea ez da erabaki edo gobernu ekimenak legitimatzeko forma bat. Parte hartzea ez da soilik zerbitzu publikoen erabilpena egiten dutenen poztasun maila kudeatzeko tresna bat, baizik eta erabaki hartzeetan herritarren ahotsa bermatzeko tresna. Herritarrak esparru publikoan txertatu nahi ditugu.
PERTSONA
AMA LURRA
ASKATASUNA ARDATZ
IZANGO DUEN JENDARTEA
KULTURA
Herritarren parte hartzea edukiz hustu den posea edo ohitura Orain urte batzuk Udaletxeak aitzindari direla herritarren parte hartzea sustatzeko esperientziak burutzen. Ekinbi de ezberdinak diseinatu dituzte, bai eta euren politikak gauzatzeko metodo ezberdinen kanalizazioa eraiki ere.
184
Aipatu saiakerak ordea egin nahiari erantzun diote gehiago, hausnarketa sakon eta berritzaile bati baino. Beste batzuetan ordea iruzur egitasmoak besterik ez dira izan. Gai publikoen kudeaketa burutzeko parte hartzea txertatzea ordezkaritza sistemaren pertzepzioan sakoneko aldaketa suposatzen du eta konpromiso ezberdinak zein zailtasunak dakartza. Hasteko parte hartzearen esperientziak ez dira administrazio lokalaren erdigunean eman eta hortaz ez dute bera lan egiteko eskeman eragin. Abagune ezberdinetan esperientziak sustatzen saiatu da gehien bat, askotan, gobernuaren eta administrazioaren barrenean sartzeko gaitasunik gabeko izaera apaingarria izan dutelarik. Bigarrenez parte hartzea “moda” batean bilakatu ahal izan dute zehaztasun eta gogo faltak, azkeneko ten dentzia, metodologia eta errezeten erakusleiho gisa.
Herritarren parte hartzea, prestakuntza eta informazioa Demokrazia parte hartzailea deitzen dugun gobernu ereduaren kasuan, Estatuak herritarren eskubideak onart zeaz gain, harekin politika publikoak gauzatzeko irizpideak partekatzen ditu. Honek guztiak ongi informatutako pertsonak aurre-soposatzen ditu, kritikoak eta aktiboak, adostutako gaien inguruan eragina izateko. Aipatu guztiak modu egokian funtzionatzeko, botere publikoa erabat gardena behar du izan, burutzen dituen ekimen guztien inguruan informazioa helaraziz. Jakin badakigu aurretik esandako guztia praktikan jartzea ez dela ho rren erraza, hezkuntza sistemak ez duelako mentalitate kritikoa garatzearen aldeko esku hartzerik egiten eta komunikabideek, gehienetan, interes zehatzak defendatzen dituztelako, informazioaren kaltetan. Herritarren parte hartzea lehen hezkuntzako programetan irakasten hasi beharko litzateke, kokatuta da goen lurraldearen geografia eta historia irakasten esaterako, bai eta kokatuta dagoen udal eremuaren arazo nagusien inguruko saioak ere. Maila lokalean, parte hartzeak, elkarrizketa berezko helburutzat izan behar
Parte hartzea
du. Kontsulten inguruko ondorioak beste modu batean aurreikusten badira, beste aldagai sakonago eta ga rrantzitsuagoak alde batera uztea suposatzen du. Parte hartze zibikoa etika demokratiko baten osaketa izan behar du helburu, proposamenen gaineko ariketa efektiboak egin baino. Parte hartzea, bere lehenengo eta funtzio nagusi moduan, kapital soziala eskuratzeko modu bat da, herrita rrak hezi eta kontzientzia komunitarioa gauzatzeko.
Parte hartzearen zailtasunak Parte hartzearen erdi gunea elkarrizketa da, informatua eta eraikitzailea, botere arrotzek mediatizatuta eduki gabe, ordezkariak eta ordezkatuak elkar aberastuz. Itxuraz sinplea bada ere, konplexua da oso. Parte hartzearen prozesu osoa galdera zailak ditu erantzuteko. Zeinek erabakitzen du zein den informazio egokia eta nahikoa? Nola aukeratzen dira parte hartzaileak erabakia justua eta ez manipulatua izan dadin? Nola adosten dira elkarrizketaren arauak? Zein neurritan parte hartu behar dute politiko zein adituek kont sulta batean eragin gehiegi ez izateko? Zer egiten dugu parte hartzeko denbora nahikorik edota gogorik ez duten herritarrekin? Zein da gaiak zuzenean eragiten badie ere gutxi informaturiko pertsonek duten iritziaren balorea? Zeintzuk dira proposamen aipagarriak eta nola interpretatu eta txertatu hausnartutako plangint zetan?... Parte hartzea komunikazio pedagogikoa da, leiala eta zintzoa. Borondate pedagogikoaren hutsunea herritarren desinteresarekin ordaintzen da; zintzotasun falta prozesua deslegitimatu eta parte hartzaileen itxaropenak zapuzten ditu. Parte hartzea posizioen elkar trukean oinarritzen da, bai eta interesen gatazka onartzean ere. Parte hartzea kultura bati dagokio, demokrazian bizitzeko modu bati. Arazoei aurre nola egin behar diegun ulertzeko eredu bat da, ez protokolarizatu daitekeen prozedura edota metodologia huts bat. Barneratuta egon behar da.
Herritarren parte hartzea eta marko lokala Herritarren parte hartzea eta esparru lokalaren arteko lotura ezinbestekoa da. Instituzio lokalen inguruan hausnartzea egundoko eztabaida barnebiltzen du hortaz. Entitate lokalen eraldaketa zuzena parte hartzearen esparru natural gisa, sistemaren osotasunean aldaketa korrelatiboa suposatu beharko lukeela esan genezake. Parte hartzerako esparru bakarra ez da, eta izan behar ez bada ere, letra larriz idazten den parte hartzea (politika publikoa ulertu eta egiteko modu berri baten moduan) eremu lokalean modu iraunkor eta egoki ba tean oinarriturik gauzatzen dena da. Esparru horretan beharrezko baldintzak ematen direlako: instituzioaren gertutasuna, errealitate hurbilaren ulermena, eztabaida eta elkarrizketa bermatzen duen ezagutza eta ha rreman soziala... Parte hartze demokratiko eta zuzena sistema parlamentarioan ubide egokiak ezartzearekin batera, esparru sozial egokia behar du. Parte hartze demokratikoa idei trukaketa eta elkarrizketa da guztiaren gainetik eta soilik eremu lokalean gauzatu daiteke, horretan norbanakoen ezagutza bermatzen delako eta giroa bizirik dirauelako.
Zer dio Europar Batasunak? Burutu den lan mamitsuena berreskuratu dezakegu atal honetan, “Herritarren parte hartzea maila lokalean”1 izenburua du eta 2001.ean Europako Kontseiluko Ministroen Komiteak eginiko Gomendioa du oinarri. Ber tan, beste gauza askoren artean honakoa esaten da: 1 http://www.google.es/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CC8QFjAA&url=http%3A%2F%2Fwww.seap.minhap. gob.es%2Fdms%2Fes%2Fareas%2Fpolitica_local%2Funion_europea_y_organismos_internacionales%2Fparrafo%2F05%2Frecomendacion. pdf&ei=6krwUMm-KcfB0gX9joC4Aw&usg=AFQjCNGNo8rqxYQ9Dza0RkUw1yL762k84A&sig2=NYNPSd8yyXucg_RkS_o20A
185
“Parte hartzearen gaia gobernu lokalari loturik dagoen eztabaida zentrala da egun. Ziurrenik, kezka honen leherrarazlea, Europa osoan eremu elektoralean herritarren parte hartzearen murrizketa eman izan da, eremu publikoarenganako desinteresa eta aspertzea eragin dituelarik bizitza pribatuaren interesetara itzuliz. Kezka komun honen ondorioz Europako Ministro Kontseiluaren Komiteak CDLRri bizitza publiko lokalean herritarren parte hartzea aztertzeko lana eman zion, Estrasburgon lehen bilkura 1998. urteko irailean izan zelarik, 2000. urteko hilabete berdinean lanak bukatutzat emanez. ”
PERTSONA
AMA LURRA
ASKATASUNA ARDATZ
IZANGO DUEN JENDARTEA
KULTURA
186
Aurretik esandakoari 2001.ean “Libro Blanco de la gobernanza en Europa”2 delakoa sortu izana gehitu behar zaio. Modu berean Lisboako Itunean3 eskubide herritar berria sartu zen, bai eta Europar Batasunaren politiken sorkuntzan parte hartzerako sistema berri bat, zeinaren bidez Europako Komisioari zuzendu ahal izango zitzaizkion antolakundeari dagozkion konpetentzien baitako proposamenak. Horri gehituta, tresna hau arautzen duen Liburu Berdea egiteko jendarte zibila kontuan izan zen. Hau da, beldur gehiago lotsa baino.
Hainbat apunte orokor Azkeneko hamarkadetan aldaketa sakonak eman dira hirietan bai eta bere gobernu praktiketan. Gobernanza terminoaren erabilera zabaldu da, Banku Mundialak bultzaturik hasieran eta Europar Batasunak gerora; aldi berean eremu komuna bilakatu da herritarren parte hartzearen diskurtsoa, instituzioek berau sustatzeko bide instituzionalak ireki ez dituzten modu berean. Aspaldi honetan gobernu ideiatik gobernanza ideiarako trantsizioa ematen ari da; politika birbanatzaileetatik egitasmo ekintzaileetara igaroz; gobernu lokalen izaera exekutiboa indartuz; aldi berean herritarren parte hartzearen diskurtsoa guztion kokaleku bilakatu da. Eredu neoliberalaren goratzea dakarren garai honek Banku Mundialak garai post-kolonialei oso loturik egon den gobernanza hitza berreskuratu du, Afrikaren egoeraren azterketa egiten den informe batean esaterako. Terminoa Estatuaren erreformari lotzen dio merkatu ekonomiaren sustapenaren eskutik. Zertxobait beran duago, aurretik aipaturiko “Libro blanco de la Gobernanza” delakoa publikatzen du arau, prozesu eta portaera ezberdinen moduan definituz eta ardura, hautatzeko aukera, gardentasuna, koherentzia, efikazia eta efizien tzia bezalako baloreak goratuz. Idei honen goratzearekin batera ezin dugu ahaztu eredu enpresariala izan duten entitate lokal urbanoak garatu direla enpresa pribatuen oinarri eta praktikak barneratu dituztelarik.
Zein da Nafarroako parte hartzearen osasuna? Nafarroak duen marko legalaren ikuspegitik, parte hartzearekin loturik egon daitezkeen honako araudiak daude: - Martxoak 25eko 4/1985 Lege Forala, Nafarroako Udaletxeen iniziatiba legislatiboa arautzen duena. - Urriak 28ko 27/2002 Lege Forala, eremu lokaleko kontsultak arautzen dituena. - Martxoak 25eko 3/1985 Lege Forala, iniziatiba legislatiba popularra arautzen duena. - 11/2012 Lege Forala, gobernuaren gardentasuna eta irekierari erreparatzen diona. - Uztailak 5eko 14/2002 Lege Forala, iniziatiba legislatiba popularra arautzen duen martxoak 25eko 3/1985 Lege Forala eta Nafarroako udaletxeen iniziatiba legislatiboa arautzen duen martxoak 25eko 2 http://www.google.es/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CC8QFjAA&url=http%3A%2F%2Feur-lex.europa.eu%2F LexUriServ%2Fsite%2Fes%2Fcom%2F2001%2Fcom2001_0428es01.pdf&ei=A0rwUMSoHcW10QXA44H4CA&usg=AFQjCNE1e5xNhiUJcEPx4 D5QAEEfvZ5asg&sig2=8JbhR-hGv_LFC_CKxPCdNg 3 http://www.google.es/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=4&ved=0CFAQFjAD&url=http%3A%2F%2Fwww.boe.es%2Flegisla cion%2Fenlaces%2Fdocumentos%2Fue%2FTrat_lisboa.pdf&ei=hErwUJLaO4aZ0QWfz4HoAQ&usg=AFQjCNGDReluskYmEIngw833ARorN3UJiw& sig2=_HG9fzGUmBVczRY9ARtN4Q
Parte hartzea
4/1985 Lege Forala aldatzen dituena. - Parte hartzea arautzen duten hainbat arautegi udaletxe eta organismo kontsultibo sektorialetan. Guzti horien azterketa kritikoa egitea modu laburrean ezinezkoa bada ere, azken urteetan izandako hainbat gertakari esanguratsu kontutan izanik, Nafarroak duen marko legala eta herritarren parte hartze praktikoaren azterketa burutu ahal izango dugu. Kasu gehienetan esanguratsua den lehenengo aldagaia, aipatu eskubideak bermatu baino murrizteko egin den ahalegin paregabea da. Horrela, Udaletxeetako iniziatiba legislatiboak honakoa barne biltzen du: bul tzatu daiteke Merindadea osatzen duten udalerrien herena eta bertako populazioaren % 50 a suposatzen duenean. Hau da, ezinezkoa eskualde buruekin kontatu gabe. Iniziatiba legislatiba popularra aztertzen badugu, bere 2. artikuluan honakoa aurkitu dezakegu: ezin izango da kontsultan jarri ordenamendu juridikoaren kontra agertzen den ezein aukera. Aldi berean, herri kon tsultak ezin izango du udalerriaren ordezkaritza organoei dagozkien erabaki eskumenak gailendu (izaera kontsultibo hutsa dute honenbestez). Ogasun lokalari loturik dauden gaiak herri kontsultatik at geratzen dira. Azken garaiko berrikuntza batek iniziatiba legislatiba popularraren edo munizipalaren Komisio Bultzatzaileari, eztabaida parlamentarioan bere proposamenaren defentsa burutuko duen ordezkari bat izendatzeko aukera ematen dio. Betiere, iniziatiba zentsoaren %1k gutxienez babestu beharko du tramitera onartua izan dadin (lehenago 7.000 sinadura eskatzen ziren). Aldaketa txikiak, positiboak badira ere, baina lege hauen sorreratik 26 urte igaro eta gero (eta soilik 6 ILP egin direla kontutan izanik) iruzur moduan hartu daitezke. Esanguratsua da batek bakarrik igaro zuela kon tsiderazioan hartzeko tramitea, 9/1999 Lege Foral moduan adostua izan zelarik (Eskubide Sozialen Karta bati loturik). Modu berean, gobernu irekiaren legea nahi eta ezin bat da, beste aukera galdu bat. Hainbat legek, lurralde antolaketarena edo ingurugiroarena kasu, plan urbanistikoen gauzapenerako proze dura administratiboan burutu beharreko hainbat tramiteren aurretik herritarren parte hartzea derrigortzen dute. Minimoak betikoak dira, aurkezpen publikoa eta alegazioak, suposizio gehienetan harago ez dihoazela rik. Nafarroako azpiegitura erraldoi guztiak parte hartzerik gabe gauzatzen ari dira eta hori gutxi balitz, infor mazio xehetua eta egiaztagarria ez dute ematen ere (Itoitzeko urtegia, Castejoneko zentral termikoak, AHT...). Azken urteetan parte hartzeari muzin egitea zer den argi uzten duen une edo adibide esanguratsuenetakoa, Iruñeko Gaztelu Plazaren aparkalekuaren ingurukoa da. Ez soilik bere hastapenetan herritarrekin elkarri zketa izateari eta eztabaidatzeari muzin egin zitzaiolako, baizik eta herritarrak beraiek izan zirelako 25.000 sinadura jaso zituztenak (gutxi gora behera erdia behar zirelarik), gerora trikimailu legal baten aitzakipean horiek guztiak gor-mutu utzi zituztelarik. Horren ondorioz plataforma herritarrak herri kontsulta antolatu eta 20.000 papeleta inguru jaso zituen. Laburbilduz, politika egiteko eredu berri bat herritarren parte hartzean sostengatu behar da erabakiak har tzerako orduan. Posible delako.
187