Erfgoedkrant 2017

t n a r k d e o 7 1 Erfg 0 2

e d n i d e o g f r rs E e p r e w schijn

WELKOM

Erfgoed in de schijnwerpers Wie er oog voor heeft, kan op GoereeOverflakkee van prachtig erfgoed genieten.

Het landschap is bezaaid met cultuurhistorie: havenkanalen, havens, een eeuwenoude scheepswerf, tastbare herinneringen aan de RTM-tram en de Watersnoodramp van 1953, verdedigingswerken zoals Fort Prins Frederik, weeghuisjes, zeedijken...

Er zijn redenen genoeg om het eilandelijke erfgoed in de schijnwerpers te zetten. Niet in de laatste plaats om te attenderen op al dat moois. Dat doen we in deze Erfgoedkrant. De inhoud zal ongetwijfeld enthousiast maken om de rijke historie van je eigen omgeving te ontdekken, van dichtbij te bekijken en te beleven. Je kunt meedoen aan excursies en bezichtigingen. En er zijn volop mogelijkheden om langs of over erfgoed te fietsen, te wandelen of te varen.

De Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee is een initiatief van de provincie Zuid-Holland.

Een initiatief om de cultuurhistorische beleving een impuls te geven, de toegankelijkheid te bevorderen en de kwaliteit van het erfgoed te verbeteren. Dat gebeurt in samenwerking met tal van andere partijen, vooral van het eiland zelf. Zoals de gemeente, Stichting Podium Goeree-Overflakkee, de VVV, het Streekarchief Goeree-Overflakkee, het Streekmuseum, het RTM-museum, KunstPlus, dorpsraden en diverse ondernemers.

Ontdek en beleef het unieke erfgoed op Goeree-Overflakkee. Deze krant is daarbij een hulpmiddel. Wie meer wil weten kan terecht op: www.geschiedenisvanzuidholland.nl www.erfgoedlijngo.nl www.goeree-overflakkee.nl/streekarchief en www.vvvgoeree-overflakkee.nl.

2

Erfgoedkrant

In deze krant Erfgoed in de schijnwerpers

2

Menheerse werf, MD10 en RTM-pontje

3

Havenkanalen in 2020

4

Hoe erg was de Watersnood?

5

In het spoor van de Ramp, Watersnoodambassadeurs

6

Voorzitter van de Erfgoedtafel aan het woord

7

Fort Prins Frederik, Deltapontjes

8

Portret van een Eiland en De Kaaiwerker

9

Erfgoedkaart

10/11

Middelharnis Havenhoofd en Verdrinkend Land

12

Eeuwenoude dijken en Kunstkruimelroutes 13 Vuurtoren als uitkijkpunt 14 U bevindt zich hier

15

Varen op havenkanalen, weeghuisje Ooltgensplaat

16

Voor de kinderen Coen graaft naar het verleden

17

Zoekplaat

18

Knutselen, puzzelen en feestje

19

Colofon, agenda, kortingsbonnen

20

De projecten in deze krant zijn stuk voor stuk tot stand gekomen in het kader van de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee. Ze zijn besproken aan de Erfgoedtafel, waaraan alle betrokkenen een plaats hebben. De provincie Zuid-Holland heeft een subsdieregeling om de erfgoedprojecten te subsidiĂŤren. Ook andere partijen dragen financieel bij of zetten zich vrijwillig in om projecten te realiseren.

Veel projecten zouden niet tot stand komen zonder de tomeloze inzet van tal van vrijwilligers.

DRIJVEND ERFGOED

Werf en beugsloep houden het verleden levend Op de Menheerse werf trekt de MD10 Johanna Hendrika de aandacht. Het 120 jaar oude schip, de laatste overgebleven beugsloep, ligt op de helling om gerestaureerd te worden. De historische scheepswerf zelf is ook volop in beweging naar een nieuwe toekomst.

Na de officiële start van de restauratie in september 2016 is eerst de huiddikte van de MD10 gemeten. Op basis daarvan is een restauratieplan gemaakt.

Het restauratieteam, uitgebreid met hoogleraar scheepsbouwkunde Arie Aalbers en jachtarchitect Olivier van Meer, komt uit op een begroting van 1,5 miljoen euro. Het werven van fondsen om dat bedrag bij elkaar te krijgen gaat spoedig van start.

De MD10 hoort bij Middelharnis, waar ooit wel twintig van dit soort schepen in de haven lagen. Het schip en de werf houden het maritieme verleden van het dorp levend. De werf ontwikkelt zich tot een cultuurhistorische attractie voor een breed publiek. In vol bedrijf, want

het varend erfgoed kan er terecht voor reparaties.

De restauratie van het pakhuis is zojuist afgerond. Hier komt tijdelijk het bezoekerscentrum van de werf met een tentoonstelling over Middelharnis en de rol van het water en een touchscreentafel met onder meer de namen van de verdronken vissers plus verhalen en foto’s. Op de zijgevel komt een monument met de namen van de vergane gaffelschepen en beugsloepen. Als de houten werfloods is gerestaureerd verhuist het bezoekerscentrum daarheen.

Als ook de interactieve educatieve voorzieningen en de kunstzinnige entree zijn geplaatst, kan de officiële opening van de Menheerse werf in juni 2018 een feit zijn. Mogelijk komt er ook nog een honderd jaar oude vuurtoren te staan.

Volg de ontwikkelingen via www.menheersewerf.nl.

Restauratie RTM-pontje Vanaf komende zomer ligt de motorboot Anna Jacoba/Krabbekreek voor een restauratiebeurt op de Menheerse werf. Het schip uit 1932 is het laatste nog bestaande veerbootje van de Rotterdamsche Tramweg Maatschappij (RTM). De RTM gebruikte het pontje vooral op de route Anna Jacobapolder-Zijpe.

“We willen de veerboot op de Menheerse werf laten restaureren naar de situatie van 1932”, zegt Sam de Haan van het RTM-museum. Naar verwachting is de opknapbeurt in 2018 klaar, waarna de Anna Jacoba weer in gebruik kan worden genomen. “We willen het inzetten om de havenkanalen te beleven.”

Dat kan door de boot te huren of via structurele vaartochten. In de zomer gaat de boot mogelijk varen van de havenkom van Middelharnis naar het havenhoofd en tijdens maritieme evenementen op en rond het eiland. Er kunnen maximaal twaalf passagiers meevaren op het pontje.

3

HAVENKANALEN

Zeven havenkanalen, zeven toekomstdromen Goeree-Overflakkee telt zeven havenkanalen. Voor elk kanaal is er extra aandacht vanuit de Erfgoedlijn. Het doel is om er sfeervolle belevingsplekken van te maken. Hoe? Daarover is gedroomd door tal van betrokkenen.

Ook bewoners hebben meegedacht. Een doorkijkje naar 2020.

1. Ooltgensplaat Het weeghuisje is gerestaureerd en heeft een nieuwe bestemming gekregen. Wie weet is er weer iets in het wegdek dat lijkt op een weegbrug. De Kunstkruimelroute herinnert aan de Watersnood. Op de kaai is een gereconstrueerde boothelling en langs het havenkanaal is een wandelpad met visplekken, bankjes, lantaarns en informatie. Op de kop van de haven, een stiltegebied, staat weer een vuurbaken.

2 Oude-Tonge Het al geplaatste kunstwerk (De Kaaiwerker) staat bij het evenemententerrein Kaai. Er is informatie te vinden over de geschiedenis van de haven en het meanderende havenkanaal. Aan het haveneind is een boothelling en langs het havenkanaal kun je wandelen en gebruikmaken van een trekvlot. Een stuk dijk verwijst naar de oude zeedijken op het eiland.

3. Middelharnis Vanaf de Menheerse werf brengt het gerestaureerde RTM-pontje bezoekers naar het RTM-belevingspunt op het havenhoofd, Tiengemeten en andere havens aan het Haringvliet. De werf – met het gerestaureerde pakhuis, een bezoekerscentrum en de MD10 – is hét toeristische knooppunt waar de maritieme historie tot leven komt. Langs het kanaal is een laarzenpad en staan bankjes, lantaarns en kunstzinnige uitingen. Bij de Parkhaven meren historische schepen af om met bezoekers uit te varen op het Haringvliet.

4

Erfgoedkrant

4. Sommelsdijk De kunstwerken bij de havenkom – een afgemeerd schip en het weeghuisje – zijn verlicht en hebben gezelschap gekregen van bolders, dukdalven en een vlonder met een zitje. Ook is er groen aangelegd. Bij het Oude Sas is een kunstzinnige herinnering aan de verdwenen huisjes en gaan informatiepanelen in op de geschiedenis.

5. Dirksland De geschiedenis van het goederenvervoer is zichtbaar op een permanent afgemeerd historisch schip. Het bietenplateau en de trambrug zijn opgeknapt.

De steiger is gerenoveerd, er staan klassieke lantaarnpalen, de balustrade tussen weg en haven, nu een vangrail, is aangepast en er is een plek om te verpozen. Het jaagpad langs het kanaal is weer toegankelijk. Er zijn vaarmogelijkheden, aanmeerplekken, picknickvoorzieningen en visplekken. Ambassadeurs vertellen over het verleden van de haven.

6. Stellendam Over het havenkanaal varen zalmschouwen en trapkano’s. De bolders, meerpalen en het groen zijn opgeknapt.

Het jaagpad langs het havenkanaal is in ere hersteld en bij de voormalige havenuitgang staat wederom het lichtopstand. De coupures en muraltmuurtjes, beide voorzieningen tegen hoog water, zijn opgeknapt en er is informatie over de geschiedenis. De Kunstkruimelroute laat zien hoe hoog het water stond in februari 1953. Er is een link met de visafslag en A Seal, de Haringvlietsluizen zijn open voor het publiek en er zijn spannende verbindingen over het water, bijvoorbeeld met de Waterbus en historische zeilschepen.

7. Goedereede-Havenhoofd In de haven ligt een permanent afgemeerde botter of beurtvaarder, die dient als ontmoetingsplaats, bezoekerscentrum en expositieruimte. De meerpalen, het talud, de steigers en het bieten- en loswalplateau zijn opgeknapt. Er is waterrecreatie mogelijk – ook richting Dirksland – en er zijn aanmeerplekken, picknickvoorzieningen en visplekken. Het havenkanaal is voorzien van terrasoevers en poelen.

STREEKMUSEUM Virtual reality in het Streekmuseum

Alsof het nu gebeurt…

Foto: Magda Korthals

Water, het DNA van Goeree-Overflakkee

Foto’s, krantenknipsels, verhalen, filmpjes – er is veel te zien en te horen over de Watersnood van 1953. Maar, vindt het Streekmuseum GoereeOverflakkee, het kan nog beter. Echt tastbaar, echt beleefbaar wordt de ramp pas met virtual reality. Stel je voor hoe erg het was en hoe belangrijk het is om te voorkomen dat er nog eens zo’n ramp komt.

Tegen de tijd dat de Watersnood 65 jaar geleden plaatsvond, op 1 februari 2018, moet het publiek de gebeurtenissen van toen kunnen ondergaan met de modernste technische hulpmiddelen. Bertrand van den Boogert, bestuurslid van het Streekmuseum: “Je zet een grote bril op, een soort skibril, en stapt een andere wereld in. Waar je ook kijkt – boven je, voor je, achter je, onder je; overal om je heen – zie je die wereld. En hoor je die wereld. Je

beleeft de verwoestende werking van het water, inclusief de geluiden van storm en luidende kerkklokken.”

Het Streekmuseum GoereeOverflakkee heeft voor het virtual realityproject 47.500 euro subsidie ontvangen in het kader van de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee en van het Prins Bernhard Cultuurfonds.

“Het wordt een experience”, vat Bertrand van den Boogert samen.

“We benutten de mogelijkheden om het publiek – niet in de laatste plaats de jeugd – op een eigentijdse manier aan te spreken. De Watersnood is een beladen onderwerp op GoereeOverflakkee. We willen een goede weergave met respect voor de slachtoffers en de nabestaanden. We maken er geen attractie van, maar vertellen het verhaal van de Watersnood. Want het Streekmuseum vertelt eilandverhalen en de Ramp hoort erbij.”

In het Streekmuseum is al veel over de Watersnood te zien: foto’s en filmpjes, ooggetuigenverslagen, herinneringen en krantenknipsels. Een en ander is een onderdeel van de permanente expositie ‘Water, het DNA van Goeree-Overflakkee’. Drie touchscreens en een touchscreentafel tonen de ontstaansgeschiedenis en de bedijkingen, de visserij, de landbouw en het moerneren (zout delven) , de havens en havenkanalen, de watersnoodrampen door de eeuwen heen en de rol van het water anno 2016.

Ook over Berwoutsmoer en de Romeinen op Goeree komt de bezoeker meer te weten.

“Het leven en overleven met het water, als vriend en vijand, zit in het DNA van Goeree-Overflakkee”, zegt Bertrand van den Boogert.

“Dat laten we zien en horen in het museum, op een interactieve manier.” In De Houten Kaap, Ouddorp Duin, is deze zomer een pop-uptentoonstelling van het Streekmuseum over de Watersnood te zien.

5

RAMP, WATERSNOODAMBASSADEURS

In het spoor van de Ramp Wat speelde er zich er op 1 februari 1953 af? Hoe kwam GoereeOverflakkee er weer bovenop? Met de gratis app ‘Naar Toen’ reis je naar en door het verleden, via het netwerk van fietsknooppunten. De app bevat historisch beeld, video en verhalen.

De routes op Goeree-Overflakkee leiden langs plekken waar de dijken braken en langs plekken die aan de verschrikkelijke stormvloed herinneren. Er zijn vier routes: Goeree-Overflakkee, Nieuwe-Tonge, Oude-Tonge en de RTM-tram.

Hoor en lees de verhalen van ooggetuigen. In woord en beeld kom je te weten wat er zich in 1953 afspeelde, hoe het eiland er weer bovenop kwam en hoe veilig het nu dankzij de

Deltawerken is geworden. De app is te downloaden via izi.Travel; zoek op ‘Watersnoodramp GoereeOverflakkee’ of ‘Naar toen’. Bij de VVV zijn ook boekjes verkrijgbaar die bij de app horen, met zes ansichtkaarten en kortingsbonnen. Meer informatie is te lezen op www.geschiedenisvanzuidholland.nl Magazine Het magazine ‘de Ramp op Goeree-Overflakkee, van toen naar nu’ zoomt in op de Ramp zelf, de wederopbouw en de Deltawerken. Het magazine, dat veel nog vrij onbekend fotomateriaal bevat, is te koop bij het Streekmuseum, de VVV, de bibliotheekvestigingen op het eiland en een aantal boekhandels.

Watersnoodambassadeurs houden de geschiedenis levend De familiegeschiedenis van Greta van der Wende-Bijdevaate is getekend door de Ramp. Daarom meldde ze zich aan als Watersnoodambassadeur. “Zo houd je de geschiedenis levend.”

“Vorig jaar was ik in het Watersnoodmuseum in Ouwerkerk. Daar zag ik de naam van mijn tante, Grietje Marina, op de golven van een kunstwerk en ik hoorde haar verhaal”, vertelt Greta van der Wende, die exact dezelfde geboortenaam heeft. “Dat maakte diepe indruk.” Tante was, samen met haar zoontje van 9 maanden, een dag vóór de Ramp vanuit Canada naar Stellendam gekomen om de grootouders van Greta te bezoeken op de boerderij in de polder Nieuw-Stellendam. Ze dachten op zolder veilig te zijn, maar toen de buitendijk brak, verdween de boerderij in één klap in de vloedgolf. Tante en haar zoontje verdronken, evenals opa en oma Bijdevaate.

“Ik zag de oproep in de krant om Watersnoodambassadeur te worden en dacht: dat is echt iets voor mij. Twaalf mensen uit Oude-Tonge, NieuweTonge en Stellendam hebben zich opgegeven. Als Watersnoodambassadeur wandel je met een groepje mensen door het dorp en vertel je het verhaal van de Ramp. Ik laat ook foto’s zien.”

Greta van der Wende moest zich goed verdiepen in de gebeurtenissen van 1953. In de eerste plaats omdat ze zelf van na de Ramp is. Maar ook “omdat er weinig over de Watersnood gesproken werd”.

Een wandeling met een Watersnoodambassadeur als gids is in de toekomst te boeken via de VVV.

6

Erfgoedkrant

VOORZITTER ERFGOEDTAFEL AAN HET WOORD

‘Erfgoedlijn voegt kwaliteit toe’ “Wie zijn verleden niet kent heeft geen toekomst.” Met deze kernachtige uitdrukking geeft wethouder Gerrit de Jong het belang van cultuurhistorisch erfgoed aan. Én het koesteren ervan.

“Je bent als bewoner van het eiland niet de eerste, maar hebt een hele serie generaties voor je. Daar bouwen wij op voort. Doe je dat niet met respect, dan berokken je schade.”

De Jong is voorzitter van de Erfgoedtafel Goeree-Overflakkee. Wat is de Erfgoedtafel? “Een overlegvorm van meerdere partijen op het terrein van cultuurhistorie, die met elkaar afspraken maken over projecten op Goeree-Overflakkee. Deze projecten worden voor een belangrijk deel financieel gedragen door de provincie Zuid-Holland. Voor een belangrijk deel, omdat er bij vrijwel alle projecten cofinanciering nodig is, in geld of tijd.

De provincie trekt er per jaar 2 tot 3 ton

voor uit. Daar kun je hele leuke dingen mee doen.”

In 2017 is de Erfgoedtafel bezig met het selecteren van projecten voor 2018.

Daarna gaat er een lijst met projecten – in volgorde van belangrijkheid – naar de provincie. Na goedkeuring door Gedeputeerde Staten kunnen de indieners van de projecten aan de slag.

De Erfgoedlijnen – er zijn er meer in Zuid-Holland – blijven in ieder geval nog drie jaar bestaan.

Betrokkenheid “Het bijzondere van de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee is dat die beperkt is tot één gemeente. Bij bijvoorbeeld de Limes en de Atlantikwall zijn veel meer gemeenten betrokken. Voor ons is het voordeel dat er hele korte lijntjes zijn.

Een unieke mogelijkheid om aandacht aan het cultuurhistorisch erfgoed te besteden”, aldus de wethouder. “Kenmerkend is ook de grote betrokkenheid

van de inwoners.”

De Jong zegt dat het erfgoed een deel van de identiteit van het eiland is en dat verenigingen en stichtingen als De Motte en WO2GO veel doen om dat erfgoed dichter bij de mensen te krijgen.

Niet in de laatste plaats ook de jeugd.

“Dan hoor je niet alleen over de Grebbeberg als het over de Tweede Wereldoorlog gaat, maar ook over de geschiedenis van je eigen omgeving. Mooi dat je dan via de Erfgoedlijn een extra slag kunt maken.”

De Erfgoedlijn bestaat sinds 2013. Er is sindsdien al veel bereikt, vindt De Jong.

Als inwoner van Sommelsdijk spreekt hem vooral de opwaardering aan van de havenkom in zijn dorp. “De kunstwerken maken de geschiedenis levend: de tijd dat de haven vol boten lag. Er is kwaliteit toegevoegd dankzij de Erfgoedlijn, en niet alleen in Sommelsdijk.”

7

MONUMENTAAL ERFGOED EN DELTAPONTJES

Nieuwe toekomst voor Fort Prins Frederik Fort Prins Frederik moet zijn oude grandeur terugkrijgen. De nieuwe eigenaar, Ivo Donker, is samen met een groep vrijwilligers begonnen het fort aan te pakken. Er is al veel gesnoeid, maar er moet nog veel meer groenonderhoud plaatsvinden. Om nog maar te zwijgen over de wegen, die wel een egalisatiebeurt kunnen gebruiken, en het onderhoud van de bouwwerken van het fort zelf. Door begroeiing op het dak is er lekkage ontstaan. Op het park ligt het nodige bouwafval en zwerfvuil.

“Het plan is om hier snel tot een normale situatie te komen. We ruimen de boel op en brengen het groen en de wegen op orde”, aldus Ivo Donker. “In het gebouw zien we kansen voor een

8

Erfgoedkrant

gezonde exploitatie. We zijn op zoek naar een passende horeca-exploitant, met wie we een plan kunnen uitwerken. Het is belangrijk dat dit monument toegankelijk is voor iedereen. Er zijn mogelijkheden genoeg. Kijk maar naar andere forten.”

De toekomst van Fort Prins Frederik is als het aan Donker ligt duidelijk en aantrekkelijk: een monumentaal erfgoed, het grootste van Goeree-Overflakkee, waar de regio trots op kan zijn, waar je kunt wandelen en iets kunt eten en drinken. En waar je kunt fietsen, want het plan is om de voormalige toegangsburg in ere te herstellen, zodat het fietspad niet langer langs het fort loopt, maar dwars er overheen.

Deltapontjes Fort Prins Frederik is onderdeel van de Stelling van het Hollandsch Diep en het Volkerak (ook wel de Stelling van Willemstad genoemd). Daartoe behoort ook Fort Buitensluis in Numansdorp en de Brabantse forten De Hel, Sabina en Bovensluis. Stap eens op een van de Deltapontjes om een fort, stad, dorp of natuurgebied te bezoeken. Er zijn ook verbindingen over het Haringvliet en naar Tiengemeten, bijvoorbeeld met de imposante klipperaak Linquenda II. Met de Waterbus is zelfs een Haringvliet-expeditie te maken, die onder andere tussenstops maakt in Middelharnis en Stellendam.

Meer informatie: www.waterpoort-rondvaarten.nl, www.deltapontjes.nl, www.waterbus.nl/haringvliet en bij de VVV.

KAAIWERKER EN PORTRET VAN EEN EILAND

Verbeelding van mankracht Aan de haven van Oude-Tonge staat sinds eind 2016 een stoere man. Hij sjouwt een zware last over de keien. Van een schip in de haven naar een pakhuis op de kaai, zo lijkt het. Het is een herinnering aan de tijd van de kaaiwerkers.

Rond de haven was altijd veel werk te doen. Zoals sjouwen met zware zakken uien, aardappels, suikerbieten en graan. Een zak graan woog 80 kilo of meer.

En met die zware last op hun schouders moesten de kaaiwerkers, vaak langs smalle trappetjes, flinke stukken afleggen: van het pakhuis naar het schip.

Of andersom, als ze aangevoerde materialen, zoals straatstenen, aan land moesten brengen. In weer en wind.

Het beeld van Joep Luijcks, de Kaaiwerker geheten, is een robuuste verbeelding van mankracht. Een eerbetoon aan alle noeste sjouwers van weleer. Mannen die werden geronseld in de kroeg.

De blikvanger – tot stand gekomen na een proces waarin de bevolking van Oude-Tonge vanaf het begin kon meedenken en meepraten – vult een leemte. Aan alle havens of havenkanalen op Goeree-Overflakkee stonden namelijk kunstwerken, behalve in OudeTonge.

Goeree-Overflakkee in vijf portretten Het water neemt, het water geeft.

Goeree-Overflakkee kan erover meepraten. De eilanders hebben leren leven en overleven met het water. Het water biedt plezier en inkomen, maar brengt ook heftige herinneringen met zich mee. Dat alles is sterk in beeld gebracht in vijf documentaires die samen de film ‘Portret van een Eiland’ vormen.

‘Portret van een Eiland’ is geen toeristische promotiefilm, maar een documentaire die laat zien hoe het eiland is en hoe de mensen er leven. Maker Jeroen Pool doet dat aan de hand van de persoonlijke verhalen van zes eilanders, waarin het water de verbindende rol speelt: Cor Kik, die tijdens de ramp in

1953 zijn broertje verloor, Ellen Knöps, die zwemlessen geeft in het zwembad van Dirksland, de waterrecreanten Rianne en Ted, visser Jaap Tanis en verloskundige Heleen de GeusGoedegebuur. Inderdaad: het water kan ook vruchtwater zijn.

Volgens Jeroen Pool is in de vijf portretten de levenscyclus verbeeld: “Van dood naar leven.” Portret van een Eiland begint met de Watersnoodramp en eindigt met de geboorte van Yinte op 19 april 2016. Tussen de beelden van de zes eilanders, het eiland en – hét thema – het water zijn Polygoon-journaalbeelden gemonteerd, waarmee de documentaire ook het verleden laat zien. Het verleden van leven en overleven met

het water.

Jeroen Pool kreeg de opdracht van de provincie Zuid-Holland en de gemeente Goeree-Overflakkee, die er allebei geld in staken. De provincie vanuit de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee en de gemeente met het oog op eilandmarketing. Het Erfgoedhuis Zuid-Holland organiseerde de totstandkoming van de films en de première op Open Monumentendag 2016. Nu is ‘Portret van een Eiland’ te zien via YouTube, Facebook, www.geschiedenisvanzuidholland.nl en in bijvoorbeeld de eilandelijke musea en in ’t Blaeuwe Huus (VVV-kantoor) in Ouddorp. Tijdens Open Monumentendag zijn er voorstellingen op bijzondere locaties.

9

OP STAP OP GOEREE-OVERFLAKKEE

pg. 4

4

pg. 15 pg. 14

Ouddorp

Museum Ouddorp

Goedereede Torenmuseum

pg. 4 pg. 6, 13

Stellendam

pg. 16

RTM/Museum

15

15 Melissant

Dirks

Herkingen

Fietsen en wandelen op Goeree-Overflakkee In de zomer van 2016 is het Fietsroutenetwerk van Goeree-Overflakkee geheel vernieuwd en is een nieuw Wandelroutenetwerk aangelegd. Beide netwerken zijn met zogenaamde knooppunten bewegwijzerd.

Voor het wandelroutenetwerk en de fietsknooppunten is er nieuw kaartmateriaal ontwikkeld. Deze kaarten zijn o.a. bij de VVV in ’t Blaeuwe Huus in Ouddorp verkrijgbaar à € 5,- per stuk.

10

Erfgoedkrant

Grevelin

gen

Haven

15

trambaan

Kerktoren

4

havenkanaal

Museum

Bezoek je Goeree-Overflakkee voor een dag of wil je op een ander deel dan waar je op vakantie bent, gaan fietsen of wandelen dan is starten vanaf een van de nieuwe “TOP’s” op Goeree-Overflakkee, een goed idee.

De TOP’s bevinden zich in Ooltgensplaat (op de parkeerplaats op de kruising Havendijk en Dorpsweg) en in Stellendam aan de buitenhaven.

Molen

pg. 12 ar

pg. 5

gv

in

4

Streekmuseum

Sommelsdijk

t

4

lie

sland

H

4

Middelharnis

pg. 3

TOP staat voor Toeristisch Overstappunt. Dit is een startpunt waar je de auto kunt achterlaten om vandaar heerlijk te fietsen of te wandelen.

Vanaf elke TOP kun je bewegwijzerde wandelroutes en fietsroutes volgen, die je laten kennismaken met de mooiste plekjes op het eiland en natuurlijk de mooie projecten van de Erfgoedlijn.

pg. 13 Stad aan ‘t Haringvliet

15

pg. 15 Nieuwe Tonge

Den Bommel

Battenoord

pg. 13

pg. 15

pg. 16

Oude Tonge

4

pg. 9 pg. 6, 13 Kr a

4

Ooltgensplaat

pg. 8

mm

er

Galathese Haven

k

era

k Vol

11

HAVENHOOFD EN INUNDATIE

Hoe laat komt het trammetje?

Het havenhoofd van Middelharnis was ooit een schakelpunt. Een locatie vol dynamiek van passagiers, bagage, lading, aan- en afrijdende trams en binnenkomende en vertrekkende boten.

Een glimp van die tijd is teruggekeerd.

Een deel van ’t Hoad, zoals de eilanders zeggen, is door de gemeente en het RTM-museum herschapen in een klein openluchtmuseum. Een levensecht ensemble van de gerestaureerde veersteiger, een perron met bankjes, twee railvakken en de replica van het kaartenhuisje. Op het perron staan zelfs de koffers en tassen klaar. Bagage van wachtende passagiers.

De koffers en tassen, een kunstwerk van Jaap Reedijk, suggereren dat het RTM-trammetje elk moment kan komen.

Wie het ziet, stapt bijna zestig jaar terug de geschiedenis in. Zoals het vóór 1964, toen de Haringvlietbrug alles anders maakte, altijd ging als je familie of winkels in bijvoorbeeld Rotterdam wilde

bezoeken, of werk had in het havengebied van de Maasstad. De Rotterdamsche Tramweg Maatschappij verzorgde immers in 1957 voor het laatst tramritten op Goeree-Overflakkee, al bleef het veer tussen ’t Hoad en Hellevoetsluis tot 1972 in de vaart om mensen naar de overkant te brengen.

Als de Waterbus aanmeert op het havenhoofd kunnen de passagiers met een pendeltreintje naar het centrum van Middelharnis en weer terug.

Heen en weer wandelen over het laarzenpad kan ook.

Ook in 1944 verdronk het land 12.000 hectare vruchtbare Flakkeese landbouwgrond stond vanaf februari 1944 onder water. De Duitse bezetter inundeerde het gebied om het landen van geallieerde vliegtuigen en parachutisten te voorkomen. Om deze herinnering aan ‘het water’ levend te houden, zijn onder andere een fiets- en autoroute, een informatiepunt en een lespakket in voorbereiding.

Het inundatieproject is een initiatief van Stichting WO2GO. Het project is ‘Verdrinkend Land’ gedoopt, naar de titel van het boek dat de gebroeders Boomsma vlak na de oorlog lieten verschijnen en dat rijk geïllustreerd is met foto’s van ondergelopen dorpen en akkers.

De inundatie had verstrekkende gevolgen. Het land bracht geen aardappelen, graan, tarwe en andere producten meer voort, wat de voedselvoorziening uiteraard niet ten goede kwam. Ook had de inundatie van Flakkee tot gevolg dat veel mensen de benen moesten nemen

12

Erfgoedkrant

naar een evacuatieadres. De Flakkeese bevolking waaierde uit over het hele land.

De Duitsers gaven de eilanders de gelegenheid om een nooddijk te maken om een gedeelte van het eiland droog te houden. Een onderdeel van het project

‘Verdrinkend Land’ is het opnieuw realiseren van een stukje nooddijk. Daarnaast is straks in het weeghuisje in Stad aan ’t Haringvliet onder andere een keur aan uniek fotomateriaal over de inundatie van het dorp te zien, waaronder haarscherpe luchtopnames.

KUNSTKRUIMELS EN ZEEDIJKEN

Zo hoog stond het water Rotterdam heeft de Brandgrens: tot hier woedde het vernietigende vuur in mei 1940. Iets dergelijks is nu ook op Goeree-Overflakkee gerealiseerd: Kunstkruimels die aangeven hoe hoog het water stond na de Ramp op 1 februari 1953.

Wandelen langs eeuwenoude dijken “Een fantastisch mooie plek. Zeer geschikt om te genieten van de dijken, de natuur en de historie.” Dat zegt Jan Baks van de Vereniging voor Natuur- en Landschapsbescherming Goeree-Overflakkee (NLGO) over het gebied tussen Dirksland en Sommelsdijk, ten oosten van het havenkanaal.

NLGO heeft daar in samenwerking met Staatsbosbeheer een wandelroute gerealiseerd: de Christoffelroute.

Wandelaars ontdekken het nog vrij onbekende landschap op hun tocht langs dijken als de Onwaardsedijk, Panksdijkje en Sint Christoffeldijk. Baks: “Het is niet één route; de wandelaar kan kiezen uit diverse mogelijkheden vanuit Dirksland en Sommelsdijk. In latere instantie zouden we de route voor fietsers kunnen uitbreiden richting het havenkanaal, het Sas van Dirksland en het vogeluitkijkpunt.”

Onder aan de dijken, waar de wandelroute loopt, zijn houtsnippers gestort

om een pad te maken. Ook is een bankje geplaatst om onderweg even te rusten.

Als de feestelijke opening van de Christoffelroute op 29 juli een feit is, staat er ook een informatiebord over de historie en de natuur in het gebied en is er een folder ontwikkeld, die verkrijgbaar is bij de VVV. Oude-Tonge De wandelroute valt onder het NLGOproject ‘Beleef de oude zeedijken’, dat bedoeld is om de eeuwenoude dijkenstructuur van GoereeOverflakkee onder de aandacht te brengen. Dat geldt ook voor een kleine kilometer dijk langs de oostzijde van het havenkanaal van Oude-Tonge. Daar heeft NLGO samen met de Watersportvereniging Oude-Tonge gezorgd voor een meidoornhaag, een pad, een bankje en een bord met informatie over de geschiedenis van de zeedijken en het omliggende gebied.

Kunstkruimels zijn kleurige tegels in het wegdek. Ze zijn als kruimels door Ooltgensplaat en Stellendam gestrooid. Maar niet willekeurig: de tegels liggen op nauwkeurig bepaalde plaatsen. Ze markeren de hoogte van het overstromingswater. De diepte kun je ook zeggen.

Op de tegels is van alles te zien: een letter, een creatieve verbeelding van het wapen van het dorp en een soort peilstok die aangeeft tot hoe hoog het water reikte. Volg de Kunstkruimels en maak een indringende dorpswandeling.

De Kunstkruimels zijn ontworpen door beeldend kunstenaar Mirian Zimmerman. “Ik wilde per se kleurige tegels, want straten zijn meestal saai en grijs.” Verder heeft ze bewust letters op de kruimels gezet.

Wie de route loopt en de letters noteert, heeft aan het eind een tekst die herinnert aan de Ramp. “Een wandeling maken met pa en ma, dat vinden kinderen vaak doodsaai.

Maar door onderweg een puzzel op te lossen wordt het boeiend.”

In een tijd van stijgend zeewater en dalend land hebben de Kunstkruimels ook een actuele boodschap: kijk eens hoe het water kan huishouden.

13

VUURTOREN

Een uitkijkpunt van jewelste Naar verwachting gaat dit jaar de vuurtoren van Ouddorp open voor het publiek. Dan kan iedereen genieten van het geweldige uitzicht over de zee, de voordelta, de kust en de Kop van Goeree. “Met een verrekijker kun je ook de zeehonden op de zandplaten voor de kust zien.”

Voordat het zo ver is staan er diverse werkzaamheden op stapel om de vuurtoren klaar te maken voor het ontvangen van publiek. Denk aan een ontvangstfaciliteit, een sanitaire voorziening, een fietsenstalling en veiligheidsmaatregelen, zoals een balustrade. Tevens zijn er op verschillende verdiepingen voorzieningen nodig om exposities mogelijk te maken.

Daar zal de bezoeker vooral informatie

14

Erfgoedkrant

krijgen over bijvoorbeeld het erfgoed op het eiland en de geschiedenis van de vuurtoren en de omgeving. Partijen als Natuurmonumenten, het Streekmuseum Goeree-Overflakkee en de Stichting WO2GO hebben belangstelling om deze functie in te vullen.

De exploitatie van de vuurtoren komt in handen van de Stichting Goereese Gemeenschap, die dat ook al veertig jaar doet voor de museumtoren van Goedereede. Voorzitter André Kastelein van de stichting heeft hoge verwachtingen van de openstelling van de vuurtoren. “Wij verwachten een respectabel aantal bezoekers per jaar. Er is immers veel toerisme op de Kop van het eiland.

Op de vuurtoren kun je genieten van een schitterend uitzicht over de zee, het Haringvliet, de Grevelingen en de

kuststrook. Daar komt nog bij dat je nooit op de vuurtoren mocht, hooguit als een vuurtorenwachter eens bereid was een bezoeker mee naar boven te nemen. Maar straks, wanneer de toren is opengesteld voor het publiek, denk ik dat dit in een enorme behoefte voorziet.

Niet alleen bij toeristen, maar ook bij de lokale bevolking.”

De openstelling van de vuurtoren voor het publiek is financieel mogelijk gemaakt door een bijdrage vanuit de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee, een aanvulling uit de reserve toeristenbelasting van de gemeente en sponsoring van onder meer de recreatieondernemers op de Kop van Goeree.

ZITBELEEFPUNTEN

U bevindt zich hier

Waar ooit het weeghuisje van Den Bommel stond, is op 2 juni een ‘zitbeleefpunt’ onthuld. Er zijn er nog meer aan de oevers van het Haringvliet: bij Stellendam (Expostrand) en op het strandje bij het Hellegat (De Banaan).

Voor het vierde punt, nabij het Havenhoofd van Middelharnis, wordt nog een geschikte locatie gezocht.

Zitbeleefpunten verbinden land, water en tijd. Ze nodigen uit om tijdens een fietstocht of wandeling even op verhaal te komen. Letterlijk. Even mijmeren

over de omgeving en de geschiedenis van dit punt.

Elk punt bestaat uit zestien zitblokken met letters, die samen de tekst ‘U bevindt zich hier’ vormen. De blokken zijn van beton en per locatie in een andere formatie geplaatst. Ze vormen bijvoorbeeld een lange bank, een tribune of een picknickplek. Op het geheel staat een roodbruine windvaan, die de windrichting aangeeft en verwijst naar het verhaal van de locatie. Dat verhaal is via een QR-code op een van de blokken te openen. Wat is dit voor een plek? Wat

is hier gebeurd? Welke rol speelde het water?

De zitbeleefobjecten zijn ontworpen door beeldend kunstenaar Milou van Ham en architect Laura Weeber. De initiatiefnemer en opdrachtgever is het Natuur- en Recreatieschap Zuidwestelijke Delta, dat aan de andere kant van het water ook zitbeleefpunten wil realiseren, als onderdeel van het Recreatief Netwerk Haringvliet. Dit erfgoedlijnproject is mede mogelijk gemaakt door een subsidie van de provincie Zuid-Holland.

15

HET WATER OP EN WEEGHUISJE

Varen en ervaren vanuit de oude haven van Stellendam De oude haven van Stellendam, het Zuiderdiep richting Dirksland, Goedereede-Havenhoofd, het havenkanaal naar Goedereede. Het zijn stuk voor stuk locaties met een rijke historie en veel natuurschoon. Je kunt er natuurlijk met de auto naartoe rijden om ervan te genieten. Maar het is veel leuker om dit alles vanaf het water te verkennen. Stap eens in een zalmschouw, een sloep of een trapkajak en ontdek de prachtige en afwisselende omgeving.

De drie zalmschouwen, een sloep en tien trapkajaks (acht tweepersoons en twee eenpersoons) liggen in de oude vissershaven van Stellendam. Huren, met of zonder gids, kan bij ’t Wapen van Stellendam, dat ook mooie arrangementen biedt met bijvoorbeeld een picknick of een barbecue.

Tussen Stellendam en Goedereede zijn op vier punten aanlegsteigers gerealiseerd: bij de haven van Stellendam, de visafslag, bij Goedereede-Havenhoofd en aan het havenkanaal van Goede-

reede. Ook zijn er picknickplekken en informatiepanelen over het gebied.

Het varend ervaren gebeurt op een duurzame manier. De zalmschouwen, een authentiek historisch scheepsmodel, worden elektrisch aangedreven en varen fluisterstil. Een vaarbewijs is niet nodig. Wie gaat kajakken stapt in een boot met een innovatief trapsysteem.

De kajaks, die op deze manier redelijk snel door het water scheren, kunnen ook als kano worden gebruikt. Peddelen dus.

Restauratie Oogappeltje Het ruim tachtig jaar oude weeghuisje bij de haven van Ooltgensplaat is allang niet meer in gebruik. Dan slaat het verval toe. Maar het pandje krijgt een ingrijpende opknapbeurt. Het plan is om er na de restauratie kleinschalige horeca in te vestigen en/of een winkeltje met streekproducten.

Het weeghuisje is rond 1935 gebouwd voor het wegen van goederen en met goederen beladen wagens. Het huisje is gebouwd in een traditionalistische stijl die verwant is aan de Delftse School.

De houten vlonder van de bij het huisje behorende weegbrug is niet meer aanwezig.

16

Erfgoedkrant

Het weeghuisje, een Rijksmonument, is de derde generatie weegbrug in Ooltgensplaat. De eerste weegbrug stond in het Oude Raadhuis en is nu nog te zien bij de grote deuren beneden.

De tweede weegbrug was nodig toen vrachten groter en zwaarder werden.

Deze bouwde men onder en tegen de trap van het Oude Raadhuis, en was tot circa 1935 in gebruik.

De restauratie van het weeghuisje is een idee van de dorpsraad van Ooltgensplaat. Er is een aparte stichting voor opgericht die veel overleg heeft gepleegd om de plannen rond te krijgen en de subsidie aan te vragen. Nadat de provincie Zuid-Holland de subsidie in

het kader van de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee verleende, zijn de benodigde vergunningen aangevraagd.

De restauratie van dit Oogappeltje gaat na de zomervakantie van start.

COEN VERTELT

Kinderpagina

Coen houdt van graven in het verleden

Ik ben Coen van Nimwegen en ik ben op bezoek geweest bij het Streekmuseum.

In het Streekmuseum staat een touchscreentafel, een hele grote tablet, waarop je een spel kunt spelen waarin je zand moet wegvegen. Onder het zand komt een plaatje van een vondst uit de bodem van Goeree-Overflakkee tevoorschijn met een briefje waarop informatie staat.

Ik wilde daar meer van weten en ben naar Arjen Diepenhorst gegaan, voorzitter van De Motte, de archeologische vereniging op Goeree-Overflakkee. Ik heb hem vragen gesteld over de vondsten en hoe ze eraan komen.

Vroeger ging De Motte zelf graven, bijvoorbeeld in Dirksland, Ooltgensplaat en Goedereede. Nu mag dat alleen nog onder toezicht van echte archeologen, zoals bij Spreeuwenstein, vlakbij Ouddorp waar De Motte de echte archeologen heeft geholpen met het in kaart brengen van een heel oud kasteel. Het

gebeurt ook nog weleens dat mensen dingen komen brengen die ze gevonden hebben.

Als ze een groot deel van een kruik of zo vinden gaan ze kijken of ze er wat mee kunnen, in elkaar lijmen of natekenen. Als de hele kruik of iets anders is gelijmd dan gaan ze een briefje maken met informatie.

Hoe oud het is, is niet gemakkelijk te zeggen, want je kunt nooit precies weten wanneer het is gemaakt, maar ze kijken naar de kleur, het materiaal , de vindplaats en zoeken in boeken naar iets dat erop lijkt. Vaak is zo’n voorwerp niet veel geld waard, gemiddeld zo’n 50 euro, maar als het gaat om informatie over vroeger is het heel waardevol.

Er is heel veel van de Romeinen gevonden in Goedereede. In Dirksland en bij Berwoutsmoer (Ooltgensplaat) is ook veel gevonden. Er waren daar zelfs afbeeldingen in het zand: een soort bouw-

tekeningen van gebouwen. Deze waren bijna in het museum Archeon te zien.

Het meest bijzondere dat ooit gevonden is, is het Paaseilandbeeldje, een beeldje dat echt van Paaseiland komt. Het Paaseilandbeeldje stond een tijd in het Streekmuseum; tegenwoordig kun je het zien in Museum Ouddorp.

Op de touchscreentafel zijn ook leuke spelletjes te doen, zoals het boodschappenspel, scheldwoordenspel en ‘waar of niet waar’. Hier heb ik geleerd dat de Engelsen Ouddorp bombardeerden met houten bommen en dat Goedereede een eigen piraat had. Weten jullie wie een Grippeschietter is? Of wie Hollebollen zijn? De antwoorden zijn in het Streekmuseum te vinden.

Ik wil Hans Kalle van het Streekmuseum en Arjan Diepenhorst bedanken voor de informatie die ze me hebben gegeven.

17

ZOEKPLAAT

Kinderpagina

Ga je mee op visserijavontuur met Walter & Poes?

Walter en Poes staan op de steiger. Walter is een visserszoon. Poes is een echte scheepspoes. Ze ruikt verse vis op vele zeemijlen afstand. Poes heeft trek in verse vis. Ze springt aan boord van de vissersboot. Toe-oe-oet. Uit de luchthoorn komt een hard geluid. De vissersboot vertrekt.

Ga je mee?

Illustratie en tekst uit het kinderboek Walter & Poes – Aan boord van de vissersboot. www.visserijavonturen.nl Win een boek Beantwoord de vraag en mail jouw antwoord naar: info@vvvgoeree-overflakkee.nl.

Onder de goede inzenders wordt een boek van Walter & Poes verloot.

Prijsvraag: Waar aan boord van de vissersboot zijn er vissers aanwezig?

Benoem de vertrekken.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Naam: Leeftijd:

18

Erfgoedkrant

E-mailadres:

Kinderpagina Voor kleine en grote kapiteins

DIY

Een papieren bootje vouwen is leuk voor kleine en grote kapiteins.

Maak ze van oude kranten of vrolijk gekleurd papier. Geef jouw boot een naam, zet hem in het water en ga op reis. Waar vaart jouw bootje naar toe?

AAN DE SLAG Puzzelen met Kunstkruimels in Stellendam en Ooltgensplaat Ze zijn uitgestrooid en liggen op de straten in Stellendam en Ooltgensplaat.

Geen broodkruimels, maar Kunstkruimels. Kleurige stoeptegels gemaakt door kunstenares Mirian Zimmerman. Ze vertellen je een verhaal in geluid en beeld. Over hoe hoog het water in de dorpen stond tijdens de Ramp op 1 februari 1953. Maar ze vertellen je meer. Wil je weten wat?

Dit is de laatste Kunstkruimel en de laatste letter van een woord verstopt in deze krant. Samen met de andere kruimels en letters vormen ze een woord.

Welk woord heb jij gevonden? Schrijf er een mooi gedicht over en mail het naar info@vvvgoeree-overflakkee.nl en misschien wint jouw gedicht wel een mooie prijs!

Doen

De schat van kapitein Zeebeer In de zestiende eeuw leefde er een piraat. Zijn naam was Rooie Klaas.

In opdracht van de Koning van Denemarken roofde, kaapte en plunderde hij alle schepen die hij tegenkwam. Niemand was voor hem veilig. Op een dag roofde hij de schat van kapitein Zeebeer. Tot op de dag van vandaag weet niemand waar die schat gebleven is...

Maar... eens ontdekte Rooie Klaas tijdens een van zijn kapers tochten een droogvallende plaat voor de haven van Goedereede. Die plaat werd ingedijkt en de polder draagt tot op de dag van vandaag de naam van onze piraat: Rooklaaspolder.

Ligt de schat van kapitein Zeebeer dan misschien op Goeree-Overflakkee?

De spannende geschiedenis van piraat Rooie Klaas komt tot leven tijdens het kinderfeestje in het Streekmuseum.

Meer informatie of boek jouw kinderfeestje op www.streekmuseum.nl

Feestje 19

Agenda

Colofon

Wielerronde Menheerse 1 juli Musica Nautica

6 juli

Molendag Goeree-Overflakkee

8 juli

Goereese Kunstdagen

1-5 augustus

Ouddorpse Havendag

12 augustus

Omloop Goeree-Overflakkee

18 en 19 augustus

Week van de Goereese Vis

1-9 september

Goereese Havenconcert

2 september

Open Monumentendag

9 september

Muziek in de Voorstraat

22 september

Zie ook www.vvvgoeree-overflakkee.nl.

Deze Erfgoedkrant wordt mede mogelijk gemaakt door:

Deze krant is een uitgave van de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee en mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van de provincie Zuid-Holland.

Redactie en interviews: Mirna Bogert Patty van der Kleij Evelien Masselink Caroline Melissant Coen van Nimwegen Mie-Wah Pang Kees van Rixoort Hanneke Smit Bladmanager/acquisitie: Gert Verweij Vormgeving: Klazina Tanis Manon de Vos-Thijssen Productie:

Kom je bij mij op ziekenbezoek?

Bij een bezoek krijgen kinderen een

GRATIS

BUTTON

Geldig tot 1 september 2017

MAAK EEN RIT MET DE TRAM € 5,00 in plaats van € 6,00 Voor kinderen van 4 t/m 11 jaar Geldig in juli en augustus 2017

RTM-MUSEUM OUDDORP

Go Groene Vaart Kids (leeftijd 6 t/m 12 jaar)

Varen over het havenkanaal van Stellendam met zalmschouwen of trapkano’s en zo een leuk kinderfeestje vieren.

10% korting op vertoon van deze bon in de maanden juni, juli, aug. en sept. 2017.

Informeren en reserveren: www.wapenvanstellendam.nl

7.