Thema: Historische Havenkanalen Erfgoedmagazine
junior
e n i z a g a m d 9 e 1 o 0 g f 2 r E in de d e o g f r E ers p r e w schijn
WELKOM
Ontdek schateiland Goeree-Overflakkee
Dit Erfgoedmagazine is een wegwijzer voor jong en oud. Trek er eens op uit om de rijke historie in de nabije omgeving van dichtbij te bekijken. Doe mee aan excursies, rondleidingen en bezichtigingen. Kinderen, in het Erfgoedmagazine junior staan leuke opdrachten voor jullie. Doe mee, wie weet win je wat. De Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee is een initiatief van de provincie Zuid-Holland. De provincie maakt het mogelijk om het erfgoed in Zuid-Holland te bezoeken, ervan te genieten en te leren over onze geschiedenis. Zo blijft ons erfgoed voor de toekomst behouden. Dat doet de provincie niet alleen, maar in nauwe samenwerking met andere partijen, vooral van het eiland zelf. Dat gebeurt in samenwerking met tal van andere partijen, vooral op het eiland zelf. Zoals de dorpsraden, ondernemers, VVV, het Streekmuseum, het RTM-museum, KunstPlus, Stichting Podium GoereeOverflakkee, de gemeente en Erfgoedhuis Zuid-Holland. De provincie Zuid-Holland ondersteunt de erfgoedprojecten onder meer met subsidie. Ook andere partijen,
Het havenkanaal van Goedereede
Goeree-Overflakkee is een schateiland vol cultuurhistorisch erfgoed. Er valt veel te ontdekken en te beleven van al die schatten: havenkanalen, een scheepswerf van toen, tastbare herinneringen aan de inundatie van 1944, de RTM-tram en de Watersnoodramp van 1953, verdedigingswerken zoals fort Prins Frederik, weeghuisjes, kreken…
zoals de gemeente en het Prins Bernhard Cultuurfonds, dragen financieel bij of zetten zich vrijwillig in om projecten te realiseren. Veel projecten zouden niet tot stand komen zonder de tomeloze inzet van tal van vrijwilligers. Meer weten? Kijk dan op www.geschiedenisvanzuidholland.nl/ goeree-overflakkee, www.vvvgoeree-overflakkee.nl en www.goeree-overflakkee.nl/streekarchief
De zeven havenkanalen zijn ontstaan om de havens bereikbaar te houden na aanslibbing en inpolderingen. Herstel en revitalisering van de havenkanalen vanuit hun historische achtergrond leiden tot belevingsplekken met sfeer en tastbare herinneringen aan vroeger tijden.
Romeinse haven herleeft In Museum Ouddorp, dat de geschiedenis van de Kop van GoereeOverflakkee laat herleven, kun je een beeld krijgen van hoe de Romeinse haven bij Goedereede er ooit uitzag. Op de touchscreentafel is een presentatie te zien. Behalve over de Romeinse doorvoerhaven kun je ook meer te weten komen over andere historische locaties rond Ouddorp, zoals het mottekasteel Spreeuwenstein, de
2
Erfgoedmagazine
Schans, de molens en het Raad- en Polderhuis, waar Museum Ouddorp te vinden is. Het museum voegt steeds meer informatie en beelden toe. Wie op een speelse manier zijn of haar kennis wil testen kan meedoen aan spellen: de betekenis van uitdrukkingen in dialect, de functie van voorwerpen en het vergelijken van oude dorpsgezichten met de situatie van nu. Via de touchscreentafel is het ook mogelijk om bijvoorbeeld een Romeinse soldaat aan te kleden of oude kaarten
te bekijken. Museum Ouddorp is geopend op dinsdag, woensdag en vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur en op zaterdag van 10.00 tot 12.00 uur. Waar ooit de Romeinse haven was, nabij de Oostdijk, komt een ‘sprekende meerpaal’, waar het historische verhaal in twee talen te horen is. De paal, die werkt op zonne-energie, verwijst naar de Romeinse vondsten die in Museum Ouddorp en het Streekmuseum zijn te zien.
Publiekstrekker op de oostkant van het eiland Ergens in Nederland staat een fort met een sterrenrestaurant erin. Of ook Fort Prins Frederik ooit zo’n culinaire attractie zal herbergen, is lang niet zeker. Wethouder Daan Markwat zou het prachtig vinden. Hoe de toekomst van het Rijksmonument nabij Ooltgensplaat er precies uitziet, is nog niet bekend. Wat wel als een paal boven water staat, is dat het fort kan uitgroeien tot “een prachtige publiekstrekker op de oostkant van het eiland”, zoals de wethouder zegt. Beton, zand, bakstenen, een laag bitumen – het is allemaal verwijderd van het dak van de donjon, de geschutstoren van Fort Prins Frederik. “Die grondlaag was de oorzaak van de slechte kwaliteit van het metselwerk van de toren, want er sijpelde water door. Dat probleem is opgelost, nu kan de restauratie van de toren beginnen. De aannemer staat in de startblokken. Begin volgend jaar moet de buitenkant hersteld zijn. En dan is ook de fietsbrug klaar.” Dat is nog maar het begin. Volgende stappen zijn onder andere het restaureren van de andere gebouwen, zoals de kazerne, het vinden van een nieuwe invulling van het schootsveld en het bepalen van de uiteindelijke bestemming van het
fort. Wethouder Markwat noemt een paar opties: horeca, conferentieoord, wellnesscentrum. De gemeenteraad buigt zich in juli voor het eerst over mogelijke toekomstige functies, inclusief – op hoofdlijnen – de planning en het financiële plaatje. Beleefbaar “Er gaat veel geld naar het fort. Logisch, want het is een uniek bouwwerk met veel cultuurhistorische waarde. Dat moeten we behouden. Tegelijk moet het beleefbaar zijn voor bezoekers, want het geld dat we eraan uitgeven is gemeenschapsgeld”, aldus de wethouder, die de beleefbaarheid van de locatie een enorme toegevoegde waarde noemt. Ook al tijdens de restauratie. “Als de fiets-/
Wethouder Daan Markwat (links) en gedeputeerde Rik Janssen planten een boom bij de symbolische start van de restauratie.
FORT PRINS FREDERIK
voetgangersbrug klaar is, kun je over het fortterrein fietsen en er misschien al koffie drinken en appeltaart eten op een terras. Ook kan Fort Prins Frederik worden opgenomen in bijvoorbeeld de route van de Omloop of de GO Classic en in het programma van Open Monumentendag.” Wie nu bij het fort gaat kijken ziet dat de meeste illegale bebouwing van de bovenste ring en de oostelijke voet van het fort is verwijderd. Ook is heel veel woekergroen afgevoerd. “We hebben in één jaar tijd veel stappen in de goede richting gezet”, vindt de wethouder, die sinds mei 2018 voorzitter is van de Erfgoedlijn Goeree-0verflakkee. “Maar we zijn er nog lang niet. We hebben nog een aantal jaren nodig om van het fort een locatie te maken waar de cultuurhistorische waarde tot zijn recht komt, met een passende invulling en met recreatieve bebouwing die is toegestaan, zonder permanente bewoning.”
3
HAVENKANALEN
Oudste haven van Flakkee Aan de Dirkslandse haven is een houten steiger gerealiseerd. Laat de bootjes maar komen… Een paneel – aan de kop van de haven – geeft informatie over de historie van deze bijzondere locatie. Maar er staat nog meer te gebeuren rond deze oudste haven van Flakkee. De peekaaien, aan beide kanten van het water, staan nu nog vol auto’s. Maar dat gaat veranderen. In de toekomst zijn de kaden autovrij en opgeknapt. Dat ziet er heel anders uit. Bovendien krijgt de kaai aan de oostzijde een recreatieve functie. Picknicken aan de haven, wat wil je nog meer… De trambrug, waarover al meer dan zestig jaar geen RTM-tram heeft gereden, krijgt een facelift. Kinderen van de basisscholen in Dirksland gaan aan de slag om de brug een kleuriger uiterlijk te geven. Een uiterlijk dat herinnert aan de tijd dat de tram over de haven denderde… Tot slot zal het overwoekerde spui richting Boezem weer zichtbaar zijn. Als de gemeente aan de slag gaat met wegwerkzaamheden, krijgt de haven nog meer cachet door een andere balustrade langs het water (weg met die vangrail). Ook wacht de roestige damwand op een aantrekkelijker uiterlijk.
‘Mooiste havenkanaal van Europa’ De Kaaiwerker van Joep Luijckx zet het verleden van de haven van Oude-Tonge in de schijnwerpers. Zelf staat het beeld nu ook in het licht. Het is in de donkere uren prachtig uitgelicht. En zo is er meer tot stand gekomen aan dit havenkanaal. Ben Musters, voorzitter van de dorpsraad van Oude-Tonge: “We hebben bij de Polderkamer een informatiepaneel over de schotsluis geplaatst en op het kaaiplein een vlaggenmast met de vlaggen van de dorpsraad, de gemeente en de provincie.” Bij de oude sluis zijn voorts een informatiebord en een bankje geplaatst en bij de ingang van het havenkanaal, in de volksmond het strandje, is een botenhelling gerealiseerd. “Verder willen we daar heel graag een vuurput plaatsen met bankjes, en ook een vogelkijkhut en een uitkijktoren. Er zijn nog plannen voor een schelpenpad langs de oostzijde van het kanaal met halverwege een trekvlot om het kreekje over te steken”, aldus Musters. “Het is zó’n mooi gebied. Het mooiste havenkanaal van Europa, zeg ik altijd. Dat het nu veel beter te beleven is, is fantastisch.”
4
Erfgoedmagazine
‘Onze haven ziet er weer mooi uit’ Inge Hameeteman: “Het is net of er drie oude mannetjes zitten te praten.”
Goedereede-Havenhoofd stond vorige week in het middelpunt van de belangstelling. Kernwethouder Tea Both nam de beleefbaar gemaakte haven feestelijk in gebruik. Voorzitter Inge Hameeteman van de buurtvereniging is tevreden over het resultaat. De haven van GoedereedeHavenhoofd, voorheen een vissershaven, kon wel een opknapbeurt gebruiken. De bewoners gaven jaren geleden al aan dat dit voor hen prioriteit nummer één is. Vervolgens is er veel werk verzet, vooral door de gemeente en de buurtvereniging. De provincie ZuidHolland zorgde voor subsidie vanuit de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee. Met Inge Hameeteman lopen we langs de haven. “Kijk, de steigers waren klein en smal. Er waren ook veel losse planken. Nu zijn de steigers vernieuwd. Verder zijn de meerpalen opgeknapt. Ook is de kant, het talud, schoongemaakt. De basaltblokken waren helemaal overwoekerd met groen.”
Aan de oostkant van de haven is de peekaai, het plateau dat ooit is gemaakt voor het laden en lossen van bieten. Er staat een informatiepaneel over de geschiedenis van GoedereedeHavenhoofd. Een roerige geschiedenis: in de Tweede Wereldoorlog lieten de Duitsers het hele dorp van de kaart verdwijnen. Drie mannetjes Je kunt er ook even gaan zitten op een artistiek bankje. “We wilden hier iets creëren waardoor je de historie kunt beleven. De buurtvereniging heeft een prijsvraag uitgeschreven onder de inwoners van Havenhoofd en na twee, drie dagen kwam er al een mooie tekening binnen van Quintus Blok. We waren er gelijk enthousiast over, en dit
bankje is het resultaat. Het is net of er drie oude mannetjes zitten te praten”, zegt Inge terwijl ze plaatsneemt op het nieuwe bankje. Bewoners die al hun hele leven in Goedereede-Havenhoofd wonen, schijnen de contouren van de pratende mannetjes te herkennen en er namen aan te kunnen verbinden. Vanaf het bankje heb je mooi zicht op de omgeving. Aan de ene kant zie je de natuur, aan de andere kant de haven, inclusief de picknicktafel met aanlegsteiger voor zalmschouwen en trapkano’s. In het najaar ligt de peekaai vol suikerbieten. Dat is ook een mooi gezicht. Inge Hameeteman heeft nog een wens voor de peekaai: vernieuwing van de verrotte balk aan de waterkant. Maar verder is ze heel tevreden over de facelift van de haven. “Dit is het gezicht van ons dorp, het eerste wat je ziet als je Havenhoofd in je auto of op je fiets binnen komt rijden. Best belangrijk dus dat het er goed uitziet. Onze haven is mooi opgeknapt.”
5
HAVENKANALEN
Wandelen en mijmeren Aan beide uiteinden van het havenkanaal van Middelharnis is het nodige te beleven. Op het Havenhoofd herleeft het RTM-verleden met een replica van het kaartenhuisje, de steiger en het perron, waar de koffers en tassen klaarstaan voor vertrek. Bij de havenkom trekt de Menheerse werf de aandacht, evenals straks de weer zichtbaar gemaakte oostelijke spuisluis. Het havenkanaal zelf, althans de oostelijke oever, nodigt uit tot een wandeling. Het ‘laarzenpad’ is verhard. Nabij de ingang van Hernesseroord is een trap naar de dijk gerealiseerd. Op de kade kun je even lekker zitten en uitkijken over het havenkanaal. Er staan stoelen en een tafeltje. Aan de buitenhaven, niet ver van het kaartenhuisje en het perron van de RTM, komt dit jaar een steiger voor de zogenoemde Bruine Vloot: tjalken, platbodems, botters en andere historische schepen.
Ontdek de parel Ooltgensplaat Ooltgensplaat is een parel die smeekt om ontdekking. Het fort en het raadhuis, die allebei een facelift ondergaan, zijn zonder meer trekkers. Maar dat geldt ook voor de haven met het gerestaureerde weeghuisje aan de haven. Bij het huisje is een terras, dat in ieder geval tijdens evenementen open is. Voor dit jaar staat het een en ander op het programma dat deze locatie nog mooier maakt: nieuwe bestrating en plaatsing van een bankje en wat stoelen. Ook staat er later dit jaar een informatiezuil. Aan het eind van het havenkanaal, bij het Volkerak, neemt de beleving toe door het plaatsen van een baken. Dat is een herinnering aan vroeger: eerst stond er een houten baken met een metalen olielamp voor de scheepvaart, later een ijzeren exemplaar. Bij het strandje is het straks ook goed toeven voor wie even wat wil eten tijdens een wandeling of fietstocht. Daar komt namelijk een picknickplek.
6
Erfgoedmagazine
Ooit geweten dat er bij de ingang van de Stellendamse haven een baken stond? Deze lichtopstand wees de schepen de weg in het donker. Het is decennia geleden al weggehaald. De haven was toch niet meer in gebruik… Maar er is goed nieuws: wie het jaagpad aan de westzijde van het havenkanaal uit loopt komt aan het eind een replica van het baken tegen. Wie bij de lichtopstand eens wil mijmeren over de haven van vroeger, heeft daar alle gelegenheid voor. Er staat namelijk een bank met twaalf zitplaatsen, die overigens ook een mooi uitzicht biedt op het natuurgebied aan de overkant van het water. Wandel je terug over het weer goed toegankelijk gemaakte jaagpad,
dan kom je bij de haven. Daar zijn mogelijkheden om te varen – met zalmschouwen of trapkajaks – en te zitten. Voor de kinderen is er een speelboot. Aan de andere kant van de dijk, bij het oplaadpunt voor elektrische fietsen, staat een paneel met informatie over de haven van vroeger. “Er is veel meer belangstelling gekomen voor de haven en het havenkanaal”, zegt Adrie Tieleman van de dorpsraad. “Je ziet ook meer mensen over het jaagpad lopen: Stellendammers en recreanten. Oud en jong.”
Het havenlicht in vroeger tijden.
Over het jaagpad naar het baken
Herinneringen aan en op de kade Druk was het aan de haven van Sommelsdijk. Hier vond de aan- en afvoer van goederen plaats en hier wierven de commissionairs hun werkvolk. Dat is verleden tijd. Maar in de stilte van nu herinneren twee kunstwerken aan toen. Het gaat om een schip aan de kade en een weeghuisje óp de kade. Ze zijn geplaatst in 2015 als onderdeel van het 500-jarig bestaan van Sociëteit Rethorica. Ook een aantal dukdalven roepen de sfeer van toen op. Een paneel geeft informatie over de historie van de haven. Recent is er een mast met verlichting bij het schip aangebracht en ook het weeghuisje is nu in de duistere uren goed zichtbaar. Langs het water, op de kant, staan nu tevens twaalf bolders. In de buurt van het weeghuisje, waar vroeger bomen stonden, is nieuw groen gecreëerd. “Dit laat iets zien van hoe het hier vroeger was”, zegt Jaap Reedijk, die de kunstwerken maakte en daarmee de ooit zo drukke haven tot een locatie vol herinnering en beleving maakte.
7
WATERSNOODRAMP
‘Wat hier is gebeurd moet in de herinnering blijven’ Met een paar centen in zijn broekzak, was Adri Buijs ineens de rijkste van het gezin. Verder was er niets meer. Geen geld, geen koeien, geen boerderij… Niets. Maar – en dat was het allerbelangrijkste – er was niemand verdronken. “Ik kreeg het regelmatig te horen: dat we die materiële zaken kwijt waren, is erg, maar we zijn er nog.”
Adri Buijs.
Adri Buijs is één van de Ooggetuigen van de Watersnoodramp. Eén van de elf. Hun portretten en verhalen zijn verwerkt in fraaie zuiltjes in en rond Battenoord. Samen vormen die de landschapstentoonstelling Ooggetuigen van de Watersnood, een wandelroute van 3,3 kilometer. Daarmee is Battenoord tot een plaats van herinnering gemaakt. “Ik was acht jaar”, vertelt Buijs. “Een trauma heb ik niet overgehouden aan de Ramp. Niet dat ik weet… De laatste vijftien jaar is er meer over de Ramp gepraat dan de eerste vijftien jaar na 1953. Je hoorde alleen de verhalen van je ouders als er visite was.” Toen het water kwam, was het snel gebeurd. De boerderij van de familie Buijs stond vlak achter de dijk. “Ik heb het beeld nog in mijn hoofd: een grote golvende massa, gelijk met de kruin van de dijk. Een muur van vier meter water, die de polder binnenviel.” Zeven spoelgaten Vader Buijs wist Adri en zijn broer Kees op een andere plek te brengen. Maar de rest van het gezin – vader, moeder, een broertje en een inwonende oma van 80 – kon niet wegkomen. “Toen mijn vader terugkeerde brak de dijk door. De schuur en het halve huis spoelden meteen weg. Daar zaten ze, in het halve huis dat er nog stond. De stroming in de zeven spoelgaten was zo
8
Erfgoedmagazine
De dijkdoorbraak bij Battenoord sterk dat ze niet waren te bereiken. Pas na drie nachten, toen de storm en de stroming minder werden, is het gelukt om ze te redden met een vlot. De kracht van het water was zo groot dat we de koeien later bij de watertoren van Zuidzijde terugvonden.”
Adri en zijn broer overleefden de vloed op het dak van een ander huis. “Het hagelde en het was rot koud.” Na één bange nacht kwamen ze in het huis van havenmeester Lugtenburg. Daar vond de hereniging met de rest van het gezin plaats. Dat de landschapstentoonstelling Ooggetuigen van de Watersnoodramp is gerealiseerd, vindt Adri Buijs een goede zaak. “Mensen moeten weten wat hier gebeurd is, zeker de volgende generatie. Dat moet in de herinnering blijven. Kijk, ik sta er zelf ook. Ik zeg weleens tegen mijn zoon: als ik er later niet meer ben, moet je nog tegen die kop aankijken…”
MENHEERSE WERF
De MD10, getekend door Alexander Mari van Maanen.
De Menheerse werf (foto SkyHunter).
Beleef het visserijverleden op de Menheerse werf De scheepswerven van Middelharnis, de beugvisserij, de enige overgebleven beugsloep MD10 uit de tijd dat Middelharnis een vissersdorp was en de vissers en schepen die op zee bleven. Dat zijn de thema’s waarmee jong en oud kunnen kennismaken op de Menheerse werf. Later dit jaar is de feestelijke opening van dit bijzondere erfgoed. Er is de laatste jaren hard gewerkt aan de realisering van de Menheerse werf, een historische scheepswerf in Middelharnis. Het oude pakhuis is omgetoverd tot bezoekerscentrum. Een touchscreen toont de digitale tentoonstelling rond de vier thema’s. Wat tastbaar is staat in een kast die waarschijnlijk ooit van reder Kolff was. In de werfloods komt een ‘inspiratiewand’ van de VVV. Daar is ook een expositie over de Hulpvloot na de Watersnoodramp van 1953 te zien. Buiten, onder een afdak, staat de tijtafel. Daar kun je zelf de dynamiek van eb en vloed in het Haringvliet regelen en ervaren. Leuk voor jong en oud. Voor de jonge bezoekers heeft de
Menheerse werf nog meer in petto: een visserijspeeltuin. Een educatief programma is in ontwikkeling. Bij de poort van de werf is het monument voor de vergane vissersschepen. Anna Jacoba De Menheerse werf is ook een werf in bedrijf. In de werfloods is de restauratie van het RTM-pontje Anna Jacoba aan de gang. Als de werkzaamheden het toelaten kun je er een kijkje nemen. Vijf poppen, ‘bemanningsleden’ van het schip, vertellen het verhaal van de Anna Jacoba. In september is de restauratie klaar en gaat het pontje, een voeten fietsveer voor twaalf passagiers, varen door de havenkanalen. De Anna
Jacoba is het enige vaartuig dat over is van de ooit gigantische RTM-vloot. MD10 Op de werf trekt de MD10 de aandacht. Dit unieke schip ligt klaar voor een ingrijpende opknapbeurt. De MD10 is beter te bekijken via het bezoekersplatform. Er is ook informatie over het schip en de betekenis in relatie tot de beugvisserij vanuit Middelharnis. Gidsen vertellen het verhaal en leiden groepen rond. Zo kun je te weten komen dat er ooit wel vijfentwintig beugsloepen in de haven van Middelharnis lagen, en dat het leven aan boord niet altijd een pretje was. Essentieel erfgoed, dat is de geschiedenis van de visserij in Middelharnis. Op de Menheerse werf kun je die geschiedenis beleven. Gratis en voor niets.
9
KREKEN
Kreek in Zicht
Prachtige namen hebben ze soms, de kreken op Goeree-Overflakkee: Paardengat, Manezee, Wildemanskreek, Boomvliet, Magdalenakreek… Niet minder dan 38 zijn er nog, zo blijkt uit een recente inventarisatie. Maar ze zijn lang niet allemaal goed zichtbaar in het landschap. Gelukkig staat het historisch krekenstelsel opnieuw in de belangstelling: Kreek in Zicht. De kreken meanderen door het polderlandschap – en zelfs dwars door dorpen. Zoals ze dat ook vóór de tijd van de inpolderingen deden. Kreken zijn namelijk restanten van getijdengeulen. Nadat ze binnendijks kwamen te liggen, waren ze onmisbaar voor de zoetwatervoorziening en de afwatering van de polders. Sommige kreken fungeerden ook als vaarweg. De 38 kreken op het eiland zijn cultuurhistorisch erfgoed. Bovendien hebben ze een landschappelijke waarde. De kreken, die nu niet echt opvallen, verdienen het om beter zichtbaar en toegankelijk te zijn. Én om ze beter te benutten.
10
Erfgoedmagazine
Paardengat Zo zijn er plannen om een krekenwandelroute bij Den Bommel te realiseren. Verder is het de bedoeling dat er bij het Paardengat een beleefplek komt: een plek om te rusten en uit te kijken over het natuurgebied ten oosten van de Molendijk in Herkingen. Studenten van de Hogeschool Breda maken enkele ontwerpen, waarna de bewoners een keus kunnen maken. Voor het eind van het jaar is de realisering een feit en kun je vanaf een soort balkon het Paardengat beleven. Ook is er hernieuwde aandacht voor ’t Breed bij Herkingen. Hier is het
idee om een verbinding te creëren met de Grevelingen. Een gebied dat uitnodigt tot struinen. In Dirksland zijn er plannen om de herinnering aan de gedempte kreek het Smalle Gooi zichtbaar te maken. Bijvoorbeeld door de verdwenen watergang beter te markeren met de rij platanen aan de Tuinstraat. Of door het water daar weer terug te brengen en de dammetjes naar de woningen te vervangen door bruggetjes. Het rapport ‘Kreek in Zicht. Ontdek de nieuwe betekenis van het historische krekenstelsel’ is op 30 april gepresenteerd in Den Bommel. Het is de weerslag van een onderzoek dat is uitgevoerd door de gemeente GoereeOverflakkee, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de provincie ZuidHolland en het waterschap Hollandse Delta.
Erfgoedmagazine
junior
Geschiedenis saai? Echt niet! Zeker niet als je het op je eigen eiland kunt ontdekken. Er is heel veel spannend en interessant erfgoed. Kijk maar in het Erfgoedmagazine. En kijk hier, in het Erfgoedmagazine junior. Je leest een mooi verhaal van Jeanne Huizer (10) over de vuurtoren. Over het Erfgoedpaspoort dat dit jaar verschijnt. Over de bunkerroute, die je bezocht móet hebben.
Puzzel mee met...
En je vindt een paar leuke opdrachten. Doe mee en win een mooie prijs. De uitreiking van de prijzen is op Open Monumentendag (zie artikel op pagina 20).
Puzzel mee met...
Ontdek de tien verschillen
Stuur je oplossing vóór 15 augustus naar info@vvvgoeree-overflakkee.nl
Puzzel mee met...
11
'Ik heb zelfs zeehonden gezien op de zandbank'
Foto: Björn Mierop
Jeanne beklimt de vuurtoren
Hallo allemaal! Ik ben Jeanne Huizer en ben 10 jaar oud. Ik ben op de vuurtoren van Ouddorp geweest die bijna opengaat voor het publiek.
Ik heb verschillende mensen geïnterviewd; Bert Tuk: projectleider voor de openstelling van de vuurtoren, Kees van Burg: één van de vuurtorenwachters, Peter van Kouwenhoven: hij is van de Nederlandse Vuurtoren Vereniging en André Kastelein: voorzitter van de Stichting Goereese Gemeenschap. De vuurtoren Westhoofd staat in de duinen aan de Groenedijk in Ouddorp. De vierkante bakstenen toren is in 1947-1950 gebouwd en heeft een hoogte van 56 meter. De toren is bemand en was normaal niet geopend voor publiek, tot nu toe dan! Rond juni gaat de vuurtoren op woensdag en zaterdag open voor het publiek. De Stichting Goereese Gemeenschap heeft dat niet zomaar voor elkaar gekregen, ze zijn er al jaren mee bezig. In 2013 is al voor het eerst aan Rijkswaterstaat gevraagd of dit mogelijk is. De plannen voor de vuurtoren zijn groot. Er komt zelfs een mini-bioscoop in! De vuurtoren heeft zes verdiepingen. En dan kan je nog een draaitrap op naar de post van de vuurtorenwachter. Geweldig, ik heb zelfs zeehonden gezien op de zandbank. Het uitzicht is mooi. Bert vertelde dat er vaak ook reeën te zien zijn. Vanaf de post gaat er nog een smal trapje naar het licht. Daar mag het publiek niet komen. De lamp is indrukwekkend om te zien. Op de verdiepingen is er vanaf de opening wat leuks te zien of te doen. Zo zijn er exposities van verschillende
12
organisaties die deels ook actief zijn in de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee. De exposities kunnen per jaar verschillen. De mensen van de stichting weten hoe gaaf het is om de vuurtoren te beklimmen, en daarom willen ze dat nu ook mogelijk maken voor meer publiek. Want die andere hoge toren, in Goedereede, trekt ook veel bezoek! Bert, André en Peter verwachten dat er veel bezoekers zullen komen. Eén ding vind ik wel jammer: dat de vuurtorenwachter er op woensdag en zaterdag niet is. Beetje paarsig De kleur was ook een dingetje, vroeger was de toren een beetje roodbruin en die kleur wilde Rijkswaterstaat behouden. Ze hebben de kleur nagemaakt en de toren weer geverfd, maar hij is eigenlijk een beetje paarsig. Het heet purperrood. De stichting is ook bezig met een website om meer informatie te geven over de vuurtoren en wat er allemaal te zien is in de toren. Ik ben heel benieuwd hoe het er allemaal uit komt te zien en wil graag in juni de toren weer komen beklimmen en neem dan mijn vader, moeder, broer en zus mee.
Ga op stap met je eigen Erfgoedpaspoort
Goeree-Overflakkee is hartstikke erfgoedrijk. En om dat woord beter te gaan snappen raden we je aan om met het Erfgoedpaspoort Goeree-Overflakkee. De lancering van het paspoort is op Open Monumentendag, 14 september. Dan rijdt ook de RTM-bus naar verschillende locaties zodat je al op de eerste dag aan de slag kunt. Het paspoort is gratis verkrijgbaar bij onder andere de VVV. In het paspoort zie je prachtige en interessante en spannende gebouwen, kunstwerken en landschappen staan, zoals havenkanalen, havens, een eeuwenoude scheepswerf, de RTM-tram en herinneringen aan de Watersnoodramp van 1953, maar
ook verdedigingswerken en bijvoorbeeld een weeghuisje. Al deze zogenaamde erfgoedobjecten hebben een band met water, en jij kunt die nu gaan bezoeken! Daardoor leer je ook wat hun functie was, waarom ze precies staan waar ze staan, en wat er nu nog mee gebeurt. Geweldige beloning Je kunt vijftien locaties bezoeken en daar mag je
een heel jaar over doen. Bij elke plek die je bezocht hebt laat je weten dat je er was: óf je krijgt een stempel in je paspoort, óf je lost een vraag op, óf je stuurt iets digitaals naar ons toe. Als je meer dan twaalf plekken hebt bezocht, en je volle kaart komt laten zien bij de VVV, dan heb je een geweldige beloning verdiend: het stripboek ‘Erfgoed ontdekken op GoereeOverflakkee, Op stap met de Boomsma's’.
Fotografeer en
win een prijs
Wist je dat er veel straatnamen zijn die met het water te maken hebben? Ga eens met je telefoon of camera het dorp in en maak zo veel mogelijk foto's van bordjes met dat soort straatnamen. Je kunt er een leuke prijs mee winnen. (prijsuitreiking op Open Monumentendag). Stuur je foto's vóór 15 augustus naar info@vvvgoeree-overflakkee.nl. 13
Spannend:
naar de bunkers Wil je wel eens echte bunkers zien? Van die betonnen bouwwerken uit de Tweede Wereldoorlog? Je hoeft er niet ver voor te rijden. Bij Ouddorp is een heel dorp van bunkers. Midden in het duingebied. Heel spannend! De bunkerroute is altijd open. Je komt er door naar De Punt te rijden, richting RTM-museum. Als je links van de weg een bunker ziet staan, dan ben je er. De bunkerroute is aan de andere kant van de weg. Loop het zandpad maar in…
Kleur het
fort
14
Bij Ooltgensplaat staat een fantastisch fort. Het heet Fort Prins Frederik en het wordt nu gerestaureerd. Hoe ziet jouw favoriete fort eruit? Pak je kleurpotloden of viltstiften en maak iets moois van deze kleurplaat.
Maak een foto of een scan van je kleurplaat en stuur die vóór 15 augustus naar info@vvvgoeree-overflakkee.nl. Je kunt een leuke prijs winnen.
Veel leuker dan leren uit een boek Als ze langs de Victoriahal in Dirksland fietsen, moeten ze nog steeds terugdenken aan die bijzondere lessen. Lessen over de inundatie van Goeree-Overflakkee in 1944. “Wat inundatie is? Dat je het land onder water zet. Expres. Om de vijand tegen te houden”, vullen Isabel, Luuk en Anna elkaar aan. Isabel Notenboom (11), Luuk van Zielst (12) en Anna Meester (11) zitten in groep 8 van openbare basisschool De Inktvis. De hele klas van juf Larissa Bechthum volgde het lesprogramma Plons! over de inundatie. De lessen zijn een onderdeel van Verdrinkend Land, een project van de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee. Andere onderdelen zijn bijvoorbeeld een informatiepunt in het praethuisje van Stad aan ’t Haringvliet, meerpalen die aangeven hoe hoog het water stond, een animatiefilm en fietsroutes door het ‘natte gebied’. Bij de Victoriahal (Vic), waar Isabel, Luuk en Anna regelmatig langs fietsen, staat een golfvormige bank. Het is
een kunstzinnige herinnering aan de nooddijk die het water tegenhield. Aan de zijkant van de bank staat het logo van Verdrinkend Land. Het logo is ontleend aan een foto van Piet de Man met een fiets bij de nooddijk tijdens de Tweede Wereldoorlog. “We kregen een paar lessen van onze eigen juf. En we zijn op de fiets door het dorp gereden. Op sommige plekken moesten we opdrachten doen. Van het bankje bij de Vic maakten we foto’s vanuit verschillende posities: laag en hoog. We mochten onze telefoon meenemen. Stiekem hebben we ook foto’s van elkaar gemaakt…” vertellen Isabel, Luuk en Anna. “We kregen ook foto’s van toen te zien,
V.l.n.r. Luuk, Anna en Isabel.
VERDRINKEND LAND
onder andere van huizen in het water. We moesten proberen om diezelfde plek te fotograferen. Ook kregen we een film te zien die begon met een jongen met een fiets. Dat was meneer De Man. Aan het eind van de film zag je hoe hij er nu uitziet.” Een opdracht was het maken van een gedicht over de inundatie. Luuk en Isabel mochten hun gedicht voorlezen tijdens de officiële presentatie van Verdrinkend Land. “Heel interessant”, vindt Luuk wat hij te weten is gekomen. “Ik wist niet dat Goeree-Overflakkee toen onder water heeft gestaan. Nu weet ik meer over de geschiedenis van het eiland.” Isabel: “We zijn eropuit gegaan en hebben de geschiedenis van de oorlog zelf ontdekt.” Anna: “Normaal leer je geschiedenis uit een boek, maar dit is veel leuker. We hebben zelf wat gedaan. Dat vergeet je niet snel. Ik moet er nog vaak aan denken.”
15
OP STAP OP GOEREE-OVERFLAKKEE
Ouddorp
Goedereede Torenmuseum
Stellendam
Melissant
Dirkslan
Herkingen
Fietsen en wandelen op Goeree-Overflakkee In de zomer van 2016 is het Fietsroutenetwerk van Goeree-Overflakkee geheel vernieuwd en is een nieuw Wandelroutenetwerk aangelegd. Beide netwerken zijn met zogenaamde knooppunten bewegwijzerd. Voor het wandelroutenetwerk en de fietsknooppunten is er nieuw kaartmateriaal ontwikkeld. Deze kaarten zijn o.a. bij de VVV in ’t Blaeuwe Huus in Ouddorp verkrijgbaar à € 5,- per stuk.
16
Erfgoedmagazine
Grevelin
gen
Haven
trambaan
Kerktoren
havenkanaal
Museum
Bezoek je Goeree-Overflakkee voor een dag of wil je op een ander deel dan waar je op vakantie bent, gaan fietsen of wandelen dan is starten vanaf een van de nieuwe “TOP’s” op Goeree-Overflakkee, een goed idee. De TOP’s bevinden zich in Ooltgensplaat (op de parkeerplaats op de kruising Havendijk en Dorpsweg) en in Stellendam aan de buitenhaven.
Molen
t
lie
gv
in
ar
H
Middelharnis Streekmuseum
Sommelsdijk
TOP staat voor Toeristisch Overstappunt. Dit is een startpunt waar je de auto kunt achterlaten om vandaar heerlijk te fietsen of te wandelen. Vanaf elke TOP kun je bewegwijzerde wandelroutes en fietsroutes volgen, die je laten kennismaken met de mooiste plekjes op het eiland en natuurlijk de mooie projecten van de Erfgoedlijn.
nd
Stad aan ‘t Haringvliet
15
Nieuwe Tonge
Den Bommel
Oude Tonge
4
Kr a
Ooltgensplaat
mm
er
Galathese Haven
k
era
k Vol
17
VVV/ERFGOEDVRIJWILLIGERS
Inspiratie doe je op in het… VVV Inspiratiepunt Een kantoor met een balie en folderrekken. Dat was de VVV GoereeOverflakkee. Maar 't Blaeuwe Huus in Ouddorp, waar de VVV al bijna dertig jaar is gevestigd, heeft een ware metamorfose ondergaan. In het VVV Inspiratiepunt, dat eerder dit jaar open ging, kun je op een eigentijdse en interactieve manier verkennen wat er allemaal is te zien en te doen op Goeree-Overflakkee. Zoals de havenkanalen, de vuurtoren, het Streekmuseum en de Menheerse werf. Alles draait om beleving in het VVV Inspiratiepunt. Op een interactieve tafel is een maquette van het eiland weergegeven met markante gebouwen. Door middel van projectie gaat deze tafel leven nadat je op een groot touchscreen een thema hebt gekozen. Surfers varen over de tafel, tulpen bloeien op en fietsers bewegen er overheen. In een nagemaakt interieur van een oude RTM-tram kun je een video over het eiland bekijken. Het is net of je een tramrit maakt… Verderop vertellen bekende eilanders over hun
binding met Goeree-Overflakkee en hun favoriete locaties. Ook is er een pop-up-museum met minitentoonstellingen van eilandelijke musea. Op verlichte panelen zijn bijzondere natuurfoto's te zien. Het VVV Inspiratiepunt is één grote oproep: ga Goeree-Overflakkee verkennen en beleef het! Nog voor de zomer realiseert de VVV ook 'inspiratiewanden' in zeehondenopvang A Seal, op de Menheerse werf en in Oude-Tonge.
Aan de slag als erfgoedvrijwilliger Voor wie wat uurtjes overheeft en wil meehelpen het erfgoed op Goeree-Overflakkee in stand te houden, is er genoeg te doen. Het Streekmuseum, de Stichting Goereese Gemeenschap (die de toren van Goedereede en de vuurtoren beheert), de Menheerse werf, Museum Ouddorp, het RTM-museum – ze hebben stuk voor stuk plaats voor extra vrijwilligers. Het RTM-museum heeft bijvoorbeeld werk voor metaalbewerkers, houtbewerkers, schilders, conducteurs, gidsen, lokettisten en medewerkers voor
18
Erfgoedmagazine
het groen- en baanonderhoud, de winkel en de catering. Ook bestuursleden zijn welkom. Aanmelden kan via info@rtm-ouddorp.nl. De Menheerse werf is samen met de gemeente op zoek naar gastheren en -vrouwen. Ook mensen met digitale vaardigheden, tentoonstellingsbouwers en technici en onderhoudsmedewerkers op de werf kunnen zich melden (info@menheersewerf.nl). Evenals ‘handige mensen’ voor de restauratie van de MD10 en gidsen, die het publiek wegwijs kunnen maken (md10@menheersewerf.nl).
HULPVLOOT
Dank voor de hulpvloot van 1953
Anton van de Geijn.
Van de Geijn was altijd op het water te vinden. Hij woonde en recreëerde er én hij werkte als kapitein op een tanker. Na wat omzwervingen kwamen Van de Geijn en zijn vrouw in Oude-Tonge te wonen. Niet ver van hun huis ligt de ruim 90-jarige sleepboot in de haven.
gaan helpen. Ene Jonker ging met zijn eigen schip. Ze zijn met z’n allen vijf dagen in touw geweest om mensen op te halen uit het ondergelopen gebied.” Van de Geijn zou graag meer weten, maar bij deze kennis blijft het. Dat de hulpvloot anno 2019 in de schijnwerpers staat, vindt hij goed. “Het water geeft altijd onzekerheid, zeker op Goeree-Overflakkee. Ik hoop dat in Den Haag ook de ogen open blijven en dat ze voldoende investeren in veiligheid.”
“Over de hulp in 1953 is weinig bekend”, vertelt de huidige eigenaar van de Dockyard IV. “De RDM, die het schip beheerde, zette mijn schip en de Dockyard IV in voor het rampgebied. Er waren in totaal vier bemanningsleden: Van Dommelen, Van Gelder, Udo en Van Zwol. Van Gelder was de kapitein van de Dockyard IV. Verder kregen personeelsleden van de RDM gelegenheid om als vrijwilliger te
Erepredicaat De dankbetuiging aan de Hulpvloot 1953 bestaat uit een register met scheepsgegevens en persoonlijke verhalen (op internet en in een boek), een mobiele expositie (nu op de Menheerse werf, later elders op het eiland), een erepredicaat bestaande uit een vlag plus en informatiedoek voor de eigenaren van alle schepen van de hulpvloot.
Hoeveel schepen zijn er nog die een rol speelden bij de hulpverlening na de Watersnoodramp van 1 februari 1953? Meer dan je zou verwachten: de teller staat nu op 137, en er komen elke week nog schepen bij. Voor deze hulpvloot is een waardige dankbetuiging op zijn plaats. Een van de schepen ligt in de haven van Oude-Tonge. Het is de Dockyard IV van Anton van de Geijn, een sleepboot uit 1928. “Een oud beessie”, zegt Van de Geijn, “maar hij is er goed aan toe. Het schip is gebouwd door de RDM en heeft tot 1978 dienst gedaan in de Rotterdamse haven. Wij zijn vanaf 1984 eigenaar.” Van de Geijn en zijn vrouw woonden in een Hasseltse aak. Die lag in Amsterdam-Noord. Dit gevaarte van 28 meter lang was minder geschikt om mee uit varen te gaan. Maar met een sleepboot – eerste een kleintje, later de Dockyard IV – lukte dat prima. Ze toerden in de weekeinden veel door Amsterdam en in de vakanties bracht de sleper ze naar Frankrijk, Denemarken of Duitsland. De Dockyard IV kreeg een groter stuurhuis en een achterroef om een extra slaapplaats te creëren.
19
CULTUUREDUCATIE/OPEN MONUMENTENDAG
Zo ga je het erfgoed met andere ogen bekijken Cultuur, je kunt er maar het beste zo vroeg mogelijk mee in aanraking komen. Daarom is er speciale aandacht voor cultuureducatie op de basisscholen op Goeree-Overflakkee. Cultuur omvat veel: muziek, beeldende kunst, literatuur. Maar ook erfgoed. De werkgroep Cultuureducatie Met Kwaliteit (CMK) heeft eerst een inventarisatie gemaakt: welke musea, stichtingen en (muziek) verenigingen op het eiland hebben het onderwijs wat te bieden? Dat zijn bijvoorbeeld Stichting WO2GO met de educatieve programma’s Kaboem! en Plons!, Stichting Podium met Zandstad en het Streekmuseum met Koeienwachtertje en Kofjekokertje. Door de inventarisatie hebben de basisscholen een beeld van wat er allemaal mogelijk is en kunnen zij bepalen wat het beste past in hun lesprogramma. Extra beleving Vanuit de Erfgoedlijn komt er in 2019 het nodig bij: lessen over havenkanalen, de visserijhavens, Fort Prins Frederik en de bunkerroute.
Er zijn lessen voor alle leerlingen, van groep 1 t/m groep 8. “Het is de bedoeling dat de kinderen met andere ogen naar het erfgoed in hun omgeving kijken”, zeggen Hugo Verweij, coördinator CMK op GoereeOverflakkee, en de provinciale CMK-projectleider Ingrid Feijen (Kunstgebouw). “Bovendien gaan ze zelf aan de slag met bijvoorbeeld fotograferen en tekenen. Dat geeft
extra beleving.” Waar is dit allemaal goed voor? “Steeds meer ziet men de meerwaarde van cultuureducatie op school. De Onderwijsinspectie vindt dat ook.” Volgens Verweij en Feijen is aandacht voor cultuur in de klas essentieel: “Je leert ontdekken, kijken en luisteren. Je ontwikkelt creatief en kritisch denkvermogen. Je leert je eigen plaats in de wereld te definiëren: wie je bent.”
Plekken van plezier op 14 september Open Monumentendag is dit jaar op zaterdag 14 september. Het thema is ‘Plekken van plezier’. Op GoereeOverflakkee zijn die dag veel monumenten te bezoeken. De Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee presenteert zich ook op Open Monumentendag. Hoe het programma eruit komt te zien, is nog niet precies bekend. En op welke plek van plezier dat zal zijn, ook niet. Maar wel staat vast dat jong en oud welkom zijn om informatie over de Erfgoedlijn en de projecten te krijgen. Dat zijn projecten die te maken hebben met het thema ‘Leven en overleven met water’. Verder staat onder andere de lancering van het Erfgoedpaspoort op het programma, is er toneel en krijgen de winnaars van de opdrachten in het Erfgoedmagazine junior hun prijzen. Natuurlijk is er ook wat de eten en te drinken. Open Monumentendag, een dag om naar uit te zien!
20
Erfgoedmagazine
DOEN
Foto: Magda Korthals.
Zo hoog stond dus het water
Alsof je erbij bent De Watersnood is een belangrijk thema in het Streekmuseum Goeree-Overflakkee in Sommelsdijk. Het is zelfs mogelijk om zelf te ervaren wat er op 1 februari 1953 is gebeurd. Letterlijk: door de bril van nu, via Virtual Reality. Het water komt en het is alsof je erbij bent. Het Streekmuseum vertelt het gevoelige verhaal van de Ramp met respect. In het museum zijn ook foto’s, filmpjes, ooggetuigenverslagen, herinneringen en krantenknipsels over de Watersnood te zien. Dit als onderdeel van de interactieve expositie ‘Water, het DNA van Goeree-Overflakkee’, die ingaat op het leven en overleven met het water. De eilandverhalen die het museum vertelt gaan ook over bijvoorbeeld de ontstaansgeschiedenis van Goeree-Overflakkee, de bedijkingen, de visserij, de landbouw, de havens, de havenkanalen, archeologische opgravingen en de Romeinen op Goeree.
Hoe hoog stond het water in 1953? In Ooltgensplaat en Stellendam is het in beeld gebracht op zogenaamde Kunstkruimels. Dat zijn tegels in het wegdek. Erop staan een letter, een creatieve verbeelding van het dorpswapen en een soort peilstok die aangeeft tot hoe hoog het water reikte. Volg de Kunstkruimels en kijk eens met heel andere ogen naar de omgeving.
en Oude-Tonge met een watersnoodambassadeur als gids. Een historische wandeling door Ooltgensplaat is te boeken bij de dorpsraad: dorpsraadooltgensplaat@gmail. com.
De Kunstkruimelroutes zijn op eigen houtje te lopen. Maar wil je meer te weten komen over de gebeurtenissen in februari 1953, dan kan dat ook onder leiding van een watersnoodambassadeur. Boeken via de VVV GoereeOverflakkee. Dat geldt ook voor de wandellingen in Battenoord
Magazine Het magazine ‘de Ramp op Goeree-Overflakkee, van toen naar nu’ zoomt in op de Ramp zelf, de wederopbouw en de Deltawerken. Het magazine, dat veel nog vrij onbekend fotomateriaal bevat, is te koop bij het Streekmuseum, de VVV, de bibliotheekvestigingen op het eiland en een aantal boekhandels.
Verhalen van ooggetuigen De landschapstentoonstelling ‘Ooggetuigen van de Watersnood’ is een wandelroute van 3,3 kilometer, te beginnen op de dijk van Battenoord. Via de Klinkerlandse Zeedijk, de Sint Pietersweg, de Battenoordsedijk en de Havenweg keer je terug in Battenoord. Onderweg kom je elf fraaie zuiltjes tegen. Daarin zijn de portretten van de ooggetuigen verwerkt. Via een QR-code herleven de verhalen van de ooggetuigen van 1953. Bij het haventje staat een themabord met meer informatie. Een folder is verkrijgbaar bij de VVV GoereeOverflakkee.
21
DOEN
Fietsen door het verleden Wat speelde er zich er op 1 februari 1953 af? Hoe kwam GoereeOverflakkee er weer bovenop? Met de gratis app ‘Naar Toen’ reis je naar en door het verleden, via het netwerk van fietsknooppunten. De app bevat historisch beeld, video en verhalen. De routes op GoereeOverflakkee leiden langs plekken waar de dijken braken en langs plekken die aan de stormvloed herinneren. Er zijn vier routes: Goeree-Overflakkee, Nieuwe-Tonge, Oude-Tonge en de RTM-tram. De app is te downloaden via izi.Travel; zoek op ‘Watersnoodramp GoereeOverflakkee’ of ‘Naar toen’. Bij de VVV Goeree-Overflakkee zijn boekjes verkrijgbaar die bij de app horen. Verlichte Erfgoedlijnroute Op de fiets langs de molens op Goeree-Overflakkee – overdag is het al een genot, maar tegen de tijd dat het donker wordt is het pas echt bijzonder. Alle twaalf molens zijn dan verlicht. Zo vormen ze bakens in het landschap. Bij de VVV is een gidsje
Het inundatiegebied. met vier fietsroutes langs de molens verkrijgbaar. Verdrinkend Land In februari 1944 zette de Duitse bezetter het grootste deel van GoereeOverflakkee onder water. Het project Verdrinkend Land herinnert aan deze
Langs eeuwenoude dijken Ontdek de eeuwenoude dijken, de natuur en de historie tussen Dirksland en Sommelsdijk via de Christoffelroute. Onder aan de dijken, waar de wandelroute loopt, ligt een pad van houtsnippers. Ook is een bankje geplaatst om onderweg even te rusten. Bij de VVV is een folder over de route verkrijgbaar. De wandelroute valt onder het project ‘Beleef de oude zeedijken’, dat bedoeld is om de eeuwenoude dijkenstructuur van Goeree-Overflakkee onder de aandacht te brengen. Dat geldt ook voor een kleine kilometer dijk bij het havenkanaal van Oude-Tonge.
22
Erfgoedmagazine
inundatie. Stap eens op de fiets om door het destijds ondergelopen gebied te rijden. Er zijn twee fietsroutes. Voor de automobilist is er een interactieve route via een app. Meer informatie: www.verdrinkendland.nl.
Het water op Vanuit de oude haven van Stellendam kun je met een zalmschouw of een trapkajak het ruime sop kiezen. Je vaart het havenkanaal uit en kunt twee kanten op: rechtsaf naar Dirksland of linksaf naar Goedereede-Havenhoofd. Een rustgevende en oogstrelende ervaring. Tussen Stellendam en Goedereede zijn vier aanlegsteigers gerealiseerd. Ook zijn er picknickplekken en informatiepanelen over het gebied. De vier zalmschouwen en tien trapkajaks zijn te huur bij ‘t Wapen van Stellendam, dat ook mooie arrangementen biedt met bijvoorbeeld een picknick of een barbecue. Wie meer wil weten over de historie van het havenkanaal, de visserij en het dorp, kan op pad gaan met een gids. Informatie en reserveren: www.wapenvanstellendam.nl.
DOEN
QR-codes Al wandelend of fietsend op Goeree-Overflakkee kom je op locaties met een geschiedenis. Op dat soort plaatsen staan paaltjes met een QR-code. Houd je smartphone bij de code, dan komt het verhaal tevoorschijn. Mét foto’s. Wat is dit voor een plek? Wat is hier gebeurd? Welke rol speelde Er zijn meer dan vijftig het water? Zitbeleefelementen verbinden land, water en tijd. Ze plaatsen met een nodigen uit om tijdens een fietstocht of wandeling even op verhaal QR-code op Goereete komen. Letterlijk. Er zijn er drie aan de oevers van het Haringvliet: Overflakkee. nabij de haven van Den Bommel, bij Stellendam (Expostrand) en op het strandje bij het Hellegat (De Banaan). Elk punt ziet er anders uit.
Wat is hier gebeurd?
Ideale erfgoedgids is een stripboek Het boek is voor 7,95 euro te koop bij de VVV Goeree-Overflakkee, het Streekmuseum, het RTM-museum, het Torenmuseum, de boekhandels op het eiland en Spar Nieuwe-Tonge.
Het erfgoed ontdekken kan heel goed met het stripboek ‘Erfgoed ontdekken op Goeree-Overflakkee. Op stap met de Boomsma’s’ in de hand. Trek eropuit met de gebroeders Han en Rien Boomsma, samen de ideale gids om de rijke geschiedenis van het eiland te leren kennen. Doordat het stripverhaal een educatief karakter heeft, neemt het jonge lezers mee in de eilandelijke geschiedenis, maar voor volwassenen is het ook een aanrader.
Erfgoedkaart en BooQi Coupures, havenkanalen, bietenkaden en jaagpaden, gemalen, sluizen, bunkers, de trambaan, geschenkwoningen. Dat alles en nog veel meer staat op de kaart ‘Erfgoed van Goeree-Overflakkee’, die verkrijgbaar is bij de VVV, het gemeentehuis en de musea op het eiland. De kaart is recent geactualiseerd. Op de kaart zijn alle projecten van de Erfgoedlijn op het eiland in beeld gebracht: havens en havenkanalen, maar ook locaties en gebouwen die een directe relatie hebben met de eiland-economie, de verdediging, de dijken en de waterveiligheid. Bij de VVV is ook een handzame folder, een BooQi, verkrijgbaar: ‘Ontdek toen en nu! Rijk erfgoed op Goeree-Overflakkee. Leven en overleven met het water’. Een Arrangementenfolder Havenkanalen is in de maak.
Atlantikwall Over de Atlantikwall is eveneens een stripverhaal verschenen. Het hardcoverboek, een creatie van tekenaar Hennie Vaessen en Atlantikwall-kenner Jeroen Rijpsma, is te koop bij de (online) boekhandels en musea. Voor 12 jaar en ouder. Verkoopprijs: 19,60 euro.
Havenkana
len en havens
Zeedijken Goeree-Overflak kee is vanaf de vijftiend gegroeid. Polder na e eeuw polder, dijk tussen Dirkslan maar zeker na dijk. Langzaa d en Sommel ontstond m van sdijk, ten het eiland het havenka oosten achttiende dat er nu naal van is. In de eeuw kwam Dirksland, Christoffelroute er een dam ligt de en Overflak tussen Goeree . Trek je kee. Van deze wandelschoenen aan en ontdek Statendam meer over. is bijna niets dijken als Vrijwel alle de Onwaar het Panksdij andere dijken dsedijk, nog goed kje en de Sint zijn echter herkenbaar Christoffeldijk. in het polderla de eeuwen ndschap. Ook oude ringdijke EEN FOLDER n die de polders bescherm MET DE CHRISTO en tegen het moesten IS VERKRI zeewater. FFELROUTE JGBAAR BIJ DE VVV. Die waterke ringen zijn Een aanrade te beleven fiets, te voet met de auto, r is ook de en via het kleine kilomete de dijk water. In het langs de oostzijde r zeepoldergebied van het havenka van Oude-To naal nge.
Havenkana len en havens
Havenkana len zijn echt iets van Goere e-Overflakk ee. Er zijn er zeven op het eiland: Stellendam, bij Goedere ede, Dirksland, Sommelsdijk, harnis, Oude-To Middelnge en Ooltgensplaat. kanalen verbinde De n de havens van deze met het open dorpen water. Levensa ders van weleer. Hoe zijn de
havenkanalen ontstaan? Na de inpolder ingen lagen de havens aan open water. Daarna direct slibde nieuw en volgden land aan nieuwe inpolder ingen. Dat de havens maakte steeds moeilijke r bereikba oplossing was het graven ar. Dé van een havenka Soms zijn ze kilomete naal. rs lang. Prachtig op te gaan water om varen of te kanoën.
Meer informa
www.geschieden
tie:
isvanzuidholland .nl www.erfgoedlijn go.nl www.vvvgoeree -overflakkee.nl
De havens waren vroeger het kloppen de dorpen. d hart van Hier verlieten de landbou het eiland wproducten en kwamen goederen aan. Tot Goereeen passagie rs Overflakkee vanaf 1964 verbindingen vaste kreeg met ‘de overkan meeste havens t’. Bij de staan herinner verleden. ingen aan het Zeedijken
Streekmuse
um
De Watersn ood is een belangrijk het Streekm thema in useum GoereeOverflakkee in Sommel sdijk. Het is zelfs mogelijk zelf te ervaren om wat er op 1 februari is gebeurd 1953 . Letterlijk : door de bril via Virtual van nu, Reality. Het water komt het is alsof en je erbij bent.
Het Streekm useum vertelt het gevoelig verhaal van e de Ramp met respect. het museum In zijn ook foto’s, filmpjes ooggetuigenvers , lagen, herinneringen en krantenk nipsels over de Watersn te zien. ood Dit als onderdeel interactieve van de expositie ‘Water, het van GoereeDNA Overflakkee’, die ingaat het leven op en overleve n met het De eilandve water. rhalen die het museum vertelt gaan ook over bijvoorbeeld ontstaansgeschie de denis van Overflakkee, Goereede bedijking en, de visserij, de landbou w, de havens, de havenkanalen, archeolo gische opgravin de Romeine gen en n op Goeree.
RTM Tussen 1909 en 1957 reed de Rotterdamsche tram van de Tramweg Maatschappij over Goeree(RTM) Overflakkee. Het RTM-mu Ouddorp seum in houdt dit verleden veel rollend levend, inclusief materieel én ritten langs de over het Brouwersdam. spoor Info over openingstijden: rijdagen en www.rtm-oudd orp.nl Het Havenho ofd van Middelharnis RTM-schakelpun was een t voor passagie voor aanrs en goedere en afrijdend n, e trams en en vertrekk binnenkomende ende boten. Een glimp van die tijd Streekmuse
Toren Goedereed
e
is er te zien: de veerstei ger, een bankjes, twee perron met railvakken en de replica kaartenhuisje. van het Op het perron koffers en staan zelfs tassen klaar. de Bagage van passagiers. wachtende Het tramme tje kan elk komen… moment
werf
Watersnoo
d
De dijken zijn niet altijd afdoend geweest. e Goeree-Overflak kee heeft diverse keren te maken gehad met overstromingen. Soms verdwen polders in en hele de golven. De laatste overstroming grote was de Watersn ood van 1 februari 1953.
Menheerse
Bijna alle havens op Goeree-Overflak landbouwhaven kee zijn s. Maar Middelharnis voormalige is een vissershaven. Aan de haven de Menheer se werf. ligt Hier komt geschiedenis de maritiem tot leven. e
De Menheer se werf is een scheepswerf. eeuwenoude Hier lieten vissersschepen de reders hun onderhouden. dialect beteken In het Flakkees t Menheer e se Middelh werf is een arnis. De belevenis voor jong en oud. In het pakhuis bevindt zich centrum. het bezoeke Wie de rsMenheerse komt veel werf bezoekt te weten over het en als vijand. water als vriend Monumenten en visserssc eren de vissers hepen die op zee zijn Onder meer gebleven. een getijdeta fel en speeltoe laten kinderen stellen spelenderwijs met de maritiem kennismaken e wereld van toen. werf nog Wat de interessanter maakt, is een historisc dat het he scheeps werf in vol Hier liggen bedrijf is. schepen op de helling taureerd te om geresworden.
Go
Wie het verhaal over de Ramp horen, kan wil zich in Stellend am, NieuweTonge/Battenoo rd of Oude-To
werf
laten rondleid nge en door watersnoodambassadeurs. Een indringende ervaring. Boeken kan via de VVV. Stellendam In en Ooltgen splaat markere tegels in n het wegdek de waterst tijdens de and Ramp. Deze Kunstkruimels een wandelr oute. Kinderen kunnen onderwe g een rebus De wandeli oplossen. ngen door watersnoodgebi zijn op ed eigen houtje te lopen via de of, VVV, ook hier met watersnoodamb een assadeur. Fietsen door het verleden kan ook: via de app Toen. Naar vormen
Bunkerrout e
Oude-Tonge is het zwaarst Flakkeese getroffen dorp. Daar bevindt zich begraafplaats een voor de slachtof fers.
Bunkerrou
te
Passagiers van de Waterbu s (of een fietspon kunnen via het laarzenp tje) ad langs kanaal heen het havenen weer wandelen centrum naar het van Middelh arnis. Een RTM-pontje gerestaureerd is weer in de vaart.
Vuurtoren
Niet ver van de vuurtore n is d Het complex op de Punt besta bunkers. Ze zijn tijdens de Tweed gebouwd door de Duitsers . Het b was een onderdeel van de Atl ‘verdedigingsmu ur’ tegen de geallie
Kunstkruim
el
um
Vuurtoren Westhoofd in de duinen is een blikvang van Ouddorp er. De 56 oudsher het meter hoge een wijde bevorderen toren biedt blik op de van de veilighe Kop van Goeree, van de scheepv Haringvliet id de zee, het aart. Als en de Grevelin de toren kunt u onderwe gen. Een uitkijkpu open is jewelste. g naar boven nt van expositie of beneden s zien over het erfgoed Overflakkee, op GoereeDe vuurtore het omligge n, een Rijksmon nde duinland en de geschied schap Tweede ument, is enis van de Wereldoorlog na de vuurtoren omgeving. gebouwd. en de vernietigden De Duitsers zijn voorgan ger op 5 de laatste mei 1945, oorlogsdag. De Toren in De bemand was nooit het stadje e vuurtore opengesteld Goedereede, n ook een voorheen voor het vuurtoren, belangrijkste publiek. De is te beklimm taak van tevens een het gebouw en. Hier is charmant is immers museum gevestig van onder andere een d met vuurtorenexposit ie.
RTM
Vuurtoren
Menheerse
Ouddorp
Vijftien van de zestien bunkers compleet dorp met bunkers voor munitie, proviand m , water, enzovoo geschut hielden de zeventig monding van so de Grevelin gen in de ga tiende bunker is later neergeze opgegraven t. Dez in Ouddorp en staat nu om de ingang a van de bunkerro Als een reclame ute te bord.
De bunkers , die zestig jaar na de uitgegraven, oo zijn te bezichtig wijzerde en. De route is het hele jaar open gebouw staat een bord met informa keren per tie jaar is er een gids om vertellen. het ver
23
Colofon
Agenda KunstKijk 30 mei – 2 juni Havendag Middelharnis 31 mei – 1 juni Goereese Portdagen 13-15 juni Oeltgendag Ooltgensplaat 6 juli Molendag Goeree-Overflakkee 13 juli Omloop Goeree-Overflakkee 30 - 31 augustus Week van de Goereese vis 30 augustus – 7 september Goereese Havenconcert 7 september Open Monumentendag 14 september Publieksevent Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee 14 september met lancering Erfgoedpaspoort Muziek in de Voorstraat 20 september Volledig overzicht: zie website VVV Goeree-Overflakkee: www.vvvgoeree-overflakkee.nl
Dit magazine is mede mogelijk gemaakt door:
Dit magazine is een uitgave van de Erfgoedlijn Goeree-Overflakkee en mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van de provincie Zuid-Holland. Redactie en interviews: Kees van Rixoort Mirna Bogert Patty van der Kleij Evelien Masselink Jeanne Huizer Foto’s: Magda Korthals, Wim van Vossen, Jaap Reedijk, Jan Baks, Kees van Rixoort, Björn Mierop, SkyHunter, Streekarchief GoereeOverflakkee Bladmanager/acquisitie: Gert Verweij Vormgeving: Klazina Tanis Productie:
Kom je bij mij op ziekenbezoek?
10% KORTING
op de entreeprijs Geldig tot 1 september 2019
MAAK EEN RIT MET DE TRAM € 5,00 in plaats van € 6,00 Voor kinderen van 4 t/m 11 jaar Geldig van juli t/m augustus 2019
RTM-MUSEUM OUDDORP
Go Groene Vaart Kids (leeftijd 6 t/m 12 jaar)
Varen over het havenkanaal van Stellendam met zalmschouwen of trapkano’s en zo een leuk kinderfeestje vieren. 10% korting op vertoon van deze bon in de maanden juni t/m september 2019.
Informeren en reserveren: www.wapenvanstellendam.nl
9.