Energia Trantsizioak: Iraunkortasuna eta demokrazia energetikoa by ekologistak

Energia Trantsizioak: Iraunkortasuna eta demokrazia energetikoa

Leire Urkidi, Rosa Lago, Izaro Basurko, Martin Mantxo, Iñaki Barcena, Ortzi Akizu

CIP. Biblioteca Universitaria Energia trantsizioak : iraunkortasuna eta demokrazia energetikoa / [Ikerketa-taldea] Leire Urkidi … [et al.] ; [gazteleratik euskerara itzulpena] Iraia Yetano Larrazabal. - Bilbao : Universidad del País Vasco / Euskal Herriko Unibertsitatea, Argitalpen Zerbitzua = Servicio Editorial, D.L. 2016. 233 p. : il. ; 21 cm + 1 disco (DVD) D.L.: BI-133-2016. – ISBN: 978-84-9082-311-8 1. Recursos energéticos. 2. Desarrollo sostenible. 3. Justicia medioambiental. 4. Ecologismo. I.Urkidi, Leire, coaut.

II. Yetano, Iraia, trad.

504:32 620.9

Ekologistak Martxan Euskal Herria www.ekologistakmartxan.org

EKOPOL (ekonomia ekologiko eta ekologia politikorako ikerketa-taldea) www.ekopol.org

PARTE HARTUZ (demokrazia parte-hartzailearen ikerketa eta prestakuntzarako taldea) www.ehu.eus/partehartuz

Universidad del País Vasco/ Euskal Herriko Unibertsitatea www.ehu.eus IKERKETA-TALDEA: Leire Urkidi Azkarraga, Sarrera eta konklusioak Rosa Lago Aurrekoetxea, Kataluniako kasuaren ikerketa Izaro Basurko Pérez de Arenaza, Brasilgo eta Euskal Herriko kasuen ikerketa Martin Mantxo Medrano, Ekuadorreko kasuaren ikerketa Iñaki Barcena Hinojal, Kubako kasuaren ikerketa Ortzi Akizu Gardoki, Alemaniako eta Euskal Herriko kasuen ikerketa eta Konklusioak DISEINU GRAFIKOA: Ortzi Akizu Gardoki Martin Mantxo Medrano BIDEO-DOKUMENTALA: Ander Salsamendi, Zuzendaritza, Grabazioa eta Muntaketa Ander Elorza, Gidoia eta Grabazioa Haritz Zabala, Postprodukzioa Ekoizlea: IRUDIKATE ITZULPENA Iraia Yetano Larrazabal, Gazteleratik Euskerara itzulpena GARAPENERAKO LANKIDETZAREN EUSKAL AGENTZIA AGENCIA VASCA DE COOPERACIÓN PARA EL DESARROLLO

Garapenerako lankidetzaren euskal agentziak finantzatua Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua / Servicio Editorial de la Universidad del País Vasco ISBN: 978-84-9082-311-8 Lege gordailua/Depósito legal: BI-133-2016

Gure esker onak kolaboratzaile guztioi: Gorka Bueno , Euskal Herriko Unibertsitatea Iñaki Arto, Basque Center of Climate Change Yayo Herrero, Universidad Politécnica de Madrid Cote Romero, Ecooo Aitxiber Zallo, Euskal Herriko Unibertsitatea Michel Mittelbronn, Solar Settlement Tadzio Mueller, Rosa Luxemburg Foundation Steffen Kühne, Rosa Luxemburg Foundation Conrad Kunze, Helmholtz-Zentrum für Umweltforschung Sören Becker, Leibniz-Institut für Regionalentwicklung und Strukturplanung Christoph Strünke, Sieben Linden Werner Dyck, Sieben Linden Dieter Federlein, Sieben Linden Janneke Vock, Sieben Linden Andreas Delleske, Vauban Esther Vital García, Movimento dos Atingidos por Barragens Alexania Rossato, Movimento dos Atingidos por Barragens Eder Pichette, Afectado por la represa Bajo Iguazu Gilberto Cervinski, Movimento dos Atingidos por Barragens Nivea Maria Diogenes, Movimento dos Atingidos por Barragens Eliecer Viguera Leal, CUBASOLAR Julio Torres Martinez, CUBASOLAR Maricela Rivaflechas Castellanos, Centro Universitario de Guamá Luis Berriz Pérez, CUBASOLAR Armando Fernández Soriano, Fundación Antonio Núñez Jimenez Migdalia y Juan Manuel, guajiros de Chivirico Alexandra Almeida, Acción Ecológica Gloria Chicaiza, Acción Ecológica David Reyes, Acción Ecológica Martín Carbonell, YASunidos Antonela Calle, YASunidos Fernanfo Fajardo, YASunidos Pato Chávez, Oilwatch Fanklin, Comunidad de El Rosal e Intag Mar Baños y Peter Arboleda José Proaño Alicia y Octavio Cahuiya, Comunidad de Ñoneno Nuri Palmada, Som Energia Claudio Cattaneo, Can Masdeu Marc Gavaldá, Kan Pasqual Mauge Cañada, Arterra Bizimodu Diego Castañares, Asparrenako Udala Adur, Ilargi y Alfredo Gardeazabal, Lakabe Robert Hall, Global Ecovillage Network Europe Olatz Azurza, Goiener

TRADEBU proiektua, “Energia-eredu berri baten aldeko lankidetza: zor ekologikotik bizimodu onerako transizio demokratikoa”, hainbat erakunderen arteko lankidetza da: Euskal Herriko Unibertsitateko Politika eta Administrazio Zientzia Saila, EKOPOL (ekonomia ekologiko eta ekologia politikorako ikerketa taldea), PARTE HARTUZ (demokrazia parte-hartzailearen ikerketa eta prestakuntzarako talde bateratua) eta Euskal Herriko Ekologistak Martxan.

“Itxaropenak ez du etsitzen: planeta honetan bizitzeko beste modurik bada. Arazoari irtenbidea bilatu nahi dionak aurkitzen du bidea; nahi ez duenak, aldiz, aitzakia.” Margarita Mediavilla

"Krisialdi kultural sakona bizi dugu, are gehiago: zibilizazio-krisia da. (...) zibilizazio berri bat ez da ezerezetik sortzen; ez da inoren burutik jaiotzen —Atena Zeusen burutik jaio zen bezala— armak eskuan dituela, martxan jartzeko prest. Zibilizazioan aldaketa ezin da prêt-à-porter izan: har dezagun beti umiltasun teorikoaren jarrera hau kritikatzen, aztertzen edo proposatzen dugunean" Jorge Riechmann

AURKIBIDEA

orrialdea

SARRERA

KUBA

BRASIL

EKUADOR

KATALUNIA

125

ALEMANIA

143

EUSKAL HERRIA

177

KONKLUSIOAK ETA GOGOETAK

211

01 SARRERA TRANTSIZIO ENERGETIKOAK DEMOKRAZIA, JUSTIZIA ENERGETIKOA ETA BIZITZAREN IRAUNKORTASUNA Lan honen eta trantsizio sozioekologiko eta energetikoei buruzko beste hainbat lanen sorburuan erregai fosilen eta hondakin-hustulekuen agortzea eta sistema sozioekonomikoaren beraren ahitzea daude nagusiki. Zenbait adituk dio petrolioaren gailurra jo dugula eta erregai fosilen eskaintza gutxitzen hasi dela (Sorrell et al., 2010). Beste batzuek diote laster joko dugula beste hainbat lehengai berriztaezinen gailurra (Kerschner et al., 2010). Baliabide berriztagarriak ere ez daude salbu. Izan ere, haien erabilgarritasuna arriskuan jarri dugu, berritze-tasa baino askoz ere abiadura handiagoan erabili ditugulako. Eta gauza jakina da hondakin-hustulekuak agortzen ari garela: ez dakigu zaborrarekin zer egin, ezta hondakin erradioaktiboekin ere, edo horiek guztiek sortzen duten kutsadurarekin, klima-aldaketarekin, edo CO2-arekin. Baina, are gehiago, ezin eutsizko eredu politiko eta ekonomiko bidegabe baten ahitzea ikusten ari gara. Demokrazia liberal eta kapitalistaren krisia nabarmena da. Geroz eta herritar gutxiagok du uste ona klase politikoarengan eta ordezkaritzasistema ahul honetan. Eta gu ere indar-hustuta gaude. Gizartea itota dago hainbat eta hainbat arrazoigatik: langileen esplotazioa, zaintza-lanak ikusezin izatea, egiturazko doikuntzak eta hazkunde ekonomikoaren gorazarrea. Ekonomia honek pilatze-prozesuak eta finantza-espekulazioa jartzen ditu erdigunean eta alde batera uzten du, ordea, bizitzaren, pertsonen, komunitateen eta ekosistemen iraungarritasuna. Sistema hau maila anitzeko bidegabekerietan errotuta dago: sistemak Hegoaldea arpilatu egiten du Iparraldeak kontsumi dezan eta konpainia transnazionalak eta elite politiko eta ekonomikoak aberas daitezen. Dena dela, indar-hustuta egonagatik ere, halako panoramak hainbat eta hainbat pertsona eta kolektibo errealitatea eraldatzera eta etorkizun hobea izateko aurrera urratsak ematera akuilatzen ditu. Eredu akitu eta akigarri honen alternatibak eraikitzen ari diren bizitza-proiektuak eta proiektu politiko, sozial eta energetikoak aurkituko ditugu. Beste errealitate batzuetaranzko trantsizioa egiteko beharra eta nahia dugu. ‘Izaera edo egoera batetik bestelako batera igarotzeari’ deritzo trantsizio. Haatik, trantsizio zein trantsizio energetiko kontzeptuak polisemikoak dira, modu askotara uler edo interpreta baitaitezke. Gainera, arazo sozioenergetikoaren alorrean trantsizioa egiteko bide eta ikuspegi ugari dago. 1_IRUDIA Trianoko mendietan instalatutako goi-tentsioko linea berria (Argazkia: O. Akizu).

Trantsizio energetikoak aztertzean eta hausnartzean zer irizpide-sorta handia dagoen erakusteko balio dezake ondorengo taula honek. Kapitulu honetan, azaletik bada ere, irizpide eta tipologia horien berri emango dugu. IRIZPIDEA Kronologia Maila Geopolitika Aldaketa-mota Eragile nagusiak Borondatea Jomuga motak Justizia Izaera

ENERGIA TRANTSIZIO MOTAK Jazoa, abian, gertatzeke (proposatutakoa edo irudikatutakoa) Herri-maila, eskualde-maila, nazio-maila, nazioarteko maila (Munduko) Iparraldean, (Munduko) Hegoaldean Teknologikoa, politikoa, ekonomikoa, kulturala Estatua, merkatua, gizarte zibila Bat-batekoa, nahitakoa, kontzientziazkoa, gatazkatsua, negoziatua Energia-segurtasuna, deskarbonizazioa, ingurumenaren aldetik iraunkorra den sorkuntza, burujabetza energetikoa, bizitzaren iraunkortasuna Inposatua, autoritarioa, demokratikoa (eztabaidatua) Erreformista, muturrekoa, goitik beherakoa edota behetik gorakoa

1_TAULA Trantsizio energetikoen tipologia ez-osoa (berezko lana).

Trantsizio energetikoen tipologiaren taula ez-oso honen bidez, gaiari heldu eta prozesuen konplexutasuna erakutsi nahi dugu. Nora heldu nahi dugu? Eta nola? Galdera hauei erantzuna ematen hasiko dugu ibilbidea eta argi izan behar dugu trantsizioaz mintzatu baino, trantsizioetaz mintzatu behar garela. Izan ere, askotarikoak dira transformazio honekin lotutako esperientziak, proposamenak, bizipenak eta imajinarioak. 15.00

Inportazioak

1. Zer da trantsizio energetiko... iraunkorra 10.00

[Milaka milioi peso kubatar]

Azken hamarraldietatik hona, trantsizio energetikoak iraunkortasunarekin lotutako konnotazioa hartu du. Ordura arte, oro har, trantsizio energetiko terminoa honako Esportazioak 5.00 honetarako erabiltzen zen: sistema energetiko baten baitan gertatzen zen epe luzeko egiturazko aldaketa izendatzeko edo gizarte batean gertatutako erregai mota baten 0 orokortua aipatzeko. Adiera hori oso arrunta da gaur egun ere eta ordezkapen hala, trantsizio energetiko deritzogu, adibidez, Euskal Herrian hain garrantzitsua Ondasunen izan merkataritza balantza den egurra -5.00 pixkana-pixkanaka erabiltzeari uzteari. Horri dagokionez, Julio Torres Martínez fisikari eta ikertzaile kubatarrak dio hirugarren trantsizio energetikoa bizi dugula. Lehendabizikoa XVIII. mende erdialdera gertatu zen, su-egurra eta egur-ikatza -10.00 alde batera utzi eta horren ordez harrikatza erabiltzen hasi ginenean. Bigarrenean 1926 1936 1946 1956 1966 1976 1986 1996 2006 harrikatza utzi eta horren ordez petrolioa eta petrolioaren deribatuak erabiltzen hasi ginen. Hirugarren trantsizioan, aldiz, pixkanaka-pixkanaka petrolioa eta gasa baztertu eta energia aurreztu, eraginkortasuna areagotu eta energia-iturri berriztagarriak erabiliko ditugu. Beraz, gaur egun, terminoa oso lotuta dago trantsizio energetiko iraunkorraren ideiarekin eta, orobat, erregai fosilak eta energia nuklearra baztertu eta horren ordez hein handiago edo txikiago batean deszentralizatutako energia-iturri1997 berriztagarriak 1898 - 1958 1958 - 1989 1989 - 1997 - 2015 GARAIA 12 ENERGIA-

Azpigarapen koloniala. Nekazarien

COMECONen (CAME)

1993 - PDEN Garai berezia.

2005 Energiairaultza

erabiltzearekin. Bestela esanda, energia-eredu berri bateranzko trantsizioa da eta bertan, ingurumenaren gaineko eragina arras txikiagotu eta erregai fosilen urritasunera egokitu behar dugu. Terminoaren azken adiera hau Öko-Institut institutu alemaniarrak erabili zuen lehendabizikoz 1980ko1 liburu batean. Bertan, energia fosilak eta nuklearrak baztertzeko proposamena egiten zuen. Hala ere, azken hamarraldian zabaldu da batez ere adiera hau Transition Towns eta Post-Carbon Cities delakoen eskutik. Azken mugimendu horiei buruz, Roberto Bermejo (2013) oso argi mintzatzen da: “2005eko udazkenean, AEBetako hainbat tokitako udalak erabakiak hartzen hasi ziren, larrialdi energetikoan zeudela adierazi (batetik, petrolioaren gailurra jotzear zegoelako eta, bestetik, klima-aldaketagatik) eta horri irtenbidea emateko asmoz. (…) Prozesua AEBetan eta Kanadan zabaldu zen nagusiki, baina baita Britainia Handian eta Australian ere. (…) Postcarbon Institute (PCI) erakundeko Daniel Lerch koordinatzaileak idatzitako liburua (Postcarbon Cities: Planning for Energy and Climate Uncertainty, 2007) Post Carbon Cities mugimenduaren eskuliburu bihurtu zen, mugimenduaren oinarrian erakunde horren ideiak baitaude. Gobernuek gizarte ez karbonizatuak, iraunkorrak eta kohesionatuak eratzeko estrategiak diseina ditzaten (modu parte-hartzailean) eta abiaraz ditzaten nahi du PCIk. Hori lortzeko bitartekoa gizataldeak eta agintariak petrolioaren gailurraz eta horrek gizarteetan sortzen duen arriskuaz ohartaraztea da. (…) Berebiziko garrantzia ematen die komunitate-sena eraikitzeari" eta tokikotasunaren ikuspuntuari:"kontsumoa murriztea eta tokian tokiko ekoizpena egitea".” (Bermejo, 2013) Prozesu honek emaitza desberdinak izan ditu praktikan: proposamen batzuk sinbolikoak baino ez dira izan; beste batzuk ertsiki lotuta egon dira aldaketa teknologikoarekin eta nagusi den paradigmarekin; beste batzuk, ordea, eraldatzaileagoak izan dira. Ezin dugu ukatu, haatik, prozesuak trantsizio energetikoaren kontzeptua eztabaidagai bihurtu duela gizartean. Portland hirian (Oregon, AEB) ezagutu dugu mugimenduaren goieneko maila. Richard Heimbergen filosofiari jarraiki, prozesu praktikoagoa garatu dute bertan eta garraioan, etxebizitzan eta elikaduran jarri dute arreta berezia. Bestalde, Transition Network sarearen baitako Transition Towns delako mugimenduak ere energia-eredua aldatzearen alde lan egiten du zuzenean, nahiz eta hori trantsizio sozioekologikorako proiektu zabalago batean biltzen den. Nabarmentzekoa da mugimendu honek ez duela zuzenean trantsizio energetikoa definitzen. Izan ere, ziur dago, gustatu edo ez, trantsizioa gertatu egingo dela, klima-aldaketagatik eta petrolioaren gailurra jotzear gaudelako. Gure eginbeharra trantsizioa kudeatzea da eta hari aurre egiteko prest egotea. Horretarako, erregai fosilekiko mendekotasun txikiagoa duen bizimodua nolakoa den probatzen hasi beharko ginateke adibidez (Seyfang eta Haxeltine, 2012). Hortaz, gaur egungo/etorkizuneko trantsizioa, aurrekoekin alderatuta, oso bestelakoa da: orain arteko trantsizioetan energia-iturriak ez dira osoki eta toki guztietan ordeztu eta trantsizio horien ondorioz, mundu osoko energia-kontsumoa eta 13

energia-iturri kopurua areagotu egin da. Datorren trantsizio (iraunkor) honek energiaiturri zenbaitek (berriztagarriek) pisu handiagoa izatea eskatzen du eta beste batzuk baztertzea (erregai fosilak eta nuklearrak), hartara munduko energia-kontsumoa murriztea lortzeko (ikusiko dugunez, Iparraldean murriztu beharko da bereziki). Halako trantsizioak ez du aurrekaririk munduan. Lehenagoko beste hausnarketa eta esperimentazio prozesu batzuetatik abiatzen bada ere2, Transition Towns delakoak 2004an sortu zirela esan dezakegu, mugimenduaren erreferente nagusi den Rob Hopkinsek Irlandako Kinsale udalerrian lehenengo ekimena martxan jarri zuenean. Gaur egun, sare honetako kasurik garrantzitsuenetakoa Ingalaterra hegoaldeko Totness herrian egindako saiakera praktikoa da. Oro har, sare honen izaera post-karbono hirien ekimena baino eraldatzaileagoa da eta trantsizio energetikoa fenomeno holistikotzat hartzen du. Mugimendu honek komunitatea jartzen du trantsizioa lortzeko eragile nagusitzat (klase politikoaren babesa jaso behar/ahal duen arren) eta Munduko Iparraldeak energia-kontsumoa murriztea zergatik den beharrezkoa eta zer alde on dituen azaltzen du. Horiexek mugimenduaren gakoak. “Energia-kontsumo txikiko bizimodua, aisialdirako aukera, ez hain estresagarria, osasungarriagoa eta zoriontsuagoa.” (Hopkins, 2008) Hauxe da trantsizio energetikoaren eztabaida nagusietako bat: Iparraldeko gizarteek egun duten energia-eskakizuna energia-iturri berriztagarrien bidez asetzeko gai izango ote diren. Bai Transition Towns sareak bai aditu askok diote ez dela posible (de Castro, 2013). Energia-iturri berriztagarriek, gainera, lurraldean inpaktua sortzen duten zenbait gai berriztaezin erabili behar izaten dituzte. Nola eta zenbateraino garatu beharko genituzke berriztagarriak? Eztabaida horrek berebiziko garrantzia du trantsizio prozesu honetan. Berriztagarrien ingurumen-iraunkortasunari buruzko eztabaidaren erakusgarri da, besteak beste, “eolikoak aurrera baina ez horrela" goiburua. Ildo beretik, erakunde askoren iritziz, zentral hidroelektriko handiak ezin dira berriztagarritzat jo, atzerakorik ez duten kalteak sortzen dituztelako. Garrantzitsuena ez da soilik “zer”, baita “nola” ere (eta aurrerago ikusiko dugunez, “zertarako eta norentzat”). Horiek horrela, eredu berriak berriztagarria izateaz gain, ingurumenaren aldetik iraunkorra ere izan behar badu, ezinbestekoa da Munduko Iparraldean gizarteek eta komunitateek egiten duten kontsumoa murriztea. Edonola ere, ohartarazi nahi dugu kontsumoa murriztea Munduko Iparraldeari dagokiola. Izan ere, Hegoaldeko hainbat komunitatek energia-kontsumoa areagotu beharko lukete bizi-maila hobetzeko edo, bederen, euren etorkizun energetikoaren inguruan erabakiak hartu ahal izateko eskubidea izan beharko lukete. Liburuan aipatzen ditugun kasu batzuk Latinoamerikan kokatzen dira. Egunerokotasunean muga energetiko nabarmenak bizi dituzten arren, bizimodu duinak aldarrikatzen ari dira, gauzen eta energiaren kontsumismotik urrunduz. Bizimodu Ona, Sumak Kawsay edo Suma Qamaña proiektuak 14

indigenen berregituraketa kulturalaren alternatiba latinoamerikarren erakusgarri dira. Izadi/gizadi dualtasuna alde batera utzi eta elkarrekikotasunean oinarritutako komunitate-harremanak sustatzea proposatzen dute, besteak beste. Hala eta guztiz ere, Ekonomiaren Iparraldearen baitan Hegoalde bat ere badela uste dugu. Horren erakusgarri da Europan, eta bereziki Espainiako Estatuan, pobrezia energetikoak gora egin izana. Arazo hau garrantzi handikoa da eta, hein batean, energia herri-ondasun oinarrizkotzat hartu beharrean salerosgaitzat jotzen delako gertatzen da. Horrek energiaren erabilgarritasunean ekitate eza sortzen du eta ongizatea bermatzen duten komunitate-egiturarik ez egotea eragiten du. Trantsizio energetiko terminoa zabaldu bada Desazkundearen aldeko Mugimenduagatik ere izan da. Frantzian sortutako mugimendu hau Serge Latouchen lanaren ideietan eta bere “8R” teorian3 oinarritzen da eta Europa Hegoaldean eta Euskal Herrian izan du indar handiena. Desazkundearen aldeko mugimenduak izaera kritikoagoa du. Bizi dugun krisialdi ekologikoaren eta sozialaren eragilea hazkundeagatiko obsesioa dela dio eta biziaren eta pertsonen zaintzari ekoizte eta pilatze prozesuei baino balio handiagoa eman beharko geniokeela aldarrikatzen du. Horrek guztiak berekin dakarren eraldaketa sozialaren baitan, kultura energetiko berri bat eraikitzea oso garrantzitsua da. Jakina, Desazkundearen zein Transition Towns edo Trantsizio Hirien ekimenak kontsumismoaren, desarrollismoaren eta neurrigabeko hazkundearen kalteez ohartarazten zuten hausnarketa eta mugimenduetan oinarrituta garatu dira. Halaber, borondatezko sinpletasunean oinarritutako aurretiko talde-esperientzia paraleloak trantsizioaren ekinbideari buruzko eztabaidaren aurrekariak dira. Euskal Herrian, 70eko hamarraldian, hainbat mugimendu antimilitarista, antinuklear eta ekologistak eta beste zenbait erakunde, kanpaina, batzorde eta plataformak gogoeta-prozesu bat abiarazi zuten nagusi zen energia-ereduari aurre egin eta alternatibak proposatzeko beharraren inguruan. Garai hartan erregai fosilek kezka handiak sortzen zituzten eta hasiberria zen erregai nuklearra gainerako arriskuei gehitzen zitzaion mehatxutzat hartzen zuen gizarteak. Euforia teknologikoak eta hazkunde ekonomikoak akuilatutako urteak ziren eta munduak doako energia mugagabea izango zuela hitz ematen zen. Ez zen, ordea, sekula hala izan. 70eko hamarraldikoa da, halaber, “Modelo energético de tránsito” (Comisión Energía y Recursos de AEPDEN/Lurraren Lagunak, 1979) idazlana. Ordutik hona ekoizpen- eta kontsumo-kopuruak aldatu badira ere, trantsizioaz eta desazkundeaz ari garela, gaurkotasun handia izaten jarraitzen duen testua da: “...ez gara garapenaren aldekoak, ez behintzat gaur egun dagoen ikuskeratik. Geure iritziz, ekitatez jokatu nahi badugu behintzat, zarrastelkerian oinarritutako ekoizpenak eta kontsumoak ezin dute hazkunde esponentzialik izan baliabideak mugatuak direlako eta desberdin banatuta daudelako” (Comisión Energía y Recursos de AEPDEN/Lurraren Lagunak, 1979) 15

Horiek horrela, trantsizio energetikoaz dugun ikuskerari hainbat deitura edo adjektibo kalifikatzaile gehitu behar dizkiogu. Horietan lehendabizikoa iraunkor adjektiboa. Helburua ez da soilik energia-iturri berriztagarriak garatzea. Garrantzitsua da, orobat, garapena ingurumena errespetatzen duten bitartekoak erabiliz egitea eta energia gutxiagorekin ongi bizitzen ikastea. Haatik, susmatzekoa denez, definizioa hankamotz geratzen zaigu oraindik eta justizia sozialarekin, demokraziarekin eta herriaren burujabetzarekin lotutako deiturak behar ditu. “Kontua ez da soilik ordezkapen teknologikoa egitea eta ohiko energien ordez energia berriztagarriak erabiltzea. Are gehiago, helburua sistema elektrikoaren kudeaketaren eta jabetzaren eredua aldatzea da. Eredu klasikoan enpresa pribatu gutxi batzuek kontrolatzen dute energia elektrikoaren sorkuntza eta banaketa eta basea ekoizpenerako zentral handietan izaten dute. Eredu klasiko horretatik eredu deszentralizatuago, demokratikoago, eraginkorrago eta iraunkorrago batera igaro behar dugu.” (Bermejo, 2013)

2. Trantsizio energetikoak, eraldaketa eta justizia soziala Iraultza, eraldaketa, metamorfosia... asko dira aldaketa edo errotiko aldaketa aipatzeko erabiltzen diren hitzak. Energiaren eta ekologiaren arloko hizkeran, ordea, trantsizio kontzeptua erabili ohi da. Hitz horrek aldaketa iraunkorragoa dela ulertarazten du nolabait, mantsoagoa agian, berehalakoa ez dena eta planifikatuagoa. Eraldaketaren aldeko urratsak ematea dakar berekin, tarra-tarra. Jakin badakigu egin beharreko aldaketa presazkoa dela eta aldaketa erraldoia dela. Badakigu, orobat, alarmahots asko piztu dela eta inpaktu batzuek ez dutela atzerakorik. Hargatik, paradigmaaldaketa hain garrantzi handikoa izanik, badakigu denbora luzea beharko duela. Hots kritiko batzuek diote trantsizio kontzeptuak nolabaiteko jarraitutasuna ematen diola egungo sistemari, botere-egiturekin hausten ez duen jarrera erreformista erakusten duela eta, beraz, tolesgabea dela eta porrot egingo duela (Trapese, 2008). Hain zuzen, estatu batzuek trantsizio energetiko kontzeptua bereganatu eta zenbaitek, Holandak adibidez, aldaketarako proiektu garrantzitsuak abiarazi dituzte baina petrolio-konpainien eskutik eta gizarte zibila kontuan hartu gabe; bestela esanda, “low-carbon bussiness-as-usual” (Meadowcroft, 2009) sortzen saiatu dira. Egiazko eraldaketa energetiko bat egiteko (iraunkorra eta bidezkoa) ez da soilik energia-sistema aldatu behar, baizik eta eredu ekonomikoa batez ere. Guk nahi dugun trantsizioak pilatze-prozesuekin haustea eta gizakia eta ingurumena arpilatzeari uztea esan nahi du. Horrez gain, mendekotasun-egitura asko, kanpokoak zein barrukoak, desegituratzea ere esan nahi du. Ingurumen iraunkorragoa eta gizarte justuagoa duen etorkizuna irudikatu eta eraiki nahi badugu, beharrezkoa da iraultza kognitiboa, soziala eta kulturala egitea. Arrazoi askogatik, hemen ere kanpo- eta barne16

arrazoiak tarteko, gure imajinario kolektiboek aurrerabidean, hazkunde neurrigabean, garapenean, lehiakortasunean eta indibidualismo ahalguztidunean sinesten jarraitzen dute. Modernotasunaren eta patriarkatuaren logikek Mendebaldeko gizon zuri, gazte, arrakastatsu, arrazional eta independentea inposatzen jarraitzen digute bizitzaren erreferentetzat. Eta gizakia mendekotasuna duen izakia dela ezkutatzen digute, bai materialekiko eta baita gizartearekiko ere. Imajinario hori aldatu ahal izateko, gure ustetan, errotiko aldaketa kulturala egin behar da. Prozesu sozial eta instituzional hori ez da berehalakoa izango eta ekintzarako zein eraldaketarako tarteak beharrezkoak izango dira, baina baita hausnarketarako eta zaintzarako ere, geure burua bidean gal ez dezagun. “Barrutiko eta kanpotiko trantsizioa. Aurrez aurre ditugun erronkak ez dira sortu erabiltzen ditugun teknologiak desegokiak direlako, baizik eta munduaz dugun ikuskera- eta sinesmen-sistemaren ondorio zuzena direlako.” (Bermejo, 2013) Bada trantsizio kontzeptuari kontra egiten dio beste kritika bat eta, gure iritziz, oso zuzena gainera: adostasun/gatazka dikotomiarekin duen lotura alegia. Trantsizio terminoak adostasunezko aldaketa bare eta ia apolitikoa dirudike. Ez da hori, ordea, guk irudikatzen dugun trantsizio mota. Gizartea eraldatzeko pedagogia apur bat behar da; hurbilekoak zein ez hain hurbilekoak ditugun jarreretara gerturatzea ere ezinbestekoa da; zenbaitetan, guztiontzako gutxieneko batzuk finkatzeko asmoz, negoziatu eta itunak ere egin behar ditugu. Baina aldaketa politikoaren eragilea gatazka, borroka eta erresistentzia dira. Eta baita gatazka horietatik ikasitakoa ere. Horregatik, gure ustez, ez da trantsizio energetikorik gatazka sozialik eta ingurumenarekiko gatazkarik gabe, botere handiak beti ahaleginduko baitira haien “statu quoari” eusten. Aldaketa gertatzeko gatazka ere egon behar dela onartzen badugu ere, nahiko genukeen etorkizun energetikoa ez dator bat batzuek iragartzen duten kaos eta gerra apokaliptikoaren panoramarekin. Izan ere, halako egoera batean, indartsuenaren legea nagusi izango zelako susmoa hartzen dugu; gizarteko boteretsuenek pribilegioei eutsi eta geroz eta urriagoak izango ziren baliabideak pilatzen jarraituko zuten. Petrolioaren eta beste baliabide natural batzuen urritasunak sor dezakeen nahasmendua aurreikustea zaila da eta hori ere badakigu. “Hopkinsek (2008: 46 – 47) egungo erregimenaren shockaren ostean "petrolioaren gailurraz harago" gerta litezkeen zenbait egoera deskribatzen ditu, herrialde bakoitzak egiten dituen presioei emandako erantzunaren araberakoak, hau da, zibilizazioa moldatu egiten den edo kolapsatu edo eboluzionatu egiten duen. Honatx gerta litezkeen zenbait egoera: adabaki teknologikoak jar litezke denak bere horretan jarrai dezan, business-as-usual delakoa alegia; Mendebaldeko ekonomiak protekzionismo xenofoboz aritu litezke; beste aukera bat petroliobaliabideak eta mundu-mailako gatazkak militarrek kontrolatzea izango litzateke; 17

EKONOMIA FEMINISTA

INGURUMENAREN IRAUNKORTASUNA

ENERGIA TRANTSIZIOA Gi za tribalismo eta lokalismoak sendotzea; gobernuak trantsizio energetiko ilustratuen po rteoa tib liti an ka to lek o re lak etorkizun-senaz zain liteke.” k buru izan litezke; bedo Lurra orain arte ez bezalako JUSTIZIA SOZIALA ne e e id ra ta e gin ta ETA DEMOKRAZIA in Ek a (Seyfang y Haxeltine, 2012)

Gure iritziz, gizartearentzat desiragarriagoa izango litzateke “behetik gorako” trantsizio kontziente eta planifikatu bat, oinarrian ekitatea eta justizia soziala dituena. Horrenbestez, ziurgabetasuna eta botere-harremanak egonagatik ere, ezinbestekoa deritzogu, ingurumenaren iraunkortasunean ez ezik, bereziki justizia sozialean oinarritzen diren askotariko harreman sendoak eraikitzen jarraitzea. Hartara, trantsizio energetiko terminoa darabilgu hein batean bere filosofiarekin bat gatozelako, nahiz eta Teknofantasia Zein izango daaskatzailea, gure etorkizunaren kontzeptuaren dimentsio integrala eta politikoa aldarrikatzen dugun.

historia?

ENERGIA GAILURRA

Ind

ust

ria

-ha

zku

(Pe

ile tza or ) es nd ura ku ult ak rm

z sa

•Energia-erabilera •Energia-erabilera •Ingurumenaren narriadura •Kutsadura

Teknologia berdearen oreka

Lurraren kudeaketa

Mad Max osteko kolapsoa

Industria aurreko kultura •Garai historikoa

Nekazaritza K.a. 10.000. urtea

Industria Iraultza

Baby Boom

Hurbileko etorkizuna (Birbilobal)

Etorkizuna

1_GRAF. Etorkizunean gerta daitezkeen egoera energetikoak Joseba Azkarraga soziologoaren arabera (UPV/EHU). Berriztagarri

Honen harira, bada oso garrantzitsua deritzogun galdera bat: zein da justizia sozialaren ez hidraulikoak % 12 irizpideak betetzen dituen trantsizio energetikoa lortzeko aldaketaren eragilea? Aldaketa sozioteknologikoaren ekimen askok eta askok merkatua dute oinarrian. Beste Hidroelektrikoak hainbat esperientzia, % 15 berriz, komunitateek sortutako dinamiken eta gizarte zibilaren Petrolioa antolaeraren ondorio dira. Eta bestalde, post-karbono Gas Naturala % 70 energia-eredu deszentralizatuak % 3 egiten ari diren estatu-mailako edo gobernu-maila desberdinekin lortzeko ahaleginak lotutako proposamenak ere badira, udal proposamenak batez ere. Eta horiek ere arreta merezi dute. Merkatuaren, gizarte zibilaren eta estatuaren arteko bereizketa klasikoaren mugak lausotu egiten dira errealitatean. Izan ere, badira, adibidez, 18 n]

600 500

Ekoizpena

trantsizio energetikoaren ekimen batzuk, gizarte zibilak abiarazitakoak izanagatik ere, bizirauteko merkatu-estrategiak gauzatzen dituztenak eta, politikarien eragina tarteko, hainbat gobernu-erakunde tartean sartzea lortzen dutenak. Horren adibide dira, esaterako, Transition Towns edo trantsizio hiriak. Hala eta guztiz ere, aldaketarako prozesu askoren hibridazioa alde batera utzita, gure aztergai nagusiak, lehenik eta behin, behetik sortutako ekimenak dira, eraldaketaren eragile nagusiak komunitateak eta gizarte zibila direla uste baitugu. Bestetik, hainbat gobernu-mailatatik sustatzen diren trantsizio-proposamenak ere garrantzitsuak iruditzen zaizkigu, haiek baitira gaur egun aldaketak finkatzeko gaitasuna duten aktore nagusiak. Hori hala da batez ere norbanakoaren eta komunitatearen mugetatik gaindi, gobernuek alternatiba sozialei, komunitarioei eta kooperatiboei oztopoak jartzeko edo kentzeko gaitasuna dutelako. “Ongi antolatutako komunitateak gauza apartak egiteko gai dira. Horretarako, ordea, gobernu zentralaren eskutik, komunitateei euren erantzun eta ekimenak sortu ahal izateko dituzten erregulazio-trabak desagerraraztea lortu behar da.” (Energy Bulletin, Bermejo, 2013). Bermejok (2013) dioenarekin bat gatoz: gaur egun, aldaketa energetikorako eragilerik garrantzitsuenak gizarte-mugimenduak, kooperatibak eta udal gobernuak dira. Energia-banatzaile eta -ekoizle diren kooperatibak, adibidez, fenomeno interesgarria dira Europan: Danimarkan legeak energiaren alorreko udal enpresak eta kooperatibak sustatzen ditu 70eko krisialdiaz geroztik; Alemanian kooperatibak asko ugaritzen ari dira eta Espainiako Estatuan indar handiz hazten ari dira energia arloko lehen kooperatibak. “Danimarkan eta Alemanian sortutako energia-iturri berriztagarrien % 50 kooperatibek sortzen dute (…) kooperatiba berrietako sustatzaileek ez dute euren interesagatik soilik jokatzen. Horren ordez, iraultza energetikoa bultzatzea eta oligopolio energetikoa atzean uztea da helburua. (…) [Gainera] energia-iturri berriztagarrien garapenari esker, udalerriek energiaren alorrean duten garrantzia biziberritu egin da. Izan ere, energia berriztagarrien alde agertzen den herritarkopurua geroz eta handiagoa eta nabarmenagoa da. “Oro har, esan genezake badela lehengoratze-joera bat: energia berriro ere udalekotzen ari da eta udal enpresek gero eta indar handiagoa dute” (Schonberger, 2013: 23). Enpresa publikoak eta kooperatibak elkarlana egiten dute askotan (Yapp, 2012). (…) [Estatu Batuetan] enpresa pribatuak eta publikoak dauzkaten 32 estatuak kontuan hartuta, publikoen tarifa elektrikoak dira merkeenak. Pertsona gehiagori ematen diete lana eta eraginkorrak dira. Enpresa pribatuek baino askoz inbertsio handiagoa egiten dute energia-iturri berriztagarrietan (...) Urakanen astindua jasan ostean, pribatuek baino bizkorrago ezartzen dute zerbitzua berriro.” (Bermejo, 2013)

Hain zuzen, erakundeen arteko sinergiak eta mikro eta makro mailetako eragile eta egituren arteko harreman dialektikoak geroz eta indar handiagoa hartzen ari diren ikergaiak dira trantsizioaren iker-eremuan. Hau da: nola lotzen dira, alde batetik, gizarte zibilaren herri-mailako ekimenak eta, bestetik, araudiak garapen iraunkorrari dagokionez ezartzen dituen helburuak? Zenbaterainoko eragina eta zabalkundea izan dezakete komunitateen trantsiziorako esperientziek? (Seyfang y Haxeltine, 2012). Galdera horiek berebiziko garrantzia dute eraldaketa energetikoak finkatzeko eta modu kritikoan eta jarraituan aztertzea komeni da, erantzunak oso irekiak baitira oraindik. Trantsiziorako ekimenek izan dezaketen zabalkundeari dagokionez, adibidez, ez dugu ahaztu behar oligopolio energetikoen interesek duten boterea (ikus Oligopoly Off kanpaina eta dokumentala4). Energiaren lobbya hasi da Europan energia berriztagarriak sortzen dituzten enpresa kooperatibistei eta indibidualei traba legalak eta politikoak jartzen, ikusgarritasuna lortu eta alternatiba ezagunago bihurtu direnetik batez ere. Oligopolio elektrikoek geroz eta arrisku handiagoan ikusten dute euren burua, “teknologia disruptiboak” mehatxupean jartzen ari baitira enpresa elektriko zentralizatuaren eredua (Bermejo, 2013). Energia-iturri berriztagarrien ekoizpena banatuagoa eta deszentralizatuagoa da berez eta horrek energia era autonomoan eta neurri txikian sortzeko aukera ematen du. Teknologia eta, bereziki, erabaki teknologikoak ez dira neutralak, gizarte-eragile batek edo besteak teknologia kontrolatzeko duen gaitasunean eragin zuzena baitute eta beraz, baita botere-harremanetan ere. “Low-tech” teknologiak eskuragarriagoak dira ekoizle eta erabiltzaile txikientzat (ikus “La energía del sol, la tecnología del pueblo”5). Konplexuagoak eta garestiagoak diren teknologiak erabili ahal izateko, aldiz, espezializazio, inbertsio eta eskala handiagoa behar izaten da eta, hortaz, zentralizazioaren mesederako izan ohi dira. Zer teknologia aukeratu eta zer ondoriorekin? Erabakiak hartzeko orduan, energia batzuk egokiagoak, merkeagoak eta iraunkorragoak izanagatik ere, ondoen funtzionatzen duten eta makro-mailan errendimendu handiena eskaintzen duten energiak lehenetsi ohi dira. Joera honi “lock-in” edo blokeo teknologiko deritzo eta blokeo horretan, “makromailako indarrek oztopo sistemikoak jartzen dizkiete teknologia eraginkorragoak eta iraunkorragoak erabiltzen hasi eta horiek zabaldu nahi dituztenei” (Carrillo-Hermosilla, 2006). Hala ere, joera hori hautsi egin daiteke energia berriztagarrien ekoizle-kopurua ugarituz gero. Izan ere, energia berriztagarriak era banatuan ekoizten direnena, ez luke zentzurik oligopolio tradizionala sarearen jabe izatea eta ekoizpen zein salmentaren epaile eta alderdi izatea. Hala, Alemaniako gobernua, adibidez, sarea nazionalizatzea pentsatzen ari da (Bermejo, 2013). Halako testuinguruan burujabetza energetikoa aldarrikatzeari oso egoki deritzogu. Aldarrikapenok, alde batetik, esperientzia alternatiboak garatzeko aukera eskaintzen 20

dute. Bestalde, beharrezkoa da herritarrek energiaren ekoizpen- eta banaketa-sistema kontrolatu ahal izatea. Izan ere, espekulazio eta pilatze-prozesuetatik kanpo, energiak oinarrizko eskubide izan beharko luke. “Oligarkiaren nagusikeriaz nazkatuta gauden garai hauetan, gizarteak demokratizazio-olatu berri bat eskatzen du energiaren eremuan (eta baita beste zenbait alorretan ere). Burujabetza boterea bada, burujabetza energetikoaz mintzatzea da energiaren eremuan boterea noren eskuetan dagoen esatea. Estatuaren burujabetza estatuen legitimotasunean ardazten da, horretan axolarik izan gabe elite erauztaileek kooptatu dituzten ala ez. Ikuspegi horren kontra, herrien burujabetzak honako hau aldarrikatzen du: gizabanakoek, komunitateek eta herriek dagozkien gaien inguruan erabakitzeko eta, hartara, egunerokoan politika egin ahal izateko eskubidea. (…) Hala, Vía Campesina mugimenduak ematen duen elikadura-burujabetzaren definizioa oinarri hartuta, honela defini genezake burujabetza energetikoa: gizabanako kontzienteek, komunitateek eta herriek energiaren sorkuntza, banaketa eta kontsumoaren inguruan euren erabakiak hartzeko eskubidea. Erabakiok aproposak izango dira egoera ekologikoari, sozialari, ekonomikoari eta kulturalari dagokienez eta ez dira besteen kalterako izango. Gizabanako eta herri bakoitzak bere burua eta taldea mantentzeko behar duen energia-kopurua eta mota izateko eskubidea du eta baita horri eusteko beharrezko baliabideak izateko ere, baldin eta ingurumenari, gizarteari edo kulturari kalteak sortzen ez badizkie. (Cotarelo et al, 2014) Energiaren arloko multinazionalen mozkinek gora egiten dute eta, aldi berean, Espainiako Estatuko pobrezia energetikoa geroz eta nabarmenagoa da. Hori hala da energia merkantilizatu egiten delako eta merkatua enpresa gutxi batzuen esku dagoelako. Espainia tarifa elektriko garestienak dituen Europar Batasuneko bosgarren estatua da eta 2007 eta 2012 urte bitartean baremo hori gehien garestitu zuen bigarren estatua. 2007an familien % 14k zioen arazoak zituela neguan etxebizitza tenperatura egokian mantentzeko. 2012an, aldiz, kopurua % 18ra igo zen (Ingurumen Zientzien Elkartea, 2015). Energiaren eremuan ere ez da ekitate-izpirik ageri. Ez dugu oharkabean utzi behar, halaber, injustiziaren beste gako ardatz bat: Iparralde-Hegoaldearen energiazorra (Urkidi et al., 2012). Iparraldeko ekonomiek, Europakoek nagusiki, gero eta mendekotasun handiagoa dute Hegoaldeko erregai fosilekiko. Erauzketa egiten duten enpresa transnazionalek kutsadura, gatazka eta ustelkeria arazo handiak eta kulturaetena eragiten dute. Burujabetza energetikoa proposatzen dugunean bada oinarrizko galdera bat: “Nori egiten dio mesede eta nori kalte energia-eredu bakoitzak?” “Burujabetza energetikoaren kontzeptuak eztabaida sortzen du: nork izan behar du baliabideen kontrola?; zer energia-eredu da aproposena eta nola eragiten die pertsonei, inguruari?; eta nork izan beharko luke gai hauei guztiei buruz erabakitzeko ahalmena? Beraz, argi izan behar dugu, burujabetza energetikoaz ari garenean, ez 21

garela "energiaren autohornikuntzaz" ari. Horren ordez, burujabetza energetikoak proposatzen du energia-ereduak planifikazio demokratiko baten ondorio izan behar duela. Burujabetza energetikoranzko bidea alternatibak eraikitzeko bidea da, ez soilik energiaren eta ingurumenaren alorrekoak, baita ekonomikoak eta politikoak ere. Zalantzarik gabe, burujabetza energetikoa behetik gora sortu behar da gizartean, gizarte-eredua aldatzea baitakar berekin. Hortaz, aldaketa heziketa eta informazioaren eskutik etorri beharko da ezinbestean” (Zubialde, 2013) Kontu hauek guztiek trantsizio energetiko iraunkorrak deitura gehiago behar dituela iradokitzen digute. Herriaren burujabetza, demokrazia, ekitatea, autonomia, identitatea eta justizia sozialarekin lotutako deiturak behar ditu. Energia-ereduaren eta energiaren gobernantzaren etorkizuna askotarikoa izan daiteke eta etorkizun horietara hurbiltzeko bideak ere ugariak dira. Hargatik, eraldaketa honekin herriaren ahalduntzea lortu nahi badugu, egingo dugun bidea gizartearen parte-hartzean oinarrituta egon beharko da. Ez dago argi eraldaketa zenbaterainoko bizkortasunez egin beharko litzatekeen ezta zehatz-mehatz zer estrategia erabili beharko genituzkeen ere. Badakigu, ordea, ikuspuntu askatzaile batetik, komunitate eta gizarte orok bere eraldaketan parte hartu beharko lukeela, inposiziorik gabe eta justizia sozialaren irizpideei jarraiki. Bestela esanda, ez ditugu oharkabean utzi behar prozesu parte-hartzaile eta erabakitzaileetan alboratu eta ikusezin bihurtu ohi ditugun gizarte-mailarik ahulenak. “Burujabetza energetikoa gizarteari boterea emateko eta oligopolioaren botereegiturak eraldatzeko bidea da eta behetik hasita, behekoen ekimenez eta behekoentzako errealitate berriak sortzen ditu. Energian ere bai.” (Cotarelo et al, 2014)

3. Trantsizio sozioekologikoak eta zaintzak: ikuspuntu ekofeminista Aurreko guztiarekin proposatu edo abiarazi diren trantsizio energetikoen alderdi garrantzitsuenak zehaztu ditugu pixkanaka, iraunkortasunari eta justizia sozialari dagokionez. Hau da: (i) ekoizteko modua aldatzea energia-iturri berriztagarri deszentralizatuen alde, (ii) Munduko Iparraldean kontsumoa murriztea (duintasunezko desazkundea) eta (iii) justizian, parte-hartzean eta burujabetza energetikoan oinarritutako eredua eraikitzea. Haatik, trantsizio energetikorako hurbilketa ezin da sektoriala izan. Energia-eredua errotik lotuta dago beste azpi-sistema batzuekin, hala nola, nekazaritza, mugikortasuna, ekoizpena, bizimodua edo ugalketa-zereginekin. Hartara, ekoizpen-, kontsumo- eta bizitza-sistemak aldatzea ezinbestekoa da energia-eredua errotik aldatu ahal izateko. Izan ere, trantsizio energetikoek lotura estua dute beste trantsizio sozioekologiko 2_IRUDIA Lemoizko zentral nuklear abandonatua (Argazkia: O. Akizu).

batzuekin. Hala, ingurumenaren krisiaz feminismoak egindako ekarpenek beharrezkoa den paradigma-aldaketak nolakoa izan behar den ulertzen lagundu digute eta beste borroka askatzaile batzuekin dauden loturak eta horien arteko zubiak argitu dizkigute. Hain zuzen, ingurumenaren krisia oso lotuta dago zaintzen krisiarekin, biek kausa berberak dituztelako eta zenbait eragin eta irtenbide ere berberak izan daitezkeelako. Hona hemen zer den zaintzen krisia: “Ordura arte nagusi zen bizitzaren iraunkortasunaren eta zaintzen ardurabanaketaren eredua ezegonkor bihurtu duen prozesu konplexuari deritzo. Prozesuak ardura horiek berriro banatzea eta zaintza-lanak berregituratzea eskatzen du. Prozesuari amaiera eskasa, prekarizatzailea eta atzerakoia ematen ari zaio, lehenagotik ezagun ditugun gizarte-desberdintasunaren eta lanen ikusezintasunaren ardatzetan oinarritzen baita.” (Pérez Orozco, 2006) Lurrazalaren materialak edo hondakinak jasotzeko hustulekuak mugatuak diren bezalaxe, pertsonek ere denbora mugatua dute lanerako eta zaintzarako ere (Herrero, 2011). Zaintzari eskaini dakiokegun denbora lehen baino laburragoa da. Izan ere, emakumeak pixkanaka sistema patriarkalaren baitako lan ordainduaren munduan sartu dira eta, gainera, ugalketa-zereginen banaketan ez dago genero-berdintasunik. Arrazoi horiei beste hainbat aldaketa kultural, urbanistiko eta sozial gehitu behar dizkiegu. Bai zaintzen krisiak eta baita ingurumenaren krisiak ere jatorri bera dute, ez dutela, alegia, gizakia mendekotasuna duen izakia dela onartzen: “Gure planetan bizitzeko dugun modua erabat bateragaitza da izaki bizidunen antolaeraren logikarekin. Hori hainbat arrazoigatik gertatu da, besteak beste: ekonomia kapitalistaren eta bizia ahalbidetzen duten oinarri materialen artean ez dago loturarik; ez dugu onartzen gizakia erabateko mendekotasuna duen izakia dela, naturarekiko zein gure gorputz ahulak zaintzen dituzten pertsonekiko; teknozientzia oso ahaltsua da eta ekonomiaren hazkunde fisikorako bidea ematen du; energia fosila merke lortzeko aukera dago. (…) Ezinezkoa da arazoari bidezkoa den konponbide alternatiboa ematea ez badugu onartzen giza-bizimodua ekodependentea eta interdependentea dela. Biziari eusten dioten materialekiko kontzientzia hartu arte ez dugu lortuko mendekotasun bikoitz horrekin bateragarriak diren politikak, tresnak, prozesuak eta erakundeak sortzea.” (Herrero, 2011) Carrascoren (2009) arabera, zaintza-lanen kontzeptua pertsonen zaintzarekin zerikusia duten alderdi materialekin lotuta dago. Badu, ordea, harremanekin eta afektibitatearekin zerikusirik ere eta horiek gizakiaren ongizatearekin daude zuzenean lotuta. Guztiok behar izaten ditugu beste norbaiten zaintzak bizitzaren uneren batean eta, hortaz, unibertsalak eta halabeharrezkoak direla esan dezakegu (Herrero, 2011). Ekonomia feministan eta zaintzen balorizazioan oinarrituta, “giza-bizitzaren iraunkortasunaren” ideia sortu da. Prozesu horren arabera, bizitzak aurrera egin behar du eta gizatasunbaldintzetan garatu behar da gainera (Carrasco, 2009). Giza-bizitzaren iraunkortasuna 24

gizarte-mailako ugalketaren prozesu historikoa da. Etengabe berritzen ari diren beharrak asetzeko prozesu konplexu, dinamiko eta multidimentsionala da. Horretarako baliabide materialak beharrezkoak izanagatik, zaintzako eta afektuzko harremanak eta testuinguruak ere beharrezkoak dira eta horiek, hein handi batean, etxeen baitan egiten den diru-ordainik gabeko lanaren ondorio dira (Carrasco, 2009). Cristina Carrasco (2009) eta Yayo Herrerorekin (2011) bat gatoz: giza-iraunkortasunak lotura estua du dimentsio soziala eta ekologikoa ere barne hartzen dituen iraunkortasunaren kontzeptu zabalagoarekin eta gizakien arteko eta gizaki eta izadiaren arteko erlazio harmoniatsuaren ideia ezkutatzen du. Haatik, giza-bizitzaren iraunkortasunaren eta etekin ekonomikoaren hautuan, gizarte patriarkal kapitalistek azken horren alde egin dute (Herrero, 2011). Energiaren arloa funtsezkoa da prozesu horretan, erregai fosilen gehiegizko erabilerak ahalbidetu baititu erauzketa- eta ekoizpen-jardueren hazkundea eta aberastasunaren pilatze-prozesuak. Alde horretatik, energia erabiltzeko modua lehentasun horien araberakoa izan da: bizitzaren iraunkortasunari etekin ekonomikoa eta ekoizpen-jarduerak gailendu zaizkio, gizartearen eta ingurumenaren mesederako edo kalterako izan. Herrerok (2011) dioenez, bizitzaren iraunkortasuna lortzeko ekoizpen-eredua aldatu behar dugu, finantzen hedapen globalizatuari mugak jarri behar dizkiogu, lan-eredua berregituratu behar dugu eta aberastasunaren zein pobreziaren berdintasunezko banaketa bermatu behar dugu. Lehen premisari dagokionez, Herreroren arabera, ekoizpena bizitzaren jasangarritasunari eta ez, ordea, suntsipenari lotuta doan kategoria bihurtu behar dugu; zer, nola eta zenbat ekoitziko dugun hausnartu behar dugu berriro; ekosistemen osasunarekin bateragarriak diren ondasun eta zerbitzuak sortzen dituzten jarduerak eta sektoreak sustatu behar ditugu, hala nola, agroekologia, arrantza jasangarria, eraikinen birgaitze energetikoa, energia-iturri berriztagarriak, garraio publikoa edo zerbitzu soziokomunitario publikoak (Herrero, 2011). Bizitzaren iraunkortasunaren ikuspegitik, energia herri-ondasuntzat eta gizarteeskubidetzat hartu beharko genuke eta, hala, energia herritarren oinarrizko beharrizanak bidezkotasunez asetzeko erabili beharko genuke nagusiki. Zein dira gizarteak dituen beharrizanak? Eta zer egin beharko genuke bizimodu jasangarria lortzeko? Eta bizimodu duinen iraunkortasunerako? Beharrizan eta zeregin horiek asetzea izan beharko litzateke energiaren banaketaren lehentasun nagusia eta ez, ordea, etekin ekonomikoak lortzea. Halaber, energiaren ekoizpenak beste gizarte, ekosistema edo gizarte-sektoreen bizimoduaren jasangarritasunean eta denboraren joanean eragin ditzakeen kalteak kontuan hartu behar dira, horren arabera, guztira erabiltzen den energia mugatzeko. Ekologia eta feminismoa elkarreraginean dauden hurbilketak dira eta biek aldarrikatzen dute bizitzaren iraunkortasunari lotutako eredu ekonomiko bat. Hurbilketa hauek gabe, 25

ia ezinezkoa izango litzateke biosferarekin bateragarria den eta desberdintasunei aurre egiten saiatzen den eredua garatzea (Herrero, 2011). Horregatik, funtsezkoa da ikuspuntu sektorialak baztertu eta, hala, bideragarriak diren proposamenak bateratzea, diskurtso bakarra sortzea eta batzen duen gizarte-mugimendu eraikitzailea egituratzea (Herrero, 2011). Lehenago ere aipatu dugu aldaketa kulturala gakoa dela prozesu honetan eta, beraz, ezinbestekoa dugu esperimentazioa zein gogoeta eta kritika zein pedagogia erabiltzea. Silvia Federicik (2010) dio, gizakiok biziraupenari bizkarra emanez bizi garela eta hori gure kultura ardazten duten bi elementuren ondorio dela: patriarkatuak zaintza-lanen balio-galera aldezten duelako eta Mendebaldeko kulturak uste duelako naturaren jaun eta jabe egiteko eskubidea duela. Iritsi da unea Europako gizarteak (eta Iparraldeko beste herrialde batzuetakoak), euren sistema ekonomiko eta politikoarekin ez ezik, sinesmenekin ere kritikoak izaten hasteko. Bada garaia, 500 urtez lezio kolonialistak ematen ibili ostean, beste kultura eta latitude batzuetako esperientziak eta jakinduria ikasteko prest azaltzeko. Boaventura de Sousa Santosek (2013) dioenari jarraiki, Hegoadeko jakinduria horretatik asko dugu ikasteko. Esperientzia eta ezagutza guztiek beren testuingurua duten arren, irakaspen ugari jaso ditzakegu haiengandik gure biziraupenerako eta bizimoduaren jasangarritasunean ardaztutako eredua eraikitzeko, baita energiari dagokionean ere.

4. Trantsizioa bide bat bada... nondik gatoz? Trantsizio energetikoa ez da agortuta dagoen gaia, ezta prozesu itxia ere, gizarteak ibili behar duen bidea baizik. Eta, gainera, modu askotara ibili daitekeena. Hortaz, trantsizioa bide bat bada, nondik gatoz? Labur-labur esanda, nagusi den eredu sozioekonomikoaren antzera, ezin iraunezko energia-eredu bidegabe batetik gatoz, bai gizarteari eta baita ingurumenari dagokionez. Jarraian ereduaren ezaugarri batzuk aipatuko ditugu labur-labur, hainbat eta hainbat pertsonak eta kolektibok eredua errotik zergatik aldatu nahi duten erakusteko: Ezin iraunezkoa da ingurumenari dagokionez: ■■ Munduko Iparraldearen energia-kontsumoa kuantitatiboki neurrigabea eta kualitatiboki desegokia da: azken hamarraldietan hazkunde esponentziala izan du eta suspertzen ari diren herrialdeak izan ditu atzetik (kontuan hartu behar dugu herrialde bakoitzaren baitan ekitate eza egoten dela kontsumoan). Gainera, energia hori ez da gizarte-ongizatea berdintasunez hobetzeko erabiltzen. Horren ordez, energiaren gizarte-erabilera eta gizarte gisa dugun zaintza-beharra ahaztu eta etekin ekonomikoak eta erabilera ekoizkorra lehenesten dira. Hainbat ikerlanek erakutsi dute energia gehiago kontsumitzeak ez duela zertan ekartzen ongizate handiagoa, bereziki kontsumo-atalase batetik harago. Giza Garapenaren Indize (GGI) bera duten herrialdeek elkarren oso bestelako energia-kontsumoa izan dezakete. Alemaniako eta Estatu Batuetako GGIa, adibidez, 0,9 baino altuagoa zen 2008an. Haatik, Estatu

Batuetako energia-kontsumoa Alemaniakoa baino % 63 handiagoa zen (Barcena et al., 2009; Arto et al., 2015). ■■ Nagusi den eredu sozioekonomikoak erregai fosilekiko mendekotasun handia du eta horrek badu ondoriorik: klima-aldaketa, kutsadura atmosferikoa eta atzerakorik ez duten ondorioak erauzketa eta banaketa egiten den eremuetan. Are gehiago, Euskal Herriari eta Espainiako Estatuari gagozkionean, herrialde erauztaileak ez izanik, mendekotasunak diru-galera, ezegonkortasun handia eta zor ekologiko izugarria eragiten ditu. ■■ Klima Aldaketari buruzko Gobernu arteko Taldeak (IPCC) urteak eta urteak daramatza ohartarazten, giza-eraginaren ondorioz eta berotegi-efektuko gasak etengabe igortzearen ondorioz, planetaren batez besteko tenperatura igotzen ari dela. Lurraren beroketa areagotuko balitz, sistema klimatikoaren osagai guztiak aldaketak jasateko arriskuan egongo lirateke. Klima Aldaketari buruzko Gobernu arteko Taldeko (IPCC) adituen esanetan, “klima-aldaketa geldiarazteko, berotegiefektuko gasen igorpenak nabarmen eta era jarraituan murriztu behar dira”. IPCCk ohartarazi du Lurraren batez besteko tenperaturaren igoerak, industrializazio aurreko garaikoarekin alderatuta, ez lukeela 2ºC baino handiagoa izan behar. (McGlade eta Ekins, 2015). Horiek horrela, ikatz, petrolio eta gas naturalaren munduko erreserba batzuek ez erretzeko proposamena egin dute. Segurtasunezko CO2 kontzentrazioa ingurunean 350 ppm da (milioiko parteak). 2013ko maiatzaren 13an, gizadiaren historian lehendabizikoz, munduko CO2 kontzentrazioak 400 ppm-ko muga gainditu zuen, milioika urtetan Lurrak ezagutu duen CO2 indizerik altuena. ■■ Erregai fosilak erauzteak, garraiatzeak eta transformatzeak kalte larriak eragiten ditu ingurumenean (Nigeria, Prestige, Mexikoko Golkoa...) baina ez hori bakarrik. Kalte sozial, kultural eta politiko handiak ere sortzen ditu (ingurumen-iheslariak, baliabideekiko gerra, Amazoniako etnia suntsituak...). ■■ Bestalde, erregai fosilak mugatuak dira eta ASPOk (Petrolioaren eta Gasaren Gailurra Aztertzeko Elkarteak) horren harira adierazi du petrolioaren gailurra jo dugula eta, hemendik aurrera, petrolio-eskaintza txikitu egingo dela (eta, ondorioz, prezioek gora egingo dutela, baliabideak lortzeko gerra areagotu egingo dela, energia sortzeko lurzoru-kopuru handiez jabetuko direla,...). ■■ Baliabide fosilen hobiak agortzen doazen heinean, kalitate eskasagokoak ustiatzeko joera dugu, hala nola, fracking bidezko gas/petrolio ez-konbentzionalak, urrun-urruneko petrolio gordin astuna edo hondar bituminosoak. Zenbat eta eskasagoa ustiatzeko hobiaren kalitatea, are eta handiagoa gas edo petrolio tona bat erauztearen ondoriozko lurralde- eta ingurumen-inpaktua eta diru-kostua. Hala, commodity frontiers delakoak edo erauzketaren mugak hobi eta lurralde berrietan hedatzen dira. Horietako batzuk irisgarritasun zaileko bazter galduak dira eta beste batzuk biodibertsitate handiko tokiak izaten dira. Muga horiek Munduko Hegoaldera hedatzen ari dira nagusiki baina, zenbait kasutan, Iparraldeko lurraldeetara ere iristen ari dira. Halaxe gertatzen ari da frackingarekin edo frackingaren mehatxuarekin Estatu Batuetan, Europan edo Euskal Herrian. Denbora luzez kanpoko jarduera izan

ostean, erregai fosilen erauzketaren ondorioak kontsumo handiko guneetara etorri dira berriro. Horra hor gure energia-ereduaren kontraesanak eta iraunkortasun eza. ■■ Gainera, energia-iturri berriztagarriak ez dira panazea: energia hidroelektrikoa "berez" berriztagarritzat har bagenezake ere, hidroelektrikoaren trataerak kalteak eragiten ditu "mega-urtegiak" direla-eta. Hala, urpetutako ekosistemak suntsitzen ditu eta milaka pertsonek ihes egin behar izaten dute behartuta euren bizilekutik. Horixe gertatu da Brasilen (liburu honetan aztertu dugunez). Bertan, komunitate indigenak, nekazariak eta gizarte-mugimenduak Belo Monte eta beste zenbait urtegiren kontra azaldu dira eta alternatibak proposatu dituzte. Haize-energiak ere arazoak sortzen ditu. Izan ere, zenbaitetan, haize-energia ez da herritarrak energiaz hornitzeko erabiltzen eta herritarren erabakiak aintzat hartu gabe eta haize-sorgailuak kokatzeko leku optimoa zein den aztertu gabe egiten da. GGM (Garapen Garbiaren aldeko Mekanismoa) edo Karbono Bonuen programen baitan garatzen diren proiektuak izaten dira edo interes ekonomikoei soilik erantzuten dieten proiektuak (horren adibide ditugu Tehuantepeceko parkeak, Mexikoko Oaxaca estatuan). Bestalde, Valladolideko Unibertsitateko Ekonomia, Energia eta Sistema Dinamika ikertaldeak (besteak beste) adierazi duenez, edozein energia-mota ekoizten dela ere, eta berriztagarriak ez dira salbuespena, ekosistemetan inpaktua izango du eta, hortaz, mugak onartu eta kontsumoa murriztu beharko genuke eredu iraunkorrik lortu nahi badugu. Espainiako Estatuaren kasuan, ezingo genioke gaur egun dugun energia-kontsumoari eutsi, ezta lurraldea goitik behera eguzki-plakaz estalita ere.

Ez da gizarteari begira bidezkoa ezta demokratikoa ere: ■■ Zenbat eta energia-kopuru handiagoa ekoitzi munduan, are eta nabarmenagoa da banaketaren desberdintasuna. Alemaniaren batez besteko energia-kontsumoa 7.140 kWh dira pertsonako urtean (IEA, 2015). Ekuadorrek, aldiz, 1.280 kWh kontsumitzen du urtean pertsonako. Pobrezia energetikoaren arazoak ez dio soilik Munduko Hegoaldeari eragiten, baita Iparraldeko herrialdeei ere. ■■ Nagusi den energia-eredua oso bidegabea da Iparraldearen eta Hegoaldearen arteko harremanei dagokionez: Iparraldeari energia-kontsumoa dagokio eta Hegoaldeari, berriz, energia-erauzketa eta, beraz, baita ingurumen-inpaktuak, ondorio sozialak eta horrekin lotutako gerrak ere. Hainbat kasutan, gainera, erauzketa eta banaketa egiten duten enpresa transnazionalek Munduko Iparraldean dute egoitza. Izan ere, Hegoaldeko herrialde askotan ingurumeneta lan-eskakizunak urriagoak dira eta petrolio-errenta ere txikiagoa da eta transnazionalak horren kontura aberasten dira. Eta hala, aberastutako herrialdeek Hegoaldeko herrialdeetatik gutxi ordainduta lortutako energia erabiltzen dute. Horrek ezkutuko energia-zorra sortzen du (Arto et al., 2015), baina Iparraldeko herrialdeek ez dute zorrak kitatzeko asmorik erakutsi. ■■ Energia-jarduerek gizartean eta ingurumenean eragindako bidegabekeriak beste maila batzuetan ere aztertu behar dira. Euskal Herriaren baitan, nork jasaten ditu findegien kalteak edo nork pairatuko ditu frackingaren kalteak? 3_IRUDIA Petronorrek Muskizen duen 220 hektareako findegia (Argazkia: O. Akizu).

■■ Gaur egungo energia-ereduari esker, oligopolio energetikoa, petrolio-erauzketa egiten duten transnazionalak eta elite politiko eta ekonomikoak aberastu egiten dira baina periferiako herrialdeek eta gizarte-sektorerik ahulenek, aldiz, eredu horren ondorioak eta pobrezia energetikoa pairatzen dituzte. ■■ Energia ez da oinarrizko gizarte-eskubidetzat edo gizabanako ororen oinarrizko premiatzat hartzen, negozioa egiteko balio duen salerosgaitzat baizik. ■■ Energiaren sorkuntza, banaketa eta kontsumoa oligopolio energetikoaren eta aliatu politikoen eskuetan dago. Gizarteak ez du energia inondik inora kontrolatzen eta Espainiako Estatuak boikot ekonomikoa eta legala egiten die energia modu berriztagarrian, deszentralizatuan, kooperatiboan edo auto-kontsumorako egin nahi duten prozesu autonomoei. Energiaren kontrola eta jabegoa bakar batena eta bakar batentzat da soilik. ■■ Gizartearen parte-hartzerik ez da ageri eta energiarekin zerikusirik duten erabakietan gardentasunik ere ez dago. Hain zuzen, energia gai tekniko eta pribatutzat jotzen da. ■■ Lehiakortasuna, etekin ekonomikoak, produktibitatea eta bizkortasuna bultzatzen dituen eta pertsonen eta ekosistemen zaintza, elkarrekikotasuna, elkartasuna eta baita giza- zein gizarte-eskubide oinarrizkoenak gutxiesten dituen gizarte-ereduaren pizgarri da energia.

Energia-eredu honekhain luzaroan biziraun badu, enpresa energetikoen interes ekonomikoei ez ezik, ekoizpenari eta etekinei eusteko izugarrizko energia-kopuru handia behar duen ekoizpen-sarearen interes ekonomikoei men egiten dielako da nagusiki. Are gehiago, luze irauten du kontsumitzaileek eta gizarte zibilak kontzientzia hartzea eragozten duten hainbat prozesu dagoelako. Gaur egungo ekoizpen-sistema eskala handian hornitzeko behar den energia-ereduak ekoizpena eta kontsumoa elkarrengandik urrun jartzen ditu eta horien artean horma bat eraikitzen du energia horren kudeaketan parte hartzeko aukerarik egom ez dadin, horien nondik norakoak ulertzeko bada ere. Hau da, energiaren gehiegizko kontsumoak ez du zertan berehalako kalterik eragin kontsumitzailearen ongizatean. Kalteak ez dira energia kontsumitzen den tokietan sortzen, ezta kontsumitzen den unean ere. Izan ere, etorkizuneko belaunaldiek biziko dituzte gure energia-ereduak sortutako eragin kaltegarriak. Baina kontsumitutako elektrizitatea ordaintzeko orduan, ez diogu jatorriari, kalitateari edo ingurumen-inpaktuari begiratzen. Hau da, ingurumenaren gaineko kalteak edo zor sozioekologikoak ez daude energiaren prezioan sartuta eta, hartara, ez dago hurbileko energia-kontsumo iraunkonkorra sustatzeko neurririk. Honek guztiak, energiaren arloko enpresen, merkatu elektrikoen eta fakturen iluntasunak lagunduta, nabarmen oztopatzen du kontsumo mailako ekintza-gaitasuna. Energiaren alorrean ere herritarrek eta kontsumitzaileek erabaki kontzienteak har ditzaten eta eskubideak eta parte-hartzea aldarrika ditzaten nahi badugu, 30

energiaren alorreko komunikazioa ezinbestekoa da. 2013an nagusien elkarteak energia berriztagarri banatuak sortzearen aurkako erasoa egin zuen eta kontraeraso horren ondorioz, Alemania, Suitza, Belgika eta Holandako hainbat gizarte-sektoretako ehunka ordezkarik (enpresak, kazetariak, ikerketa-zentroak, unibertsitateak, etab.) Action Alliance for Communication in the Renewable Energy Sector sortu zuten energiakostuekin, sareekin, energia berriztagarriak laguntzeko programekin eta demokrazia energetikoarekin lotutako gardentasun-helburuak lortzeko asmoz (Bermejo, 2013). Beste zenbait ekimen sozial eta kooperatibok ere lanean dihardute gardentasun handiagoa lortzeko, joera hori desagerrarazteko eta orain arte oso bigarren mailakoak izan diren eztabaidak abian jartzeko: Zenbat kWh behar ditugu gure testuinguruan bizimodu duina izateko? Bizi al gaitezke hobeto energia gutxiagorekin? Gai al gara gaur egungo ereduaren inpaktua jasateko? Zer bide dago energia oinarrizko eskubitzat defendatu ahal izateko? Zer bide jarrai genezake energiaren eremuan ere herriaren burujabetza lortzeko?

5. Trantsizioarekin lotutako kasuak aztertuz Liburu hau TRADEBU garapenerako ikerketa eta heziketa proiektuaren (Energia-eredu berri bat lortzeko lankidetza: zor ekologikotik bizimodu onerako trantsizioa) emaitza da eta Garapenerako Lankidetzaren Euskal Agentziak finantzatu du. Ikerketa, heziketa eta sentsibilizazio prozesu zabalago baten baitako proiektua da. EKOPOL (Ekonomia Ekologikoa eta Ekologia Politikoa) eta PARTE HARTUZ ikertaldeekin eta Ekologistak Martxan elkartearekin lotutako hainbat ekintzailek eta Euskal Herriko Unibertsitateko (UPV/EHU) ikertzailek hartu dute parte. Azken 8 urteetan, Euskal Herriko zor ekologikoari eta energia-zorrari buruzko ikerlanak eta heziketa-kanpainak egin dituzte. Eta ondorioz, ikerketa-txostenak, dibulgaziozko liburuak eta dokumentalak sortu dira. Bestalde, trantsizio energetikorako proposamenak Ekologistak Martxan elkarteak eta beste erakunde batzuek egindako lan ekintzailearen ondorio dira eta horien hazia kanpaina antinuklearretan eta tokiko zein estatuz haraindiko proiektuekin lotutako aldarrikapenetan dago. Orobat, horien ondorioz sortu dira, besteak beste, Gure Energia plataforma (Energia Eredu Berri baten aldeko Plataforma) edo botere korporatiboa eta energia-sistemaren dimentsio ekonomikoa salatzen dituzten sareak (BBVA edo Iberdrolaren aurkako sareak edo nazioarteko zenbait kanpaina, adibidez, Botere Korporatiboa Suntsitu). Ecologistas en acción taldeak energiaren arazoaren inguruan egindako lana, jarduerak eta argitalpenak nabarmentzea ere garrantzitsua iruditzen zaigu (besteak beste, 2008ko Petrolioaren Alternatibarako Gizarte Topaketa, ‘Elektrizitatea sortzeko 2020rako proposamen ekologista’ edo Ramón Fernández Duranen lanak7). TRADEBU proiektuaren bidez energiaren alorrean dauden alternatibetan jarri nahi dugu arreta, baina beti oin bat Iparraldean eta bestea Hegoaldean dugula, lerro 31

hauetan azaldu ditugun arrazoiak direla-eta. Horiek horrela, lan honen aztergaia trantsizio energetikoak badira ere, uste dugu kritikak proposamenarekin eta ekintzak hausnaketarekin duten harreman dialektikoek osatzen dituztela eraldaketa eta trantsizioak. Eta liburu hau ere horren erakusgarri izango da. Ikusiko dugunez, energiarekin lotutako zenbait hausnarketa- eta aldaketa-prozesuk erregai-erauzketak sortutako ingurumen-gatazketan dute sorburua eta beste batzuk megaproiektu hidroelektrikoak eraikitzeko gaitzespenetik sortu dira. Hausnarketa batzuk sortu berritan daude, proposamen batzuk sendotzen ari dira eta alternatiba asko abiarazi da hainbat eremutan. Beraz, hemen aurkeztutako kasuak ez dira erantzun itxiak, baizik eta mugak, arrakastak, oztopoak eta bidegurutzeak dituzten proiektuak. Testuingurutik kanpo ezin uler daitezkeen arren, beste lurralde batzuetan ere errealitate horien ikasbidea baliogarria izan daiteke. Lehenago aipatutako arazo horiekin guztiekin bukatzeko eta adierazitako ingurumeneta gizarte-helburuak lortu ahal izateko, ezinbestekoa da alderdi asko eta ekintzaestrategia ugari ukitzen dituen errotiko eraldaketa gertatzea. Alde horretatik, makromailako egitura sozioekonomikoen eraldaketa aldarrikatzeaz gain, esperientzia alternatiboak aztertzea eta baloratzea ere garrantzitsua da, liburu honetan ikusiko ditugun trantsizio energetikorako ekimenak eta praktikak adibidez. Ekoizteko, zaintzeko, banatzeko, jabegoa kudeatzeko, proiektuak finantzatzeko eta beste hainbat gauza egiteko modu berriak saiatzen dituzten esperientziak sekulako gizarte-laborategiak dira eta, aldi berean, parte-hartzaileen beharrizanak ase ditzakete (Herrero, 2011). Trantsizio-esperientzien aniztasuna ulertzeak berebiziko garrantzia du “irtenbide eta hurbilketa nagusiek” ezin iraunezko garapena bultzatzen jarraitzen dutenean eta arazoekin bukatzeko asmo finkorik erakusten ez dutenean. Esperimentu berri horiek dira errotiko aldaketa bat gertatu ahal izateko alternatibarik iraunkorrenak (Seyfang eta Haxeltine, 2012). Liburu honetan herri-mailako eta komunitateko esperimentazio alternatiboak aztertzen ditugu, baina ez hori bakarrik. Gizarte zibilak egindako porposamen politiko eta aldarrikapen zabalagoak ere aztertzen ditugu eta baita trantsizio energetikoarekin zerikusia duten udal eta estatuko gobernuen politikak ere (Kubako berriztagarriak sustatzeko “garai berezia” adibidez). Hala, oso garrantzitsua iruditzen zaigu esperimentazio-nitxo horien eta eraldaketarako proposamen zabalago horien eta parte hartzen duten gizarte-eragileen arteko sinergien eta harremanen arteko lotura aztertzea. Badakigu trantsizio energetikoa ezinbestean etorriko dela, baina hari aurre egiteko moduak anitzak dira eta, horregatik, trantsizioa baino trantsizioak esan beharko genukeela uste dugu. Proiektu honetan oso bestelako kasuak izan ditugu aztergai. Helburua da haien prozesuak ageriko egitea eta ulertu ahal izatea. Orobat, horietan oinarrituta, beste trantsizio batzuetarako, Euskal Herrikorako adibidez, ikasbide soziokultural, teknologiko, 32

politiko edo dena delakoak aterako ditugula espero dugu. Proiektuaren beste helburu bat da, hain zuzen, kasuen arteko esperientzia trukea. Aztertutako trantsizio energetiko iraunkor eta demokratikoaren zenbait esperientzia Munduko Iparraldean kokatzen dira (Alemanian, Katalunian, Euskal Herrian). Lurraldeen arteko testuingurua bertsua izateak erreplikatzeko eta horietatik ikasteko aukera ematen duela uste dugu. Haatik, Hegoaldeko kasuak aztertzea ere interesgarria iruditzen zitzaigun (Kuba, Brasil, Ekuador), gaur egun Europan bizi dugun egoera multidimentsionala ikusita, Hegoaldeko jakinduria horietatik asko baitugu ikasteko. Boaventura de Sousa Santosek (2013) dioenari jarraiki, Europak edo kultura eurozentrikoak 500 urtetik gora igaro ditu giza-eskubideei, demokraziari eta arrazionaltasunari buruzko lezioak ematen eta badirudi jada ez duela ezer munduari irakasteko. Eta, egileak dioenez, Europak uste du munduak ezin diola ezer irakatsi eta horixe da larriena. Izan ere, kolonialismoaren ondorioz, Europak munduko esperientzietatik ikasteko gaitasuna galdu du. Europako pentsamendu unibertsalistaren arabera, Hegoaldean ematen diren esperientziak halako testuinguruetan baino ezin dira erabili, tribalak eta testuinguruaren araberakoak direlako, eta beraz, ezin dira orokortu. Onartu behar dugu esperientzia guztiak ez direla unibertsalak eta bizipenak, proiektuak eta ezagutzak askotarikoak izan daitezkeela baina, haatik, horietatik ikas dezakegula. Hori onartzeak eraldaketa sozioekologikoa, energetikoa eta kulturala gertatzeko ezinbestekoa den ikasketa-prozesuari bidea irekitzen dio eta horrek, aldi berean, bizitzaren iraunkortasuna bermatuko luke. Kasuan-kasuan, proposatutako edo abian jarritako trantsizioa energia-sistemaren fase batekin edo bat baino gehiagorekin lotuta dago: teknologia edo energia sortzeko modua aldatzearekin; banaketa aldatzearekin; kontsumoa aldatzearekin; kudeatzeko, kontrolatzeko, jabegoa izateko edo erabakiak hartzeko modua aldatzearekin; etab. Trantsizio-prozesu horien sorburua ere desberdina da kasuan-kasuan, baina esperientzia batek ondorengo kausa hauetako bat baino gehiago izan dezake: ■■ Halabeharrez, “garai berezian” Kubako blokeoarekin gertatu zen bezala. ■■ Gizarteko eta ingurumeneko gatazken ondotik kontraesanak eta ikasbideak sortu dira (esaterako, gure lurraldean petrolioa erauztearen aurka bagaude, prozesu bat hasiko dugu energia-ereduari buruz eta dauzkagun alternatiben inguruan hausnarketa egiteko). ■■ Kontzientziazio- eta koherentzia-prozesu batetik (ekoherrixkak adibidez).

Liburu honetan honako trantsizio energetiko hauek aztertu ditugu: ■■ Ekuador-Yasuní: Ekuadorreko trantsizio energetikoa eredugarria da, petrolioa lurpean uzteko proposamena egin zuen herrialdea delako eta munduko herrialde bakarra delako bertako gobernuak proposamena jaso eta nazioartean gauzatzeko saiakera egin zuena. NBEk ere parte hartu zuen eta hainbat gobernuren babesa ere

jaso zuen. Prozesu guztia konplexua izan da eta azkenean aurrez aurre jarri ditu, alde batetik, gizarte zibila eta proposamena lehenengoz aldarrikatu zutenak eta, bestetik, gobernua. Proposamenak Yasuní Parkea zuen ardatz nagusi (Biosferako erreserba eta herri indigena zenbaiten bizilekua), Ekuadorreko Amazonian, lur-eremu bat petrolioerauzketatik libre zegoelako. ■■ Brasil: NDFren eta Munduko Bankuaren arabera, Brasilgo ekonomia munduko ekonomia nagusietako bat da. Azken urteotan, Partido dos Trabalhadores (PT) edo Langileen Alderdiaren gobernuaren legeladian, Brasilek egonkortasun ekonomikoa areagotzea eta pobrezia-maila murriztea lortu du gizarte-laguntzako programei eta egindako inbertsio sozialei esker. Movimento dos Atingidos por Barragens (MAB) mugimendua 70eko hamarraldiaren amaieran hasi zen urtegien kalteak jasan zituzten pertsonen eskubideen alde lan egiten. Diktadura militarraren urteetan, eskubide zibil eta politikoak nabarmenen urratzen ari ziren garaian, hainbat mugimendu sortu ziren sistemaren kontra borrokatzeko, hala nola: Movimento Sem Terra (MST), Central Única dos Trabalhadores (CUT) edo gaur egun gobernuan dagoen Partido dos Trabalhadores (PT) bera. Plataforma Operária e Camponesa para Energia (POCE) hiriek eta baserritarren erakundeek nahiko luketen energia-ereduari buruzko eztabaidetatik sortutako plataforma da. Eztabaida horiek 2009an eta 2010ean abiatu ziren helburu jakin batekin, gizarteak eta bereziki hauteskundeetako hautagaiek sustatuko zuten energia-ereduaren eta burujabetza energetikoaren inguruan hausnarketa egiteko. ■■ Kuba: Kubak egoera traumatikoa bizi izan zuen 1991z geroztik “garai berezia” delakoan. Kuba halabeharrezko eta bat-bateko trantsizio energetikoaren erakusgarri da, energia-ereduaren egun batetik besterako kolapsoaren adibide. Kubak garai hartan bizi izan zuen energiaren krisialdia ulertzeko gakoak Sobiertar Batasunaren erorialdia eta Estatu Batuetako blokeoa dira. Etengabeko energia-mendekotasuna ikusita, kubatarrek pentsatu dute behar dituzten inportaziozko erregaiekiko mendekotasun horrekin bukatzeko modu bakarra bertako energia-iturriak ustiatzea dela. Eta trantsizio horretan daude gaur egun. Kubako errealitatera hurbiltzeko Guamá herria (Santiago de Cuba) eta marabua biomasa-energia gisa baliatzeko bertako esperientzia berriak aztertu ditugu. ■■ Alemania: Alemania beti hartu izan da eredutzat eta, hainbat eta hainbat kontraesan izanagatik ere, aitzindaria izan da energia-ereduari buruzko hausnarketan. Baina benetan jarraitu beharreko eredu iraunkorra al da? Liburu honek nazioartean oso ezagunak diren lau toki aztertu ditu. Aztergai izan dugun Feldheim kasuaren ezaugarria da energia-beharrak asetzeko buruaskia den eta % 100ean energia-iturri berriztagarriak baliatuz hornitzen den Alemaniako herrixka bakarra dela. Alemania iparraldean 130 lagun bizi den “Sieben Linden” (Zazpi Ezki) ekoherrixka dago. Gutxieneko kontsumoan (materiala zein energetikoa) oinarritutako bizimoduaren eredua egi bihurtzea izan da herrixkak trantsizio energetikoei eginiko ekarria. Hirugarren aztergaia Vauban izeneko Friburgoko "green" auzo ezaguna dugu. Eta azkenik Rosa Luxemburg Fundazioa. Bere lanaren bidez balio ekosozialak sustatu nahi ditu gure zibilizazioan paradigma-aldaketa bat gerta dadin. ■■ Katalunia: Kataluniako energia-sistemaren historia Espainiako Estatuaren politiken

araberakoa izan da eta penintsulako sistema elektrikoaren baitan dago (Portugal ere kontuan hartuta). Arlo elektrikoari dagokionean, Estatu osoan antzeko prozesua bizi izan da: energiaren sektorearen eta bereziki elektrikoaren liberalizazioa; sektore elektrikoaren prezioak eta sorkuntza-iturriak kontrolatzen dituzten enpresen oligopolioa; energia-iturri berriztagarriek izandako hasierako abialdia eta geroagoko blokeoa; energiaren sektorearen gaineko kontrol demokratikoa murriztea... Kataluniak, bestalde, esperientzia kolektibo ugari ezagutu ditu eta oinarrizko baliabideen eta bereziki energiaren burujabetza berreskuratzearen aldeko proposamenen sorleku izan da. Horren adibide dira, besteak beste, Som Energia energia-kooperatiba eta Can Masdeu eta Kan Pasqual komunitate landiritarrak (landatar-hiritarrak). ■■ Euskal Herria: Euskal Herriak gero eta energia gehiago kontsumitzen du eta mendekotasun handia du atzerriko energiarekiko, Europako handienetakoa haim zuzen. Burujabetza energetikoa oztopatzeaz gain, baliabideak erauzteak, garraiatzeak eta erretzeak beste herrialde horietan eragiten dituzten gizarteeta ingurumen-inpaktuen erantzukizuna bi alderditatik datorkio Euskal Herriari. Batetik, beste herrialde horietatik inportatutako baliabide fosilekiko mendekotasun handia duelako eta bestetik, energia-kontsumo tasa altuak dituelako. Are gehiago erregaimota horien erauzketarekin lotutako inpaktuak eta ezkutuko fluxuak aintzat hartzen baditugu. Hori guztia kontuan hartuta eta gure lurraldean ere eraldaketarako ematen ari diren urratsak ikusita, Euskal Herriko bost esperientzia aztertu ditugu, bestelako energia-eredu bidezko eta iraunkor bateranzko trantsizioaren aldeko jardunbide onak denak: Goiener kooperatiba, energia-iturri berriztagarriak sortzeko eta kontsumitzeko proiektu kooperatiboa; Inerdatu (Astigarraga), udalerriko energiakontsumoa monitorizatzeko eta murrizteko proiektu parte-hartzailea; Bizi! eraldaketa sozioekologiko eta energetikorako Ipar Euskal Herriko gizarte-mugimendua; Nafarroako Lakabe eta Arterra ekoherrixkak edo komunitate autogestionatuak; eta Arabako Asparrena udalerriko biomasa-proiektuak eta proiektu hidraulikoak.

Ikerketan metodologia kuantitatiboak eta kualitatiboak erabili ditugula aipatu nahi dugu. Herrialde bakoitzaren energia-datuak aztertzeaz gain, landa-lana ere egin dugu eta hala, aztertutako hainbat trantsizio energetikotan sartuta dauden komunitate, erakunde, mugimendu eta gizarte-eragileengana hurbildu gara haiekin egotera. Luze eta zabal hitz egin dugu eurekin lehen eskutik prozesu bakoitzaren aukerei eta zailtasunei buruz zer iritzi duten jakiteko. Horietako elkarrizketa batzuk ere grabatu ditugu proiektu honekin lotutako dokumentala egiteko. Lan honetan, herrialde bakoitzaren ikuspegi orokorra eskaini dugu baina egunerokotasunean trantsizio energetikoa helburu duten tokian tokiko errealitateak ezagutzen ahalegindu gara eta jardunbide onen adibideak ere aztertu ditugu. Hautatutako kasuek oso bestelako prozesuak eta trantsizioak erakusten dituzte baina denak dira interesgarriak, Euskal Herriko errealitate energetikoa eraldatzeko ikasbide izan daitezkeela iruditzen baitzaigu.

Oharrak 1. 2. 3.

4. 5. 6.

Krause, Bossel, Müller-Reißmann (1980). Energy Transition – Growth and Prosperity without Petroleum and Uranium. 2004an, adibidez, Bill Mollison eta David Horlgramen permakulturaren oinarriei jarraiki, ikastaro bat antolatu zuten Further Education College-n eta hor sortu zen “Transition Design and Kinsale Energy Descent Action Plan”. Hona hemen zortzi zutabeak: Birbaloratu (gure balioak), Birtestuingurutu/ birkontzeptualizatu (errealitatea kontzeptualizatzeko moduak aldatu), Berregituratu (aparatu ekonomikoa eta ekoizpen-aparatua balio-aldaketara egokitu), Birlokalizatu (tokiko ekoizpenen kontsumoa sustatu), Birbanatu (baliabide naturalak eta aberastasuna denon eskura egotea); Murriztu (kontsumoa eta energia-gastua), Berrerabili eta Birziklatu. Hemen irakurgai: http://oligopolyoff.nuevomodeloenergetico.org/ (azken bisita: 2015eko uztailaren 15ean) Informazio gehiago hemen: “Energía del sol, tecnología del pueblo “ Brasil: http:// izaroblog.com/2014/12/08/energia-del-sol-tecnologia-del-pueblo/ , Izaro Basurko (2014) Ikus, adibidez, ondorengo liburu eta dokumentu hauek: “Energía y Deuda Ecológica” (Barcena et al., 2009), “Deuda Ecológica Vasca 2011: Deuda energética” (Urkidi et al., 2012), “Justicia Ambiental Global: los impactos socio-ambientales de la economía vasca en el Sur” (Urkidi et al., 2014); edo ondorengo dokumental hauek: “La deuda ecológica: ¿Quién debe a quién?” (2008) https://vimeo.com/46785949; “Nuestra deuda ecológica con Bolivia” (2009) https://www.youtube.com/watch?v=tTVEGOZsx3Q; “Euskal Herria: la deuda oculta” (2012) https://vimeo.com/44976310 Ikus, adibidez, Ramón Fernández Duránen liburuak: En la espiral de la energía; La Quiebra del Capitalismo Global; El crepúsculo de la era trágica del petróleo: Pico del oro negro y colapso financiero (y ecológico) mundial; El Antropoceno: la expansión del capitalismo global choca con la Biosfera; Un Planeta de Metrópolis (en crisis): Explosión urbana y del transporte motorizado, gracias al petróleo; El Tsunami urbanizador español y mundial.

Bibliografia ▪▪ Arto, I. Capellán-Pérez, I., Lago, R. Bueno, G., Bermejo, R. (2015, aztertzen). The energy footprint of human development. Global Environmental Change (aztertzen). ▪▪ Barcena, I., Lago, R., Villalba, U. (2009). Energía y deuda ecológica. Icaria: Bartzelona. ▪▪ Bermejo, R. (2013). Ciudades Postcarbono y Transición Energética. Revista de Economía Crítica 16: 215-243. ▪▪ Carrasco, C. (2001). La sostenibilidad de la vida humana: un asunto de mujeres?, in M. Teresa León (arg.) (2003) Mujeres y trabajo: cambios impostergables, OXFAM GB, Veraz Comunicaçao, Porto Alegre, 11-49. Hemen eskuragarri: alainet.org/publica/mujtra/mujeres-trabajo.pdf ▪▪ Carrasco, C. (2009). Tiempos y trabajo desde la experiencia femenina Papeles de Relaciones Ecosociales y Cambio Global, 108 ▪▪ Carrillo-Hermosilla, J. (2006). A policy approach to the environmental impacts of technological lock-in. Ecological Economics, 58(4):717-742

▪▪ Comisión Energía y Recursos de AEPDEN/Lurraren Lagunak (1979). Modelo energético de tránsito: Respuesta ecológica al Plan Energético Nacional. Miraguano Ediciones: Madril. ▪▪ Cotarelo, P., Llistar, D., Pérez, A., Campuzano, M., Berdié, L. (2014). Defendiendo la Soberanía Energética 2014ko martxoan Xarxa per la Sobirania Energètica sarea egituratzen ari zela garatutako jarrera www.xse.cat ▪▪ De Castro, Carlos (2013). Gasteizko Energiaren Jardunaldietan aurkeztutako hitzaldia. Desazkundea, Fracking Ez, Mugarik Gabeko Ingenieritza, Bionekazaritza, 2013/05/09, VitoriaGasteiz. ▪▪ Federeci, S. (2010). Calibán y la bruja. Mujeres, cuerpo y acumulación originaria. Madril. Traficantes de Sueños ▪▪ Herrero, Y. (2011). Propuestas para un sistema cargado de deudas. Revista de Economía Crítica 13: 30-54. ▪▪ IEA (2010). World Energy Outlook. International Energy Agency - IEA, 2010. http://www. worldenergyoutlook.org/ ▪▪ Ingurumen Zientzien Elkartea (2015) Pobreza energética en España 2014. Análisis de tendencias. ▪▪ Kerschner, C., Bermejo, R., Arto, I. (2010). Petróleo y carbón: del cénit del petróleo al cénit del carbón. Ecología Política, 39. ▪▪ McGlade, C., & Ekins, P. (2015). The geographical distribution of fossil fuels unused when limiting global warming to 2 °C. Nature, 517(7533), 187-190. http://doi.org/10.1038/nature14016 ▪▪ Meadowcroft, J. (2009). What about the politics? Sustainable development, transition management, and long term energy transitions. Policy Science 42: 323-340. ▪▪ Pérez-Orozco, A. (2006). Amenaza tormenta: la crisis de los cuidados y la reorganización del sistema económico. Revista de Economía Crítica 5:7-37. ▪▪ Santos, B. De Sousa (2013). ¿Por qué las epistemologías del Sur? “Universidad, Movimientos Sociales y Nuevas Horizontes en el Pensamiento Crítico” izeneko konferentzietako hitzaldia, Río Cuartoko Unibertsitate Nazionalean. ▪▪ Seyfang, G., Haxeltine, A. (2012). Growing grassroots innovations: exploring the role of community-based initiatives in governing sustainable energy transitions. Environment and Planning C: Government and Policy 30: 381 – 400. ▪▪ Sorrell, S., Speirs, J., Bentley, R., Brandt, A., Miller, R. (2009). Global Oil Depletion: An Assessment of the Evidence for a Near-term Peak in Global Oil Production. UK Energy Research Centre, Londres. ▪▪ Trapese (2008). The Rocky Road to a Real Transition: The Transition Towns Movement and What it Means for Social Change. Trapese Popular Education Collective, http://www.trapese.org ▪▪ Urkidi, L., Lago, R., Barcena, I., Mantxo, M. (2012). Deuda Ecológica Vasca 2011: Deuda Energética. Ekologistak Martxan. ▪▪ Urkidi, L., Garmendia, E., Barcena, I., Musoles, L., Mantxo, M., Lago, R., Bermejo, R., Hoyos, D. (2014). Justicia Ambiental Global: los impactos socio-ambientales de la economía vasca en el Sur. UPV\EHUko argitalpen zerbitzua: Leioa. ▪▪ Zubialde, X. (2014). Euskal Herriaren burujabetza energetikorantz.

02 KUBA Por el Mar de las Antillas (que también Caribe llaman) batida por olas duras y ornada de espumas blandas, bajo el sol que la persigue y el viento que la rechaza, cantando a lágrima viva navega Cuba en su mapa: un largo lagarto verde, con ojos de piedra y agua. Nicolas Guillén

KUBAKO ENERGIAREN IRAULTZAREN IKASBIDEAK 1. Sarrera Kuba 11.270.000 biztanleko (2013) Karibe amerikarreko uharte sozialista da. Kubako gizartea eta ekonomia bereziak dira eta are bereziagoa energiaren eremuan Kubak bizi izan duena. Izan ere, “bloke sozialista” desagertu zenean, Kubak energia-mendekotasun handia zuen COMECONekin (Elkarren Laguntza Ekonomikorako Kontseilua). 1991n Sobietar Batasuna desegin eta desegitu egin zen. Horri Ipar Amerikako Estatu Batuek Kubari 1960an ezarritako eta 1992an areagotutako (Torricelli legea) blokeo ekonomikoa gehitu behar diogu. Blokeoak berroigeita hamar urte luzez iraun du, Barack Obamaren gobernuak orain dela gutxi, 2014ko abenduan, blokeoa amaitutzat eman duen arte. Bestela esanda, Sobietar Batasunaren gainbehera eta Ipar Amerikako blokeoa izan dira Kubako energia-krisiaren gakoak (Moreno Figueredo eta Montesinos Larrosa, 2010). Kubak egoera traumatikoa bizi izan zuen 1991z geroztik “garai berezia” delakoan. Kuba halabeharrezko eta bat-bateko trantsizio energetikoaren erakusgarri da, energiaereduaren egun batetik besterako kolapsoaren adibide. Lehenago aipatutako faktore horiek direla-eta, Kubak “bakealdiko garai berezi” horretan (90eko hamarraldi hasieratik erdialdera bitartean) inportazioen % 50 eta kanpo-merkataritzaren % 85 baino gehiago galdu zuen. 4_IRUDIA Ahotza edo kanaberaren lastoa da Kubako energia-erregai nagusia. (Argazkia: Bioenergy Crops Ltd).

15.00

Inportazioak

[Milaka milioi peso kubatar]

10.00

Esportazioak

5.00

0 Ondasunen merkataritza balantza

-5.00

-10.00 1926

1936

1946

1956

1966

1976

1986

1996

2006

2_GRAF. Ondasunen inportazioen eta esportazioen arteko konparazioa (Foresightcuba)

1989 eta 1993 bitartean, BPGa % 50 txikiagotu zen, 20.000 milioi dolar amerikarretik erdira, eta horrek eragin suntzitzaileak izan zituen uharteko biztanleengan. EIAren (US Energy Information Administration) arabera, 1990 eta 1994 bitartean, Kubako energia elektrikoaren kontsumoa % 30,2 gutxitu zen drastikoki (13,24 bilioi kWh-tik 9,24 bilioira). elektrikoak eta mugikortasun zein garraio bizi 1898 -itzalaldi 1958 1958 - 1989 1989 - 1997 1997 - arazoak 2015 GARAIA Kubatarrek izan zituzten eta "gauza ororen" urritasuna ezagutu zuten, elikagai-urritasuna batez ere. Goseak etaAzpigarapen elikadura okerrak gaixotasunak ekarri zituzten eta egonezin handia 1993 - PDEN 2005 COMECONen Garai koloniala. ENERGIAsortu zuten gizartean. Kubatarrek (CAME) 5,5 kg argaldu zuten batez beste Energia(Quinn, 2006) eta, Nekazarien berezia. iraultza POLITIKA harrigarria bada ere, kubatarren osasunari mesedea ere(10 egin zion horrek1. energia- nolabaiteko %8 lursailen Gabezia CUCeko laguntza % 70en jabe eta pobrezia billeteak) zen. energetikoa Horrexegatik aukeratu dugu Kubaren kasua aztertzea. Kubak “garai berezian” eta

horren ostean bizitako esperientziaren alde onak aztertu nahi izan ditugu. Hona hemen Zentral 3.083 MWko Heinbergek “The Power Kaliforniako Post Carbon Instituteko Richard of Community” Berriztagarrien Termoelektrikoak Itzalaldi sorkuntzaaldeko dokumentalaz esandakoa: 397 MW. ugari eta gaitasuna. POTENTZIA apostua: Herritarren % 56k Herritarren hornidurarik %4 du energia eza. % 95k du “1990eko hamarraldian bizi izan zuen energia-urritasunaren2015: krisialditik bizirik elektrikorako 2030: % 25 hornidura ateratzeasarbidea lortu zuen Kubak eta azken hamarraldietako istoriorik garrantzitsu eta

ELEKTRIKOA

itxaropentsuenetarikoa da, hain zuzen, jarraitutako bideagatik. 2000 Istorio honek, 1993 PETROLIOerronka(ez erraldoi bati aurre egin dioten lorpen indibidualak ez ezik, gizarte 13 milioi 8 milioi tonaosoaren dago daturik) 6,6 milioi KONTSUMOA tona digu. Eta nabarmendu mobilizazio kolektiboa erakusten nahi2012 dut, gainera, epe tona 11 milioi tona laburrera denok egin beharko diogula aurre erronka horri -energia-urritasunaren arazoari alegia-.” (Heinberg, 2006)2 Garai 1999 1980ko

BIZTANLEKO KALORIAK

berezia 2437 kaloria (ez dago daturik) hamarraldia 3100 kaloria 1600/1900 pertsonako Kubak, 1995 eta 1997 urte bitartean, garai bereziaren gainditzea pertsonako kaloria energia-arazoak perts.

lortu zuen apurka apurka. 1998an Hugo Chávez Venezuelako presidente izatera iritsi 40 Hidraulikoa % 0,7

Haize-energia

Eguzki-energia

zenean, Kubak merkataritza-trukerako eta, batez ere, energia-trukerako kide aproposa aurkitu zuen herrialde bolivarianoan. Hala ere, Kubako Estatu sozialistak ondo ikasita zuen energia-mendekotasunaren lezioa eta petrolio-inportazioak murriztea, tokiko energia-iturriak optimizatzea eta energia-kontsumoaren eraginkortasuna hobetzea helburu zuten politika energetikoen alde egitea erabaki zuen (1993ko maiatza, Herriaren Boterearen Batzarra, Kubako legebiltzarra). Gure lanean oso garrantzitsua iruditu zaigu emakume kubatarrek “garai berezian” izan zuten zeregina aztertzea. Victoria Pérez Izquierdo ekonomialari eta ikerlari kubatrrak dioskunez, etxe barruan jana prestatzeko elikagaien eta erregaien urritasuna arazo handia izan zen emakumeentzat, emakumeak baitira, oro har, etxera iristean eginkizun horri ekiten diotenak langile, etxekoandre eta ama diren aldetik. Janaria prestatzeko erregaiak ere (kerosenoa, gas likidotua eta manufakturatua, elektrizitatea, alkohola) gutxiagotu egin ziren, hala emakume langilearen egoera larriagotuz. Bereziki, kerosenoaren biztanleko kontsumoa - janariak sutan prestatzeko gehien erabilitako erregaia - gain behera etorri zen: 1989an gutxi gorabeherako kontsumoa 60 kgpb-koa zen biztanleko; 1993an, aldiz, 20 kgpb-koa, eta are gehiago murriztu zen gerora, 1998an 19 kgpb-ra ailegatu arte. Halako etxeko lanen ardura emakumeek hartu izan dute tradizioz. Murrizketa horien ondorioz, ordea, emakumeek ordu gehiago ematen zituzten sukaldean janaria prestatzen eta gainera, beste erregai batzuk erabiltzera behartuta ikusi zuten euren burua, egurra, ikatza eta diesela batez ere, baina baita gasa eta elektrizitatea ere. Etxeko elektrizitate-kontsumoa izugarri murriztu zen 1993 eta 1994 urteetan. Izan ere, Kubako hiriburuan adibidez, egunean 8 edo 10 orduz egoten ziren elektrizitaterik gabe. Krisialdi urteetan bidaiarien garraioa ere modu larrian murriztu zen sektorea izan zen. Garraiatutako bidaiarien kopuruak nabarmen egin zuen behera: 1989an autobusek 2.693,4 milaka biztanle garraiatzen zuten eta 2000. urtean, aldiz, 461,2. Eta horiek autobusari dagozkion datuak baino ez dira. Hala, emakumeak ordu luzeak ematen zituen etxera iritsi arte eta iritsitakoan, lehenago aipatu ditugun beste hainbat arazori aurre egin behar izaten zion. 90eko hamarraldiaren lehen urteetan emakumearen eguneroko bizimodua nabarmen oztopatzen zuen beste arazo bat ere bazen Victoria Pérez Izquierdoren arabera: etxerako baliabideen urritasunak, merkatuetako produktuen eta zerbitzuen eskaintza txikiak eta dibisarik ezak muga nabarmenak jarri zizkion etxeko bizimoduari. Finantza-baliabideen eta lehengaien gabezia zela-eta, Etxebizitzak Konpontzeko eta Eraikitzeko Programak bertan behera geratu ziren. Ondorioz, etxebizitzetarako funts erabilgarria kaltetuta atera zen. Eraikuntzako materialen industriak ere arazoak izan zituen erregaiekin. Hala, 1991-1995 urte bitartean, 30.000 etxebizitza bukatzen ziren 41

urtean batez beste, horietako % 72 estatuaren eta kooperatiben eskutik. Kopuru hori ez zen ordea nahikoa izan etxebizitzetako jende-pilaketa eta berekin dakarren eta familia-harremanak gaizkitzen dituen estresa desagerrarazteko. Etxeko nagusi diren pertsonen % 36 emakumeak dira eta askok adineko jendea dute kargura. Etxebizitza berriak eraikitzeko arazoei horietako askok urteen joanean pilatutako narriadura gehitu behar diegu, etxebizitzak konpontzeko eta mantentzeko aukerarik ez baitzen. Horrek ezinegona sortzen dio emakumeari, ezin baitu etxea konpondu edota familia-bizimodu aproposerako erosotasuna mantendu3. Joseba Macíasek “Revolución Cubana: Mujer, Género y sociedad Civil”4 izeneko artikuluan zioenez, Garai Bereziak hankaz gora jarri zuen paisaia soziopolitikoa. Krisialdi ekonomiko eta sozialak arriskuan jarri zituen Kubako emakumeek hainbat hamarralditan prozesu iraultzaile baten bitartez lortutako aurrerabideak. Prostituzioaren itzulerak ezin hobeto erakusten du egoera berri hori. Eta TEMAS aldizkari kubatarrean hiru emakume ikertzailek esandakoa dakar horren harira. Halaxe dio aipuak: “Zalantzarik ez da garai horretan herrialdearen ekonomian jazotako gertaera orok eguneroko bizimoduan eragina izan zuela; ez lanaren arloan soilik, baita familiaren arloan ere (...) kontsumoaren murrizketa, elektrizitatearen eta etxeko kontsumorako erregaien urritasunak eragin zituen ondorioak, elikagaien, jantzien, oinetakoen eta botiken eskasia... horiek guztiek egunerokotasunean sortutako gorabeheren zama emakumeen gain zegoen nagusiki. Bestalde, hogeita hamar urte luzez eginiko heziketa-lana eta lan kulturala oso handia izan bada ere, sakon errotutako ideia, sinesmen eta tradizioak daude oraindik eremu pribatuan. Hala, seme-alaben haziera eta heziketarekin, etxea eramatearekin, etxeko lanekin eta energia eta familiaren ongizatea lortzeko egin behar diren lanekin lotutako ardura gehienak emakumeari dagozkio. Kubako familia gehienetan, eginbehar amaiezin eta neketsu horiek emakumeek egiten dituzte nagusiki. Beraz, bizirik irauteko eta garatzen jarraitzeko ahalegin horretan, emakumeek eguneroko borrokaren zama handia daramate”. (Aguilar; Popowski y Verdeses. 1996:13)

2. Trantsizio energetikoak Kuban Kubak trantsizio energetiko ugari bizi izan ditu azken 60 urteotan, nahiz eta gaur egun gutxi diren termino hori baliatuz mintzatzen direnak. Kubarako trantsizio energetiko terminoa darabilen bakanetakoa dugu Julio Torres Martínez (CUBASOLAR). Ikerlariaren arabera, Kubak eta oro har mundu osoak hirugarren trantsizio energetikoari egin beharko dio aurre. Lehendabiziko trantsizioa XVIII. mende erdialdera gertatu zen, egurra eta egur-ikatza alde batera utzi eta horren ordez harrikatza erabiltzen hasi ginenean. 42

[Milaka milioi peso k

5.00

0 Ondasunen merkataritza

Bigarrenean harrikatza utzi eta horren ordez petrolioa eta petrolioaren deribatuak balantza -5.00 erabiltzen hasi ginen. Hirugarren trantsizioan, aldiz, pixkanaka petrolioa baztertu eta energia aurreztu, eraginkortasuna areagotu eta energia-iturri berriztagarriak erabiliko -10.00 ditugu. 1926

1936

1946

1956

1966

1976

1986

1996

2006

Juliorekin eta Karibeko herrialde honetan bisitatu ditugun gainerako pertsonekin izandako elkarrizketek irakatsi digute uharteak azken mendean zer nolako errotiko aldaketak bizi izan dituen. Kubatarrek 1889an lortu zuten Espainiako Estatuarekiko independentzia baina, herriade independentea bazen ere, Ipar Amerikako kolonialismoaren mende bizi izan zen gerora. 50eko hamarraldian, Batistaren gobernupean, energia-sistema elektrizitatea herritarren % 56ri baino ematen ez zion zentral termoelektrikoen sisteman oinarritzen zen. 1898 - 1958

1958 - 1989

1989 - 1997

1997 - 2015

Azpigarapen koloniala. Nekazarien % 8 lursailen % 70en jabe zen.

COMECONen (CAME) energialaguntza

1993 - PDEN Garai berezia. Gabezia eta pobrezia energetikoa

2005 Energiairaultza (10 CUCeko billeteak)

POTENTZIA ELEKTRIKOA

Zentral Termoelektrikoak 397 MW. Herritarren % 56k du energia elektrikorako sarbidea

3.083 MWko sorkuntzagaitasuna. Herritarren % 95k du hornidura

Itzalaldi ugari eta hornidurarik eza.

Berriztagarrien aldeko apostua: 2015: % 4 2030: % 25

PETROLIOKONTSUMOA

(ez dago daturik)

13 milioi tona

1993 6,6 milioi tona

2000 8 milioi tona 2012 11 milioi tona

BIZTANLEKO KALORIAK

1980ko (ez dago daturik) hamarraldia 3100 kaloria pertsonako

Garai berezia 1600/1900 kaloria perts.

1999 2437 kaloria pertsonako

GARAIA

ENERGIAPOLITIKA

2_TAULA Lau energia-denboraldi Kuban (berezko lana). Hidraulikoa % 0,7

Haize-energia

Eguzki-energia Haize-energia garaipenak garai sozialista Biomasa 1959ko urtarrilean Iraultzaren berri bat abiarazi zuen. % 6,0 % 3,0 % 0,1 % 3,5 Hidraulikoa Hasiera-hasieratik, Estatu Batuek ezarritako blokeoa eta merkataritza-bahimendua % 1,0 ezagutu zituen. Herritarren beharrizan energetikoak asetzeko, Kuba tokiko baliabideak Gasa % 9,6 erabiltzen ahalegindu zen. Hala, azukre-kanaberatik sortutako ahotza baliatzen Diesela % 4,2 zuen azukre-findegietako erregai gisa. Dena dela, Europa Ekialdeko COMECONek Gordina hornitutako petrolioarekiko eta teknologiarekiko mendekotasun handia zuen.% 32,0 Horren Biomasa, % 14,0 Ibilgailuetarako Fuel-olioa

Gordina % 48,3

15 urte

Gasa % 8,0

% 18,5

Fuel-olio

Diesela

Ibilgailuetarako Fuel-olioa

43 Beste erregai fosil

adierazgarri da, adibidez, 1976an Kubaren eta Sobietar Batasunaren akordioaren ondotik Jaraguan (Cienfuegos) martxan jarritako zentral nuklearra. Urte horietan, elektrizitatea sortzeko gaitasuna areagotu egin zen, 3.000 megawattera. Sortutako elektrizitate hori ez zen salerosketako ondasun, doako zerbitzu publikoa baizik, eta herritarren % 95 elektrizitatez hornitzeko balio zuen. Berlingo harresiaren gainbeherarekin batera bloke sozialistaren gainbehera etorri zen. Kubak, egun batetik bestera, bloke sobietarretik energia jasotzeari utzi zion eta urte-tarte horri “bakealdiko garai berezi” deritzo. Kubak orduan, Jaraguako proiektu nuklearra bertan behera uzteaz gain, energia-politika bertako energia-baliabideak garatzera eta sustatzera bideratu zuen. Bertako petrolioa erauzteari (kalitate eskasekoa, azufre ugari baitzuen) eta energia-iturri berriztagarriak (hidraulikoa, eguzki-energia, haizeenergia eta biomasa) garatzeari ekin zion orduan. Kubak urte haietan bizi izan zuen energia-urritasuna zenbaterainokoa izan zen ulertzeko, Kubako Estatistika Bulego Nazioanalaren datuak erabil ditzakegu: 1989an 13 milioi tona petrolio kontsumitzetik erdia kontsumitzera igaro zen, 6,6 milioi tona (1,1 Mt petrolio nazional eta 5,5 Mt inportatutako petrolio). 2012an petrolioaren kontsumoa 11 milioi tonara iritsi zen, Venezuelatik ekarria nagusiki. Beraz, Kubak gaur egun sobietarren energia-mendekotasunaren azken urteetan baino % 16 gutxiago kontsumitzen du5. 1993an Kubako legebiltzarrak Lurraldeko Energia Iturriak Garatzeko Programa onartu zuen energia-politika berri hori abian jartzeko. Beharrekotik irabazia ateraz, Kubak makro-proiektuak (Jaraguako zentral nuklearra eta Toa-Duabako zentral hidroelektrikoa) bertan behera utzi zituen lurraldeak berak eman zezakeen petrolioaren kontsumoa areagotzeko (1997an 1,5 Mt, % 15 bertako petrolioaren kontsumoari zegokion) eta biogasa, biomasa, energia hidroelektrikoa, eguzki-energia termikoa eta fotoboltaikoa estentsiboki eta intentsiboki garatzeko asmoz. Ordura arte baino neurri handiagoan, kanaberaren hondarra den ahotza erabiltzen zuten erregai gisa 156 azukre-fabriketan. Jauzi mini hidraulikoak ugaritu zituzten, lurralde osoan 220 jauzi guztira, eta 30.000 pertsona hornitzen zituzten energiaz. Ura ponpatzeko haize-sorgailuak ere ugaritu zituzten, 9.000tik gora uharte osoan (Moreno, 2010). 1993ko programak oinarrizko hiru neurri hartu zituen energia-urritasun larriari aurre egin ahal izateko: eraginkortasuna, lurraldeko petrolioa eta kanabera-biomasan oinarritutako azukrearen agroindustria (guarapo edo azukre-kanaberaren zukuaren ustiapena). Bestela esanda, energia elektrikoa aurrezteko jokabide arduratsuak bilatzen eta sustatzen ahalegindu ziren bereziki. 1997an Kubak abiarazitako Elektrizitatea Aurrezteko Programak6 puntako orduetan kontsumoa eta eskaria murrizteko neurri sistematikoak eta aurrezteko jardunbide praktikoak gomendatzen zituen. Izan ere, iluntzeko eta gaueko orduetan kontsumo elektrikoa izugarri igotzen da eta ondorioz, maiz gertatzen ziren itzalaldiak. Hona hemen Kubako gobernuaren zenbait gomendio: 44

■■ Hozkailuak leku freskoan eta paretatik bereiz instalatu. Hozkailuko ateek ixtesistema egokia eta hermetikoa izan behar dute. ■■ Erabiltzen ez diren argiak itzali. ■■ Lanpara fluoreszenteak erabili eta goritasun-bonbillak ahal bezain gutxi erabili. ■■ Etxeko paretak kolore argiz margotu, hartara argiztapen artifizial gutxiago beharko baita. ■■ Biltoki, korridore eta eskaileretan teila zeharrargiak erabili. ■■ Haizagailuen abiadura inguruko tenperaturaren arabera doitu; aldiro-aldiro haizagailuen paletako hautsa kendu. ■■ Lisaketa astean behin bakarrik egin ahal izateko ahalik eta arropa-kopuru handiena bildu. ■■ Telebista leku freskoan jarri, eguzkiaren argia zuzenean jasotzen ez duen tokian; erabiltzen ez denean deskonektatu. ■■ Garbigailua astean behin jarri, puntako orduetatik kanpo. ■■ Eraikin publikoetan puntako orduetan ur-horniduraren ponpaketarik egon ez dadin saiatu.

Muturreko gabezia egoeran, Kubako estatuak energia-eredu berri baten aldeko apustua egin zuen zentral termoelektrikoetan oinarrituta. Gaur egun, zentral horiek petroliotik eratorritako erregaien % 40 kontsumitzen dute eta Kuban ekoizten den elektrizitate guztiaren % 80 sortzen dute. Petrolioaren erauzketak gora egin badu ere, petrolioa Venezuelatik ekartzen da nagusiki. Etengabeko energia-mendekotasun hori ikusita, Kubako gobernatzaileek pentsatu dute behar dituzten inportaziozko erregaiekiko mendekotasun horrekin bukatzeko modu bakarra bertako energia-iturriak ustiatzea dela. Kubako azukre-kanaberaren agroindustria da lurraldeak energia-iturri berriztagarriak garatzeko duen biomasa-iturririk garrantzitsuena. Eskuragarri duten beste edozein energia-iturri berriztagarri ere aztertzen eta bultzatzen dute gainera. Etorkizuneko helburuak xumeak dira baina aurrerabideak etengabeak. Gaur egun, hauek dira elektrizitatea sortzeko proposatutako proiektu nagusiak: Kanabera-biomasa, 755 megawatt (MW); haize-energia, 633 MW; enegia fotoboltaikoa, 400 MW; hidroenergia, 56 MW; kanabera ez beste produktuetatik lortutako biomasa, 47 MW eta biogas programak, 27 MW7. 2014ko abuztuan izan genuen elkarrizketan Luis Berriz CUBASOLAReko presidenteak esan zigun energia-iturri berriztagarriekin ekoitzitako elektrizitatea % 5era irits zitekeela. Gaur egun ez da % 3 baino handiagoa. Kubako gobernuak 2030ean % 24 izatea nahi du8. Bere iritziz, Kubak energia aurrezteko tokiko energia-iturriak garatu 45

KONTSUMOA

tona

2012 11 milioi tona

tona

Garai 1999 1980ko berezia 2437 kaloria (ez dago daturik) hamarraldia 3100 kaloria 1600/1900 pertsonako beharko lituzke eta hartara, energia gordetzeak, garraiatzeak eta banatzeak dituen pertsonako kaloria perts. BIZTANLEKO KALORIAK

kostuak aurreztuko lituzke; eguzki-energiaren alde egin beharko luke, kutsatzaileak ez diren eta etorkizuneko arazoak konpontzen dituzten bertako baliabideak baliatuz. Hidraulikoa % 0,7

Biomasa % 3,5

Diesela % 4,2

Haize-energia % 6,0

Haize-energia % 0,1

Eguzki-energia % 3,0

Hidraulikoa % 1,0

Gasa % 9,6

Ibilgailuetarako Fuel-olioa

Gordina % 32,0

Biomasa, % 14,0

15 urte

Gordina % 48,3

Gasa % 8,0

% 18,5

Ibilgailuetarako Fuel-olioa Beste erregai fosil % 9,0 Fuel-olio batzuk % 21,0 termikoak % 5,0

Diesela 1,0%

Fuel-olio termikoa % 15,1

2030

2014

3_GRAF. Kubako matrize energetikoa 2014an eta 2030erako aurreikuspena8.

Gaur egun, Kubako etxebizitzetako kontsumoaren energia elektrikoaren %45 janaria prestatzeko erabiltzen da, % 15 ura berotzeko, beste % 15 hozteko, % 10 1975 urteargiztapenean arteko joera eskualdeko 2003 Herrialdez herrialdeko balioak 2003 ura Eskualdez ponpatzeko, % 5balioak aireztatzeko eta -2003 % 10 eta beste etxetresna elektrikoetan. Puntako orduetan etxeko kontsumoari elektrizitate-kontsumo osoaren % 60 AEB Erresuma Batua 1,0 MEND. alde EUROPA baino gehiago dagokio eta beraz, handia dago egunean zeharreko gehienezko Australia IPAR AMERIKA eta gutxieneko elektrizitate-eskarian. Kuba [Giza Garapenaren Indizea, GGI]

Arabiar Emirerri LATINOBatuak Horrez gain, ASIA industriarekin, merkataritzarekin edo garraioarekin alderatuta, Kubaren AMERIKA PAZIFIKOA etxeko kontsumoa altua da (kontsumo guztiaren % 50 baino altuagoa). Horrek, Malaysia 0,6 herrialde sozialista izanik, elektrizitatearen etxeko kontsumorako diru-laguntza handiak AFRIKA ERDIALDEKO ETA EKIALDEKO EUROPA

0,8

GGI

eman behar izatea dakar. Luis Berrizen arabera, tokiko, eskualdeko eta lurraldeko garapen iraunkorra bizkortzeko eta bermatzeko, ezinbestekoa da bertako energia0,4 Nigeria baliabideak erabiliz energia sortzea. 10 pesoko (CUC) billete berrietan ageri den 1,0 gutxieneko “Revolución Energética” edo energiaren iraultza“Garapen lortzeko,iraunkorrerako” Kubako lurralde osoan zehar irizpidea GGI = 0,8 Aztarna ekologikoBurundi sakabanatzen den sistema deszentralizatua behar dugu eta eguzki-energian oinarritua, 0,8 0,2 aren eta biogaitasunaren erlazioa =1 lursailak 0 1 Berrizek dioenez, energia mota hori "ezin baita blokeatu". Eta Kuba une honetan eguzkienergiaren trantsizio bide horretan dagoela dio. 0

0 1 2 5 “Kuba eguzki-energiaren potentzia izatera3 irits daiteke,4 beharrezko hiru faktoreak6 [Bizimodu berarekin jarraitzeko behar den planeta-kopurua] baititu: eguzki jatorriko ezin agortuzko energia-iturria, giza-baliabideak eta, funtsezko faktore gisa hau ere, sozialismoa. Izan ere, sozialismoak, azken finean, benetako garapen iraunkorra lortzeko borondate politikoa adierazten du.” (Berriz, 2014)9

46 Iturria Petrolioa

Milaka tep 116.500

Ehunekoa [%] 39,33

Biomasa, % 14,0

15 urte

Gordina % 48,3

Ibilgailuetarako Fuel-olioa

Gasa % 8,0

% 18,5

Ibilgailuetarako Fuel-olioa Beste erregai fosil % 9,0 Fuel-olio batzuk % 21,0 termikoak % 5,0

Diesela 1,0%

Fuel-olio

3. Trantsizio termikoa energetikoaren eragileak, proposamenak eta estrategiak % 15,1

2006an WWF fundazioak esan zuen Kuba munduko herrialde jasangarri bakarra zela eta ingurumenaren aldeko erakunde hau joera ideologiko jakin baten eta komunismoaren 2030 2014 zaletasun biziaren susmo orotatik at dago. Zer adierazletan oinarrituta egin zuen erakundeak halako adierazpena? Bi adierazle gurutzatu zituzten, aztarna ekologikoa eta Nazio Batuen Giza Garapenaren Indizea. Hona hemen horiek gurutzatzearen emaitza: 1975 -2003 urte arteko joera

Eskualdez eskualdeko balioak 2003

Australia

Kuba 0,8

LATINOAMERIKA

ASIA PAZIFIKOA

AEB

Erresuma Batua

MEND. EUROPA

IPAR AMERIKA Arabiar Emirerri Batuak

ERDIALDEKO ETA EKIALDEKO EUROPA

Malaysia

0,6

AFRIKA 0,4

Nigeria Burundi

0,2

1,0 GGI

[Giza Garapenaren Indizea, GGI]

1,0

Herrialdez herrialdeko balioak 2003

0,8 0

lursailak

“Garapen iraunkorrerako” gutxieneko irizpidea GGI = 0,8 Aztarna ekologikoaren eta biogaitasunaren erlazioa = 1

0 0

[Bizimodu berarekin jarraitzeko behar den planeta-kopurua]

4_GRAF. 2003an Kuba munduko herrialde jasangarri bakarra izan zen (WWFk 2006an argitaratutako ikerlana).

Kuba Iturria aparteko eredu politikoa da, bloke sozialista sobietarra desagertu ostean Ehunekoa [%] Milaka tep sozialismoari Ipar Amerikako bahimendua pairatuagatik ere, ez Petrolioa eutsi dion estatua baita. 116.500 39,33 zituenGas Ipar Koreak bizi izan zituen goseteak eta heriotzak Izan ere, Ipar Koreak, Naturala 37.792 12,76 ezagutu. BERRIZTAEZINA Ikatzasozialista izanik, krisialdi larria 16.478bizi izan zuen 5,56Sobietar Batasunaren herrialde % 59 gainbehera Uranioa 1,32 eta gero. FTW erakundeko10 Energia3.896 esparruko zuzendari Dale A. Pfeifferrek dioenez, Hidraulikoa 37.054 12,51 12 ZALANTZAZKOA Kubaren eta Koreako Errepublika Demokratikoaren artean alde % nabarmenak daude. Biomasa 24.580 8,30 Azukre-kanaberatik eratorriak 47.603 16,07 BERRIZTAGARRIA “Alde batetik, Kubako klima askoz beroagoa da eta, beraz, hazkuntza-denboraldia Beste berriztagarri batzuk 12.313 4,16 % 29 luzeagoa da. Halaber, Kubak296.216 lursail goldagarrien indize altuagoa du, nahiz eta landaGuztira 100

lur gehienak kalitate onekoak ez izan. Kubako zientzialari, ingeniari eta doktore kopuruaren ehunekoa handia da. Hala, Kubari Latinoamerikako populazioaren % 2 besterik ez badagokio ere, Latinoamerikako zientzialarien % 11 kubatarrak dira. Ekoizpena[Gwh] Ehunekoa[%] Mota Sobietar Batasunaren gainbeheraren ostean gertatutako krisialdia baino lehen ere, 2012

2013

Hidraulikoa

415.342

390.992

70,01

2012

64,06

2013

Nuklearra

16.038

14.640

2,70

2,40

Gas Naturala

46.760

69.003

7,88

11,31

Kubako zientzialariak erregai fosiletan oinarritutako nekazaritzaren ordezko bide berriak aztertzen hasiak ziren dagoeneko. Aspaldi hasi ziren nekazaritza ekologikoa ikertzen, 80ko hamarraldian hain zuzen. Krisialdia iritsi zenerako, sortuta zituzten ikerketarako eskualde-erakundeak, entrenamendu-zerbitzuak eta baserritarrei lehenbailehen informazioa helarazteko hedapen-zerbitzuak. Orobat, Kubako gobernuak abian zituen herritarrei eta nezakazariei krisialdian eta nekazaritza ekologikoranzko trantsizioan laguntzeko gizarte-programak”. (Pfeiffer, 2003)11 “Garai berezi” traumatiko horrek Kubaren gainbehera ekarri ez bazuen, ezaugarri horiei esker izan zen. Pfeifferrek bezalaxe, Peter Rosset eta beste zenbaitek ere "Iraultzaren berdetzea" aipatu dute nekazaritzak bizitako eraldaketa adierazteko: nekazaritza industriala baztertu eta bioteknologian, abereek tiratutako nekazaritzan, bidezko prezioetan, lursailen birbanaketan eta hiriko nekazaritzan oinarritutako nekazaritza organikoaren eta agroekologikoaren alde egin dute. Emilio Santiagok dioenez, nekazarien jakinduriak eta nekazaritza-zientziek bat egin dute. Beste batzuek diote, haatik, aldaketa horiek premien ondotik sortu zirela eta egiatan paradigma-aldaketarik ez dela gertatu. Horren harira, bidezko trantsizio energetiko iraunkorraren alde egiten duten indarrak eta eragileak non dauden eta horren aurkakoak nor diren galdetu beharko genuke. Ez da zalantzarik Kuban estatua eta estatuaren instituzio politikoak direla trantsizioaren eragile nagusiak. Horrek abantaila ugari du baina, ikusiko dugunez, desabantailak ere bai. Orain gutxi FAOk Kubako energiari buruz idatzitako txosten batek zioenez12, Kubak indar handiko zientzialari eta teknikari taldea du lanean eta horrek energia-iturri berriztagarrietaranzko trantsizioaren alde jokatzen du. Hala, 20 ikerketa- eta garapenzentro dago trantsizio energetikoaren esparruan lanean eta unibertsitatean beste 10 ikertalde edo ikerketa-zentro dago; halaber, ingeniaritza-enpresa talde bat eta energia-iturri berriztagarriekin lotutako proiektuak daude; bada, orobat, hornikuntza bioenergetikorako beharrezkoak diren giza-baliabideak eta baliabide teknikoak dituen industria siderurgiko eta mekanikoa. Beste aldetik, Kubako Estatu sozialistaren burokraziak kritika handiak jaso izan ditu energiaren eta nekazaritzaren esparruko beharrezko aldaketak geldiarazten dituelaeta. Batzuek diote, garraioak dituen arazo handiak ikusita, ekoizpenari boikota egitea dela nekazariei euren etxebizitzak lursailetan eraikitzeko aukera galaraztea. Soziologo batzuek (pribatuan) diote barne-blokeo horien atzean erdi mailako burokrazia kubatarren interesa egon litekeela. Izan ere, Errusiakoa bezalako kapitalismorako trantsizioa edo Txinakoa bezalako estatu-kapitalismoa gertatuko balira, burokrazia horiek lursailen jabe egin nahiko lukete. Ildo beretik, Camila Piñeiro Harnecker soziologoak gogor kritikatu du enpresa publikoetako administratzaile gehienen ikuspegi “ekonomizista” nabarmena. Hala, administratzaileek enpresak kudeatzeko askoz autonomia handiagoa 48

emango dieten erreformak nahi dituzte, hartara azkenean enpresen kudeaketa euren onura soilik kontuan hartuta egin ahal izango dutelako eta gaur egungo “planifikazio” sistemaren oztopoak eta zentzugabekeriak alde batera utzi ahal izango dituztelako13. Kuba herrialde kontraesankorra da. Alde batetik, elektrizitatearen hornidura diruz lagundutako zerbitzu unibertsala da. Bestalde, ordea, gasolina eta gasolioan oinarritzen den estatuko merkatua garestiegia da eta Kubako soldaten helmenetik kanpo geratzen da. Bi ekonomia dituen herrialdea da. Alde batetik, dolarrak edo Kubako peso bihurgarriak erabiltzen dituztenena eta, bestetik, familia-, gizarte- edo lan-egoera dela-eta, Ipar Amerikako dolarraren baliokide den moneta erabiltzeko aukerarik ez dutenen bigarren mailako ekonomia. Azken horiek kubako peso nazioanala erabiltzen dute baina horrekin ezin dituzte inportaziozko produktuak eskuratu, petroliotik eratorritakoak adibidez. Trantsizio sozioekologikoa lortzeko oztopoez diharduen eta lehenago ere aipatu dugun artikulu batean, Emilio Santiagok14 adierazi du bi ikuspegi daudela “garai berezia” gainditu izanaren arrazoiei dagokienez. Batzuek diote egoera larri hori gainditu bazen, ekonomiari politika gailendu zitzaiolako eta Kuba herri sozialista zelako gertatu zela. Beste batzuen ustez, aitzitik, larrialdi egoera hori atzean uztea lortu zuten lurraldeko eta munduko merkatuetara irekitzeko neurriak hartu zituztelako. Lehendabiziko ikuspegiaren arabera, diziplinak, antolamenduak, planifikazioak eta gizarte-estaldura unibertsalak soilik eman diote bidea trantsizio energetikoari. Beste ikuspegitik, berriz, Kubako gizartean egin diren aldaketa liberalizatzaileek arindu dute energiaren eta elikagaien urritasun-egoera. Eta ziur aski, hein batean, bi alderdiek dute arrazoia, Kubako gobernuak elkarren kontrako diruditen bi estrategia horiek erabili baitzituen. Argi dago Kubako gizarteak dualtasun eskizofrenikoa bizi duela. Batetik, berdintasunaren aldeko estatualdarrikapena egiten du eta, bestetik, desberdintasun sozioekonomikoak areagotu ditu petrolioaren gailurraren ostean.

4. Marabua eta kanabera Kuban energia elektrikoa ekoizteko15 2011 urte amaieran “Marabu Biomasa” proiektua abiarazi zuten Kuban marabu zuhaixkaren (Dichrostachys mutans) aparteko ezaugarri kalorikoak aprobetxatu eta biomasarekin elektrizitatea sortzeko. Marabu biomasaren energia-ustiapena bideragarria eta eraginkorra dela erakutsi nahi du proiektuak eta, beraz, atzerritik datozen erregai fosilekiko mendekotasun handiarekin hautsi eta energia-iturri berriztagarrien alde eginez, Kubako egoera energetikoa eraldatzeko aukera bideragarria izan daitekeela. Erronka handiena marabu biomasaren uztarako, garraiorako eta sorkuntza elektrikorako logistika eraginkorra eratzea da. Marabuaren antzeko ezaugarriak dituen zuhaixka baten energia-ustiapena egin duen kasurik ez da ezagutzen munduan eta marabua, 49

adibidez, Kuban bakarrik garatu da hain modu inbaditzailean. Bi esperientzia pilotu daude Camagüey probintzian. Lehenengoak izaera globalagoa du eta Kubako marabu biomasaren industria nolakoa izango litzatekeen erakutsi eta haren etorkizuna bermatu nahi du. Helburua da goi-mailako teknologia erabiliz biomasaren uzta biltzea eta ezpaltzea eta Agramonteko Azukre Zentralera garraiatzea bertan erre dadin eta sortzen duen elektrizitatea Sistema Elketriko Nazionalera (SEN) bidal dadin. Bigarren esperientzia lokalagoa da eta isolamenduan dagoen komunitate bat elektrifikatzea du helburu. Horretarako marabu biomasaz elikatzen den gasifikaziorako biofabrika bat instalatu nahi du. Erraz hazten eta ernaberritzen den zuhaixka arantzatsu eta gogorra izanik, marabua nazio-mailako arazo larria da Kuban. Proiektu honek, ordea, arazoari irtenbidea emateko aukera ematen du. Kubak badu beste erronka bat energiaren esparruan: energia ekoizteko biomasa gisa guarapoaren (azukre-kanaberaren hondakina) ustiapena hobetzea hain zuzen. Liobel Pérez Azcubako bozeramaileak kanabera-biomasatik lortutako energia ekoizpenaren aldeko aldarrikapena egiten du esanez merkea dela eta ingurumena errespetatzen duela. “Energia sortzean igortzen den CO2-kopurua eta kanaberak hazkuntzaprozesuan jasotzen duena berdinak dira eta beraz, ingurumenari dagokionez, oreka dago”16. Hori ez da inondik inora horrela gertatzen erregai fosilekin. Erregai horiek milioika urte behar izan dituzte lurrazaleko geruzan pilatzeko. Gu, ordea, orain gutxitik Antropozeno17 deritzon garai geologiko honetan, oso denbora laburrean ari gara horiek erretzen eta ondorioz, Lurra gehiegi ari da berotzen.

5. Guamá, energia-iturri berriztagarrien alde egiten duen udalerria Guamá herria Santiago de Cuba ekialdean dago, probintzia berean, Karibeko itsasertzean (35.500 biztane 2013an). 150 kilometro baino luzeago den itsas herria da eta Sierra Maestra (bertan dago Turquino, Kubako gailur altuena -1974 metroko altitudea) eta Karibe itsasoaren artean dago. Herriaren idiosinkrasia dela-eta, abantaila handiko egoera bizi izan zuen iraultza hasierako urteetan (1956-59). Muturreko fenomeno meteorologikoen mende dagoen itsas zerrenda honetan 17 mendi-herrixka dago eta bertan Guamáko biztanleen % 30 bizi da Kubako elektrizitate-sarerako sarbiderik gabe. 30 ibai baino gehiago datoz menditik itsasoaren kontra abaila bizian eta horrek energia mini hidraulikoarekiko interesa piztu du. Guamá udalerri gaztea da (% 29,5ek 20 urtetik behera du) eta, batezbestekoa baino jaiotze-tasa handiagoa badu ere, migrazio-saldo negatiboa du. Izan ere, Kubako beste toki batzuetara (Santiagora nagusiki) joandako emigratzaileak bertara etorritakoak baino hiru aldiz gehiago dira. Eta emakumeak dira gehien emigratzen dutenak. Bertako adinekoek diotenez, gauzak asko aldatu dira Iraultza nagusitu zenetik, orduan basoa 5_IRUDIA Kubak energia-urritasunari aurre egin zion; “erregai fosilak agortu izana” gainditu zuen. (Argazkia: A. Miguel Romero).

eta itsasoa besterik ez baitzen. Gaur egun, 4 kultur etxe, 4 liburutegi, 3 liburu-denda, bi zinema-areto, arte-galeria 1, 2 museo, 57 osasun-instalazio, 119 ikastetxe eta Udal Unibertsitateko Zentro bat daude. Energiaren eremuan, azken 20 urteetan Kubako gobernuak energia-iturri berriztagarrien garapena (hidraulikoa, eguzki-energia eta biomasa) sustatu duen udalerrietako bat da, komunikabide nagusietatik eta Sistema Elektroenergetiko Nazionaletik (SEN) urrun dagoen udalerria delako. Eguzki-energia fotoboltaikoa Guamáko 218 tokitan instalatu dute, besteak beste, 48 telebista-gelatan, 54 eskolatan, 23 sendagile-kontsultategitan, 2 ur-ponpaketatan eta 91 etxebizita isolatutan. Elektrizitatearen etorrerak ura ponpatzea ahalbidetu du. Lehen, ordea, ura herrixketara eta laborantzetara eraman behar izaten zen. Orobat, elektrizitatearen etorrerak ordura arte galarazita zeuzkaten etxetresna elektrikoak erabiltzeko aukera ekarri zuen. Herritarren bizimodua izugarri aldatu zen horrekin, kriseiluen ordez kontsumo txikiko bonbillak eta sukalde tradizionalen ordez sukalde eraginkorrak erabiltzen hasi baitziren. Telebista eta irratia, bideoa eta musika-tresnak iritsi ostean, eztabaida sortu zen gizon-emakumeen artean bizimodua atsegingarriagoa eta osasungarriagoa egingo zieten etxetresnak zein oten ziren. Guaymarángo herrixkan eztabaida horren lekuko izan ginen: emakumeek garbigailuak eskatzen zituzten arropa garbitzen hain ordu luzeak eman behar ez izateko eta gizonek, ordea, hozkailuen hutsunea sumatzen zuten. Patriarkatuaren genero-rolak ez dira desagertu eta, etxetresnak iritsi badira ere, zaintza-lanak emakumeei dagozkie oraindik. Bestalde, Guamá herrian agerikoak dira estatu-egituren paternalismoaren ondorioak. Estatuak biztanleei eskatzen dituzten tresna energetikoak ematea edo ez ematea, tokiko baliabideen araberakoa da eta, zenbaitetan, nazioarteko laguntzaren eta kooperazioaren baitakoa. Ondorioz, jende arruntak uste handiagoa du tokiko agintari politikoen lan onean; eta uste txikiagoa du, ordea, herritarrek eurek, baliabideetan eta jakindurian oinarrituta, herria energetikoki iraunkorra den moduan antolatzeko duten gaitasunean.

Migdaliaren eta Juan Manuelen etxera egindako bisita Migdalia eta Juan Manuel guajiroak (baserritarrak) 36 hektareako lursailean bizi dira eta bertan ardiak eta ahuntzak hazten dituzte. Haiei bisita egin diegu Guamáko herrigune nagusi den Chiviricotik gertu. Baserria itsasoaren ondoan dago eta arrauntxalupa txiki bat dute arrantza egiteko. 2008an eraikitako bi solairuko etxe batean bizi dira eta solairu bakoitzak 90 m2 du. Beheko solairuan Juan Manuelen ama bizi da eta hektarea baten hiru laurden lantzen dute autokontsumorako. Eguzki-panel fotoboltaikoek bizimodua aldatu dietela diote, haiei esker irratia entzuteko (irratizaleak dira), telebistarako eta bideorako argia eta elektrizitatea eskuratu dituztelako. Atsegin 52

handiz hartuko lukete potentzia handiagoa, bereziki hozkailua eduki ahal izateko eta bertan haragia gordetzeko eta egun gutxitan kontsumitu behar ez izateko. Euren ohiko garraiobidea zaldia da, nahiz eta Chiviricora edo Uverora joateko garraio publikoa erabiltzen duten. Komunitate-bodegan hilean behin jasotzen duten Estatu sozialistaren banaketako oinarrizko otarraz gain, hilean bi ahariki eta euren baratzeko barazkiak jaten dituzte. Hozkailurik ez dutenez, haragia gazitu edo ketu egin behar izaten dute gal ez dadin. Arraunean egiteko txalupa txiki batekin harrapatutako arraina ere kontsumitzen dute noizean behin. Egunean 1,5 litro esne lortzen dute eta arrautzak, oiloak eta oilaskoak ere badituzte. Baratzean erabiltzen dituzten hondakin organikoen konposta egiten dute. Kerosenoa eta egurra erabiltzen dituzte erregai gisa, baina noizbait abereen gorotzarekin lortutako biogasa erabiltzea dute helburu. Etxeraino grabitatearen indarrez jaisten den iturburu batetik lortzen dute ura. Kontatzen digutenez, jokamolde onagatik eta ardi-arrazaren hobekuntzan izandako nekazaritza- eta abelazkuntza-emaitzak ikusita, kooperatibak proposatu omen zuen haien etxea izatea argiztapena eta telebista izateko elektrizitatez hornituko dituzten eguzki-plakak eta bateriak instalatuko zituzten tokia. Migdaliak dioenez, “horiek eman ziguten bizia”. “Bukatu dira kerosenozko kriseilutxoak” eta haien ke toxikoak, kaltegarriak eta desatseginak. Ez dute garbigailua eduki ahal izateko nahikoa potentzia elektriko eta Migdaliak arropa ur hotzez garbitzen jarraitzen du horregatik. Migdalia kexu da Juan Manuelen laneko jantziak garbitzen zailak direlako. Beste etxetresna bat aukeratzekotan, hozkailua hartuko lukete haien haragia gorde ahal izateko. Apalak bezain abegi onekoak dira eta hurrengo bidaian berriro ere bisitan etortzeko eta euren etxean gelditzeko gonbidapena luzatu digute.

6_IRUDIA Energia-kontsumoa nahiko luketena baino txikiagoa da (ohiko sukaldeak) (Foto: I. Barcena).

6. Kubako trantsizioek irakatsitakoa Azken 60 urteotan Kubak bizi izan dituen hainbat trantsiziok eta bereziki 1989 eta 1995 urte bitarteko “garai berezi” delakoan bizitakoek hamaika esperientzia eredugarri eta ikasbide irakatsi digute. Eta Kubako esperientziatik jasotako ikasbiderik garrantzitsuenetakoa da Kubako Estatu sozialistak bere proiektuaren bideragarritasuna bermatu duela, “garai berezian” bizitako Ipar Amerikako merkataritza-bahimendua, isolamendua eta gabeziak gaindituz. Hala ere, munduko herrialderik "iraunkorrena" izanagatik ere, horrek ez du esan nahi Kubak baliabide berriztagarrietan oinarritutako trantsizio energetikoaren aldeko apostu kontzientea eta demokratikoki hautatua egiteko kultura-bilakaera izan duenik. 90eko hamarraldi hasierako “garai berezian” bizi izan zuten estres orokortua proba latza izan zen kubatarrentzat. Eta Estatu sozialistaren egiturek hartutako konpromiso irmoari esker gainditu zuten: interes partikularren gainetik interes unibertsalak bermatzeko konpromisoa eta, herritarren, baserritarren eta zientzialarien jakinduria batuz, krisialdia elkarren laguntzarekin kudeatzeko konpromisoa. Ezagutza horiei guztiei esker egin ahal izan zion aurre Kubak energia-horniduraren muturreko urritasunari eta, halaber, irmo defendatu zuelako energia edo jakiak publikoak izan behar direla, hartara komunitatea osatzen duten pertsona guztiek horiek lortzeko aukera izan dezaten. Gaur egun Kubak petrolioarekiko duen energia-mendekotasuna ikusita eta energiaren arloko politikak abiaraztea premiazkoa dela ikusita, iruditzen zaigu ezinbestekoa dela Kuban, iraunkortasunari begira, kultura-aldaketa gertatzea. Eta hori erronka handia da Kubako Estatu sozialistarentzat eta baita herritarrentzat ere. Haatik, kultura-aldaketa ez da bide erraza izango, Kubako herritar gehienen xede kontsumista herrialde kapitalisten erdi-mailako klasearen bizi-maila lortzea baita. Desberdintasun sozialak eta ekonomikoak areagotzen ari dira eta horrek arriskuan jar ditzake Iraultzaren lorpen nagusiak. Energiaren esparrua giltza da bide baten edo bestearen aldeko apostua egiteko. Artikulu honetan ikusi dugunez, Kuban, energiaren alorrean, estatua eta estatuaren erakunde politikoak dira eragile nagusiak. Horrek abantaila ugari du, baina desabantailak ere bai, hala nola, lehen aipatutako paternalismoa eta burokrazia. Kubak baditu bidezko trantsizio energetiko demokratikoa eta iraunkorra lortu ahal izateko hornidura bioenergetikoa sortzeko giza baliabideak eta baliabide teknikoak. Baina ez da halako trantsiziorik gertatuko gizarte kubatarraren gehiengoak Mendebaldeko bizimodua badu helburu eta haien grina kontsumista energia zerbitzu publikotzat jotzen duen logikari gailentzen bazaio, hau da, Kubako energia besterik gabe merkataritzaondasun bihurtzen bada. 54

Kuba munduko herrialde “iraunkor” bakarra izatea oso lotuta dago Kubako Estatu sozialistak gizarteari ezartzen dion kontrolarekin, eta kontrol horretan energia gakoa da. Kontrako adibidea dugu geurea. Gaur egungo Europan, estatu-erakundeak energiaren korporazio handien esanetara daude. Enpresa handi horiek gardentasunik gabe eta iruzurrez jokatzen dute ate birakarien sistemaren babesean daudelako, hau da, enpresa horien administrazio-kontseiluetan eserlekua duten alderdi politiko handien buruzagien babesa dutelako. Bi energia-eredu horiek oso desberdinak dira (Kuban, adibidez, energia gehiago behar da bizimodu duinagoa lortzeko; hemen, berriz, alferrik galtzen dugu) baina, edonola ere, biak oinarritzen dira goitik behera inposatutako logikan eta, hain zuen, gaur egun energia-ereduaren aldaketak kontrakoa behar du: behetik hasitako kontzientzia. Lortu nahi dugun trantsizio energetikoan, gizarte bakoitza gai izan beharko litzateke kontsumoeredua eta balio-eredua erabakitzeko eta, beraz, aukeratutako energia-ereduaren erantzule izan beharko luke modu bidezkoan, iraunkorrean eta demokratikoan eta gainerako gizarteei presiorik egin gabe. Hemen eta Kuban, hona zein den auziaren iltzea: Nola berreskura dezake gizarteak energia-eredua erabakitzeko ahalmena eta kontsumo-balioak eta -jokamoldeak? Zein dira bidezko energia-eredu bat sustatzeko prest dauden gizarte-eragileak? Ba al dago gizartean aldaketa egiteko nahikoa pizgarri/ezagutza? Liburu hau trantsizio energetiko demokratikoa lortzeko tantatxo bat izatea espero dugu.

7_IRUDIA Fidelen gobernuak egindako proposamenaren publizitatea (Argazkia: I. Barcena).

Oharrak 1.

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

14. 15. 16. 17.

British Medical Journal aldizkarian argitaratutako azterlan baten arabera (http://www. bmj.com/content/346/bmj.f1515), garai horrek oroitzapen txarrak ekartzen badizkie ere, kubatarren osasunerako mesedegarria izan zen. 1990 eta 1995 urte bitartean, kubatarrek 5,5 kilogramo argaldu zuten batez beste. Ondorioz, diabetesak eragindako heriotzak erdira murriztu ziren eta gaixotasun koronarioen ondoriozko heriotza-kopurua hiru aldiz gutxiagotu zen. Hain zuzen, gaitz asko onerako izaten dira. The Power of Community: How Cuba Survived Peak Oil izeneko dokumental estatubatuarrak (youtube.com/watch?v=Vj_DV5ltdes) garai berezia eta haren ondorioak aztertzen ditu, hau da, ekonomiaren gainbehera eta Kubaren pixkanakako suspertzea. Kubako gobernuak eta herritarrek eurek emandako urratsak azterketan, honako gai hauek jorratzen ditu nagusiki: hiriko nekazaritza, energia-mendekotasuna eta iraunkortasuna. Filma Faith Morganek zuzendu zuen eta The Community Solution erakundeak atera zuen 2006an. Victoria Pérez Izquierdo. 2002ko martxoaren 21ean Nazioarteko Auzitegiari aurkeztutako hitzaldia: “Mujeres cubanas contra el bloqueo”, Palacio de las Convenciones, Habana. 2003ko urtarrila. http://www.vientosur.info/documentos/Cuba%20%20Joseba.pdf Hemendik hartua: Santigo Muiño, Emilio, (2014) Obstáculos para la transición socioecológica: El caso de Cuba en el “periodo especial”. GinTRANS2 Amaitu gabe dagoen doktorego tesiaren laburpena. http://www.ecured.cu/index.php/Energ%C3%ADa_el%C3%A9ctrica_en_Cuba#Energ. C3.ADa_en_Cuba http://oncubamagazine.com/actualidad/cuba-impulsa-el-uso-de-las-fuentes-de-energiarenovables// http://www.eia.gov/countries/country-data.cfm?fips=CU http://www.cubadebate.cu/especiales/2014/08/14/ La energía del socialismo. Luis Berrizi eginiko elkarrizketa. “Energía eres tú”. N2 66. 2014ko ekaina- CUBASOLAR-en 20. urtemuga. 5. or. Habana. www.fromthewilderness.com http://www.crisisenergetica.org/staticpages/index.php?page= 20031120183925298 http://www.fao.org/docrep/t2363s/t2363s0s.htm Piñeiro Harnecker, C. (2012) “Visiones sobre el socialismo que guían los cambios actuales en Cuba”. Temas, 70. 2012ko apirila-ekaina. Hemen eskuragarri: http://www.temas.cult. cu. Hemendik hartua: Samuel Farber “Tendencias actuales en la Cuba de Hoy” Viento sur, 136. 2015eko urtarrila Hemendik hartua: Santigo Muiño, Emilio, (2014) Obstáculos para la transición socioecológica: El caso de Cuba en el “periodo especial”. GinTRANS2 Amaitu gabe dagoen doktorego tesiaren laburpena. Honetan oinarritua: http://www.sodepaz.org/cooperacion-mainmenu-4/2433cosechando-marabu-en-cuba.html http://www.eleconomista.cubaweb.cu/2014/nro478/azucar-cubana.html Antropozenoari buruzko informazio gehiagorako jo honako hauetara: Fernández Durán, Ramón & González Reyes, Luis (2014) En la espiral de la energía. Historia de la Humanidad desde el papel de la energía. I. eta II. liburukiak. Baladre & Libros en Acción, Madril. Ikus orobat: Brown Peter G & Schmidt Jeremy J. (2014) La vida en el Antropoceno: ¿Un escenario tendencial o una retirada compasiva? In “Gobernar la sostenibilidad” la situación

del Mundo 2014. The Worldwatch Institute- Fuhem Ecosocial – Icaria, Madril- Bartzelona, 109-120.

Bibliografia ▪▪ Aguilar, Carolina; Popowski, Perla eta Verdeses, Mercedes (1996). Mujer, Periodo Especial y vida cotidiana. Temas, 5. 1996ko urtarrila-martxoa. Habana: Temas argitaletxea ▪▪ Bermejo, Roberto “Ciudades post-carbono y Transición energética”. Revista de Economía Crítica, 16, s2013ko bigarren seihilekoa, ISNN 2013-5254 ▪▪ Brown Peter G & Schmidt Jeremy J. (2014) La vida en el Antropoceno: ¿Un escenario tendencial o una retirada compasiva? In “Gobernar la sostenibilidad” la situación del Mundo 2014. The Worldwatch Institute- Fuhem Ecosocial – Icaria, Madril- Bartzelona, 109-120. ▪▪ Delgado Díaz, Carlos Jesús (1999) Cuba Verde: En busca de un modelo para la sustentabilidad en el Siglo XXI. Arg. José Martí. Habana. ▪▪ Fernández Durán, Ramón & González Reyes, Luis (2014) En la espiral de la energía. Historia de la Humanidad desde el papel de la energía. I. eta II. liburukiak. Baladre & Libros en Acción, Madril. ▪▪ Moreno Figueredo & Montesinos Larrosa, 2010 “ The role of renewable energy sources in de development of Cuban society” in Kolya Abramsky (arg.) Sparking in a worldwide energy revolution” Social Struggles in the transition to a post-petrol world” AK press Edinburgh/ Oakland. ▪▪ Perez, Ofelia, Rivaflechas, Maricela et al. (2014) “Mejor que con candilitos” Energía y Tu, 65 (urtarrila-martxoa CUBASOLAR, Habana. 39-44. ▪▪ Piñeiro Harnecker, C. (2012) “Visiones sobre el socialismo que guían los cambios actuales en Cuba”. Temas, 70. 2012ko apirila-ekaina. Hemen eskuragarri: http://www.temas.cult.cu. Hemendik hartua: Samuel Farber “Tendencias actuales en la Cuba de Hoy” Viento sur, 136. 2015eko urtarrila ▪▪ Quinn, Megan (2006ko otsailaren 25a). «The Power of Community: How Cuba Survived Peak Oil». The Permaculture Activist. ▪▪ Santiago, Emilio “Obstáculos para la transición socio-ecológica: El caso de Cuba en el periodo especial” Amaitu gabe dagoen doktorego tesia laburtzen duen artikulua. GinTRAN2. Madrilgo Unibertsitate Autonomoa. ▪▪ Santiago, Emilio “Colapso capitalista y reencantamiento civilizatorio” Salamandra 21-22, 2014-2015ko negua. ▪▪ Turrini, E.; A. Montesinos, A. Calzadilla, et al. (2010). Solarización territorial. Vía para el logro del desarrollo sostenible. Habana: Arg. CUBASOLAR, 2010.

03 BRASIL Água e energia não são mercadorias! Água e energia são para soberania! Movimento dos Atingidos por Barragens

ERALDAKETA ETA BURUJABETZA MUGIMENDUAK BRASILEN

ENERGETIKOAREN

ALDEKO

1. Sarrera BRICS1 deritzen herrialdeetako bat da Brasil eta erreferentzia bihurtu da Munduko Hegoaldeko herrialdeen garapenaren esparruan. Gure kasu-azterketarako, hainbat trantsizio bizi dituen herrialdearen ikusputua ematen digu. Alde batetik, nazioarteko ekonomia sendo bateranzko trantsizio ekonomikoa; eta horrek berekin dakartzan gizarteeta lurralde-trantsizioak. Bestetik, energia hidroelektrikoan oinarritutako trantsizio energetikoa, nahiz eta lurraldeko petrolioa ere erabiltzen den hein handia batean. Petrobras2 eta Eletrobras3 estatu-enpresek botere handia dute energiapolitiketan. Bada aldi berean gizarte-mailako trantsizio bat ere. Haatik, muturreko pobrezia behera egiten hasi den arren, diru-sarreren desberdintasunak eta gizarte- zein genero-desberdintasunak oso nabarmenak dira oraindik. Orobat, gizarte-mugimenduen borrokak eta antolakuntzak tradizio handia dute Brasilen. Horren harira, energiak eskubide gisa duen garrantzia eta herritarrengan nola eragiten duen hausnartzen eta kontzientzia hartzen hasi dira azken urteotan. Movimento dos Atingidos por Barragens4 (MAB) eta Plataforma Operaria e Camponesa de Energia5 (POCE) delako mugimenduak herritarrek energiarekiko eta baliabide naturalekiko burujabetasuna lortzeko trantsizio energetikoaren aldeko borrokaren adibide dira.

2. Testuingurua Brasilek 200,4 milioi biztanle ditu eta 8,5 km² luze-zabal da. Munduko bosgarren herrialde handiena da. BPGa kontuan hartuta (2.246 bilioi dolar 2013an), Brasilgo ekonomia Latinoamerikako handiena da eta bigarren handiena Amerika osoan. NDFren eta Munduko Bankuaren arabera, Brasilgo ekonomia munduko ekonomia handienetakoa da eta datozen urteetan munduko potentziarik handienetakoen artean egongo da. Azken urteotan, Partido dos Trabalhadores (PT) edo Langileen Alderdiaren gobernuaren legeladian, Brasilek egonkortasun ekonomikoa areagotzea eta pobrezia-maila 8_IRUDIA Brasilgo elektrizitatearen % 70 hidroelektrikoa da eta elektrizitatearen % 25 Itaipú presak ekoizten du. (Argazkia: International Hydropower Association, IHA).

murriztea lortu du gizarte-laguntzako programei eta egindako inbertsio sozialei esker. 1980 eta 2013 urte bitartean, Brasilgo Giza Garapenaren Indizeak (GGI) gora egin du 0,544tik 0,744ra; hala, gaur egun GGI altua duten herrialdeen artean kokatzen da (halere, Kubak ez bezala, Brasilek ez du oraindik 0,8ko muga jo, GGI oso altuaren muga alegia). Haatik, paradoxak ere sortzen dira. Batetik, Brasilgo bigarren urtegirik handiena den Belo Monte presak 8,56 bilioi euroko aurrekontua zuen eta 26 milioi euro gorde ziren Altamirara polizia gehiago bidaltzeko (Altamira Belo Monte urtegiaren eraikuntza-lanetatik gertuen dagoen hiri nagusia da). Bestetik, ordea, Luz para Todos programaren baitan, Assurini eskualderako gordetako aurrekontua 307.000 eurokoa baino ez zen (Claret, 2013). Bestalde, Brasilgo gobernuak osasun zerbitzuak 207 milioi eurotan murriztuko omen ditu eta unibertsitate publikoak 1,82 milioi eurotan. Gini desberdintasun indizean6, Brasil 52,7an kokatzen da, desberdintasun handiak dauden erakusgarri. Ekitate ezara doitutako GGIan ere agerian geratzen da hori, Brasilgo GGIa % 27 beheratzen baita orduan, 0,542ra iritsi arte. Bestalde, GGIa genero-desberdintasunera doitzen dugunean (gizon eta emakumeen artean dauden desberdintasun sozial eta ekonomikoak neurtzen ditu), Brasilek 0,441 lortzen du (2013), 149 hearrialdetatik 85. postuan. Brasilgo presidente Dilma Roussef emakumea bada ere, parlamentarioen % 9,6 baino ez dira emakumeak eta lan-merkatuan emakumeek duten parte-hartzea % 59,5ekoa da; gizonena, aldiz, % 80tik gorakoa (PNUD, 2013).

2.1. Energiaren esparrua Brasilek energia asko ekoizten eta kontsumitzen du: 2013an egunean 2.693,87 mila upel ekoitzi eta 2.998 mila kontsumitu zituen (EIA, 2013); emaitza negatiboa, hortaz, nahiz eta oso hein txikian. 2014an Brasilgo gas naturalaren eta petrolioaren ekoizpenak marka historikoa hautsi zuen. EIAren (AEBetako Energiari buruzko Informazioaren Agentzia) arabera, Brasil munduko 8. energia-kontsumitzailerik handiena eta 10. energia-ekoizle handiena da. Amerikan 3. postuan dago, Estatu Batuen eta Kanadaren atzetik. Bestalde, azken urteotako petrolio-erreserbarik handienak bertan aurkitu dira, itsasondoko oso ur sakonetan, gatz-geruza baten azpian. Datozen urteotan Brasil munduko petrolioesportatzaile handienetakoa bihur daiteke erreserba horiei esker. Munduko Bankuaren arabera, Brasilen biztanle bakoitzak 2,2 tona CO2 igorri zituen 2011n (Espainiako Estatuan 5,8 tona igortzen dira biztanleko eta AEBn 17). Brasilgo gobernuak eta OIEk 2013rako emandako datuen arabera, Brasilek energia primarioaren 296,2 milioi tona petrolio baliokide (tep) ekoitzi zituen, 2012an baino % 4,5 gehiago eta munduko energia guztiaren % 2,1. Brasilgo energia berriztagarriak, biomasa (% 28,5) eta energia hidraulikoa (% 12,5) kontuan hartuta, energia guztien % 41 dira, ELGAko herrialdeen batezbestekoa (% 9,4) eta mundu osoko batezbestekoa (% 13,4) baino askoz gehiago. Energia hidraulikoa energia-iturri berriztagarrien artean sailkatzen da sarritan. Hala ere, Brasilen energia hidraulikoak kalteak eragin dizkie milioi bat pertsonari baino gehiagori eta gehienek ez dute horregatik kalte-ordainik 60

0,8

Nigeria

lursailak

aren eta biogaitasunaren erlazioa = 1

1,0

“Garapen iraunkorrerako” gutxieneko irizpidea GGI = 0,8 Aztarna ekologikoBurundi jaso. du. eta Horregatik, ez genuke energia= 1 6 0 Horrez gain,1ingurumenean2ere0,8inpaktu handia 3 aren 4 5 erlazioa 0,2 biogaitasunaren lursailak GGI

[Giza Garape [Gi

0,2

0,4

0 1 iraunkorren artean[Bizimodu sartu beharko. berarekin jarraitzeko behar den planeta-kopurua]

Atzerritik datorren energiarekiko mendekotasuna % 10-15 da Brasilen eta apur bat 0 gora egin du azken urteotan, petrolioa eta deribatuak inportatzearen ondorioz batez 0 2013an 43 milioi 1 2 3 ere. tep inportatu ziren (guztizkoaren % 14),4 harrikatza (%571), [Bizimodu berarekin petrolioa (% 14) eta elektrizitatea (% 7)jarraitzeko nagusiki. behar den planeta-kopurua] Iturria

Ehunekoa [%]

Milaka tep

Petrolioa

116.500

39,33

Gas Naturala

37.792

12,76

BERRIZTAEZINA

Ikatza

16.478

5,56

Uranioa

3.896

1,32

% 59

Hidraulikoa Iturria Biomasa Petrolioa Azukre-kanaberatik eratorriak Gas Naturala Beste berriztagarri batzuk Ikatza Guztira

Uranioa

Ehunekoa [%] % 12 ZALANTZAZKOA 12,51

37.054 Milaka tep 24.580 116.500 47.603 37.792

8,3039,33 16,0712,76

12.313 16.478 296.216

4,16 5,56 100

37.054

12,51

3.896

Hidraulikoa

BERRIZTAGARRIA BERRIZTAEZINA

% 29

% 59

1,32

% 12 ZALANTZAZKOA

Brasilen (2013). 3_TAULA Energia Primarioaren hornidura Biomasa 24.580

8,30 Ekoizpena[Gwh] Ehunekoa[%] BERRIZTAGARRIA Azukre-kanaberatik eratorriak 47.603 16,07 Mota Energia elektrikoaren ekoizpen-matrizea energia hidroelektrikoan oinarritzen da Beste berriztagarri batzuk 2012 12.313 2013 2012 2013 4,16 % 29 funtsean. Brasil munduan energia hidroelektriko gehien ekoizten duen bigarren Guztira 100 Hidraulikoa 415.342 296.216 390.992 70,01 64,06

herrialdea da, Txinaren atzetik, eta herrialdeak behar duen elektrizitatearen zatirik Nuklearrasistema horien bidez 16.038 2,70 2,40 handiena sortzen du. 14.640 Gas Naturala

46.760

69.003

7,88

14.801

11,31

Harrikatza

8.442

1,42

2,42

Petroliotik eratorritakoak Mota

Ekoizpena[Gwh] 16.214 22.090

2,73

Ehunekoa[%] 3,62

Biomasa

35.296 2012

40.4762013

5,95

2012 6,63

Gas Industriala Hidraulikoa

9.376 415.342

11.444 390.992

1,58 70,01

1,87 64,06 1,08

Haize-energia

5.050

6.578

0,85

Inportazioak

40.722

40.334

6,86

GUZTIRA

593.240

610.358

100,00

Nuklearra

Gas Naturala Harrikatza

16.038 46.760 8.442

14.640 69.003 14.801

2,70 7,88 1,42

6,61 100,00

2013 2,40 11,31 2,42

Petroliotik eratorritakoak

16.214

22.090

2,73

3,62

Biomasa

35.296

40.476

5,95

6,63

Gas Industriala

9.376

11.444

1,58

1,87

Irabaziak interesen aurretik (Ebitda)5.050 Haize-energia IBERDROLA 2014

Negozioa 6.578 [milioi €]

Ehunekoa 0,85

1,08

Espaina

40.334

1.438,50

6,86

6,61

610.358

20,65

100,00

Inportazioak

40.722

GUZTIRA

593.240

Erresuma Batua

1.176,14

[%]

16,8

100,00

Estatu Batuak Brasil

930,75 13,3 4_TAULA Energia elektrikoaren ekoizpena Brasilen (2013). Iturria: OIE. 2.690,33

38,6

Mexiko

729,72

10,47

GUZTIRA

6.965

Irabaziak interesen aurretik (Ebitda)

Negozioa

Ehunekoa

4. taulak erakusten duenez, Brasilek duen energia-iturri berriztagarrien eskaintza handia da, ia % 80koa (inportatutako energia hidroelektrikoa da). Aitzitik, ELGAko herrialdeen batezbestekoa eta munduko herrialdeen batezbestekoa ez da % 21era iristen. 2013ko agorraldiaren ondorioz eskaintzak behera egin bazuen ere, energia elektrikoa ekoizteko energia hidraulikoa % 70 ingurukoa izan ohi da. 2002tik hona Partido dos Trabalhadores (PT) dago gobernuan. 2002an Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva bihurtu zen presidente; 2006an kargua berritu zuen eta 2010ean alderdi politiko bereko Dilma Rousseffek lortu zuen presidentetza. PT alderdiaren gobernuak Hazkundea Bizkortzeko Programa sustatu zuen, azpiegitura erraldoiak eraikiz, hazkunde ekonomikoa suspertzeko eta Brasilgo energia-ahalmena areagotzeko helburuarekin. Energia-ahalmena areagotzearen xedea herritar guztiek energia eskuratu ahal izatea omen da. Helburu nagusia, ordea, enpresa handiei babesa ematea da, Brasilen koka daitezen eta ekoizpena bertan egin dezaten. Programaren jarduera nagusia Amazonian egiten da eta lehenago baztertutako proiektuak berreskuratzen ditu, hala nola, diktadura garaiko Belo Monte urtegiarena.

Hona hemen, labur-labur, gaur egungo energia-eredu brasildarraren ezaugarriak: ■■ Energiaren arloaren pribatizazioa eta enpresa transnazional pribatuen kontrola. Energia-negozioa nazioarteko korporazio handiek kontrolatzen dute. ■■ Brasilgo sektore elektrikoa lautan zatitzen da: sorkuntza, transmisioa, banaketa eta merkaturatzea. Finantza-kapitalak du esparru hauen guztien kontrola. Horien lehentasuna sortutako aberastasuna akziodunei helaraztea da eta, mozkinen mesederako, eskubideekin, urarekin, ingurumenarekin eta beste ondasun batzuekin espekulatzen dute. ■■ Brasilgo elektrizitatearen prezioa eta sistemaren egiazko ekoizpen-kostuak elkarrengandik bereizi zituzten. Energiaren tarifen nazioarteratzearekin batera, horiek produktu nagusi bihurtzen dira eta ondorioz, akziodunek ezohiko mozkinak eskura ditzakete. ■■ Energiaren sektoreko langileen esplotazioa areagotu egin da eta kaltetuen eskubideak urratu egin dira. Pribatizazioa hasi zenetik, sektoreko langileen kopurua ez da aldatu, baina langileen bi herenek lehen baino askoz ere soldata baxuagoa jasotzen dute. Halaber, langile bakoitzaren urteko batez besteko elektrizitateekoizpen nazioanala 1,3 GWh izan zen. Pribatizazioaren ondoko urteetan, aitzitik, Brasilgo batezbestekoa langileko 3,5 GWh-ra hazi zen. ■■ Estatuko egiturek enpresa pribatuen eta finantza-sistemaren interesen zerbitzura jarri dute energia-sistema. Estatuko egiturak energiaren inguruko eztabaida despolitizatzeko ahaleginak egiten ditu. Bestalde, ekoizpen-kate osoan helburu bakarra industriaren errentagarritasun handia lortzea sendotzen duten legeak eta arauak sortu ditu. Eredu horretan, etxebizitzetan egiten den kontsumoak bermatzen du eta eusten dio sektorearen errentagarritasun handiari.

Halaber, Brasilgo egoera energetikoaren beste hiru puntu nabarmendu nahi izan ditugu:

a) Brasilgo sektore elektrikoaren pribatizazioa NDFk eta Munduko Bankuak ezarritako egiturazko doikuntzen ondorioz, 90eko hamarraldian sistema elektrikoaren pribatizazio-prozesua hasi zen. Gobernu zentralak ez ezik, Brasilgo hainbat estatuetako gobernuek ere sustatu zuten. Hala, korporazio transnazionalek zabalik zituzten ateak. 2002an gobernura PT alderdia (Partido de los Trabajadores) iritsi zenean, energia-eredua eta eredu ekonomikoa berriro zehaztu zuten. Pribatizazio tradizionalak geldiarazi zituzten hein batean eta horren ordez, eredu mistoa proposatu zuten. Eredu mistoan gobernuak kapital publikoaren eta pribatuaren arteko partzuergoak proposatzen ditu eta akzioak denen artean banatzen dira horrela (Huarte, 2012). Euskal Herritik aztertuta, deigarria da Euskal Herriko7 Iberdrola transnazionalaren sarrera Brasilgo merkatu elektrikoan. Iberdrola pribatizazioa hasi zenean sartu zen Brasilen, 1995ean, eta orduan eratu zen Iberdrola Energía SA (Iberener). 1997an Guaraniana SA eta COELBA (Companhia de Eletricidade do Estado da Bahia) Partzuergoa (% 87,84) eta COSERN (Companhia Energética do Rio Grande do Norte) (84,44 %) erosi zituen. 2000 urtean, Neoenergiak CELPE (Companhia Energética do Estado de Pernambuco) erosi zuen. Guztira, Iberdrolak 1,9 mila milioi euroren truke erosi zituen konpainia horiek guztiak eta, 2008an hiru enpresa horiek izandako mozkinak kontuan hartuta, xahututakoa bi urte eta zortzi hilabetetan berreskuratu zuen. Esan daiteke Iberdrolak etekina atera ziola Brasilgo zorpetze-egoerari eta bertan egindako egiturazko doikuntzei. Neoenergia (% 39) eta Elektro (% 100) enpresen jabe ere egin zen (2011). Orobat, NorteEnergiarekin batera lan egiten du munduko hirugarren urtegirik handiena izango den Belo Monte eraikitzen, Amazonasen ibaiadarra den Xingú ibaian.

b) Argindarraren tarifen eskandalua Brasilen Brasilek baliabide hidrikoak izan arren eta energia hidroelektrikoa energia ekoizteko modu merkea izanagatik ere, Brasilgo elektrizitatearen prezioak ez dira batere merkeak. Azken 20 urteotan, etxebizitzetako energia elektrikoaren tarifak % 202 inguru garestitu dira, inflazioa baino askoz ere gehiago (% 130). Zerbitzuaren kalitateak, aitzitik, okerrera egin du. 2012an etxebizitzetako batez besteko tarifa 0,33 errealekoa zen KW/h-ko (0,15 dolar inguru), zergak kontuan hartu gabe. Tarifa hori munduko bosgarren garestiena da: Frantzian ordaintzen dena baino ia % 25 garestiagoa, are gehiago kontuan izanik Frantziako energiaren % 76 zentral nuklearretan ekoizten dela (hidraulikoa baino askoz garestiagoa); Brasilgo etxebizitzetako tarifak Washingtonen ordaintzen direnak baino % 100 garestiagoak dira gutxi gorabehera, nahiz eta Estatu Batuetako energia-eredua Brasilgoaren antzekoa izan. 63

1993an pribatizazio-prozesua hasi zenetik, Brasilgo kontsumitzaile txikiek (familiek) ordaintzen dituzten energiaren prezioak % 400 garestitu dira. 1993ko 8631 Legearen bitartez, bukatutzat jo zen elektrizitatearen prezio bakarra Brasilen. Ordura arte energia hidroelektrikoaren kostuarekin lotuta zegoen. Ordutik aurrera, baliabide naturalak, ura eta energia adibidez, multinazional handien eskupeko izatera igaro ziren. Pribatizazioaz geroztik, brasildarrek lehen baino 6,8 milioi euro gehiago ordaintzen dute urtean. Aitzitik, kontsumitzaile handiek energia kopuru beragatik askoz ere gutxiago ordaintzen dute: enpresa transnazional batek 0,014 € ordaintzen du kilowatta gutxi gorabehera; ohiko kontsumitzaileek, aldiz, 0,22 € inguru. Diputatuen ganberako Kontsumitzailearen Babeserako Batzordearen kontu-ikuskapen batek ondorioztatu zuen 2007an fakturen garestitzea kalkulatzeko formulan irregulartasunak egon zirela. 2009an diputatuen ganberak ANEEL Energia Elektrikoaren Agentzia Nazionalari buruzko Legebiltzarreko Ikerketa Batzordea eratu zuen Brasilgo tarifaren garestitzea ikertzeko. 2002az geroztik enpresa energetikoek zegokiena baino 4.583 milioi euro gehiago jaso zituztela ondorioztatu zuten. 2013ko uztailean, 2014ko Brasilgo Mundu Kopa zela-eta, protestak egin ziren Brasilgo 80 hiritan. Mundu Koparako azpiegituretan eginiko inbertsio handia izan zen protesten arrazoi nagusia. Izan ere, gizartearen zati handi batek gabezia asko zituen, 237 euroko gutxieneko soldata jasotzen zuen eta, gainera, aldi berean, garraioaren eta beste zenbait zerbitzuren tarifak, elektrizitatearenak adibidez, garestitu egin zituzten. 1992az geroztik izandako gizarte-protestarik handiena izan zen. “Ozpin-matxinada” (ozpina erabiltzen baitzuten gas negar-eragileen kontra babesteko) eta "Brasilgo herritar haserretuak" ere deitu zitzaion, Espainian abiarazitako 15M Mugimenduarekin paralelismoa eginez.

c) Etekina norentzat? Arazo nagusia energia-eredua bera da eta energia negozio huts bihurtu dela. Aurreko zazpi urtetan (2006-2013) bost enpresak (AES Eletropaulo, Tietê, Suez Tractebel, Cemig eta CPFL) 15,177 mila milioi euroko mozkina izan zuten eta horietatik 13,5 mila milioi euro akziodunen artean banatu zituzten (Cervinski, 2013). Negozio bikain horren baitan, egoitza nagusia Euskal Herrian duten zenbait enpresak, Iberdrolak adibidez, kapitala (kasu honetan) Brasildik jatorrizko etxera ekartzen dute. Iberdrolak ez du Brasildik Espainiako Estatura energiarik inportatzen, kapitala baino ez baizik. Ekarritako kapital-kopurua zenbatekoa den, nondik datorren (familiek ordaindutako tarifetatik) eta nola eskuratu den (egiturazko doikuntzen ondotik enpresa zenbaiten jabe eginez, tarifak eta ekoizpena kontrolatuz, faboritismo instituzionalari esker) ikusita, ez dago zalantzarik neokolonialismoaren jarduera baten aurrean gaudela. 64

Petroliotik eratorritakoak

16.214

22.090

2,73

3,62

Biomasa

35.296

40.476

5,95

6,63

Gas Industriala

9.376

11.444

1,58

1,87

Haize-energia 5.050 6.578 Iberdrolak 2014an Brasilen izandako mozkinak 2.690,33 milioi 0,85 eurokoak izan1,08 ziren,

Inportazioak 40.722guztien % 40.334 6,61 enpresak oro har izan zituen mozkin 38,6 alegia. 6,86 Brasilen ez bezala, Iberdrolak duen mozkina % 20,65ekoa GUZTIRAEspainiako Estatuan lortzen 593.240 610.358 100,00da, ia erdia, 100,00eta antzeko zerbait gertatzen da kokalekua duen beste herrialdeekin ere. Beraz, esan dezakegu Brasil dela Iberdrolaren mozkin-iturri nagusia. Brasilen izandako mozkinak, ordea, ez datoz bat bertan egindako inbertsioekin: 610 milioi euro (2013). Irabaziak interesen aurretik (Ebitda) IBERDROLA 2014

Negozioa [milioi €]

Ehunekoa [%]

Espaina

1.438,50

20,65

Erresuma Batua

1.176,14

16,8

Estatu Batuak

930,75

13,3

Brasil

2.690,33

38,6

Mexiko

729,72

10,47

GUZTIRA

6.965

5_TAULA Iberdrolak 2014an izandako irabaziak (berezko lana8). Energia Mota

Deﬁnizioa

Adibidea

2014an, Espainiako gobernuaren politikekin bat ez zetorrela-eta, Sánchez Galán Transformaziorik edo bihurketarik jasa ez duen Iberdrolako zuzendariak estatuan inbertsiorik zuela egingo eta atzerrian (Brasilen, eguzkiBesteak beste, erregai gordinetan, eta naturan duen forman dagoenez energia. Energia primarioa Hala, energia primarioa energia-forma eta energia Mexikon, Estatu Batuetan eta Erresuma Batuan) baino ezenergian, zuela haize-energian ekoitziko mehatxua geotermikoan dagoen energia. finduagoak lortzeko erabiltzen da. egin zuen. Enpresak askoz mozkin-marjina handiagoa du Brasilen, korporazioak dituen kostuen % 10 baino gutxiago eta mozkin guztiaren ia % 25 dagokiolako Brasili. Esan Guk ez dugu petrolioa (energia primarioa) (etxea berotzeko beroa behar dugu, halere,Helburu mozkintermikoekin hauek kalte handiak sortzen dituztela baierabiltzen ingurumenean eta zuzenenan baina elektrizitatea sortzea), elektrikoekin edo mekanikoekin azken bai ordea. Elektrizitatea, adibidez, energia. baita gizartean Brasil garatzekoerabiltzen bidean den dagoen potentzia (BRICS) handietako batpetroliotik Azken energia ere.kontsumo-puntuetan sortutako eta transformatutako azken energ bada ere, batez ere klase baxuko herritarrei eragin dien baldintza ekonomiko zorrotzen da. mende egon da (lehenago aipatu dugun desberdintasuna). Kontuan izanik argindarraren Benetan aprobetxagarria energia. Elektrizitatea (azken energia) ekoizteko petro prezioa geroz eta garestiagoa dela eta, den hortaz, jende gutxiagoren irispidean dagoela, lioa darabilgunean, gure etxeetara iritsi bita Energia ekoizten denetik azken kontsumoIberdrola hein batean Brasilgo pobreziaren erantzule dela ondorioztatu behar dugu. Energia erabilgarria punturaino iristen den arte, zenbait bihurketa- tean, elektrizitate-galderak gertatzen dira ga bidea. Horren ondorioz, rraioan, goi-tentsioko lineatan. Gure etxeeta Iberdrolak ez du, prozesu ordea,jasaten bereduburua horrela aurkezten Brasilen eta gobernuak energia-galerak sortzen dira. iristen den elektrizitate-kopurua txikiagoa da Iberdrolarekiko duen jarrera ere oso bestelakoa da. eta horri energia erabilgarri deritzo.

2014ko martxoaren 27an eta 28an, Lula da Silva Brasilgo presidente ohiak Iberdrolako Akziodunen Batzarrean parte hartu zuen eta Iberdrola Brasilentzako zeinen garrantzitsua den azaldu zuen. Iberdrolak, bestalde, “Luz para todos”9 programa Energia mota Deﬁnizioa Adibidea bereganatu zuen. Programaren xedea da elektrizitatea baliabide ekonomiko urriak Bihurketarik edo transformaziorik jasan ez duFindu eta garraioaren era dituzten pertsonentzako ere eskuragarri egitea. Eskema horiek aurretik bezeroak lortzeko sektorean eta en eta lurralde batean erabilgarria den enerbili aurretik inportatutako petrolio gordina, zi Energia fidelizatzeko moduagia-forma baino oro ez da. diraTokian eta ekoitzitako gehiago energiaz saltzea eta baino inporta klonegozioa bateratuko hedatzea zentraletan erretzeko Primarioaren gain (hala nola, eguzki-energia, haize-energia tutako petrolioa, beroa sortzeko erabiliko de ez dute helburu. Guztizko Hornidura (TPES)

hidraulikoa, biomasa...), beste herrialde batzuetatik inportatutako energia ere barne hartzen du, adibidez, petrolio gordina, gasa, ikatza... edo baita elektrizitatea ere. Baliabide naturaletatik hartzen edo erauzten da zuzenean.

biomasaren (zuraren) potentzial termikoa, in talaziofotoboltaikoetan, eolikoetan eta hidra

Azken sektore guztien kontsumoaren batura-

Energia primarioak ez bezala, guztizko azken

3. Movimento dos Atingidos por Barragens (MAB) mugimenduaren trantsizio energetikoa 3.1. Zentral hidroelektrikoak eta MAB mugimendua Brasilgo aberastasun hidrikoari esker (mundu osoko uraren % 13), energia hidroelektrikoak lehentasuna izan du matrizean (% 79). Energia hidroelektrikoa energiarik errentagarrienetarikoa eta eraginkorrenetarikoa da. Horrexegatik ari dira enpresa transnazionalak gogor borrokatzen Brasilgo energia-mota horren kontrola nork lortuko. Eta borrokak luze iraungo du nazioarteko esparruan. Belo Monte zentrala horren adibide paradigmatikoa dugu: 14 zentral nuklearren potentzia baliokidea sortuko du, 11.000 MW. Halaber, Kyotoko Protokoloaz geroztik bereziki, energia hidroelektrikoa energia garbitzat jo izan dute erakundeek eta enpresek. Egia da elektrizitatea sortzeko bide honek ez duela erregai fosilen beharrik. Haatik, kalte larriak eragiten ditu ingurumenean eta gizartean eta, orobat, berotegi-efektuko gasak igortzen ditu: zentralak eraikitzean (lur-mugimendu handiak, hormigoi-kopuru handia, etab.), baina batez ere ekosistemak urez itota geratzen direnean. Izan ere, CO2-a xurgatzen duen, oxigenoz hornitzen duen eta biodibertsitatea eta bizia sortzen dituen basoa galdu egiten da. Eta, batez ere, urtegian bildutako uretan usteldutako landareek (are gehiago Amazonia zarbatsuan) metanoa sortzen dute eta gas horrek klima-aldaketan CO2-ak baino 21 aldiz kalte handiagoak eragiten ditu. Halaber, urtegiak ibaiaren ur-jarioa gutxitzen du, ibaian behera dauden ekosistemak kaltetuz. Horrek guztiak ondorio latzak ditu ibaialdeetan bizi diren herritarrentzat, familiek haien etxeak utzi eta beste toki batzuetara joan behar baitute halabeharrez. Oro har, komunitate horiek bertatik ateratzen dute bizimodua: lur landuak, bazkalekuak, lurrak, arrantza edo uzta biltzeko eta ehizatzeko ekosistemak (herri indigenek batez ere). Brasilen urtegi handiek 34.000 km2 lur aberats ito zituzten urez. Eta ez dugu hitz egin komunitateen espazio komunez edo hilerriek edo toki santuek izan ohi duten balio emozional edo historikoaz. Urtegi batek ondorio latzak eragiten ditu gizakiarengan eta hori ukaezina da. XX. mende amaieran, mundu osoko ia ibai guztien ibilbidea aldatu zuten 50.000 urtegi zeuden munduan. Brasilen 2.000 urtegitik gora dago eta horietatik 625 ustiatzen dira hidroelektrikoki. Lula presidentearen gobernuak aurkeztutako 2015erako plan hidrologikoan beste 494 urtegi handi eraikitzeko asmoa zegoen. Ingurumenaren gaineko eraginaz gain, munduko urtegien ondorioz, 400 eta 800 milioi pertsona bitartean atera dira kaltetuta. Hau da, gizon-emakume guztien % 10. MAB mugimenduaren arabera, urtegiek milioi bat pertsona baino gehiagoren lekualdatzea bultzatu dute Brasilen eta gehienek ez dute inolako kalte-ordainik jaso. 66

Movimento dos Atingidos por Barragens (MAB) 70eko hamarraldiaren amaieran hasi zen urtegien kalteak jasan zituzten pertsonen eskubideen alde lan egiten. Hasierako urteetan “bidezko kalte-ordainak” eskatzen zituen. Urteak joan ahala eta zentral gehiago eraikitzen zirela ikusita, hausnarketa eta eztabaida sakonagoa egin zuten familiek. 80ko hamarraldian ikusi zuten kalteak ez zirela soilik diruz ordaindu beharrekoak, kaltetu gehienak nekazariak zirelako eta haien lurrak lantzen jarraituko zutela bermatu nahi zutelako. Hartara, lurra lurraren truke aldarrikatzen hasi ziren. Aldi berean MST mugimendua (Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra) sortu zen latifundioen ondorioz eta urtegien proiektuen ondorioz lurra galdu zuten nekazariak batzeko. 90eko hamarraldian neoliberalizazio-prozesu gogorra hasi zen. Enpresa publiko asko pribatizatu egin ziren eta baita zentral hidroelektrikoak ere, enpresa transnazionalen eskuetan utzi baitziren. Urtegien kaltetuek borrokan jarraitu zuten baina borrokaren goiburua “Ura bizitzeko, ez hiltzeko” bilakatu zen. Ingurumenak eta naturak garrantzi handiagoa hartu zuten MAB mugimenduaren proposamenetan. Garai horretan nazioarteko sareak ehuntzen hasi ziren eta urtegien kalteak jaso zituzten herrien arteko topaketak egin zituzten, Asia, Amerika, Afrika eta Europako herriak batuz. Kapital pribatua areagotzearekin batera, energia eta natura salerosgaitzat hartzen hasi ziren mozkina lortzeko helburu bakarraz. Enpresa pribatuak orduan kaltetuen eskubideen alde borrokatzen zuen pertsona edota erakunde oro kriminalizatzen hasi ziren. Horren aurrean, zentralak eraikitzearen aurka altxatzeaz gain, oro har energia-eredua ere eztabaidatu behar zela jabetu ziren kaltetuak. Hala, honatx MAB mugimenduak gaur egun aldarrikatzen duen goiburua: “Ura eta energia ez dira merkantzia”. Urtegien kalteak jasan dituzten pertsonen eskubideak bermatzen duen legerik ez dago Brasilen. Babesa enpresek eta garapen ekonomikoak baino ez dute jasotzen. Baixo Iguaçu enpresa (kapitala transnazionala eta Brasilgo Estatuarena) da Iguazu beheko 700 mila kaltetuk inolako kalte-ordainik ez jasotzearen erantzule. CDDPHk (Giza Eskubideen aldeko Kontseiluak) 2010ean onartutako “Urtegien kalteak jaso dituzten pertsonen” berariazko batzordearen txostenak honako hau dio Brasilgo urtegien eraikuntza-ereduari buruz: “giza eskubideak behin eta berriz eta modu larrian urratu dira eta horrek are gehiago larriagotzen ditu gizarte-desberdintasunak”. “Baixo Iguaçuko” zentral hidroelektrikoa Paraná ibaiaren hegomendebaldean dago eta Neoenergia (Iberdrolaren enpresa subsidiarioak % 70 kontrolatzen du) eta Copel (% 30) enpresek osatzen duten “Consórcio Geração Céu Azul” delako partzuergoaren kontrolpean dago. Kaltetutako herrien eskubideen bermeari buruzko akordiorik lortu gabe hasi ziren zentrala eraikitzen. Legeak agintzen duen informaziorako eskubidea ez da bermatzen ezta ingurumenaren gaineko eragina ebaluatzeko ezartzen dituen prozesuak ere (MAB, 2013). Urraketa horiek etengabe gertatzen dira Brasilgo gainerako zentral hidroelektrikoetan ere. 67

Kaltetutako pertsonak Irene andreari eraikuntzaren kokalekuak eragin dizkio kalteak. Eraikitzen hasiko zirelako berria jakin zutenean, jende asko izutu egin zela dio Irenek, ezustean hartu zituela. “Baimenik eskatu gabe etorri ziren, lurra inbaditu zuten, inori ezer ordaindu gabe. Hona etorri eta arto-sailak txikitu eta hesiak suntsitu zizkiguten abereak aske utziz; guztiaren jaun eta jabe bailiran”.

9_IRUDIA Imidia Piguri, bere etxearen hondarren ondoan (Argazkia: I. Basurko).

10_IRUDIA Baixo Iguaçuko presak suntsitutako etxebizitza (Argazkia: I. Basurko).

Imidia Pigurik 53 urte luze darama Iguazu behean birkokatuta bizitzen. Orain dela hilabete batzuk, aurrez abisatu gabe, bi kilometrora dagoen urtegi bateko ateak ireki eta sortutako uholdeak etxea eta lursailak eraman zizkion. Goizeko sei eta erdiak ziren eta bizilagun batek emandako abisuari esker dago bizirik. Imidiak eta beste 50 familiak hilabeteak daramatzate enpresarekin noiz elkartuko zain. “Ez du inork gertatutakoaren ardura hartzen eta ez dituzte kalteak ordaindu nahi. Ez bagara familion artean gure eskubideen alde borroka egiteko batzen, ez du beste inork egingo. Arras zaila da haien kontra borrokatzea eta estatuak ere ez digu laguntzarik eskaini; politikariak botoak eskatzera baino ez dira etortzen”.

11_IRUDIA Erabat suntsituta geratu den Baixo Iguaçuko eskuz eginiko arrain-haztegia (Argazkia: I. Basurko).

3.2. MAB mugimenduaren energia-ereduaren azterketa MAB mugimenduak gaur egun egiten duen hausnarketaren arabera, energia-ereduaren eta energia-politikaren helburua merkatuaren eskariari eta korporazioen diru-goseari erantzutea da eta langileen ekoizpenaren produktibitatea areagotzea (eta berekin dakarren prekarietatea) ahalik eta mozkin pribatu handiena sortu ahal izateko. Brasilgo sektore elektrikoa pribatizatzearen ondorioz, kapital publiko nazionala eta produktibitate handiko langile multzo bat (enpresa publikoak, energia-erreserba 69

estrategikoak eta gizarte-soberakina) kapital pribatura eskualdatu ziren. 90eko hamarraldian 150 enpresa publikotik gora pribatizatu ziren, horien artean ondoko esparru hauetakoak: altzairua, industria kimikoa eta petrokimikoa, elektrizitatea, trenbideak, meatzaritza, portuak, bankuak, gasa eta telekomunikazioak. Brasildarrek oso prezio altuak ordaindu behar izatea eta energia-zerbitzuaren kalitateak okerrera egitea ekarri dute pribatizazioek. Horrez gain, BNDESek (Garapen Ekonomiko eta Sozialerako Banku Nazionalak) enpresa transnazionalei transferitzen dizkie funts publikoak eta, hain zuzen, horixe da zentral hidroekektrikoen finantzaketa-iturri nagusia (Cervinski, 2013). Energiaren sektoreko langileen prekarietatea nabarmena da (kaleratze masiboak, lanaren esternalizazioa eta egonkortasunik eza, eskubide-galera, soldata-murrizketa, lan-bolumenaren areagotzea). Halaber, areagotu egin dira kaltetuen giza-eskubideen urraketak eta kriminalizazioa. MAB mugimenduaren iritziz, beharrezkoa da galdera honi erantzutea: Zeren eta noren mesedetan planifikatzen eta antolatzen da energiaren sektorea Brasilen? Borroka ez da soilik urtegien kalteak jasan dituztenena. Eredu honen eragina eta kalteak herritar guztiek jasan dituzte. Horregatik, energiak eta energia kudeatzeko moduak landaeta hiri-erakunde multzoaren estrategietan jasota egon beharko luke, Brasilgo herritar guztiei eragiten baitie. Arazo nagusia energia-eredua bera da eta energia negozio huts bihurtu dela. Eztabaida ez genuke izaera teknologikoa duten gaietara mugatu beharko. MAB mugimenduaren iritziz, energiaren gaiak Brasilgo herritar guztien borroka izan behar du eta nazioarteko erakundeen estrategien baitan egon behar du, gaiaren garrantziak merezi du-eta. Brasilen energia gai garrantzitsua bada, ekoizpenagatik da, kapitala sortzeko funtsezko elementua delako. Hala, gutxi batzuek aberastasun handia metatzea lortzen dute, energiaren arloko langile brasildarren esplotazioaren eta baliabide naturalen kontura. Nazioarteko krisialdi bete-betean, energiari esker, etekin handiagoa eta lanaren produktubitate handiagoa lortzen ari da. Energia desadostasun-iturri nagusi bihurtu da: iturriak eta erreserbak nork kontrolatu, teknologiarik onenen eta emaitzen kontrola nork hartu.

3.2.1 Energia hidroelektrikoak herri indigenei sortutako kalteak Urtegien eraikuntzak arriskuan jartzen ditu mundu osoko herri indigenak. Bigarren mailako herritzat jotzen dira ia beti. Sarritan identifikatu gabe egoten dira eta ez dira erroldan sartuta egoten eta, hortaz, eskubideetatik kanpo uzten dituzte. Eskubideak aitortzen bazaizkie ere, haien eskubideak urratu egiten dira, askotan haien lurren jabetzaren titulurik ez dutelako. Halere, titulua edukita ere eta nahiz eta babestutako eremuetan bizi (erreserbetan), indigenen eskubideak urratu egiten dira. Gehienetan 70

energia-proiektuak interes nazionaleko proiektutzat hartzen dira eta horrek esan nahi du lehentasuna dutela politikan eta beste ineteres, lege edo eskubide batzuen gainetik gauzatuko direla. Beste erauzte-proiektu batzuekin gertatzen den bezalaxe (petrolioa, meatzeak, zura), kaltetutako herri indigenei ez dio inork ia inoiz iritzia eskatzen10. Brasilek ezin hobeto erakusten du halako egoera, bertako aberastasun hidriko handiena Amazonian baitago, kolonizatu gabeko tokietan eta oraindik herri indigenak bizi diren eremuetan alegia. Juruena ibaian eraikitzen ari diren urtegiek enawene nawes komunitateari eragingo diete. Komunitate honek lehenagotik ere zur-industriaren, sojaekoizleen eta abeltzainen jazarpena pairatzen du. Egindako azken protestan eraikitzen ari ziren urtegi bat txikitu zuten. Beldur dira herriaren etorkizuna zer nolakoa izango ote den. Madeira ibaian eraikitzen ari dituzten Jirau eta Santo Antônio urtegiek pirahã, karitiana, karipuna, uru-eu-wau-wau eta katawixi izeneko herri indigenei eragingo diete eta inguru horietan kontaktatu gabeko beste indigena batzuk ere bizi omen dira. Ziurrenik ere, parintintin, tenharime, jiahui, torá, apurinã, mura, oro ari, oro bome, cassupá eta salamãi herri indigenek ere kalteak jasango dituzte. Urtegiaren eraikuntzalanen zaratak ekosistema kaltetzen du eta, horrekin batera, herri horiek bizimodua ateratzeko behar duten ehiza. Zarataren ondorioz, indigena zenbaitek lurrak utzi eta meatzariak legez kanpo aritzen diren lurraldeetaruntz lekualdatu behar izan dute. Kontaktatu gabeko indigenek eta meatzariek elkar topatzen badute, ondorioak larriak izan daitezke. Alde batetik, elkarren artean gatazka sor daitekeelako. Bestetik, elkarri gaixotasunak kutsatzeko arriskua dutelako. Izan ere, kontaktatu gabeko indigenek ez dute apenas gripearen, elgorriaren edo beste zenbait gaixotasun arrunten kontrako inmunitaterik. Urtegiak eraikitzeak errepide berriak eraikitzea dakar berekin eta horrek bidea ematen dio eremuaren kolonozazioari: zur-industria, meatzariak, kolonoak eta lursailen lapurrak, etab. Horrek ondorio larriak izango lituzke ingurumenean eta gizon-emakumeengan, batez ere herri indigenengan. Belo Monte munduko hirugarren urtegirik handiena izango litzateke eta urak 500 kilometro koadroko hedadura hartuko luke. Xingú ibaiaren zati batzuk lehortuko lituzke gainera. Basoa suntsituko luke eta kalteak sortuko lizkioke hainbat herriri, hala nola: kayapó, arara, juruna, araweté, xikrine, asurini eta parakanã. Kalkuluen arabera, 40 mila familia indigena inguruk egin beharko luke alde halabeharrez euren bizilekutik. Jakiz hornitzeko basoa eta ibaia baliatzen dituzte eta gehienak arrantzatik ateratzen dute bizimodua. Brasilgo gobernuaren indigenei buruzko sailaren (FUNAI) arabera ere, inguruko lurrak kontaktatu gabeko indigenen bizileku izan daitezke. 80ko hamarraldian urtegia eraikiko zutela proposatu zutenetik, kayapó herriak eta gainerako herri kaltetuek hainbat protesta egin dituzte (askotan elkarrekin) urtegiaren kontra. “Ez dugu nahi urtegi honek milaka urtez zaindu ditugun eta babesteko garaiz gauden ekosistemak eta biodibertsitatea suntsi ditzan” (kayapó herriak Lula da Silva presidenteari idatzitako gutuna) 71

Bestalde, ingurumenaren gaineko eraginari buruzko txostenean, Tapajós ibaiaren Teles Pires adarreko zentral hidroelektrikoak11 (proiektuak barne hartzen dituen sei urtegietatik lehena da) ez zuen ezer aipatu indigenen egoerari buruz. Hori dela-eta, 2013ko irailaren 16an, epaile federal batek proiektua geldiarazi zuen (Mantxo, 2013). Kaltetutako herriak kayabi, apiaká eta munduruku dira. Inpaktu handienetakoa Sete Quedasko ur-lasterrei eta ur-jauziei dagokiena da, herri indigenentzat balio handikoak baitira kultura, erlijio eta arkeologiaren ikuspuntutik.

3.2.2 Eredu hidroelektrikoa eta emakumeen eskubideen urraketa MAB mugimenduak hainbat ikerketa12 egin du urte hauetan urtegien kalteak jasan dituzten emakumeen eskubide-urraketak aztertzeko. Izan ere, emakumeak dira kalte handienak jasaten dituztenak, urtegien eraikuntzaren ondorioz, premia gorria eta gizartearen, familiaren eta gizabanakoaren desegituraketa gertatzen direnean. ■■ Lan-mundua: etxeko eta landako lanaren aintzatespen eza eta errenta-sortzaile den lanaren galera. CDDPHren (Conselho de Defesa dos Direitos da Pessoa Humana) berariazko batzordearen arabera, “urtegiaren ondorioz eta hiria suntsitu dutelaeta, lan-baldintzak eta bizimodua aurrera ateratzeko baliabideak galdu dituen emakume asko eta asko dago”. Emakume gehienek ez dute lurren jabetza-titulurik eta horregatik ez diete kaltetu izaera aitortzen ezta kalte-ordainik ematen ere. Egiten duten lana sektore ekonomiko informalari dagokio eta horrenbestez, lekualdatzeak gertatzekotan, emakume gehienek ez dute lortzen lehengo bizilekuan zuten lana berreskuratzea. Bada garrantzi handiko beste alderdi bat ere: emakume asko ez dira erraz moldatzen hiriko lanera. Gehienak landa-giroko langileak dira eta, hiriaren kanpoaldera bizitzera joan behar izatearekin batera, euren nortasuna eta bizimodua galtzen dute. ■■ Parte-hartze politikoa. MAB mugimenduak ohartarazi duenez, emakumeen gizaeskubideen urraketari dagokionez, urtegien eraikuntza-prozesuari kontra egiten dion komunitatearen kide ez direlako sentimendua sortu da emakumeen artean. Enpresarekin negoziatzea eta energiaren alorreko kontuak gizonari dagozkio normalean. Urtegien eraikitzaileek, gainera, asmo txarrez larriagotzen dute arazoa, kaltetutako komunitateak banatzeko eta hartara, emakumeak borrokatik aldentzeko helburuaz. Izan ere, badakite emakumeak funts-funtsezkoak direla komunitateak sendotzeko eta erresistentzia egiteko. Eraikuntza-enpresekiko harremanetan, emakumeak izaten dira xantaien eta presioen biktima nagusiak. Eta beste batzuetan, ez dira baliozko edo garrantzizko solaskidetzat hartzen. Lehenago ere esan dugu jabetza-titulurik ez izateak eskubideak eskatzeko prozesutik kanpo uzten dituela. ■■ Familia-bizikidetza, zaintza eta komunitateak. Emakumeek jasaten dituzten galerak gauza materialez harago daude. Izandako elkarrizketetan argi eta garbi geratu zaigu emakumeek arazo larriak dituztela. Kezkagarria iruditzen zaigu komunitatearekiko loturak zeinen hauskor bihurtzen ari diren. Eta hori familiek elkarri babesa ematearen gizarte-dinamika desagertzen ari delako da hein batean. Desegituraketa modu

askotan gertatzen da, dela urtegiak eraikitzen ari diren bitartean, dela halabeharrez bizilekuz aldatu behar dutenean. Baina argi dago kaltetutako komunitateetako emakumeak gogorrago zigortzen dituela. ■■ Prostituzioa. MAB mugimenduak Campos Novos, Aimorés, Jirau eta Santo Antonio13 urtegietako prostituzio-kasuak aztertu ditu. Proiektu handien eraikuntza-lanak jasaten dituzten hirietan prostituzioak nabarmen egin du gora. MAB mugimenduak datu hori hartu du ardatz emakumeen giza-eskubideen urraketa aztertzeko. MAB mugimenduak ikertutako kasuetan aurkitutako aztarnen arabera, urtegien eraikuntzan prostituzioaren industriak indar handia du eta badirudi harreman estuak dituela eraikuntza-enpresekin. ■■ Energien eskuragarritasuna. Energia-ereduaren kontraesanik handiena da 30 milioi pertsona uzten dituela etxean energia elektrikorik gabe. Hala, emakumeek etxeetan egiten duten lana konplexuagoa da eta, lana errazten duen teknologia-urritasuna konpentsatzeko, giza-energia kopuru handiagoa xahutzen dute (ur bila etxetik urrun joatea, ura berotzea, jakiak egunero prestatzea ez baitute baliabiderik janariak iraunaraz dezan, komunikazio eta informazio baliabideen irisgarritasun-arazoak). Familia brasildarrek munduko bosgarren energia-tarifarik garestiena ordaintzen dute. Enpresek etekin handia ateratzen dute horrekin baina erabiltzaileek, ordea, janaria erosteari utzi behar izaten diote energia-tarifa ordaindu ahal izateko.

3.2.3 Euskal Herriaren eta Brasilgo zentral hidroelektrikoen lotura Euskal Herriaren eta Brasilgo zentral hidroelektrikoen arteko harremana zuzena da eta lotura hori, oraingoan ere, Iberdrola energia-enpresak egiten du, lehenagoko kapituluetan ikusi dugunez. Brasilgo MAB mugimenduak Iberdrolaren eskumeneko enpresa zenbaitek Brasilen dituzten proiektuak salatu ditu, kaltetu asko plataforma hau baliatuz antolatu baitira. Enpresa transnazional honen jarduerak nabarmen areagotzen ditu Euskal Herriak sortzen dituen zor energetiko nahiz ekologikoak.

Iberdrolaren aurkako Herri Epaiketa. 2013ko urriaren 30ean MAB mugimenduaren ekintzaileen eta kaltetuen ordezkari-talde bat etorri zen Bilbora Iberdrolaren politikak salatzera, bertan baitago egoitza nagusia. Egoitzaren kanpoaldean honako hau aldarrikatu zuten: “Vai cair, vai cair, Iberdrola vai cair” (“Iberdrola eroriko da”). Manifestaldi hartaz gain, MAB mugimenduaren baitako ordezkari eta kaltetu batzuek Iberdrolaren aurkako Herri Epaiketan eta hitzaldi batean parte hartu zuten. Iberdrolak 4 urtegi handi ditu Brasilen (Dardanelos, Baguari, Corumbá III eta Itapebi) eta txikiagoak diren beste 4 urtegi. Halaber, azterlan honetan lehenago ere aipatu ditugun beste hiru proiektu hidroelektriko handiren eraikuntzan parte hartzen du Iberdrolak: Baixo Iguaçu, Teles Pires eta Belo Monte. Proiektu horiek guztiak oso polemikoak izan dira, ingurumenaren gaineko eraginez gain, gizarteari eta kulturari ere kalteak eragiten baitizkiete. Beste hamar proiektu ditu agendan. 73

Iberdrolak sustatutako Belo Monteko (Amazonia), Iguazú Beheko eta Baguariko urtegien kalteak jasan zituztenek deklaratu zuten Herri Epaiketan (Iberdrolaren aurkako Herri Epaiketaren Azken Txostenean dago jasota kasu horietako bakoitzari buruzko informazioa14). Kasu horietan guztietan argi geratzen zen Iberdrolak ez zituela oinarrizko printzipioak bete, ez zuelako informaziorako eskubidea bete, ez zuelako galdeketarik egin eta ez zituelako kalteak eta kaltetutako komunitateak aitortu. Belo Monte eta Iguazú, beste asko bezala, babesturiko eremuak dira, baina proiektu hidroelektrikoek legezko babes hori ere ez dute betetzen.

12_IRUDIA Iberdrolaren aurkako herri-epaiketa (Argazkia: Ekologistak Martxan).

Baguarin, eraiki zenetik 4 urte luze igaro diren arren, lurrik gabe geratutako baserritarrek protesta-kanpaldiak egiten jarraitzen dute urtegiaren eraikuntzak sortutako arazoari irtenbidea emateko eskatuz. Iguazu Beheko baserritarrak ere urtegiaren kontra jarri dira jakin badakitelako “lurrik gabe ez direla deus”. Horiek horrela, argi geratu zaigu kalte-ordainak, birkokapenak eta ordainak ez direla aski edo, zuzenean, ez dagoela halakorik. Iguazú Beheko urtegiaren 700 mila pertsona kaltetuek ez dute inolako kalteordainik jasoko. Tokian tokiko gorteek edo nazioko gorteek askotan geldiarazi izan dituzte proiektuok, baina erabaki horiei jaramonik egin ez eta Iberdrolak eta partzuergoko beste kideek aurrera egin dute. Horixe gertatu da Belo Monten, Herri Epaiketa izan baino bi egun lehenago (urriaren 28an), gorteak urtegia eraikitzeko baimena kendu baitzion. Eta antzeko zerbait gertatu zen Teles Piresen ere (ez du ordezkaririk izan Epaiketan), irailaren 17an 1. Eskualdeko Auzitegi Federalak geldiarazi egin zuenean. 74

4 Trantsiziorako proposamenak: Plataforma Operária e Camponesa para Energia 4.1. Plataformaren eraketa Plataforma Operária e Camponesa para Energia (POCE) hiriek eta baserritarren erakundeek nahiko luketen energia-ereduari buruzko eztabaidetatik sortutako plataforma da. Eztabaidok 2008 eta 2010 urte inguruan abiarazi ziren. 2008an MAB mugimenduak energiaren inguruko ikastaroa antolatu zuen Rio de Janeiron. Bertan hainbat sindikatuk, unibertsitateko irakaslek eta Brasilgo energiaren egoera eta politikak ezagutu nahi zituzten hainbat gizarte-mugimenduk parte hartu zuten. Ikastaro hartan ernatu zen plataforma baten inguruan antolatzeko ideia, landa eta hiria, bi munduak batzeko helburuaz eta energia-eredu alternatiboa hausnartzeko eta proposatzeko. Urte horietan, sindikatuek zein gizarte-mugimenduek mintegiak antolatu zituzten Brasilgo hainbat tokitan eta hala, etorkizuenan plataforma izango zenaren hasikinak hazten hasi ziren pixkanaka. “Behetik goranzko” prozesua izan zen. Lehen une haietan, arazo nagusiak ziren energia salerosgai huts bilakatu izana eta Brasilgo ondasun estrategiko izatetik esku pribatuen salerosgai izatera igaro izana; biziaren babesa eta herrialdearen gizarte-eraldaketa alde batera utzi zituzten orduan. Erakundeen iritziz, energiak herri-ondasuna izan behar du eta ezin da pribatizatu. Erakunde (sindikatuak, kaltetuen mugimenduak, unibertsitateak) eta pertsona (ingeniariak, irakasleak, ekintzaileak eta militanteak) horiek guztiak antolatzeko, erakunde-makineria handia behar izateaz gain, ia lau urteko lana behar izan zen. Parte-hartzaileek diotenez, lan handia egin behar da ikuspuntuak eta estrategiak bateratzeko. 2011ko abuztuan, 11 erakundek15 txosten bat idatzi zuten gizarteak eta, batez ere, hauteskundeetako hautagaiek sustatuko zuten energia-ereduari buruzko gogoeta egin zezaten. Hauteskundeen ostean, pixkanaka-pixkanaka, plataforma hazten joan zen eta erakunde gehiago gehitu zitzaizkion. Plataforma parte-hartzeko eta antolatzeko modu berri bat da eta hari esker, baterako borroka asko egin ahal izan dira. “Parte hartzaile guztiak besarkatzeko ahalegina egin zen, bestearen besarkada bilatzea funtsezkoa baita. Plataformaren eraikuntzan gakoa da hori”. (Julia, Sindicato Sinergia) Gaur egun, 16 erakunde baino gehiago daude POCE plataforman. Mintegiak, batzarrak, trebakuntza-ikastaroak eta beste ikastaro mota batzuk antolatzen ditu Brasilgo hainbat eta hainbat lekutan. POCEk burujabetzan, aberastasunaren banaketan eta herriaren kontrolean oinarritutako energiaren herri-proiektua proposatzen du Brasilerako.

4.2. Funtzionamendua eta estrategiak a) Prozesu parte-hartzailea POCEn hainbat erakundek, mugimenduk eta pertsonak hartzen du parte, baina horrek ez du esan nahi erabakiek eta funtzionamenduak beti herriaren parte-hartzea dutenik. Hori bermatzeko batzarrak, lan-taldeak eta mintegiak antolatzen dituzte sektore guztietako langileek (dela elektrikoa dela petrolioaren sektorea), kaltetuek eta irakasleek espazioa, gogoetak eta ekintzak parteka ditzaten. Energiaren gaia ongi ezagutzea funtsezkoa da eta, beraz, ezinbestekoa da hainbat ikuspuntutatik aztertzea. Plataforman parte hartzen duen unibertsitate-irakasleen taldeak berebiziko garrantzia du, POCEren baitako gaiei buruzko pentsamendu landuagoa egiten baitu. Hala ere, ez dute plataformaren pentsamoldea erabakitzen. Pentsamenduaren orientabidea eta proposamenak gizarte-mugimenduetan parte hartzen dutenek eta langileek egiten dituzte. Emakumeek ez dute parte-hartze handirik plataforman, baina ohartuta daude egiturazko desberdintasun-egoerarekin eta kaltetutako emakumeen lan-taldeak sortu dira proposamenetan emakumeen ikuspuntuak ere ikusaraz daitezen. Prozesuaren zenbait unetan politikarien babesa ere jaso du plataformak eta energiari buruzko mintegietan proposatutako energia-ereduak eztabaidatzeko aukera ere izan da.

b) Estrategiak eta ekimenak POCEren helburuetako bat da herritarrei energia-ereduari buruzko informazioa eta heziketa ematea. Eztabaidan gizarteak ere parte har dezan nahi dute, energiaz eta jarraitu beharreko energia-ereduaz hartzen diren erabakiek herritarrei eragiten dietelako eta haiei dagozkielako. Modu batera edo bestera, guztiok erabiltzen dugu energia eta, hortaz, informazioa ezinbestean gizarteratu egin behar da. Xede horrekin, plataformak mintegiak eta topaketak antolatzen ditu eta Brasilen zehar egiten diren eztabaidetan parte hartzen du, ahalik eta herritar gehienengana iristeko asmoz. Agiriak eta txostenak ere idazten dituzte, hala nola, Belémgo “Energiaren tarifen garestitzeari buruzko ikuskaritza publikoa” eta, orobat, energiaren sektoreko langileen eta urtegien kalteak jaso dituzten pertsonen eskubideen urraketari buruzko txostenak. Bideoak (adibidez, “Entenda o golpe nas contas de luz!”) eta dokumentalak (adibidez, “A Revolta dos Atingidos da Usina Baixo Iguaçu”) ere egiten dituzte, Brasilek bizi duen energiaegoeraren berri emateko, informazioa biltzeko eta salatzeko. Mobilizazioak ere antolatzen ditu POCEk, besteak beste, manifestazioak, natur guneen pribatizazioaren aurkako kanpainak edo aldarrikapen bertsuak dituzten beste gizartemugimenduekin batera egindako okupazioak. 76

“Gizarte mugimenduen elkar laguntza funtsezkoa da sindikatuen greba nazionaletan. Kale-agerraldiekin lagundutako petrolioaren sektoreko azken greba nazionalak izugarrizko eragina izan zuen. Sindikatuek gizarte-mugimenduekin batera borroka egiten dutenean, inpaktua askoz ere handiagoa da.” (Cibele, Sindicato Petrolero FPU) Gizarte-presioa enplegua tokian bertan sor dadin ere erabiltzen da. Presioa are eraginkorragoa da plataformaren babesarekin, petrolio-sindikatuen errealitatea gainerakoen errealitatearekin batzea lortzen duelako. Ikuskerak batzeko, sentsibilizatzeko eta kalteak zein diren erakusteko ere balio du lan honek guztiak, erakunde bakoitzaren ikuskera sendotzen eta bere proposamenak aintzakoagotzat hartzen ditu-eta. Ezinbestekoa da energiaren industriaren langileak, eraikuntza-lan handien kaltetuak eta energia-kontsumitzaile diren herritarrak plataforma berean uztartzea. Lehenago ikusi dugunez, gaur egungo ereduak eragin zuzena du langileengan, lanbaldintzak okerragotzen baititu. Plataformaren iritziz, kaltetuaren kontzeptua gizarte osora zabaldu behar da. Prekarizazio prozesuaren ondorioz, itzalaldiak gertatzen dira, hornidura-eskasia dago eta baita langile-eskasia ere. Sekore batzuetan, eskulanaren % 60 hirugarren batek egiten du (azpikontratatuta dago); langile horiek istripu gehiago izaten dituzte baina enpresa handiek ez diete segurtasuna ematen eta ez dute haiekiko erantzukizunik hartzen. Beraz, gizarte-mugimenduak eta energiaren tarifa garestiak ez ordaintzeagatik kriminalizatutako pertsonak bezalaxe, energiaren sektoreko langileak ere kaltetuak dira. POCEren beste lan-ildoetako bat eragin politikoa da. Topaketak eta mintegiak antolatu dituzte Brasilgo gobernu federalarekin energia-eredua eta plataformak egindako proposamenak eztabaidatzeko. Azken hauteskundeetan plataformak Brasilgo ezkerreko alderdiei eman die babesa. Ezkerrak uste du beharrezkoa dela gaur egungo eredua ulertzea eta aztertzea eta herri-proposamen bat egitea. “Oztoporik handiena gizarte osoarentzako mezu bakarra aurkitzea da. Energiaeredua, herritarrengan dituen ondorioak eta eremu horretan borrokan ari diren indarrak askotarikoak dira eta horregatik, oso zaila da herritarrei horiek guztiak helaraztea, nahiz eta, hain zuzen, ondorio nagusiak herritarrek jasaten dituzten.” (Alexania, MAB) Bestalde, salaketen eta gizarte-mugimenduen geroz eta kriminalizazio handiagoaren aurka, plataformak sistemaren gehiegikeriak ezagutarazteko eta kontrasalaketa egiteko balio du.

c) Nazioarteko antolaketa eta sareak POCEk hasiera-hasieratik landu zituen eskualdearekiko eta Hego Amerikarekiko harremanak. Plataformak harremana du Latinoamerikako gainerako mugimenduekin. Hala, energiari buruzko nazioarteko mintegietan parte hartzen du eta, Cúpula dos Povosen bitartez (Rio +20 jardunaldiarekin paraleloki gertatzen dena), ura eta energia pribatizatzeko ekimenen aurkako kanpainetan eta gailurretan parte hartzen du. Antolamendua Brasilen hasi eta Latinoamerikako beste herrialde batzuetara zabaltzen da. Plataformak Energiari buruzko Latinoamerikako Foroan arte hartu du, energiaren eta petrolioaren sektoreko langileen bitartez. Sindikatuen arteko eskualde-mailako eztabaidak Kubako eta Venezuelako sindikatuekin izan dira nagusiki. Bestalde, MAB mugimenduko Alexaniak argitzen digunez, “energiaren eztabaidari dagokionez, Europan eta Estatu Batuetan lan handia egiten ari dira nazioarteko beste erakunde batzuekin”. Horren erakusgarri da, adibidez, Bilbon 2013ko urrian egindako “Nazioarteko Mintegia: Elikagaiak, Ura eta Energia ez dira Merkantzia”. Bertan, hainbat kontinente eta herrialdetako irakasleak zein ikasleak eta lanagile-erakundeen, gizarte-mugimenduen, sindikatuen eta lankidetza-erakundeen kideak elkartu ziren merkantilizazioari eta krisiari aurre egiteko proposamenak aztertzeko eta ekintza zehatzak izango zituen agenda bateratua proposatzeko; POCE ere bertan izan zen. Hainbat herrialdetako pertsona kaltetuek manifestaldia egin zuten. Orobat, BBVA eta Iberdrolaren kontrako herri-epaiketa ere egin zuten, mundu osoko hainbat eta hainbat tokitan giza eskubideak urratzen zituzten ekintzak egiteagatik.

d) Oztopoak eta erronkak Plataforman jakin badakite energia-ereduaren eta hari babesa ematen dioten botere nagusien aurka egiten dutela borroka, alegia, Estatuaren, komunikabideen eta enpresa transnazionalen aurka. Borrokaren desoreka onartuta, POCEk helburu gauzagarrietara bideratzen du bere lana. Bidean aurkitzen duten oztopo handienetakoa, Brasildarren pentsamoldea aldatzea. Gizartea Brasilgo energia-ereduaren prozesutik urrun dago oraindik. Sinergiako Juliak ondo azaltzen duenez, energiaren kontua “ingeniariei dagokie, ez herritarrei”. Herritarrei, pertsonen garapenaren ikuspuntutik, energia beharrezko ondasuna dela ohartaraztea eta aldaketa honetan pertsona oro besarkatzea oso lan nekeza da. Hargatik, badirudi gizartea hasi dela gaiari beste modu batera begiratzen eta, azken urteotan, POCEk dioenez, antza, gizartea ahalduntzen ari da gizartearen burujabetza energetikoaren gaiaren inguruan. 13_IRUDIA Amazoniako oihaneko Belo Monte presaren eraikuntza (Argazkia: Lalo de Almeida).

e) Nazioko energia-politikaren herri-proposamena POCEren baitako erakunde guztien parte-hartze prozesu luze baten ostean, 2014ko irailean plataformak egungo energia-garapenaren ereduari aurre egiteko eta energiaren arloan gizartea ahalduntzeko proposamen nagusiak azaldu zituen. Energiak geroz eta ekoizpen-kostu txikiagoak ditu eta geroz eta etekin handiagoak ekartzen dizkie transnazionalei. Horren ondorioak, ordea, herritarrek eta energiaren sektoreko langileek jasaten dituzte. Hona hemen, labur esanda, plataformaren proposamenak: ■■ Demokrazia hedatzearen eta herritarren energia-politikari buruzko erabakiak herritarrek eurek hartzearen alde lan egiten duten nazio mailako erakundeak sortzen eta eraldatzen aurrerapausoak ematea. ■■ Merkatuaren energia-eredua gainditzeko aldaketa politikoak eta instituzionalak egitea; estatuak energiaren prezioak hein handiagoan kontrolatzea eta energia araututako merkatuaren bitartez kontratatzea eta horretarako agentzia arautzaileen gardentasuna areagotzea. ■■ Estatuko energia-enpresak sendotzea eta horietan Estatuak parte-hartze handiagoa izatea. Eta, agian, estatu-monopolioa sortzea, Petrobras eta Eletrobrasen bitartez, gasa eta petrolioa % 100ean publiko izan dadin. Amortizatutako zentralak Estatuak berreskuratzea eta energiaren partzuergoetan Estatuko enpresak izatea nagusi. ■■ Energia-kate guztiaren industrializazioa garatzea, erabateko teknologiaburujabetzaren alde lan eginez, ikerketa sustatuz eta Brasilek duen petrolio-ahalmena ustiatuz. ■■ Inbertsioen gardentasuna bermatuz, BNDESek (Banco Nacional do Desenvolvimento) enpresa publikoei, berdintasun baldintzetan, finantzaketa publikoa ematea. ■■ Lan-baldintzak hobetzea eta langileen balioa gehitzea. POCEren iritziz, oso garrantzitsua da energiaren sektoreko lana aintzat hartzea, lan-eskubideen eta segurtasunaren politika garatzea eta sektoreko langileen lan-baldintza kaskarrekin eta azpikontratazioekin amaitzea. ■■ Urtegien kalteak jasan dituztenentzako kalte-ordainen nazio mailako politika baten bitartez, kaltetutako herritarren eskubideak bermatzea. ■■ Transnazionalen aurka burujabetza nazioanala sendotzeko asmoz, herritarren parte-hartzea, herri-borrokak eta teknologiaren transferentzia bermatzen dituen elkartasunezko integrazio energetikoa garatzea Latinoamerikan. ■■ Ingurumena errespetatzea eta gizartearen eta ingurumenaren gaineko eraginak minimizatzea, batez ere eraikuntza-lanak hasi aurretiko urratsetan. Horretarako, herrigaldeketak egitea, herritarren parte-hartzea sustatzea eta ingurumen-heziketako programak are gehiago garatzea proposatzen dute. ■■ Herritarrentzako helmen handikoak diren neurriak hartzea: energia aurreztearen alde onak sustatzeko kanpaina nazionalak egitea eta egoera txarrenean dauden herritarrentzako tarifa-murrizketen politikak proposatzea.

■■ Baserritarren artean elikadura-burujabetasuna eta elikagai osasungarrien ekoizpena sendotzea. Lursailen eta ondasun naturalen gaineko herri-burujabetza gauzatzea, ongarri-ekoizpenaren industria bultzatzea eta elikadura ekologikoaren eta osasungarriaren ekoizpena sustatzea. ■■ Sare elektriko bidezko banda zabaleko Interneterako sarbidea doakoa eta unibertsala izatea. Politika publikoak garatzea herritar guztiek Internet sarerako doako sarbidea izan dezaten eta hala, beharrezko informazioa eskuragarri izan dezaten. ■■ Ingurumenaren gaineko eragin txikiagoa duten energia-iturri berrien ekonomiaren eta ikerketaren aldeko apostua egitea. Orobat, plataformak energia-iturri berriztagarriak dibertsifikatzea proposatzen du.

Mikro esperientziak: Eguzki kolektorea Energia-eredua aldatzeko sare-lana egiteaz gain eta kalteak sortzen dituzten energiaproiektu handien aurka borrokatzeaz gain, MAB mugimenduak energia garbia eta neurri txikian eginiko energia bultzatzen ditu. Milaka megawatt ekoizteko gaitasuna duten proiektu handiak egiten dira eta, paradoxikoa bada ere, gertukoak diren edo halabeharrez kanporatuak izan diren komunitate kaltetuek, ordea, ez dute energiarako sarbiderik. Inpaktu txikiena duen eredua tokian tokikoa da, zuzenean kudeatzen da eta energia berriztagarrietan oinarritzen da eta, halaber, demokratikoagoa, inklusiboagoa eta merkeagoa da. Hala, MAB mugimenduak kostu txikiko hainbat eguzki-kolektore eraiki ditu Brasilgo zenbait estatutan, teknologia egokiaren eta iraunkorraren adibide baitira. Gaur egungo energia-ereduari buruz egindako gogoetak bultzatzeko eta sendotzeko ariketa praktikoa da. Herri Proiektu Energetiko baten adibide praktikoa dugu, brasildarren interesei erantzuten diena eta horien zerbitzura dagoena. Eguzki-kolektore txikiak herritarren energia-baldintzak hobetzeko aukera ona izan daitezke, urtegien kalteak jasan dituzten pertsonentzat eta familientzat batez ere.

Zertarako: Eguzki-kolektorea ura berotzeko erabiltzen da nagusiki eta ur hori norberaren garbitasunerako, ontziak garbitzeko edota baserri-ekipamendua (tangak, jezteko makinak...) garbitzeko erabil daiteke. Bizi-kalitatea hobetzeaz gain, elektrizitatearen gastua eta kontsumoa murriztea lortzen dute familiek.

Eguzki-kolektoreak zergatik? Brasilek eguzki-erradiazio ona du ia urte osoan. Hala, Brasilen egunean 4500-6300 vatt eguzki-izpik intziditzen dute orduko metro koadro bakoitzean. Konparazio-oinarri gisa, Alemaniako tokirik eguzkitsuenak Brasilgo tokirik ospelenak baino % 40 eguzkierradiazio gutxiago jasotzen du. Bestalde, batez besteko tenperaturak epelak izaten dira urte osoan; urteko batez besteko tenperatura 22 eta 26ºC bitartekoa da, hilabeterik beroenen eta hotzenen artean aldaketa handirik egon gabe. Herritarrak eguzki-kolektoreak eraikitzeko gai dira, hori egiteko “know-how” dutelako; izan ere, gehienek eraikuntza-ezagutzak dituzte eta etxeak nola konpondu ere badakite.

Eraikuntza16: Kostu txikiko eguzki-kolektore hauek teknologia aproposaren eta iraunkorraren adibide dira, norberak aise egin dezakeen zerbait direlako eta 600 Reais baino gutxiagoren truke (200 euro inguru) egin daitezkeelako, eguzki-berogailu komertzial baten prezioaren % 10en truke beraz. Irradiazio gutxiko tokietan ere eraginkorra da. Etxebizitzetako energiaren % 20-25 aurrezten du eta energia elektrikoan aurreztutako diru soilak errentagarri bilakatzen du. Sistemaren alderdirik garestiena 4 pertsonako familiarentzako neurria duen 250 litroko ur-baldea da. Urtegien ondorioz kaltetutako pertsonen bizilekuetako ospitale batzuetan erabiltzen ari dira kolektore-modelo batzuk.

14_IRUDIA Chopizinhoko eguzki-kolektorea (Argazkia: I. Basurko)

Kolektoreak eraiki ahal izateko oinarrizko trebakuntza jaso behar da aurretik eta horretarako, MAB mugimenduak eta UFRJk (Universidade Federal do Rio de Janeiro) ikastaroak ematen dituzte. Erabilitako teknologia tokian tokiko baldintzetara eta materialetara egokitzen da eta kostu txikikoa izateagatik ezaugarritzen da. Matxurarik bada, mantentze- eta konponketa-lanak erraz egiten dira. Neurri txikikoa da eta herritarrek aise erabiltzeko eta ulertzeko modukoa. Jasangarria da gainera, ura berotzeko eguzkiaren energia erabiltzen duelako.

Ekintza politikoa: Pribatizazioen ostean, energia garestitu egin zen. Halako proiektuak eredutik atera ahal izateko, gastuak aurrezteko eta ingurumena zaintzeko alternatiba bideragarria dira. Gainera, eraikuntzari eta autoikaskuntzari esker, herritarrak energiaren arazoaren inguruan ahaldundu egiten dira. Izan ere, kolektore hauek eraikitzeak eta erabiltzeak eredu iraunkor eta bidezkoagoranzko trantsizioan parte direla sentiarazten die. Horrexegatik, teknologia herritarrekin batera eraikitzea ezinbestekoa da. Halaber, halako proiektuetan berebiziko garrantzia du hiritarrak eta baserritarrak elkarrekin harremanetan egotea. Herritarrentzako energia-eredu berri baten aldeko borroka hirian zein mendian erabakiko da eta beraz, bi mundu horiek hurbilduko dituen proiektuak behar ditugu.

5. Konklusioak eta ikasbideak Geroz eta maizago ikusten dugu munduan hainbat erakunde eta gizarte-mugimendu plataforma bat osatzeko elkartzen direla. Borroka berarekin edo antzekoarekin bat eginik, ez da harritzekoa indarrak batzea eta eragin handiagoa izateko elkartzea17. POCE premisa horiekin sortu zen. Sorkuntza-prozesua oso parte-hartzailea izan zen eta plataforma sendotu duten dinamikak egin dituzte. Hala, plataformaren aurrera urratsik handienetakoa izan da oinarrian zeuden gizarte-mugimenduei eta unibertsitateko irakasleei elektrizitatearen eta petrolioaren sektoreko sindikatuak gehitu izana. Plataformak oso borroka desberdinak batu (edo “besarkatu”) ditu, hala nola, egoera prekarioa bizi duen petrolio-zentral bateko langilearena edo, urtegien ondorioz, uholde deskontrolatu baten ostean ezer gabe geratu den kaltetuarena. Horixe plataformak irakatsitako ikasbiderik esanguratsuenetakoa. Sindikatuen problematika eta kaltetuen problematika batzea, partekatzea eta gizartearen parte-hartzean eta 83

justizian oinarritutako energia-eredu berria proposatzea aintzat hartzeko modukoa da. Plataformak baterako borroka egitea lortu du eta borroka horretatik plataforma osatzen duten erakunde guztiak atera dira indartuta. Gainerako mugimenduekiko nazioarteko artikulazioa lortzea nekeza izan bada ere, oso lagungarria da elkarrekin salaketak egiteko eta baita ezagutzak partekatzeko ere. Munduko hainbat borroka batzeak norberak bere burua borroka horietako bakoitzean islatuta ikusteko aukera ematen du eta ekarpenak egiteko eta ikasteko ateak zabaltzen ditu. Borrokak bateratzeaz gain, Brasilgo bi errealitate bat egiteko gai izan da plataforma, hiria eta baserria hain zuzen. Eredu garapenzaleak bataren eta bestearen arazoak banan-banan azaltzen ditu, elkarren artean inolako harremanik izango ez balute bezala. Plataformari esker, alabaina, bi munduak elkartu egin dira, elkarri begietara begiratzen diote, bestearen arazoak bere egin dituzte, eta elkarrekin irtenbidea topatzen saiatzen dira. Langileen arteko harremanetan eta antolamenduan oinarritutako ereduranzko eraldaketa egiteko abiapuntua da eta baita estrategia komunak proposatzeko lehen urratsa ere. Izan ere, plataformak argi erakutsi du energiaren tarifa garestiak, enpleguaren prekarietatearekin ez ezik, urtegien kalteak jasan dituzten pertsonen eskubideekin ere lotuta daudela. Halaber, plataformak energiaren burujabetzarekiko eta bertakoarekiko kezka adierazi dio gizarteari, gai horiek ezinbestekoak baitira ingurumena, pertsonak eta haien arteko harremana zaintzen duen eredua eraikitzeko. Proposamenak behetik sortzen dira, herritarren babesarekin. Horrek presio politikoa, mobilizazioak edo txostenak egiteko indar handia ematen die. Makro-mailako artikulazioak eta proposamenek energia deszentralizatzea eta dibertsifikatzea aldarrikatzen dute; baina horrez gain, MAB mugimenduak eguzkikolektore bidezko energia-iturri berriztagarrien proiektuen alde egiten du. Izan ere, eguzki-kolektoreek, energia ez ezik, dirua ere aurrezten dute eta, gainera, eredu iraunkorragorako trantsizioaren eragile dira eta herritarrak ahalduntzen dituzte teknologiaren erabileran. Plataformaren jardunarekin ikusi dugu, eta ondo ikusi ere, parte hartzen duten erakundeen baitan gizarte-kontzientzia izugarri areagotu dela energiarekin lotutako edozein gairi dagokionez (energia-eredua, tarifak, zentral hidroelektrikoen eraikuntza, ingurumenaren gaineko eraginak...). Ikastaroei, mintegiei eta topaketei esker, beren burua aditutzat zuten erakundeek askoz hobeto ulertu eta barneratu dituzte ingurumenarekin lotutako arazoak. Hein txikiagoan bada ere, herritarrengan ere antzeko efektua izan du.

Oharrak 1. 2. 3.

4. 5. 6.

8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Garatzeko bidean dauden herrialdeen ingelesezko akronimoa. Nazioarteko ekonomian, Brasil, Errusia, India, Txina eta Hegoafrika izendatzeko erabiltzen da. Petrobras Latinoamerikako petrolio-enpresarik handiena da, Pemex eta PDVSA konpainien aurretik, eta laugarren handiena kapital irekiko nazioarteko enpresen artean. BM&F Bovesparekin batera, Brasilgo gobernua da enpresaren jabe nagusia (% 64). Eletrobras Latinoamerikako energia-konpainiarik handiena da eta munduko hamargarren handiena. Brasilgo energiaren % 40 sortzen du eta % 69 banatzen du. 43.000 MWko gaitasuna du, instalazio hidroelektrikoetakoa nagusiki. Brasilgo gobernua akzioen % 52ren jabe da eta gainerakoa BM&F Bovespari dagokio. Presa handiek kaltetutako pertsonen mugimendua Energiaren aldeko langileen eta baserritarren plataforma. Gini indizeak neurtzen du ekonomia baten baitan erabat bidezkoa den banaketatik zenbateraino urruntzen den gizabanakoen edo etxebizitzen arteko diru-sarreren banaketa. 0 balioak erabateko ekitatea adierazten du Gini indizean eta 100 balioak, aitzitik, erabateko ekitate eza (Munduko Bankua). Euskal Herrikoa dela diogu Iberdrolaren egoitza nagusia Bilbon dagoelako. Iberdrolak, Euskal Herriko kapitalaz gain (akziodun txikiak % 15 eta Kutxabank % 5), atzerriko kapitala ere biltzen du: Qatar Investment Authority (% 8,377), ACS (% 5,7), BFA (% 5,133), Residencial Montecarmelo (% 7,77), Bancaja Inversiones (% 5,74), etab. Iberdrolaren hiru hilez behingo txostenean oinarrituta: “Resultados 2014” Hemen eskuragarri: http://www.iberdrola.es/webibd/gc/prod/es/comunicacion/ hechosrelevantes/150218_HR_01.pdf (azken kontsulta: 2015eko martxoaren 2an) Hemen kontsulta daiteke: http://luzparatodos.mme.gov.br/luzparatodos/asp/ Brasilek Lanaren Nazioarteko Erakundearen 169 Hitzarmena berretsi zuen eta hitzarmenak dio kontsulta egitea oinarrizko baldintza dela herritarrei eragiten dien edozein proiektu abian jartzeko. Belo Monte urtegiaren proiektuan ez ezik, Iberdrolak Teles Pirés urtegiarenean ere parte hartzen du. Banco Santanderrek, bere aldetik, Madeira ibaiarenak finantzatu zituen. El Modelo Energético Brasileño y la Violación de Derechos Humanos en la vida de las Mujeres Afectadas por Represas. http://www.mundubat.org/archivos/201205/ represasweb.pdf?1 azken bisita: 2015eko martxoaren 25ean. Ikus 15-17 orrialdeak: “El Modelo Energético Brasileño y la Violación de Derechos Humanos en la vida de las Mujeres Afectadas por Represas”. http://www.mundubat.org/ archivos/201205/represasweb.pdf?1 azken bisita: 2015eko martxoaren 25ean. Hemen eskuragarri: http://issuu.com/ekologistakmartxanboletina/docs/iberdrola_ tribunal_bilbao_declaraci (azken bisita: 2015eko maiatzaren 2an) MPA, STIU-DF, Vía Campesina, Sindieletro, MAB, MST, FUP, Fisenge, FNU, SENGE, Sinergia. Nola eraiki zuten erakusten duen bideoa Energia do sol, tecnologia do povo https://www. youtube.com/watch?v=bPRbF8kB4YQ,(azken bisita: 2015eko martxoaren 2an) Energiaren esparruan eta Espainiako Estatuan hor dugu, esaterako, Plataforma por un Nuevo Modelo Energético (PxNME) edo Energia Eredu Berri baten aldeko Plataforma. Plataformak gizarte-erakundeak, sektoreko enpresak eta kooperatibak zein banakoak batzen ditu ezagutza eta sormena gizarteratzeko helburuarekin eta hala, kultura energetiko berri bati begira ekarpenak egin ahal izateko.

Bibliografia ▪▪ Achkar, M. (2012). Energía y democracia. Reflexión y acción para la sustentabilidad en América Latina. Energía y Equidad, 2, 68. ▪▪ Barbero, C., Llistar, D. (2014). El Modelo energético español. Un análisis desde la coherencia de las políticas para el desarrollo. Plataforma 2015 y más. ▪▪ Bermann, C. (2007). Impasses e controvérsias da hidreletricidade. Estudos Avançados, 21(59), 139–153. http://doi.org/10.1590/S0103-40142007000100011 ▪▪ Cervinski, G. (2013). El actual modelo energético brasileño. MAB/Ekologistak Martxan. Claret, A. (2013). Chegou o inv(f)erno. Outras expressoes. Sao Paulo. ▪▪ Cutillas Orgilés, E. (2011). Efectos y relaciones del consumo de energía primaria en el desarrollo humano de los paises industrializados y emergentes. ▪▪ De Oliveira (2005). La Evolución del Índice del Desarrollo Humano de los países dela América Latina y Caribe. Universidade Federal Do Rio Grande Do Sul. ▪▪ Franca, R. (2013a). Energía: una visión sobre los retos y oportunidades en América Latina y el Caribe. Caracas, Venezuela: CAF, Corporación Andina de Fomento. ▪▪ Franca, R. (2013b). Energía: una visión sobre los retos y oportunidades en América Latina y el Caribe. Caracas, Venezuela: CAF, Corporación Andina de Fomento. ▪▪ International Energy Agency. (2015). KeyWorld Energy Statistics 2014. ▪▪ MAB (2007a). Conselho de Defesa dos Direitos da Pessoa Humana de Defesa dos Direitos da Pessoa Humana. Comissao Especial «Atingidos por Barragens». ▪▪ MAB, Mundubat (2011). El modelo energético brasileño y la violación de Derechos Humanos en la vida de las mujeres afectadas por represas. ▪▪ Mantxo, M. (2013). Acusaciones populares contra Iberdrola. Ekologistak Martxan ▪▪ Milosavljević, V. (2007). Estadísticas para la equidad de género: magnitudes y tendencias en América Latina. New York: Nazio Batuak. ▪▪ Ministério de Minas e Energía (2014a). Anuário estatístico de energia elétrica 2013. Governo Federal Brasil. ▪▪ Ministério das Minas e Energia – MME. (2007b). Matriz Energética Brasileira 2030. ▪▪ Ortiz, E., Achkar, M., Bermann, C., Bertinat, P., Castro, M., Ortiz, L., et al. (2012). Las nuevas ofensivas petroleras. ▪▪ Plataforma operária (2014b). Propostas para um projecto energético popular. ▪▪ Steinberger, J. K., Timmons Roberts, J., Peters, G. P., & Baiocchi, G. (2012). Pathways of human development and carbon emissions embodied in trade. Nature Climate Change, 2(2), 81–85. ▪▪ Sastre, M. (2011). La Inversión Extranjera Directa española en el modelo de desarrollo brasileño., 24. Informes OMAL. ▪▪ Uharte Pozas, L.M. (2012). Las Multinacionales en el Siglo XXI: Impactos Múltiples. El caso de Iberdrola en México y en Brasil. 2015 y más. ▪▪ Walmer, R. (2013). Central hidroeléctrica Baixo Iguaçu. Acusaciones populares contra Iberdrola. Ekologistak Martxan

04 EKUADOR Que no se internacionalice el Amazonas Que se amazonice el Mundo El Yasuni vive en nuestra memoria... Quitoko kaleetako grafiti izengabea

YASUNÍ KASUA ETA PETROLIOAREN OSTEKO TRANTSIZIOAREN ERRONKAK EKUADORREN 1. Sarrera Ekuadorreko trantsizio energetikoa eredugarria da, petrolioa lurpean uzteko proposamena egin zuen herrialdea delako eta munduko herrialde bakarra delako gobernuak proposamena jaso eta nazioartean gauzatzeko saiakera egin zuena. NBEk ere parte hartu zuen eta atzerriko hainbat gobernuren babesa ere jaso zuen. Yasuní proposamenak izen bereko parkearen eremu bat petrolio-ustiapenetik at utzi nahi zuen, hartara bertako herriak eta biodibertsitatea zaintzeko. Yasuni Parkea (Biosferako erreserba) Ekuadorreko Amazonian dago eta jatorriko zenbait herriren bizilekua da. Horietako batzuek isolamenduan bizitzea erabaki dute. Prozesu guztia konplexua izan da (ikus kronologiaren taula) eta azkenean aurrez aurre jarri zituen, alde batetik, gizarte zibila eta proposamena lehenengoz aldarrikatu zutenak eta, bestetik, gobernua. Petrolio-erauzketaren 45 urteetan Amazonian bizitako dramaren ondorioz sortutako ekimena da. Ingurumenaren gaineko eraginak oso handiak izan ziren eta bertan bizi ziren herri indigenak inguratu egin zituzten eta, kasu batzuetan, baita deuseztatu ere. Izan ere, herri indigenak erauzketa egin ahal izateko oztopo baino ez dira izan beti. Proposamenak paradigma-aldaketa abiarazteko itxaropena piztu zuen, baina batez ere, Ekuadorreko eta munduko mendekotasun ekonomikoa eta energetikoa zalantzan jartzeko aukera ekarri zuen. Kasu horretan ere erakundeek huts egin zuten. Ondorengo lerroetan azalduko dugunez, azkenean gobernuak Yasuní Parkea ustiatzeko baimena eman du. Are gehiago, Ekuadorreko gobernua petrolio-erauzketa areagotzea, zentral hidroelektriko handiak egitea eta (energia, ura eta lurra neurriz kanpo behar duten) eskala handiko meatzaritzako erauzketak egiten hastea sustatzen duen energia-politika berria proposatzen ari da. 15_IRUDIA Petrolioa lortzeko zulaketadorrea Ekuador ekialdean. (Argazkia: Marco Imbaquingo).

Mad Max osteko kolapsoa

Industria aurreko

Zein izango da gure etorkizunaren kultura historia? ENERGIAhistorikoa •Garai

Teknofantasia

GAILURRA

Teknologia

Baby Industria 2. Nekazaritza Testuingurua: Ekuadorreko matrize energetikoa Boom

Iraultza

K.a. 10.000. urtea

Hurbileko etorkizuna berdearen oreka (Birbilobal)

Etorkizuna

Ind ust ria -ha zku

nd ea

ea ail rtz so ) de ura un ult zk ak sa rm De ( Pe

•Energia-erabilera Ekuadorrek egiaztatu ahal izan den petrolio-erreserbarik handiena du, 7.200 milioi upel •Energia-erabilera •Ingurumenaren (2011). Venezuela narriadura eta Brasilen atzetik, Hego Amerikako petrolio-erreserbarik handiena •Kutsadura du. 499.000 upel petrolio ekoizten ditu egunean (2011) eta % 70 Estatuko enpresek ekoitzitakoak dira (2011). Estatuak ekoitzitako petrolioaren % 67 esportatu egiten da, hau da, eguneko 333.500 upel (2011). Gehiena Estatu Batuetara joaten da, eguneko Lurraren 203.000 upel (esportazioaren erdia ia).

kudeaketa

Berriztagarri ez hidraulikoak Industria aurreko% 12 kultura

Mad Max osteko kolapsoa

•Garai historikoa

Hidroelektrikoak

% 15 Nekazaritza Industria Iraultza K.a. 10.000. urtea Gas Naturala %3

Baby Boom

Petrolioa % 70

Hurbileko etorkizuna (Birbilobal)

Etorkizuna

5_GRAF. Ekuadorreko energia primarioaren kontsumoa guztira (U.S. Energy Information Administration, EIA 2010).

[milala upel/egunean]

Aldi berean, Ekuadorreko energia-horniduraren % 88 erregai fosiletatik dator. Energia-horniduraBerriztagarri primarioaren % 63 petrolio gordinari dagokio, % 21,9 petroliotik ez hidraulikoak eratorritako erregaiei eta % 3,4 gas naturalari. Nabarmendu behar da ikatza ez dela % 12 erabiltzen. Hala eta guztiz ere, ikerlan honen harira, Ekuadorrek erregai fosilekiko 600 handia duen arren, erregaion kontsumoa guztira Espainiako Estatukoa mendekotasun Hidroelektrikoak % 15 da eta Alemaniakoa baino % 95 txikiagoa (148,6 TWh Ekuador; baino % 86500 txikiagoa Petrolioa Ekoizpena 1.093,8 TWh Espainiako Ekuadorren 15,78 milioi Gas Naturala Estatua eta 2.931,7 TWh %Alemania). 70 3 herritar bizi400dira %eta instalatutako potentzia 4,5 GW da bertan. Beraz, Ekuadorreko Esportazio biztanleko potentzia 311 W da eta Espainiako Estatukoa, aldiz,garbiak 2.277 (% 86 txikiagoa 300 lehenengoa). Ekuadorreko ekoizpen elektrikoa 23.085,92 GWh da (2012): % 52,27 zentral hidroelektrikoek ekoizten dute (berriztagarriak ezdeusa dira), % 41,80 zentral 200 Kontsumoa termikoek (fuel-olioa) eta % 5,93 Kolonbiatik eta Perutik inportatzen da nagusiki (CONELEC).100 600 [milala upel/egunean]

fis

achi Pilatón

500

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Ekoizpena

400

Esportazio garbiak

300 200

Kontsumoa

100 0

ekontua: USD $ 528 MM (finantzatuak ez daude sartuta) ntza-iturriak: Zerga-baliabideak, S, EXIMBANK Errusia kreditua rgia-ekoizpena: 1.120 GWh/urtean entzia: 253 MW ektuaren aurrerabidea: 2012ko enduan aurrerabidea % 23,32koa zen

Mandariacu 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Esmeraldas

Aurrekontua: USD $ 132,9 MM (finantza gastuak ez daude sartuta)

fis

Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak, Ekuadorren, 2000-2011 (U.S. EIA 2011). 6_GRAF. Petrolio-ekoizpena eta -kontsumoa guztira BNDES kreditua (MF eta BNDESen artek Carchi

Imbabura

les

azar Dudas

Pichincha Tsachila

Sucumbíos

negoziazioaren azken urratsean dago) Energia-ekoizpena: 341 GWh/urtean Potentzia: 60 MW Proiektuaren aurrerabidea: % 17,03 2012ko azaroaren 30ean.

Coca Codo Sinclair

Ekuadorreko ekonomiak petrolioa du oinarri-oinarrian. Petrolioaren esportazioak Ekuadorreko esportazio guztien % 43 eta % 66 artean zebiltzan (2001-2011)1. 2013an Ekuadorrek 124,1 milioi petrolio upel esportatu zituen. Petrolioa izan da, hain zuzen, Ekuadorreko matrize energetikoaren baliabide nagusia: alde batetik, garraiorako erabiltzen da eta bestetik, ekoizpen elektrikorako, nagusiki fuel-olio bidezko ekoizpen termikoa erabili baita. Energia berriztagarriak ez dira apenas ekoizten. 2013an araudia aldatu zuten Ekuadorreko sorkuntza-ahalmenaren % 6 berriztagarria izan zedin. Ordutik 2015era bitartean, atzerriko enpresa pribatuek hamabost proiektu fotoboltaiko onartu dituzte, guztira 287,7 megawatteko potentziarekin. Ekoitzitako energia fotoboltaikoa kontsumorako izango da nagusiki.

Ekuadorreko petrolio-erauzketaren kronologia ■■ 1911: Ingalaterrako ANGLO enpresak lehendabiziko petrolio-putzua zulatu zuen Santa Elena probintzian, Ekuadorreko Ozeano Barearen kostaldean, Guayaquil ondoan. ■■ 1928: Ekuadorreko hidrokarburoak lehen aldiz esportatu ziren. Garai hartan ekoizpena ez zen handia eta Santa Elena penintsulan baino ez zen egiten. ■■ 1948: Shell enpresak lortutako kontzesioaren zati bat zerrendara itzuli zuen Amazonian petroliorik ez zela adieraziz. ■■ 1964: Aginteko Junta Militarrak Texaco-Gulf Partzuergoari Amazoniako 1.431.450 hektarea ustiatzeko baimena eman zion 40 urterako, beste hamar urtez luza zitekeena. ■■ 1967: 1967ko martxoaren 29an Texaco Gulf enpresari zegokion kontzesioko Lago Agrio 1 putzutik eguneko 2.610 petrolio upel atera ziren, lurrazpitik 3.100 metrora. ■■ 1968: Gune hidrokarburiferoak ustiatzeko liberazioa hasi zen. Urte hartako uztailean eta abuztuan, bi hilabete eskasean alegia, zazpi enpresari 4 milioi hektarea ustiatzeko baimena eman zieten. ■■ 1970: William Brothers konpainia Ekuadorren zeharko oliobide-sistema eraikitzen hasi zen petrolio gordina Amazonasetik Ozeano Barearen kostaldera garraiatzeko. ■■ 1972: Petrolioaren ‘booma’ hasi zen. Urte hartan 1928 eta 1957 urte bitartean bezain beste petrolio esportatu zen (42 milioi upel). ■■ 1972: Amazoniako petrolio gordinaren esportazioaren atarian, eremu horretako lau milioi hektarea baino gehiago atzerriko hainbat enpresaren eskuetan zeuden. ■■ 1972: Corporación Estatal Petrolera Ecuatoriana (CEPE) edo Ekuadorreko Petrolioaren Estatu Korporazioa sortu zen. Erakundearen ardura Hidrokarburoen Legeak esleitutako jarduerak garatzea zen; petrolioaren eta petrokimikaren jardueraren beharrezko produktuak esploratzea, industrializatzea eta merkaturatzea. ■■ 1974an Esmeraldas izeneko findegia eraikitzen hasi ziren, baina ez zuen 1977ra arte jarduerarik izan.

■■ 1973: Ekuadorreko BPGa % 24 hazi zen. Ez da halako tasarik sekula ezagutu XX. eta XXI. mendean. ■■ 1989: Ekuadorren zeharko Oliobidea Estatuari itzuli zion Texacok eta Petroamazonasek hartu zuen petrolio gordina ponpatzeko lanen ardura. ■■ 1993: Herrialdeak bizi zuen krisialdi ekonomikoaren ondorioz, Ekuadorrek OPEP erakundea uztea erabaki zuen eta beraz, ezin izan zuen betebeharrekin konplitu. ■■ 1993: Tiputini, Ishpingo eta Tambococha (ITT) petrolio-eremuak aurkitu zituzten Yasunín. Yasuní Parke Nazionaleko Lurralde Ukiezineko 43. Blokeari dagokio. ■■ 2001: Repsol Yasuní Parkeko 16. Blokea zulatzen hasi zen (2022ra arteko kontratua). ■■ 2003: Petrolio Gordin Astunen Oliobidea edo OCP (Oleoducto de Crudos Pesados) delakoa eraikitzen bukatu zuten. Garraiatutako upelak 500 milioi izan ziren 2013an. Agip, Oxy, Andes Petroleum, Repsol, Petrobras eta Perencori zegokien eta, besteak beste, BBVAk finantzatu zuen. ■■ 2006: Rafael Correa Ekuadorreko Errepublikako presidente aukeratu zuten. ■■ 2008: Konstituzio berria onartu ostean, Rafael Correak kargua berretsi zuen. 2009an kargua berretsi zuen eta baita 2013an ere, 2017ra arte. Gobernuak YasuníITT ekimena sustatu zuen.

2.1 Petrolioa Ekuadorren 1972az geroztik, Ekuadorreko ekonomia petrolioan oinarritzen da, petrolioa ekonomiaren % 50 baita. Azken 10 urteotan, petrolioa izan da Ekuadorreko esportazioiturri nagusia. Hala, Ekuadorreko esportazio guztien % 43-66 petrolioari dagokio eta Estatuaren aurrekontu orokorren % 43-59 petrolioa esportatzetik dator (Guaranda, 2011). Petrolio-badiabideak dituela-eta, Ekuadorreko matrize energetikoa erregai fosil horretan oinarritu da. Garraiorako ez ezik, ekoizpen elektrikorako ere ezinbestekoa da eta zentral termikoetan ere erabiltzen da. Azken urteotan Ekuadorrek ekoizpen hidroelektrikoa handitzea pentsatu du, batez ere lurraldeko ur-ugaritasunagatik (munduan ibai-dentsitaterik handiena duen herrialdea da) eta baita aukera orografikoengatik eta sustatu nahi duen meatzaritza-jardueraren balizko eskariagatik ere. Ekuadorreko petrolioa oso gordin astuna da eta nahiko kalitate eskasekoa. Gainera, petrolioa dagoen tokira iristea ez da batere erraza, Amazoniako oihanean baitago eta beraz, zailagoa da petrolioa erauztea eta garraiatzea. Oihanean ustiapena egiteko dauden zailtasunei (azpiegiturarik eta sarbiderik eza), beste oztopo batzuk gehitu behar dizkiegu. Izan ere, petrolioa ateratzea eta esportazioetarako portura garraiatzea ez da lan erraza, Andeetako mendikatearen orografia kontuan hartuta. Petrolioaren prezioaren garestitzearekin (eta ondoriozko krisialdiarekin) batera, 1973an petrolioaren ustiapenak izugarri egin zuen gora; hainbeste, ezen, lehen adierazitako arazo 92

geografikoak eta kalitate eskasa izanagatik ere, petrolioaren ustiapena errentagarri bihurtu baitzen. Hala, Ekuador Hego Amerikako bigarren ekoizlerik handiena bihurtu zen eta 1973an OPEP edo Petrolio Esportatzaile diren Herrialdeen Erakundean sartu zen. Garai hartan, Ekuadorrek petrolioarekin kapitala sortu eta hainbat kreditu jaso zuen. Haatik, kreditu horiekin hartutako zorrak bere kaltetan bihurtu zitzaizkion, ezin izan baitzuen betebeharrekin bete eta, ondorioz, 1993an OPEP utzi beharrean ikusi zuen bere burua. 2007an sartu zen berriro eta gaur egun mila milioi upelekin ia, munduko 19. erreserbarik handiena du eta Amerikako 5. handiena (Venezuelak 298.350 milioi ditu eta Saudi Arabiak 267.501).

16_IRUDIA Ekuadorreko Amazonian astean behineko petrolio-isuriak daude (Argazkia: Eva Golinger, RT).

2.1.1 Aurrekaria: Texaco Ekuadorreko Amazonia bloketan zatituta geratu zen eta nazioarteko petrolio-konpainiei eskaini zitzaizkien. Koloniako garaitik gaurdaino, Amazonia gune kolonizagarritzat jo izan da beti Ekuadorren, herrialdearentzako baliabideak lortzeko gunetzat. Amazonian gauza asko ustiatu da: kautxua, banana, kakaoa, anana, izkira, loreak, mangoa, zura eta, azkenik, petrolioa. Bestalde, Amazoniak isolamenduan eta inpunitatez jarduteko aukera ematen dio proiektuak garatzera oihanera sartzen denari, erakundeak, gizartea eta komunikabideak urrun baitaude. 93

Horrek ezbehar ekologiko eta sozialetarako bidea eman du eta gizartea ezjakin izan da horren aurrean. Besteak beste: deforestazioa, petrolio-isuriak, herritarren lekualdatzeak, hilketak eta zenbait herriren sarraskia (hala nola, Texacori dagokionez, Tetetes, Sansahuari eta beste zenbait, orain gertatzen ari diren sarraskiak ahaztu gabe). 2011n 60 petrolio-isuriren berri izan genuen: astean bat baino gehiago. Horietatik % 1,5 baino ez zen gertatu kausa naturalen ondorioz, Ekuadorreko Ingurumeneko Ministerioak berak adierazi zuenez2. Hondamendi handiena Texacok Amazonian jardun zuen urteei dagokie (26 urte) eta “Amazoniako Chernobyl” izenaz ere ezaguna da. Texaco izan zen Ekuadorren ustiapen komertziala egin zuen lehen empresa. Putzuak ezeri jaramonik egin gabe zulatu zituen, kontratuz baimendutakoak baino gehiago. Texacok milioika tona hondakin isuri zituen eta jarduerak zarata handia ateratzen zuen gainera. Horrek eta beste zenbait kaltek animaliak eta arrainak desagerrarazi zituen. Bere axolagabekeriak 30.000 pertsona kaltetu zituen: arnas-eritasunak, alergiak, minbiziak, malformazioak eta beste zenbait gaixotasunen kausa izan zen eta lekualdatzeak eta bizitzeko baliabideen galera ere (lurra, uztak, abereak, ura, etab.) ekarri zuen; orobat, lehen aipatutako herrien sarraskiaren erantzule izan zen.

17_IRUDIA Yasuní Parkeko mapa (gris argiz), Huaorani erreserba (gris ilunez) eta gainjartzen

zaizkien blokeak. Gezi batez adierazi dugu bisitatutako huaorani komunitatea: Ñoneno, Armadillo petrolio-eremuaren erdian. Petrolio-blokeen artean, eskubitan, ITT (IshpingoTambococha-Tiputini). Pappalardo SE, De Marchi M, Ferrarese F (2013).

Ekuadorren epaitu zuten Texaco, egindako krimenak bere gain hartu gabe urte luzeak pasa ostean. 2003ko ekainean hasi zen epaiketa eta 2011n eta 2012an errunduntzat jo zuten. Historiako kalte-ordainik handiena ordaintzera zigortu zuten: 17.245 milioi euro. Chevron-Texacok mila milioika dolar xahutu ditu abokatuak, txostenak eta propaganda ordaintzen baina ez du, ordea, kalte-ordainik ordaindu nahi zain.

2.1.2 Petrolio-erreserbak gutxitzen ari dira. Ekuadorren ere bai Petrolio-erreserbak gutxitzen ari dira eta arazo-iturri bihurtu da oraindik ere petrolioan oinarritzen diren ekonomientzat. Petrolio-gailurrak ekoizle asko jo ditu dagoeneko (Estatu Batuak, Mexiko, Azerbaijan...) eta Ekuador ez da salbuespena. Ekuadorrek 2006an jo zuen gailurra eta hala, petrolio-enpresa gehienen hobietan nabarmen gutxitu zen petrolioa. Petroecuador eta Petroamazonas estatu-enpresen ekoizpena % 20 eta % 30 murriztu da hurrenez hurren (Estudios Ecológicos, 2010). Hala eta guztiz ere, Acción Ecológica elkarteak dioenari jarraiki, ez dago energiakontsumoa murrizteko ekimen kontzienterik, ez gizartean eta ezta erakundeetan ere, eta are gutxiago enpresetan: geroz eta petrolio gehiago kontsumitzen dugu eta tokian tokiko eraginak (Yasuní, Pungarayaku eta beste ustialeku zenbait) eta mundu-mailako eraginak ere gero eta handiagoak dira, klima-aldaketa adibidez. Haatik, mendekotasun horri ez zaio irtenbiderik bilatzen (kontsumoa murriztu, berriztagarriak eta beste neurri batzuk). Halaber, ez dira erreserba berriak topatzen. Horiek horrela, kostaldean zundaketak areagotu egin dira eta horrek azal lezake, orobat, Yasuníren ustiapena.

2.1.3 Babesleku ez diren natura-erreserbak Ekuadorren babesturiko eremuak deklaratzen badira, hain zuzen interes ekologiko handia duten guneak petrolio-hedapenetik at geratuko direla bermatzeko da. Halaxe sortu ziren Cuyabeno Fauna Erreserba, Cayambe-Coca Erreserba Ekologikoa, Limoncocha Erreserba Biologikoa eta Yasuníko Parke Nazionala. Haatik, horietako batek berak ere ez du lortu petrolioak erreserbaren mugapean aurrera ez egitea. Yasuní Parkean ere aukera hori ezerezean geratu da (urteak dira bertako toki askotan petrolio-jarduera dagoela). Izan ere, 2007ko urrian, Correaren gobernuak legea aldatu eta estatumailako lehentasuna eman zien obra elektrikoei kontsebazio-eremuen gainetik (655. Dekretu Betearazlea). Ekuadorreko Amazonia guztia lauki-sare batek zatitzen du. Lauki bakoitza enpresa bateko petrolio-kontzesio edo bloke bati dagokio. Asko eta asko babesturiko eremuak dira. Yasunín, esaterako, 14. eta 17. blokeak (ENCANA), 15. eta 31.a (Petroamazonas) eta 16. blokeak (Repsol) daude. Horietan guztietan inpaktu larria eragin duten istripuak gertatu dira. Auzitan dagoen blokea eta Yasuní ekimenaren oinarrian dagoena ITT izenaz ezaguna den blokea da (Ishpingo, Tambococha eta Tiputini) eta parkearen izkina txiki bat baino ez du hartzen (189.889 hektarea inguru, ekialdean). Bertako erreserbak 95

920 milioi petrolio gordin upel dituela kalkulatzen dute eta hori Ekuadorreko petrolioerreserbaren % 20ri dagokio. Horrek azaltzen du enpresek zergatik nahi duten eremu hori ustiatu. Yasuníko hegoaldea kontzesiorik ez duen Ekuadorreko Amazoniako eremu bakarra da. “Yasuní Parkearen muga erabat arbitrarioa da bertako petrolio-putzuen arabera eratu baita. U formakoa da eta tartean orain Repsolen eskuetan dauden petrolioeremuak ditu. 16. Blokean Repsol da nagusi. Bertara ezin da inor sartu Repsolen baimenik gabe. Eta Yasuní Parkearen baitan dago. Kontakturik gabeko herrien lurretan zehar errepide bat igarotzen da” (Martín Carbonell, YASunidoseko kidea).

“Baliabideen madarikazioa” ■■ Ekuadorreko zorra 1971ean: 260,8 milioi dolar. ■■ 1972: Petrolioaren “booma” hasi zen. Petrolioari esker, Ekuadorrek kredituak jaso ahal izan zituen. ■■ Ekuadorreko zorra 1981ean: 5.869,8 milioi dolar. Ondorioa: 1983ko krisialdi handia Ondorioa: NDFk ezarritako egiturazko doikuntzak. ■■ 1986: petrolioa esportatzetik sartutako diru guztia zorrak ordaintzeko eman behar du. ■■ 2007: Ekuadorreko Zorraren Ikuskaritza. Ondorioa: 4.000 milioi dolar inguruko zorra ordaintzeari uko egiten dio. ■■ 2009-2011: Txinarekiko zorra 8.000 milioi dolarretik gorakoa da.

2.1.4 Petrolio-ereduaren sendotzea Gobernu berriarekin petrolio-ustiapena areagotu egin zen eta horren erakusgarri dira, Yasuníz gain, 2013ko Petrolioaren XI. Erronda. Izan ere, ekimena petrolioa erauzteko eremu gehiagoren kontzesioa emateko antolatu zen. Errondak Ekuador hegoekialdeko 13 eremuren kontzesioa ematea eta, orobat, ekoizpena 1995 milioi petrolio upelera handitzea proposatzen zuen. Pazifikoko Findegia eta Petrokimika eraikitzen ere gobernu honen agintaldian hasi ziren. 2007an Pungarayakuko 20. blokean petrolio gordin oso astuna erauzteko lehen kontratua sinatu zen. Pungarayaku ere Amazonian dago, Napo eskualdean, Andeetako mendikatearen ondoan. Bertako erauzketa kostu handikoa da (ekonomikoki zein energetikoki) eta hori gutxi balitz, kontratua lortu zuen Kanadako Ivanhoe enpresak ez du eskarmenturik. Enpresak, alabaina, meatzaritza- eta petrolio-jardueren ondoriozko kalte handiak sortu ditu, hala nola, Kanadako harea bituminosoetan petrolioa erauzi du, ingurumenari eta gizakiari kalte handiak sortuz. Hala, proiektu honetarako harea 96

bituminosoetan erabilitako metodo bera erabili nahi dute (Ivanhoek patentea du): HTL (ingelesezko Heavy to Light edo Astunetik Arinera). Metodoak ur-lurruna eta harea injektatzen ditu petrolio gordina erauzteko, baina ez da inoiz erabili gordin oso astunarekin (Acción Ecológica, 2013). Pungarayakun orain dela 10.000 urteko aztarna arkeologikoak aurkitu dituzte, zeramika-arokoak eta baita aurreragokoak ere: hilkutxak, petroglifoak eta obsidianatresnak. Eremu honetan bizi izan zen Qijos kultura. Gaur egun, Kichwa herriaren bizileku da eta 2010. urtean petrolio-konpainien aurkako jarrera erakutsi zuten, Ivanhoeren aurkakoa bereziki. Blokea bat dator, gainera, Sumaco Napo Galeras nazioarte-mailako biosferako erreserbarekin. Yasunín bezalaxe, hemen ere Pleistozenoko espezieak daude. Correak petrolio-proiektu horiei bermea eman zien eta Petroecuador eta Petroproducción estatu-enpresak sartu zituen. Presidenteak esan zuen, orobat, proiektuok ez zutela inola ere Ekuadorreko Estatua arriskuan jartzen. Erauzketarako petrolio-eremuetan Elektrizitate Sorkuntzaren Optimizazio sistemak (OGE) jarri dituzte. Eguneko 50-100 milioi oin kubiko petrolio-gas sortzen da eta orain arte Ekuadorreko Amazoniako erregailuetan erretzen zen (Orellana eta Sucumbíos probintzietan). Sistema horiek petrolio-gasa erabiltzea dute helburu. Izan ere, gasa erretzeak klima-aldaketa areagotzen du zuzenean, bai bertakoa eta baita mundukoa ere. Petrolioa kalitatezko bero-ahalmena duen gasaren gabezia betetzeko ere erabiltzen dute. Petroamazonas estatu-enpresak gas hori darabilten zazpi sorgailuko proiektua abiarazi zuen (metano, butano, etano eta CO2). 50 megawatt ekoizten du eta

18_IRUDIA Petroamazonas estatu-enpresaren Zentral Termikoa. Lehenago Texacok (eta gero Chevronek) zeraman izen bereko blokean dago (Argazkia: M. Mantxo).

elektrizitatea ekoizteko inportatzen den petrolio kopurua murriztu ahal izatea espero da. Bere kaltetan esan behar dugu halako zentraletan sortzen den elektrizitateak ere gasak isurtzen dituela. Proiektu horri 21 zentraleko eta 500 megawatteko potentziako interkonexio energetikoaren eraztun bat gehitu zitzaion. 2015erako bukatua egongo zela espero zuten. Azkenik, sortutako elektrizitatea eta gasa garraiatuko dituzten hainbat kable elektrikoren eta gasbideren proiektuak aurkeztu dituzte.

2.1.5 Garraioan petrolioa erabiltzea eta horrek Ekuadorren duen eragina Ekuadorreko matrize energetikoan azaldu dugunez, Amazonian erauzitako petrolioa garraioaren eta ekoizpen elektrikoaren sektorean erabiltzen da nagusiki (esportaziokoari ematen zaion erabilera alde batera utzita). Gordin astuna denez, sufre gehiago du proportzioan (milioi bakoitzeko 2.000 parte (ppm) sufre) eta oktanaje handiagoa. Quito hirian bagabiltza, erraza da hori egiaztatzea. Izan ere, zirkulazioaren kutsadura dela-eta, bertako airea nekez arnastu daiteke. Nazioartean erregaietan baimenduta dagoen gehienezko sufre-neurria 500 ppm da; Ekuadorren, aldiz, 5.000 ppm. Ekuadorren 1.100.000 automobil dago. Ia erdia, 450 mila auto (2014), Quiton dago eta Quito 1.630.637 biztanleko hiria da. Quitoko atmosferaren kutsaduraren % 70 autoek sortzen dute. Zirkulazioaren ondoriozko kutsadura arintzeko erabilera mugatzen duten neurriak hartu dituzte, Pico y Placa delakoa adibidez. Beste zenbait neurri ere hartu dituzte, hala nola: zergak, petrolioaren oktanajea aldatzea kalitate hobeko petrolio inportatuarekin nahastuz, edo diruz-lagundutako gasolina gutxiago saltzea. Gasolina oso merkea da eta kontsumoa oso orokortua, nahiz eta horrek kalteak sortzen dituen. Izan ere, petrolioerreserbak izateaz gain, gasolina diruz lagunduta dago. Bestalde, gobernuak errepideak eraikitzeko eta berritzeko egitasmo handi bati ekin dio Herritarren Iraultza deritzonaren baitan (7.000 kilometro eta 4,538 milioi euroko aurrekontua). Eraikuntza-lan horiek energia-kontsumoa areagotuko dute eta ingurumenaren gaineko eragin handia sortuko dute. Gainera, garraio pribatua erabiltzera bultzatuko dute eta hala, petrolioaren kontsumoa areagotuko da. Hiriak inguruko herriekin lotzen dituen garraio publikoaren (autobusaren) eskaintza ona da (Amazoniaren isolamendua alde batera), baina eskasagoa da hiri handietan. Garraio gabeziari eta masifikazioari esker, taxiak, oso garestiak izanagatik ere, aukera bihurtu dira eta horregatik, 20.000 taxi daude. Correaren beste egitasmo handietako bat eguneko 400.000 bidaiari izango dituen Quitoko metroa da, ibilgailu motordunen zirkulazioa arintzeko asmoz egina. 2013an hasi zuten. Ekuadorren ez da trenik bertako orografiak oztopatzen duelako batez ere eta, orobat, 70eko hamarraldian proiektua bertan behera utzi zutenetik, gobernuek utzikeria erakutsi dutelako. Gaur egun, Hegoaldeko eta Iparraldeko lineatako zati batzuetara soilik mugatzen da eta helburu 98

[milala upel/egu

400

Esportazio garbiak

300 200

Kontsumoa

turistikoa baino ez du. Guayaquil eta Quitoren artean abiadura handiko trena egitea 100 ere pentsatu dute, baina hemen ere orografiak arazo berak ezartzen ditu. Horrez gain, 0 lau aireportu berritu dituzte. 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 fis

les

Bizikleta-garraioak ez du behar bezalako azpiegiturarik, adarkatzen ez den bidegorri lineala besterik ez du-eta. Erabiltzaileek eta kolektiboek bizikletaren aldeko politika gehiago eskatzen dituzten masa kritikoak antolatzen dituzte. Mandariacu

Aurrekontua: USD $ 528 MM (finantzagastuak ez daude sartuta) Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak, BIESS, EXIMBANK Errusia kreditua Energia-ekoizpena: 1.120 GWh/urtean Potentzia: 253 MW Proiektuaren aurrerabidea: 2012ko abenduan aurrerabidea % 23,32koa zen

Esmeraldas Carchi Imbabura

Tsachila

Aurrekontua: USD $ 51,2 MM (finantzagastuak ez daude sartuta) Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak eta Txinako Garapeneko Bankuaren finantziazioa Energia-ekoizpena: 125,27 GWh/urtean Potentzia: 20,82 MW Proiektuaren aurrerabidea: ez dago ehunekoen daturik

Minas San Francisco Aurrekontua: USD $ 508,8 MM (finantzagastuak ez daude sartuta) Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak eta Txinako Garapeneko Bankuaren finantziazioa Energia-ekoizpena: 1.190 GWh/urtean Potentzia: 270 MW Proiektuaren aurrerabidea: % 7,0

Villonaco proiektu eolikoa Aurrekontua: USD $ 41,8 MM (finantzagastuak ez daude sartuta) Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak eta Txinako Garapeneko Bankuaren finantziazioa Energia-ekoizpena: 59 GWh/urtean Potentzia: 16,5 MW Proiektuaren aurrerabidea: lanean

Sucumbíos

Pichincha

Mazar Dudas

Los Ríos

Santa Elena

Coca Codo Sinclair

Napo

Cotopaxi

Manabi

Orellana

Tungur Bolívar

Cañar

Quijos Morona Santiago

Azuay

El Oro

Loja

Zamora Chinchipe

Aurrekontua: USD $ 2.245 MM Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak eta Txinako Eximbanketik datorren kreditua Energia-ekoizpena: 8.731 GWh/urtean Potentzia: 1.500 MW Proiektuaren aurrerabidea: % 41,18 2013ko otsailean

Pastaza

Chimborazo

Guayas

Aurrekontua: USD $ 132,9 MM (finantzagastuak ez daude sartuta) Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak, BNDES kreditua (MF eta BNDESen arteko negoziazioaren azken urratsean dago) Energia-ekoizpena: 341 GWh/urtean Potentzia: 60 MW Proiektuaren aurrerabidea: % 17,03 2012ko azaroaren 30ean.

Aurrekontua: USD $ 118,3 MM (finantzagastuak ez daude sartuta) Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak eta Txinako Garapeneko Bankuaren finantziazioa Energia-ekoizpena: 355 GWh/urtean Potentzia: 50 MW Proiektuaren aurrerabidea: % 9,52 2012ko abenduan

Delsitanisagua

Sopladora

Aurrekontua: USD $ 215 MM (finantzagastuak ez daude sartuta) Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak eta Txinako Garapeneko Bankuaren finantziazioa Energia-ekoizpena: 904 GWh/urtean Potentzia: 115 MW Proiektuaren aurrerabidea: % 6,14 2013ko otsailaren 28an

Aurrekontua: USD $ 735,2 MM (finantzagastuak ez daude sartuta) Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak eta Txinako Eximbankeko kreditua Energia-ekoizpena: 2.800 GWh/urtean Potentzia: 487 MW Proiektuaren aurrerabidea: % 22,03 2012ko abenduan

19_IRUDIA Ekuadorreko proiektu hidroelektriko eta eoliko nagusiak (Iturria: La Hora).

2.2 Energiaren alorreko beste zenbait kontraesan: proposamen hidroelektrikoa Energiaren alorrean Correa presidenteak izandako kontraesan bakarra ez zen petrolioarena izan. Correak zentral hidroelektriko berriak eta, horiekin batera, urtegi berriak sustatu zituen. Energia termikoaren alternatiba ez-kutsatzaile gisa aurkeztu zituen hasieran. Alabaina, zentral termiko horiek guztiak lanean dihardutela eta beste batzuk ere egin dituztela jakin ahal izan dugu 2009ko egitasmoa Kontsumoa hazi =gerora. GGI Kontsumoa murriztu = GGI 47 zentral termiko egitea zen (Tentagai). Gobernu honek eskala handiko meatzaritza ere sustatzen 0,93 7400 du eta horrek energia asko behar izaten du, hidroeletrikoetatik sortutakoa oro har. 0,91 7300 0,89

7200

0,81

6800

0,79

6700

0,77

6600

leko kontsumo elektrikoa, kWh/urten]

Toachi Pilatón

[GGI]

Gobernuaren Plan Nagusiak energiaren % 93 hidraulikoa izatea nahi du 2016rako. 0,87 7100 Helburu 0,85 horrekin, zeuden 5 proiektuez gain, beste 19 proiektu onartu ziren 2005ean, 83 7000 2009an 0,83 eta 200 baino gehiago 2012an3. Neurrigabeko energia-potentzia hazkunde 6900 99

ina

ien

honek arrazoi ekonomikoak jarraitzen ditu, asmoa energia esportatzea baitzen. Hala ere, ikusi dugunez, nahiz eta neurri txikian, Ekuadorrek aldameneko herrialdeetatik inportatzen du elektrizitatea eta, hain zuzen, herrialde horietako potentzia hazi egin da orobat. Beraz, Ekuadorrek ez du, segur aski, elektrizitaterik esportatuko. Haatik, inbertsio handiak egin eta ahalik eta energia gehien ekoizteko joera unibertsala nabarmentzen ari da. Joera horrek energia merkatuaren espekulazioaren baitako salerosgaitzat jotzen du.

Energia hidroelektrikoa Ekuadorren: ■■ 2005era arte: 5 urtegi handi zegoen ■■ 2005: 19 proiektu aurkeztu ziren eta horietako 14 eraiki zituzten ■■ 2009: Urtegi handiak eraikitzeko 83 proiektu ■■ 2012: Urtegi handiak eraikitzeko 200 proiektu

Petrolio-erauzketaren kasuan ez bezala, proiektu hidroelektriko hauen kudeaketa ez dago atzerriko konpainien mende, baina bai, ordea, haien finantzaketa. Correa agintera heldu zenetik, Txina da Ekuadorreko inbestitzaile nagusia. Meatzaritza- eta petroliokontratuez gain, proiektu hidroelektriko nagusietatik zazpi Txinako Garapeneko Bankuak eta Eximbankek finantzatuko dituzte. Hala, Ekuadorrek zor handia hartu du Txinarekin, orain arte beste ezein herrialderekin hartutakoa baino handiagoa eta Txinako inbertsio handiena jasotzen duen Latinoamerikako herrialdea da (bere BPGarekin alderatuta). 2009 eta 2011 bitartean, Txinarekiko zorra 7.261 milioi euro baino handiagoa bihurtu zen (Chicaiza, 2014). 2008an, prozesu konstituziogilearen ondoriozko kontituzio berriari esker, Ekuadorreko Estatuak energiaren kontrola berreskuratzea lortu zuen. Ekonomia neoliberala desegituratzeko prozesuan, enpresa transnazionalei euren proiektu hidroelektrikoak sortzeko aukera eman zien (beste askoren artean: Coca Cola, KFC, Anhalzer, La Fabril, Flexiplast edo Plasticaucho). Konpainia horiek, gainera, Kyotoko Protokoloaren funtsetatik dirua sakeleratu zuten energia garbia ekoizten zutelakoan. Baina 2011ko apirilean, CONELECek (Elektrizitatearen Kontseilu Nazionalak) ordura arteko lorpenak desegin eta enpresa pribatuari energia-hornitzaile izateko aukera eman zion berriro ere. Tegantai informazio-agentziak nabarmendu duenez, hain ekoizpen handia izateko arrazoia industria sektoreko kontsumitzaile handien presioak dira, hala nola: paperfabrikak, elikagai-industria, zurgintza, zementu-fabrikak, industria petrokimikoa, siderurgikoa, ehungintza, azukregintza, meatzaritza. Gobernuak ere badu interesik, hainbat industriarentzako erakargarri den energia merkea (edo doakoa) eskaini dezakelako eta ondorioz, industria horiek herrialdean geratuko direla bermatzen 100

duelako. Brasilen erabilitako politika bertsua izango litzateke, matrize energetikoaren oinarrian ekoizpen hidroelektrikoa jarrita (ikus Brasilgo kasua). Tegantai agentziaren arabera, “energiaren % 50 baino gehiago kontsumitzaile handi diren eragile ekonomikoen esku dago”. Konpainia pribatuek hainbat modutan ateratzen dute mozkina, zuzenean zein zeharka: zentralak eraikiz, industriari salduz eta baita gizarteari elektrizitatea salduz ere. Estatuak hein batean ekoizpen eta banaketa elektrikoa kontrolatzen badu ere, Ekuadorreko tarifa oso garestia da eta are garestiagoa bizimoduraren beste maila batzuekin alderatzen badugu: Dakotan (AEB), adibidez, kWh bakoitzeko tarifa 0,036 euro zentimo zenean, Ekuadorren 0,10 - 0,11 euro zentimo zen (2012). Sare elekrikoa ez da Ekuadorreko herritar guztienganaino iristen. CONELECen arabera, hiri-elektrifikazioaren tasak %95ekoak edo handiagoak dira eta 1,1 milioi pertsonak, herritarren % 8k ia, ez du elektrizitaterik, landa-eremuetan bereziki (Energiaren Nazioarteko Agentzia, ENE). Etxebizitzen erabiltzaileak eskari elektrikoaren herena dira gutxi gorabehera (CONELEC).

20_IRUDIA Dulcepamba ibaiko HidroTambo 7,6 MWeko zentral hidroelektrikoak eragindako uhol-

dea. Proiektu honek ibaiaren arro hidrografiko guztiaren emariaren % 90 erabiliko du eta horrek iskanbilak sortu ditu bertako komunitateetan (Argazkia: Glenda Giacometti).

Quitoko metroak, Cuencako tranbiak eta Pazifikoko petrolio-findegiak ere energiakopuru handia beharko dute; proiektuok petrolioan oinarritutako sistemak gero eta mendekotasun handiagoa sortzen dutela erakusten dute. Gobernuaren aurreikuspenen arabera, 2015ean gasezko sukaldeak ordeztuko dituzten 3,5 milioi sukalde elektriko sartuko dira eta beraz, oraingoan ere, kontsumo eletrikoak gora egingo du (eta horri sukalde horiek guztiak egiteak uzten duen aztarna energetikoa gehitu behar zaio). 101

2.2.1 Inpaktu hidroelektrikoa Ikusi dugunez, Correaren gobernuak ekartzen duen berritasuna da Ekuadorreko matrize energetikoan energia hidroelektrikoa sartzea. Petrolioarekiko mendekotasunaren alternatibatzat eta energia-iturri berriztagarritzat aurkezten dute. Urtegi handietan sortutako energia hidroelektrikoa berotegi-efektuko gasik igortzen ez duen energiatzat hartzen bada ere, kalte handiak eragiten dizkio ingurumenari, besteak beste, deforestazioa, errekako ur-isuria etetea eta horrek ekarritako kalteak edota biomasa eta biodibertsitatea murriztea. Landaretza uretan itotzeak metanoa sortzen du, berotegi-efektu handiena sortzen duen gasa (metanoak sortzen duen berotegi-efektua CO2arena baino 21 aldiz4 handiagoa da). Izan ere, Michigango Unibertsitateko eta Ikerketa Institutu Nazionaleko Philip M. Fearnside zientzialariaren arabera, urtegi baten berotegi-efektuko igorpenak zentral temiko batenak baino handiagoak izan daitezke.

21_IRUDIA San Rafael ur-jauzia (Sumaco erreserban), Ekuadorreko handiena, desagertu egingo da Coca Codo Sinclair zentral hidroelektrikoa eraikitzen bada (Argazkia: David Meyer).

Bestalde, azpiegitura erraldoi horiek kalte handiak eragiten dizkiote ingurumenari, batez ere lur-eremu handiak urez estaltzen dituztelako eta landaretza (CO2a xurgatzea eragotziz), ekosistemak eta biodibertsitatea desagerrarazten dituztelako. Eta gizarteari eragindako kalteak ez dira gutxiagorako: lekualdaketak, erein daitezkeen lurrak galtzea, lana edo etxebizitza galtzea, komunitateak, kultura eta elkarrekin komunikatzeko bideak galtzea. Zentral hidroelektriko handiek hondamena dakarte alde guztietatik. Ekuadorrek arazo erantsi bat du. Urtegi handi horietako asko Amazonasen ibaiadarretan egin nahi dituzte eta hortaz, kalteak ez dira soilik hurbilekoak, mundu osoan eragiten duten kalteak baizik: Amazonas Lurreko birika berdea da, bertan 102

baitago munduko oihanen % 60. Gobernuaren egitasmoek aurrera egingo balute, helburu guztietarako kontzesioz esleitutako ur guztiaren % 70 elektrizitatea ekoizteko izango litzateke. Ekuadorreko urtegien proiektu hauei Perukoak, Boliviakoak eta Kolonbiakoak gehitu beharko genizkieke. Argi dago Amazonia osoan eragingo lituzketen kalteak berehalakoak izango liratekeela. Brasilen bertan hirurogei urtegi handi baino gehiago egiteko asmoa dute5. Jarduera bolkanikoa duen lurraldea izanik, zentral hidroelektrikoak jartzeko beste arazoetako bat Ekuadorrek duen sismikotasuna da. Pucará-Pisayambo zentral hidroelektrikoa, esaterako, urtean 400 lurrikara dituen eremu sismikoan dago kokatuta eta 100 milioi m3 ur ditu. 2011n faila batek ur-hodi nagusia pitzatu zuen eta ondorioz, irailaren 22an zentral hidroelektrikoa geldiarazi egin behar izan zuten. Coca Codo Sinclair ere jarduera bolkanikoa eta sismikoa duen eremuan egiten ari dira6, Reventador izeneko sumendi aktiboaren ondoan.

3. Petrolioa lurpean, Yasuní proposamena “Utzi petrolioa lurpean”7. Horixe zen Oilwatch nazioarteko sarearen helburua. Oilwatch Nigeriako eta Ekuadorreko hainbat ekintzailek sortu zuten 1995ean Amazoniako Lago Agrion (Ekuador) egindako bilera batean, Texacok eragindako hondamendien tokian hain zuzen. Beste helburu bat ere bazuten: “mundu-mailako estrategiak” diseinatzea eta kaltetutako “komunitateen erresistentziari babesa ematea” (Oilwatch, 2007). Pixkanaka, petrolio-enpresen kalteak jasaten ari ziren beste herrialde tropikal batzuk ere batu ziren sarera. 1996an 15 herrialdek hartzen zuten parte8 eta gaur egun 50 herrilalde daude sartuta. 2000. urtean Acción Ecológica erakundeak “Ecuador post petrolero” edo petrolioondoko Ekuador argitaratu zuen. Artikulu-bilduma horretan petrolioan ardazten ez den eredu baterantz joateko beharrezko kontzeptuak azaltzen zituzten: petrolioluzapena, burujabetza energetikoa, elikadura-burujabetasuna, berriztagarriak, etab. Proposamenok petrolioak Ekuadorren eragindako hondamenetatik jaio dira; alde batetik, Amazoniako gizartean eta ingurumenean kalteak eragin dituelako eta, bestetik, Ekuadorreko zorpetzea eta ondoriozko krisialdia ekarri dituelako. Eta horrexegatik, argitalpenak petrolio-esportazioan jarri zuen nagusiki arreta, matrize elektrikoa bera ukitu gabe. Funtsezko dokumentua da hargatik. Acción Ecológicako eta Oilwatcheko Ivonne Yáñez ekintzaile eta ikertzaileak azaldu duenez, “utzi petrolioa lurpean” aldarrikapena ez zen Ekuadorreko Yasuníren aldarrikapena soilik; beste toki batzuetan ere gauza bera aldarrikatzen zuten: Acren (Brasil), Perun (Loreto), Boliviako Amazonian edo Nigerian. Argi dago kasu horietan petrolio-ustiapenak toki horietan eragindako kalte handiengatik egiten zutela aldarrikapena. Zalantzarik gabe, aldarrikapenok ez ziren Ekuadorren soilik egin, nahiz eta azkenean beste kanpaina batzuetarako erreferente bihurtu zen. Ivonne 103

Yáñezek honela azaltzen du: “Petrolioa hor (Yasunín) utzi behar dugu, lurpean, eta gero gauza bera egin hor ere, eta han... Horixe da ideia, beste mundu bat irudikatzea”. Yasuníko lurraldea petrolio-ustiapenetik at uztearen proposamenak gobernuan eta komunikabideetan izandako oihartzun mobilizatzailearen ostean, “yasunizatu” hitza erabiltzen hasi ziren Ekuadorren lortutakoa aipatzeko eta beste toki batzuetako erregaierauzketa eta eragindako kalteak geldiarazteko formula gisa. Acción Ecológica erakundeak bultzatutako beste kontzeptuetako bat Burujabetza Energetikoarena da. Energia-sistema kontrolatzea proposatzen dute (erauzketa, ekoizpena, banaketa, etab.) herritarrek erabakiak hartzeko aukera handiagoa izan dezaten. Esperanza Martínezek honela dio: “Energiaren arloan paradigma-aldaketa behar da, energia eskubidea izan dadin, herritarrek aitortutako beharrizanen araberakoa eta hainbat energia-iturri erabilita sortzen dena, natura etengabe kaltetu gabe” (Estudios Ecológicos, 2010). Acción Ecológicak energia-iturri berriztagarriak erabiltzea proposatzen du (eguzkienergia, biodigestoreak, mini-hidroelektrikoa eta minieolikoa) eta energiaren kudeaketa komunitateak egitea “energiarako sarbide demokratikoagoa bermatzeko”; eta garraiobideen aukera zabaltzea (garraio publikoa, bizikleta). “Baina beste gauza guztien gainetik, hiriak beste modu batera diseinatzea” eta landaren eta hiriaren arteko harremanak hobetzea proposatzen du. Nazioartean, berriz, “guztira dagoen petrolioaren stocka mugatzea” proposatzen dute eta horrek barne hartzen du Yasunín eta beste hobi batzuetan erauzketarik ez egitea.

22_IRUDIA Huaorani etxe modernoa, egurrez eta zinkezko teilatuaz egina. Etxeko elektrizitate bakarra eguzki-plakak sortutakoa da (Argazkia: M. Mantxo)

104

2015ean gaudela, petrolioa lurpean uztearen saiakera inoiz baino zentzuzkoagoa da. Klima-aldaketaren adituak (International Panel on Climate Change - IPCC) aspaldi hasi ziren ohartarazten arriskutsuegia litzatekeela Lurraren batez besteko tenperatura, industrializazio aurreko garaikoarekin alderatuta, 2ºC baino gehiago igotzea. Horiek horrela, zientzialarien arabera, munduko ikatz-, petrolio- eta gas naturalaren erreserbak ez erretzea ezinbestekoa da, horretxek eragiten baititu negutegi-efektuko gasen igorpenak (GEI). Segurtasunezko CO2 kontzentrazioa ingurunean 350 ppm da (milioiko parteak). 2013ko maiatzaren 13an, gizadiaren historian lehendabizikoz, munduko CO2 kontzentrazioak 400 ppm-ko muga gainditu zuen, milioika urtetan Lurrak ezagutu duen CO2 indizerik altuena. Berotze globala % 50eko probabilitatearekin geldiarazteko, hona hemen hainbat zientzialarik proposatutakoa: hurrengo 40 urterako, gaur egungo petrolio-erreserben herena, gas-erreserben erdia eta ikatz-erreserben % 80 lurpean gordetzea. Horrela sortu zen “erregai erregaitza” esaera. Zenbait hobi (Amazoniako Yasuní edo Nigeriako Nigerren delta adibidez) erauzketatik at uzteko eskatzen zuten kanpaina eta planteamenduek indarra hartzen dute testuinguru honetan eta berebiziko garrantzia hartzen dute biodibertsitatean eta komunitateetan kalte eta arazo handiak jasan dituzten eremuek. Yasunín petrolioa lurpean uztearen aldeko gizarte zibilaren aldarrikapenarekin bat etorri zen 2007ko Ekuadorreko gobernu berria eta aurrerago azalduko dugun YasuníITT izeneko ekimena sustatu zuen.

23_IRUDIA Huaorani etxe tradizionala, enborrez eta palma-hostorriez egina. Suak oso leku garrantzitsua du (Argazkia: M. Mantxo).

105

3.1 Yasuní Parkea Yasuní Parkeak ia milioi bat hektareako hedadura hartzen du Ekuadorreko Amazoniako euri-oihanean. Yasuní Pleistozenoko Babeslekuetako bat da. Pleistozenoko klimaaldaketa drastikoetan (kuaternarioan, orain dela 2,6 milioi urte hasi eta orain dela 12.000 urtera arte), ekosistema asko eta asko hil egin ziren edo ondorio larriak jasan zituzten glaziazioen ondorioz. Beste ekosistema batzuek, aitzitik, irlak (erreserbak) izan ziren, ez baitzuten hain kalte larririk jasan. Bertako espezieak bizirik atera ziren eta, eboluzio-prozesu bereizi baten ondorioz, espezie berriak sortu ziren (espeziazioa). Hori dela-eta, Yasuní mundu osoan biodibertsitate handiena duen eremua da: Hektarea bakar batean 644 zuhaitz-espezie (mundu osoan handiena) daude. Amerikako Estatu Batuetan eta Kanadan orotara hartuta dagoen zuhaitz-espezie kopurua Yasunín 2,5 akre eskasean aurki daiteke. Animalia-espezie kopuruak ere munduko marka guztiak hausten ditu (ikus laukia). Saguzarrak bakarrik kontuan hartuta, 90 espezie daude. Tamaina handiko karniboroak ere bizi dira bertan: jaguarrak, ozeloteak, pumak eta munduan galtzeko bidean dauden 20 ugaztun-espezie, hala nola, harpia arranoa edo tamaina jurasikoa duten zenbait intsektu. UNESCOk 1989an izendatu zuen Biosferako Erreserba.

Yasuní Parke Nazionala: Biosferako Erreserba, hainbat herri indigenaren Lurralde Ukiezina eta Ekuadorreko petrolio-erreserbarik handiena: ■■ 9.820 kilometro koadroko hedadura Ekuadorreko Amazonia ekialdean. ■■ Unescok 1989an biosferako erreserba izendatu zuen. ■■ Mundu osoan biodibertsitate handienetakoa duen eremua:

• 150 anfibio-espezie. • 121 narrasti-espezie. • 598 hegazti-espezie. • 169-204 ugaztun-espezie. • 2113-3100 landare-espezie. ■■ Huaorani nazioaren eta isolamenduan bizitzea erabaki duten tagaeri eta taromenane herrien bizilekua. ■■ Lurralde Ukiezin izateagatik babestuak. ■■ Kichwa eta Shuar herriek ere bertan dute bizilekua. ■■ Erreserbak: 920 milioi petrolio gordin upel, Ekuadorreko petrolio-erreserben % 20.

106

Biosferako Erreserba hau huaorani herri indigenaren bizileku da eta baita isolamenduan bizitzea erabaki duten tagaeri eta taromenane herriena ere (huaoraniekin ahaidetutako herriak)9. Mendebaldeko gizartetik at bizitzea erabaki dute, hain zuzen, esperientzia traumatikoak bizi izan dituztelako. Mendebaldeko gizakiaren jarrerak ez dio errespeturik izan ez ingurumenari ezta hurkoari ere: ez du haien lurraldea (bizilekua) zaindu, beste gauzen gainetik, baliabideen espoliazioa lehenetsi duelako; mespretxatu egin dituzte kultura atzeratutzat edo basatitzat joz (halaxe esaten zieten Ekuadorren orain gutxi arte, haien kulturari edo ezaugarriei arretarik jarri gabe) eta eskubiderik gabeko gizakitzat hartuz (kontrakoa esanagatik ere). Mendebaldeko gizarteetatik at bizitzeko eskubide osoa dute eta erabaki hori errespetatu beharko litzateke. Haatik, herriok larru-larrutik bizi izan dute besteren diru-gosea. Mendebaldeko gizartea premia asetuen gizartea da, “oparotasunaren gizarte” deritzona. Alabaina, harremanak izan dituen beste herriekiko ondorioak oso kaltegarriak izan dira. Huaorani herriaren adibidea oso argigarria da (Almeida eta Proaño, 2008). Izan ere, Ekuadorreko Konstituzioak, teorian, herri horiek babestu egin behar zituen. Konstituzioak, 57. artikuluan, honela dio: “Isolamenduan bizitzea erabaki duten herrien lurraldeen jabetza oso aspaldikoa eta ukiezina da, eta debekatuta dago lurralde horietan erauzketak egitea. (...) Eskubide horiek urratzea etnozidioa da eta legean delitutzat tipifikatuta egongo da”. Hala eta guztiz ere, petrolio-erauzketari eman zaio lehentasuna, huaorani eta beste herri batzuen osasunari, kulturari eta biziraupenari zuzeneko kaltea eraginez. “Gobernuak ustiapena areagotu nahi du. Errepide gehiago. Petrolio-enpresa gehiago. Errepideen bitartez, barrurago sartzea lortzen dute eta zarata handiagoa sortzen dute. Taromenane herritarrek ez dute zaratarik nahi; bizi egin nahi dute... ez dute petrolio-enpresen zaratarik nahi, ezta sorgailuen edo autoen zaratarik nahi... ez dute halakorik nahi. Animalien eta hegaztien hotsak baino ez dituzte nahi, naturaren hotsa, gurasoek, arbasoek, aiton-amonek zutena bezalakoa... Yasuní are gehiago ustiatzen badute, heriotzik ere gertatuko da. Taromenane herritarrak hilko dituzte eta errua guri egotziko digute. Ez dugu gobernuak Yasuní ustiatzea nahi - bakean bizi nahi dugu. Gure senide diren Taromenane herritarrek aske eta bakean bizi nahi dute. Guk ere aske bizi nahi dugu, zaratarik gabe, kutsadurarik gabe, petrolioenpresarik gabe. Gobernuak mozkina ateratzen badu, hondamena da: hilketak, heriotzak... horrexegatik ez dugu nahi ustiatzerik edo petrolio-enpresak sartzerik. Bakean bizi nahi dugu, aske. Gobernuak esan zuen: “Ez dugu Yasuní ustiatu nahi” - gu bat gentozen. Baina orain ustiatu nahi duela dio - eta hori ez dago ondo. Horrexegatik egingo dugu martxa beti - Yasuník garaipena lortu arte.” (Octavio Cahuiya, Ñonenoko huaorani komunitateko kidea)

107

24_IRUDIA Gaba huaorania kanoa gainean. Antzina bezala bizitzen jarraitzen du (petrolio-enpresek baldintzatzen duelarik ere). Kanoa huao herriaren garraio-mota tradizionaletako bat da Amazonasen ibaiadar ugaritsuetatik zehar mugitzeko (Argazkia: M. Mantxo).

3.2 Yasuníren alde Babesturiko eremua izateak kontserbazioa bermatzen ez zuela argi geratu ostean eta Yasuníko zati bat enpresei kontzesio gisa emateko aukera zegoela ikusita, Amazonía por la Vidak10 lurpeko petrolioa ez ustiatzeko eskatzen zuen kanpainari hasiera eman zion. Elkarteak hainbat erakunde biltzen zituen: Acción Ecológica, Pacha Mama Fundazioa, Conaie, etab. Gerora YASunidos izango zenaren hasikina izan zen. Pixkanaka, eskakizunak gizartean garrantzi handiagoa hartu zuen eta herritarren parte-hartzea geroz eta handiagoa bihurtu zen. Horrekin lotuta, “Ecuador post-petrolero” edo petrolioondoko Ekuador proposamena sortu zen, lehenago aipatutako petrolio-ustiaketak eragindako hondamendiari irtenbidea bilatzeko. Baina Yasuníren aldeko mobilizazioak Ekuadorren hain ugariak eta hain sendoak zergatik izan ziren ulertu ahal izateko, koiuntura politikoari begiratu behar diogu. Bestelako herrialde baten proposamenaren adierazgarri bihurtu zen Yasuní: esportazioekiko mendekotasun ekonomikorik ez zuen herrialdearena, tokiko herri indigenak eta natura ikaragarria errespetatzen zituena. Beste gizarte-eredu baten erakusgarri ere bazen 108

(Sumak Kawsay edo Bizimodu Ona kontzeptuan jasoa). Eliteen inposizio politikoen, atzerriko transnazionalen eta nazioarteko finantza-erakundeen kontra ez ezik, energiasistema kutsatzaile eta suntsitzailearen kontra ere azaldu zen. Azken hamarraldietan gobernuen kontra, nazioarteko finantza-erakundeen kontra eta petrolio-enpresen eta beste transnazionalen kontra sortutako borroken jarraipena da Yasuníkoa. Horrexek azaltzen du zergatik besarkatu zuen Ekuadorreko gizarteak hain irmo aldarrikapen hori. Yasuní gero bete gabeko promesaren adibide ere bihurtu zen, eta herriak erantzun egin zuen. Oilwatch sareko Patricio Chávez kideak kontatu digunez, hasierako urteetan lan handia egin zuten ikastetxeetan kontzientzia ekologikoa pizteko eta Yasuní jartzen zuten adibide adierazgarritzat. Yasuníren aldeko goiburuak zituzten txerritxo itxurako (Ekuadorren "chanchito") itsulapikoak sinbolo bilakatu ziren. Itsulapikoak gizabanakoen eta gizataldeen (ikasleak, ikasgelak, ikastetxeak) konpromisoa sustatzeko tresna ziren eta, orobat, jendeak ekarpena egin ahal izateko baliabide praktikoa. Kontatu zigun ikastetxeetan jarritako hazi horiek laster eman zutela fruitua. Izan ere, haur horiek neskamutil gazte bihurtu ziren eta horiexek izan ziren, ehunka, YASunidos osatu zutenak eta mobilizazioetan eta ekimenetan parte hartu zutenak. Azken finean, neska-mutil horiek izan ziren YASunidos iraunaraztea lortu zutenak. “Yasuní petrolio-ondoko Ekuador batean irudikatzea, baliabide naturalekiko mendekotasunik ez dugun Ekuador batean, oso utopia polita da eta YASunidos mugimenduarekin jaio zen. Demokrazia zuzena gauzatzeko modua izan zen, kalean jendearekin solasean... eta gobernua deseroso sentitzen hasi zen horrekin.” (Antonela Calle de YASunidos)

3.3 Gobernuak Yasunín erauzketarik ez egiteko erabakia hartzea 1979 eta 2007 urte bitartean, ezegonkortasun politiko handia bizi izan zen, 11 gobernu-aldaketa tarteko, eta herritarren mobilizazioak ere ugariak izan ziren. 2007ko hauteskundeetarako hainbat alderdi politikok eta gizarte-erakundek hautagaitza bateratua osatu zuten: Alianza PAIS. Hautagaitzak, besteak beste, honako hauek proposatu zituen: ikuskaritza baten bidez, zor nazionala berrikustea; batzar bidez, konstituzioa aldatzea; Estatu Batuekiko Merkataritza Libreko Ituna baztertzea11 (eta haien base militarrak ixtea) eta Yasunín petroliorik ez erauztea. Hauteskundeetan Alianza PAIS hautagaitza eta Rafael Correa presidentegaia atera ziren garaile. Alberto Acosta izendatu zuten gobernuko energia-ministro. Ekonomialari hau, beste batzuekin batera, hautagaitzak bere egin zuen Yasuní proposamenaren sustatzaile izan zen. Gobernuak Yasuní ITT Ekimena abiarazi zuen orduan, proposamena gauzatzeko asmoz. Ekuadorreko Estatuak berritasun bat gehitu zion jatorrizko proposamenari: 109

erauzi gabe utzitako petrolioaren ordainetan, dirua eskatu zien nazioarteko herrialdeei. Zorpetutako eta finantzatutako herrialdea izanik, diru-ordaina herrialderik aberatsenek eman beharko dute eta, batez ere, klimari eta ingurumenari kalte handienak eragiten dizkieten herrialdeek. Ekimenak beste estatuen konpromisoa eskatzen zuen eta Amazoniaren galeraren eta beroketa globalaren erantzukizuna har zezaten nahi zuen. Era berean, irtenbidearen eta ekosistemaren zainketaren partaide egin nahi zituen. Hala, Ekuadorrek petrolio horren ustiapenarekin aterako zukeen mozkinaren erdia eskatzen zien herrialde horiei, 3.268 milioi euro gutxi gorabehera. Yasuníko petrolioa erretzeak 407 milioi tona CO2 igorriko zituzkeen. Ez zen lan erraza proposamena sistema kapitalistan uztartzea, baina zenbait gobernuren konpromisoa lortu zuten: Espainia, Iran, Arabiar Emirerri Batuak, Turkia eta Alemania. Berriro ere nabarmendu behar dugu gizarte-erakundeek berebiziko garrantzia izan zutela gobernuak halako ekimenarekin bat etor zitezen. NBEk ere konpromisoa hartu zuen eta Yasuníko Fideikomiso Funtsa (ITT Trust Fund) eratu zuen Garapenerako Nazio Batuen Programarekin (PNUD). Horren helburua Ekuadorreko Estatuak jasotako ekarpenak hitzartutako helburuetarako erabiliko zirela bermatzea zen.

25_IRUDIA Petrolio-ustiapena, Cocatik Duyumarako bidean (Argazkia: M. Mantxo).

3.4 Yasuní prozesuaren amaiera Correaren gobernuak Yasuní-ITT Ekimena agendan sartu bazuen ere, hasiera-hasieratik gobernuaren konpromisoa zalantzan jartzen zuten zenbait egoera eman ziren. Alde batetik, petrolioak ekonomiaren ezinbesteko elementu izaten jarraitzen zuen eta horrek gatazkak sortzen zituen kaltetutako herriekin12. Bestetik, indarkeria erabiltzen zuen eta gaur egun oraindik goruntz doan mugimendu ekologista eta indigenarekiko gutxiespen110

kanpaina bat abiarazi zuen (gutxiespena mugimendu feministara, sindikalistara eta edozein gizarte-mugimendura zabal daiteke). Horrez gain, sustatzen duen meatzaritzajarduerak erresistentziarekin topo egin du eta gobernuak gogor egin du haien kontra. Testuinguru honetan, arbitrariotasun ugari egon da, hala nola, Acción Ecológica (2009ko marxoaren 3tik martxoaren 19ra) eta Pachamama Fundazioaren itxierak (2013ko abendutik gaur arte). Yasuníren alde lan egiten duten erakunde nagusiak dira biak. 2014ko abenduan Ekuadorreko CONAIE erakunde indigena nagusia egoitzatik bidaltzeko saiakera egin zuen, Yasuníren defentsaren sustatzailea hau ere (egoitza estatuarena da baina herri indigenari utzi zion orain dela urte batzuk sortutako kalteen ordainetan). 2009an Yasuní ustiatuko zuela mehatxatu zuen Correak. 2010eko urtarrilaren 9an Correak uko egin zion fideikomisoa sinatzeari, argudiatuz herrialde ordaintzaileek baldintzak inposatu zizkietela (egindako ekarpena zertan xahutuko zen erabaki nahi zuten). Fideikomisoa sinatzeko ardura zuen Fander Falconí Kanpo ministroak segidan utzi zuen kargua (2010). Correarekin zituen desadostasunak zirela-eta, Acostak 2008an egin zion uko Batzar Konstituziogilearen presidente karguari eta beranduago baita Energia ministro karguari ere. Orduantxe egin zuen YASunidos mugimendu nazionalak agerraldia, Yasuní defendatzeko eta, beste presio batzuen aurrean (petrolio-enpresak, zorra), gobernuarengan eragina izateko. Alde horretatik, ohartarazi behar dugu oso garrantzitsua izan zela, petrolioa lurpean uztea lortzeko, ekimenak borroka Amazoniatik kanpo eta boterearen erdigunetik gertu (gobernua, Quito) egin izana eta bertan zein nazioartean egin izana. YASunidosen aldarrikapenak legezkoak ez ezik, gobernuak berak aldarrikatzen zituenarekin bat zetozen (Yasuní ITT Ekimena). Hargatik, YASunidosek laster egiaztatu ahal izan zuen gobernuak gogor egin zuela haien aurka: YASunidoseko Antonela Callek azaltzen duenez, “abuztuaren 27an (2013) istilu latza gertatu zen”. Baina, zalantzarik gabe, erasorik gogorrena Yasuní gaia nazio-mailako galdeketara jotzeko asmoa erakutsi zutenean etorri zen (2013ko iraila): “Gure konstituzioak dio interes nazionala duen gai bati buruzko herri-galdeketa egiteko eskubidea dugula. Eta Yasuní interes nazionaleko gaia da eta, are gehiago, nazioarteko interesa duen gaia. Halaxe jaio zen YASunidos - mugimendu horizontal gisa” diosku Antonelak. Horren atzetik, gobernuaren aldetik, YASunidosen aparatu guztiaren aurkako etengabeko gutxiespen-kanpaina etorri zen. Eta halaxe iraun zuen YASunidosek 2014ko apirilaren 12an galdeketa bermatzen zuten sinadurak eman zituen arte. Zentzugabekeriak eta errepresioak gailurra jo zuten orduan: gobernuak prozesua gaitzetsi eta galdeketari ezezkoa eman zion modu makur eta ez-demokratikoan. Orduan, Yasuníren aldeko borrokak kontserbazionista izateari utzi eta eskakizun demokratiko izateari ekin zion. 111

Azkenean, gobernuak ekimena baztertu zuen, balantza petrolio horren guztiaren prezioaren alde makurrarazi zelako. Kapital-kopuru handia eskatzen zuten errepidehobekuntzen gobernu-egitasmoek eta kutsu populista zuten beste zenbait egitasmok (“Herritarren Iraultza”) agerian utzi zuten hori. Ezin dugu ahaztu interes pertsonalik ere egon zitekeela, halako inbertsioek gobernuaren onarpena areagotu ohi baitute. Petrolioa erabiltzeagatik (eta aurreratzeagatik) Rafael Correak kredituak jasotzen zituen Txinatik. Izan ere, ia 3.631 milioi eurora heltzen zen kanpo-zorra ordaintzeari ezezkoa esan zionean, Ekuador finantzaketa emango zioten hartzekodunik gabe geratu zen. Txina izan zen irtenbidea: 1.000 milioi euroko kreditua eman zion % 7,25eko interesarekin; petrolioa lortzeko aukera gehiago; meatzaritza-kontzesioak, etab. Herritarren Iraultza petrolioa erabiliz bultzatu zuten orduan ere eta beraz, petrolioarekiko mendekotasun ekonomikoak sortutako arazoa ez da konpondu, eta areagotu egin da akaso, zorra handitu egin baita.

26_IRUDIA YASunidosen publizitatea Acción Ecológicaren egoitzan. Publizitateak paralelismoa

egiten du Yasuníren galdeketara deitzeko demokrazia-ezaren eta ustiapenak eragindako ingurumenaren gaineko kalteen artean (Argazkia: M. Mantxo).

2014ko maiatzaren 22an gobernuak Yasunín petrolioa esploratzeko baimena eman zion Petroamazonas enpresari13. Estatu-konpainia hau 31. Blokean aritzen zen lehenago ere. Kontzesioa estatu-enpresa bati eman bazioten ere, Ekuadorreko baldintza ekonomikoak zirela-eta, petrolioa Txinarako zen. Kontsezioa lortu zuen beste enpresa Andes Petroleum zen, China National Petroleum Corporation eta SINOPEC enpresen subsidiarioa. Eta gobernuaren ahotan beti entzun izan da Repsol ustiaketa egingo lukeen konpainia gisa. 112

Izan ere, Repsolek “Puntako teknologia” du eta ustez gai omen da inolako inpakturik eragin gabe ustiatzeko (Repsolen jardunbidea beste blokeetan ez da, ordea, halakoa izan).

3.5 Kontakturik gabeko herriak eta Yasuníren ustiaketa Kontakturik gabeko herriek aipamen berezia dute konstituzioan eta haiek ziren Yasuníko ITT blokea ez ustiatzeko arrazoi bat. Lehenago azaldu dugu baina nabarmendu nahi dugu kontaktuan dauden herrien egoera ere ez dela oso itxaropentsua: lurrak kentzen dizkiete eta bizi-jarduerak egitea eragozten diete; eta ez hori bakarrik: herriok bereganatu dituen gizarteak ez die bizirauteko aukerarik ematen, ezta agindutako elementuak eskaintzen ere. José Proaño antropologoak azken hamarraldietan herrioi buruz jaso diren ebidentzien berri eman zigun. Lehendabiziko aztarnak 50eko hamarraldikoak dira. Hizkuntzen Udako Institutuak huaoraniak erreserba batean sartu nahi izan zituen (Tihuaeno). Tagak eta bere klanak ez zuten bizimodu hori onartu eta alde egin zuten. Horrelaxe sortu zen tagaeri herria. Gobernuak berak ere zaintza-postuak dauzka haien biziraupena bermatzeko eta beste giza-taldeekin gatazkarik egon ez dadin. Hargatik, Yasuní ustiatzeko grina hain da handia, ezen gobernuak zalantzan jarri baitu herri horien existentzia. Hasieran gobernuak esan zuen petrolio-jardueraren aurka ezin zirela azaldu kontakturik gabe bizi zirelako. Argi dago herri horiek, petrolioa ez ezik, ezarri nahi dieten gizarte-eredua baztertzen dutela oro har, eta petrolioa horren baitan dagoela. Geroago, Marcela Aguiñaga Ingurumen ministroak berak ere, bi huao agureren heriotzari erantzunez, taromenaneen hilketak ezeztatu zituen. Sarraskia zenbaterainokoa izan zen ez dakigu (hogeita hamar bat omen) baina Repsolen blokean gertatu ziren. Kritika asko jaso zituen gobernuak, ez baitzuen deus ere egin hilketarik gerta ez zedin14. Sarraskiaren ondorioz, erasotzaileek bi neskato hartu zituzten. Horrek gertatutakoaren proba erantzunezina izan beharko luke eta sarraskira bulkatua dagoen kontakturik gabeko herririk badela erakutsi beharko luke. Barne ministroak berak agindu zuen horietako neskato baten erreskatea. Salbamendua GIR taldeak (Bitartekotzarako eta Erreskarerako Taldeak) egin zuen helikopteroz. Errudunak ere epaitu eta espetxeratu egin zituzten. Gobernuak hilketari buruzko ikerketa-batzorde bat ere sortu zuen15 eta kideetako bat Proaño zen. Baina petrolioa lurpean uzteko eskakizunarekin gertatu zen bezala, gobernuak ez zion ikerketari jaramon handirik egin eta batzorearen konklusioak ez zituzten sekula aurkeztu. Arazo honen guztiaren azpian petrolioarekiko mendekotasuna dago, mendebaldeko gizartean sartu nahi izan ez duten pertsonen genozidioaren erantzule ere badelako. Herrien eta klanen etengabeko sarraskiak haien lurrak, oihana eta baliabideak kentzearen ondorio baino ez dira eta horrek indarkeria-espirala ekarri du. Ekuadorren 113

gizakiak eragindako inpaktuaren erakusgarri dira ondorengo herria hauek, besteak beste: huaorani, tagaeri, taromenane herriak, Yasuní eremu hau bizileku zuen lehenagoko zapara edo desagertutako tetete eta sansahuari herriak, Chevron- Texaco aritzen zen Sucumbíos eremuan. Petrolioa erauzteak dituen zailtasunen axolarik gabe, mendekotasuna eta premia geroz eta handiagoak dira eta horrek gizakiarekiko eta kulturarekiko erabateko axolagabekeria dakar berekin, horiek zanpatzeraino. Horregatik, ezinbestekoa da Yasunín petrolioa lurpean uztearen proposamena gauzatzea jende gehiago hil ez dadin eta milaka urteko kulturek bizirik iraun dezaten, bertan egokien iruditzen zaien moduan bizitzeko eskubidea baitute.

3.6 Kaltetutako beste sektore bat: emakumeak Indigenei ez ezik, petrolio-erauzketak kalte handiak eragin dizkio emakumeen gizartesektoreari ere, gizarteak esleitutako egunkizunak direla-eta. Bi faktore horiek bat egiten dutenean (emakumea eta indigena) kalteak handik zein hemendik datozkie. Hara zer zioskun Mar Baños politologo eta “Género y petróleo en la Amazonía Ecuatoriana” testuaren egileak elkarrizketa batean:“ingurumenari bezalaxe, nahiz eta zeharka, generoarekin lotutako gaiei ere hainbat modutan eragiten dio. Lehenik eta behin, lurra zeharkatzen duten errepideak jartzen dituztelako. Petrolio-konpainiako langile guztiak gizonezkoak dira. Gizon horiek komunitateko emakumeekin egiten duten kontaktua ez da beti egokia. Askotan kalterako izaten da: bortxaketak, abusuak... Nerabeen ustekabeko haurdunaldiek gora egiten dute. Komunitate batzuetan petrolio-enpresak finkatzen direnean, prostituzio-etxeak zabaltzen dira, alkoholismoa areagotzen da, etab.” Mar Bañosek dio zenbait komunitatetan (Sumak, Sacha eta Campococha), prostituzioak eta alkoholak sortzen dituen kalteak ezagututa, emakumeek horiek debekatzea lortu dutela. Beste kalte handietako bat funtzio-aldaketan datza, dio Mar Bañosek. Izan ere, ekonomia eta gizarte-eredua aldatu egiten dira eta soldatapeko lan ez gaitua sartzen da, baina gizonezkoek baino ez dute sarbidea. Hortaz, gizonek bakarrik lortzen dute dirua eta beraiek kudeatzen dute eta gatazkak sortzen dira ondorioz. Bestalde, soldatapeko lanak ehiza eta fruitu biltzeko jarduerak ordezten ditu eta, nahiz eta lanak dirua eman, jarduerok ezin dira bertan behera utzi bizirauteko ezinbestekoak direlako. Eta, batez ere, emakumeekiko jarrera berri bat agertzen da, petrolioaren langileek sartzen dutena eta kutsu matxista nabarmena duena (eta indigenekiko arrazakeria kutsukoa). Jarrera berriak komunitate indigenen baitako harremanei eragiten die. Bisitatutako ñoneno komunitateko emakume batek zioskun emakumeek zailagoa dutela petrolio-enpresen kontrako borrokan parte hartzea. Izan ere, oso urrun bizi dira eta seme-alabak zaintzeko ardura dute eta hortaz, ez dute protestetan, topaketetan 114

edo martxetan egoteko asti handirik. 2013an, haatik, Ekuadorreko Amazoniako ehunka eta ehunka emakumek urriaren 17an Quitora heldu zen martxa bat egin zuten petrolioaren aurka. Urriaren 12an abiatu ziren Amazoniako El Puyo hiritik (ordura arte hispanitate egun ofiziala zena, erresistentzia indigenaren eguna bilakatu zuten). Une hartan kanpaina bete-betean zeuden, Yasuní ez ustiatzearen aldeko galdeketa egin zedin sinadurak biltzen. Martxaren helburua zen “Amazoniako jatorriko herrien bizimoduaren jarraitutasuna bermatzea, lurren aberastasuna gordez eta zainduz, Sumak Kawsay (Bizimodu ona) eta Kawsak Sacha (oihan bizia) filosofia jarraituz” (martxaren komunikatua). 2014an Lurraldearen Begirada Kritikoak Feminismoaren Ikuspuntutik izeneko kolektiboak “La vida en el centro y el crudo bajo tierra: El Yasuní en clave feminista” argitaratu zuen. Bertan, hainbat emakume indigenak, ekintzailek eta adituk “petrolio-ustiaketaz eta Yasuní zaintzeari buruz ikuspuntu feministatik” esandakoa jasotzen da. 3.7 Sumak Kawsay Naturaren eskubideak Yasuní Ekimenaz gain, gobernu berriak Sumak Kawsay proposamena eta Naturaren eskubideak ere bere egin zituen eta konstituzio berrian jaso zituen. Gizarte askori herrialde aberastuen kontsumo-maila izatea gustatuko litzaieke eta ulertzekoa da hein batean. Baina energia-premiak (petrolioa, hidroelektrizitatea, termikoak) eta erauzketak areagotzeak kalte handiak sortzen ditu gizartean eta ingurumenean eta, beraz, ez da bateragarria gobernu honek berak aurkeztu zituen planteamenduekin, besteak beste, Sumak Kawsay (Kichwa) edo Bizimodu Onarekin16. Ekuadorreko 2008ko konstituzioak (eta baita Boliviako 2009koak ere) honako hau jasotzen du: “herritarren bizikidetzarako modu berri bat, naturarekin harmonian eta aniztasunean, bizimodu ona edo sumak kawsay lortzeko”. Argi dago konstituzioan “naturarekiko harmonia” jaso zuen gobernuak ez duela berau lehenesten eta egiten dituzten ahaleginen jomuga, jatorriko kulturen “Bizimodu Ona” izan beharrean, eredu kapitalistaren Ongizatea dela. Alberto Acosta Correaren gobernuko energiaren ministro ohiak eta Batzar Konstituziogilearen presidente ohiak dioenez, Sumak Kawsay delakoa “funtsean, naturarekin harmonian bizi diren herrien komunitateetatik jaiotako bizi-prozesua da” (Acosta, 2013). Hortaz, orain gutxi arte gutxietsita zeuden bizimoduak (kulturak) badirela onartzen du eta naturarekin harmonian bizi diren herriak (eta antza bere herrialdean, Ekuadorren) badirela baieztatzen du. Eta jakin badakigu kapitalismoaren eredua ez dela halakoa eta, beraz, bizimoduok hainbat mailatan urritasunak dituen eta kalteak sortzen dituen erauzketan oinarritutako ereduaren alternatiba direla.

115

Esperanza Martínezek (Acción Ecológica) dioenez, “2008ko konstituziora proposamen batekin iritsi ziren; lurraldea mehatxu nagusietatik babesteaz gain, lurraldea beste modu batera kudeatzeko proposamena da, herrialdea beste modu batera kudeatzeko; Sumak Kawsay proposamena da. Eta Sumak Kawsayri lotuta” hainbat kontzeptu sortu ziren: ■■ Natura ez dugu objektutzat hartu behar - eskubideak dituen subjektutzat hartu behar dugu. ■■ Gure herrialdea (Ekuador) ez da bat bakarra eta homogeneoa, plurinazionala baizik. ■■ Jomuga bakarra ez da ekonomia: ekonomiak “Ongi Izatea” bilatzeko helburua izan behar du hain zuzen.

“Ekonomismoaren” eta Bizimodu Onaren arteko gatazkaz ari dela, Acostak dio herri askoren antzinako bizimodua dela eta baita proposamen politiko eta kultural berria ere: “Oso garrantzitsua da deskolonizatzea eta despatriarkatzea eta hori bezain garrantzitsua da gure gizarteetan oso errotuta dagoen arrazismoa gainditzea. Gizarte- eta lurralde-gaiei arreta jartzea premia handikoa da. Halaber, ekonomismoa gizartearen ardatz bihurtu zuten ikuspuntu sinplistak alde batera uztea beharrezkoa da. Proposamen hau desberdina da eta ez da ezer lortuko proposamenik gabeko muturreko diskurtsoarekin soilik”. Acostak honako hau dio: “Egin behar dugun galdera da ea kapitalismoaren baitan beste gizarte-antolamendu bat izateko saiakerak posibleak eta errealistak diren; hau da, ea Giza Eskubideetan eta Naturaren Eskubideetan oinarritutako gizarterik lortzeko aukera dugun ala ez. Erantzun errazeko galdera da hori: ezinezkoa da. Hala ere, konstituzioak Bizimodu Ona aitortzearekin bakarrik, ez da lortuko desberdintasunean eta suntsipenean errotuta dagoen zibilizazioaren sistema baztertzea.” (Acosta, A. 2013) Gobernuak berak horrelaxe ulertzen du Bizimodu Ona: “Bizimodu Onak esan nahi du kontenplaziorako eta emantzipaziorako astia izatea eta, orobat, gizabanakoen askatasunak, aukerak, gaitasunak eta ahalmenak zabaltzea eta loratzea; aldi berean gizarteak, lurraldeek, zenbait talde-nortasunek eta norberak -gizabanako unibertsal eta partikular den heinean- bizi-jomuga desiragarritzat duen hori lortu ahal izateko (dela materiala edo subjektiboa eta beste inor menderatu gabe)”. (Plan Nacional para el Buen Vivir 2009 – 2013)17. Hala, 2008ko irailaren bukaeran, Ekuadorrek Naturaren edo Pachamamaren (Amalurra) eskubideak jaso zituen konstituzioan, natura eskubideen subjektu eginez. Ekuadorreko konstituzio berriak halaxe dio: “Naturak edo Pacha Mamak, bizia ugaltzen eta gauzatzen den tokia izanik, eskubidea du bere osotasunean errespeta dezagun eta bizi116

zikloak, egitura, funtzioak eta eboluzio-prozesuak gorde eta birsor daitezen”. Ekuador Naturaren eskubideak konstituzioan jasota utzi zituen lehen herrialdea izan zen. Orain nola gauzatu jakitea baino ez zaigu falta. Cuencan (Ekuador) ospatutako erauzketa-ereduaren aurkako Epaiketa Etikoan Blanca Chancoso ekintzaile indigenak esan zuen Sumak Kawsay terminoak okerbideratzeko eta folklorizatzeko arriskua duela eta hori gerta ez dadin mugimendu indigenak terminoaren zentzuan sakondu egin beharko lukeela (Zibechi, R. 2014). “Sumak Kawsay gure utopia da eta horretarako komunitatearen baitan sartu behar da, gure historian etenik geratutakoan, gure ametsei berriro ekinez” (Blanca Chancoso)

4. Konklusioak Petrolioaren osteko trantsizio energetikoa lortzeko ezinbesteko proposamenak egin dituzte Ekuadorren: alde batetik, ustiaketaren eta mozkinaren gainetik natura eta pertsonak jartzen dituen Sumak Kawsay filosofia; horren arabera, petrolioa lurpean utzi behar da eta premisa horretan oinarrituta egin behar da transtizioa. Ekuadorreko konstituzioan jasotzen den Bizimodu Onaren jatorria herri indigenek natura ulertzeko duten moduan eta harekiko dituzten loturetan dago. Era berean, petrolioa dagoen eremuko (Yasuní eta Amazonia oro har) herri indigenek (kontaktua dutenek eta ez dutenek) petrolio-ustiaketarik ez egiteko eskatzen dute herriok eta natura babesteko. Indigenen kulturak beste balio batzuk eskatzen ditu baliabideak, eta batez ere petrolioa, kontsumitzeko eta erabiltzeko moduari aurre egin ahal izateko. Alicia Cahuia Huorani Indigenen Elkarteko presidenteordeak honako hau esan zuen Batzar Nazionaleko Osoko Bilkuran Yasuníko petrolio-ustiaketari buruz (2013ko urriaren 3an): “Amazoniatik petrolioa ateratzen jarraitzen dute. Bertan waorani herria bizi gara baina orain arte ez dugu etekinik atera eta nik galdegiten dut nire etxea delako.” (Alicia Cahuia Huorani Indigenen Elkarteko presidenteordea) Etekinik ez, baina kalteak, horiek bai, den-denak jasaten dituzte; lurrak ere murrizten dizkiete eta baita herriak bizirauteko aukerak ere. Petrolio-kopurua murriztu heinean, irisgarritasun zailagoa duen petrolioa erauziko dute eta petrolio horrek errentagarritasun-tasa eta energiaren itzulkin-tasa txikiagoa izango du. Sortutako inpaktua, ordea, handiagoa izango da. Besteak beste, ingurumenaren gaineko eraginek, funtzio oxigenatzailea edo biodibertsitate-funtzioa izateagatik, Lurrean funtsezkoak diren ekosistemak kaltetzen dituzte. Gizakiengan kalteak ere sortzen ditu, herrien genozidioa dakar-eta, zuzena zein zeharkakoa, nahiz eta herri horiek behin eta berriro 117

erakutsi duten petrolio-ustiaketaren aurka daudela. Eskubide osoa dute eta Ekuadorreko konstituzioan eta beste araudi batzuetan ere jasota dago. Beraz, galzorian dauden herri horiekin gizatasunezko harremanik izan nahi badugu, ezinbestekoa da petrolioa lurpean uztea. Ekuadorren petrolioa lurpean uztearen proposamena eredugarri izan da, halako proposamen bat ez baita inon hain urrutira iritsi. Proposamenak zer muga eta aukera zabaltzen dituen erakutsi dute gainera. Eragozpenik handiena, jakina, lurpean uzten den petrolio, gas edo ikatzaren balioa da eta herrialdeen ekonomiarako balioa. Izan ere, herrialde horiek baliabideekiko mendekotasuna izan ohi dute eta zorpetuta egon ohi dira. Beste alde batetik, gizartearen pentsamoldeak batzuetan petrolioaren osteko trantsizioa oztopatzen du. Izan ere, ezinbestekoa da kalteen eta ezaugarri baldintzatzaileen berri izatea eta interes batzuek beste batzuen mende jartzen direlako jakitun izatea ere beharrezkoa da. Haatik, Ekuadorreko zorra eta egoera ekonomikoa larriak izanagatik ere, talde ekologistek eta indigenek, komunitateek eta Ekuadorreko gobernuaren aurka altxatako zenbait ekimenek erakutsi dute proposamena besarkatu dutela garapen ekonomikoaren promesa alternatiboa alde batera utzita. 2008ko urrian Ekuadorreko konstituzioan jasota geratu ziren Sumak Kawsay (Bizimodu Ona) eta naturaren eskubideak (Konstituzioaren 71. artikulua) oinarrizkoak dira beharrezkoa den pentsamoldea sortzeko. Prozesua ez da berehalakoa eta denbora behar da kontzeptua barneratu eta giltzatu bitartean. Erauzketaren inpaktuei eta klimaaldaketari dagokionez, denbora bukatzen ari da. Deigarria da, Sumak Kawsay filosofiaren planteamenduak proposatu badituzte ere, Ekuadorreko gizarteko eta gobernuko hainbat instantziatan oraindik ere garapenean eta hazkunde ekonomikoan oinarritutako pentsamoldea izatea nagusi. Hain zuzen, konstituzioaren berrikuntzak gizarte zibilaren eta erakundeen etengabeko mobilizazioen emaitza izan dira egiazki. Kasu honetan egiaztatu ahal izan dugu helburuak lortzeko ezinbestekoak direla gizarte-mobilizazioak eta alderdien eta gobernuen mobilizazio independenteak (ikusi dugu, halaber, zer arrazoi egon diren ez gauzatzeko). Orobat, nazioarteko komunitateak helburua bere gain hartzea ere beharrezkoa da. Kasu honetan, herrialdeek emandako erantzuna epel samarra da, bai diru-ekarpena egingo zuten herrialdeena bai interesa erakutsi beharko luketeenena (Munduko Iparraldeko guztiak edo zor ekologikoa duten guztiak). Adostutako diru-ekarpena egiteaz gain, 27_IRUDIA Bizitzaren Alde Mobilizatutako Emakumeen martxa. 2013ko urriaren 12an abiatu ziren Ekuadorreko Amazoniatik eta urriaren 17an heldu ziren Quitora. Bertan erauzketak baliabide natural guztiak eramaten zituela salatu zuten eta haien eredu komunitarioa aldarrikatu zuten: Kawsak Sacha (Oihan Bizia), Sumak Kawsay (Bizimodu ona) aldarrikapenaren baitakoa (Argazkia: Miriam Gartor17)

119

gobernu horiek adibide hau sentsibilizazio-kanpainak egiteko erabili beharko lukete. Espainiako Estatuari dagokionez, deialdietan parte hartu zuten arren, ezin dugu esan parte-hartzea oso irmoa izan zenik. Izan ere, petrolioarekiko mendekotasunari, arazoaren amaierari eta bi aukera horien ondorioei buruzko kontzientziazioa ez zen behar bezain handia. Hartara, benetako trantsizioranzko bidea ematen duen petrolio osterako kontzientziazio handiagao behar du gizarteak, herrialde aberastuok erantzukizun handia baitugu. Prozesuaren nondik norakoak ikusita eta gizarte-mugimenduekin eta indigenen mugimenduekin zer jarrera izan zuten ikusita, kritikoak izatea zilegi da. Hala ere, hemen (herrialde aberastuetan) halako proposamenak nola hartzen ditugun aztertu beharko genuke sakon, nola jartzen dugun zalantzan petrolioarekiko mendekotasuna eta, orobat, zenbaterainoko kalteak sortu ditugun ez soilik Yasunín eta Ekuadorren, baizik eta petrolioa erauzten dugun beste herrialdeetan edo gure kontsumoaren inpaktua jasan behar duten tokietan. Ekuadorren petrolioa lurpean uztearen proposamena (bai hasierakoa eta baita geroago gobernuak egindakoa ere) eredugarria izan da, besteak beste, porrot egiteko zituen aukera guztiak mahaigaineratu zirelako. Eredugarria izan da, halaber, Ekuadorreko energia mota horren ordez, beste batzuk erabiltzea proposatzen zuelako, nahiz eta azkenean ez den gertatu. Eta lortu ez bada, berriro ere energia inbertsiotzat eta mozkina ateratzeko bitartekotzat hartu delako izan da batez ere. Beste maila batean, Ekuadorreko esperientziak agerian utzi du gure gizarteek petrolioarekiko izugarrizko mendekotasuna dutela eta petrolioaren eta energiaren industriak, bere lobbyak eta presioak indar handia dutela (eragile berriak ere sartu dira indarrez, Txinako konpainiak adibidez). Kontuan izan behar dugu, kasu honetan bezalaxe, baliabideak gutxitu ahala, presioa eta boterea areagotu egingo direla. Erauzketaren kalteak gero eta larriagoak izango dira eta enpresa transnazionalen jardunbidea gero eta kaskarragoa. Horren harira, argi izan behar dugu zenbaterainoko erantzukizuna duten gure herrian egoitza duten enpresa horiek herrialde horietako kalteetan eta zenbateraino laguntzen dieten gobernuek eta erakundeek helburuak erdiesten. Jakitun izanik, erantzun egokia eskaini behar dugu. Azken irakurketak diosku politikariek ez dutela agindutakoa bete boterea lortu dutenean. Halako egoera behin eta berriro ikusi izan dugu historian, baina ez da inolako oztopoa izan behar gerora beste lorpen batzuetarako baliagarriak izan daitezkeen politikak saiatzeko eta lortzeko.

120

Oharrak 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

8. 9. 10. 11. 12.

13. 14. 15. 16. 17.

2007 eta 2013 urte bitartean, Ekuadorrek petrolio-esportazioetatik 70.400 milioi euroko diru-sarrera lortu zuen (petrolio gordinaren batez besteko prezioa 60,83 euro). Kausak oliobideen “korrosioa” (% 28), “atentatuak” (% 26) eta faila mekanikoak (% 17) izan ziren. (Cabodevilla MA eta Aguirre M, 2013) Informazio gehiago hemen eskuragarri: www.lahora.com.ec “Las hidroeléctricas ¿solución al problema energético?”, 2013ko maiatzaren 5ean. http://www.earthisland.org/journal/index.php/elist/eListRead/methanes_contribution_ to_global_warming_is_worse_than_you_thought/ Ondorengo web-orrian informazio gehiago dago kontsultagai: dams-info.org, azken bisita 2015eko abuztaren 4an. Ez da eremu sismikoan kokatzen den zentral hidroelektriko bakarra. Beste hainbatek ere arrisku bera dute: Francisco Morazán (El Cajón) Hondurasen, El Cajón Nayarit eta El Infiernillo Mexikon, Mantaro Perun edo Río Cuervoko proiektua (Txile). “Utzi petrolioa lurpean, ikatza hobian eta harea bituminosoa lurrean” Nigeriako Nnimmo Bassey olerkariaren poematik hartua. Petrolioaren aurkako ekintzaile honek ingelesezko “oil” (petrolio) eta “soil” (lur) hitzen arteko hitz-jokoa erabili zuen: “Leave the oil in the soil, the coal in the hole and the tar sands in the land” Nigeria, Hegoafrika, Kamerun, Gabón, Tailandia, Sri Lanka, Timor Oriental, Mexiko, Guatemala, Peru, Kolonbia, Brasil, Ekuador Tagaeri hitza Taga klan bateko buruzagiaren izenetik dator. Klana erreserba ebanjelista batean jarri zuten bizitzen baina Taga buruzagiak, klaneko kideekin batera, berriro ere oihanera bizitzera joatea erabaki zuen han zuten bizimoduarekin jarraitzeko. Oraindik indarrean: www.amazoniaporlavida.org Gaur egun Europar Batasunarekiko Merkataritza Libreko Ituna dago mahai gainean. Ikus: http://ecuadordecidenotlc.blogspot.com.es/ 3 de octubre 2007: Errepresioa Dayuman (Amazonia). Komunitateek protestak egin zituzten petrolio-enpresek petrolioarekin nahastutako formaziozko 1000 upel ur isurtzeak sortutako kalteak ordaintzeari uko egin ziotela salatzeko. Hurrengo egunetan protestek jarraitu egin zuten eta baita errepresioak ere. Correak salbuespen-egoera ezarri zuen azaroaren 27tik abenduaren 18ra bitartean. Hainbat atxiloketa eta eskubide urraketa ugari izan ziren. Abenduaren 8an Guadalupe Llori Orellanako prefektua atxilotu zuten. 9 hilabetetik gora eman zituen preso eta kargutik kendu zuten. 2009ko apirilaren 9an berriro ere hautatu zuten. Laster hasi ziren iskanbilak, enpresak ez zuelako kontratuak ezartzen zuen helikoptero bidez esploratzeko eskakizuna bete eta errepideak egin zituen Yasunín zehar. Ikus: “Una Tragedia Ocultada” (Miguel Angel Cabodevilla eta Milagros Aguirre). Ekuadorreko gobernuak galarazi egin zuen lehen argitalpena agortu zenean. Hala ere, interneten dago eskuragarri: www.pensamientocritico.org/masmar1113.pdf Batzordeak ez zizkion sekula presidenteari konklusioak aurkeztu, ez zelako inoiz horretarako deialdirik egin. Sumak Kasway Kichwaz edo Suma Qamaña aymaraz. Ondorengo esteka honetan eskuragarri: www.planificacion.gob.ec/wp-content/uploads/downloads/2012/07/Plan_ Nacional_para_el_Buen_Vivir.pdf, azken bisita 2015eko abuztuaren 27an. https://mirgartor.wordpress.com

121

Bibliografia ▪▪ Abramsky, K. Sparking a worldwide energy revolution. Oakland, 2010. ▪▪ Acción Ecológica. El Ecuador post petrolero. Acción Ecológica. Quito, 2000. ▪▪ Acción Ecológica. Pungarayaku, el horror de los crudos pesados. Boletín de Acción Ecológica, 169. Quito 2013. ▪▪ Acosta A. La maldición de los recursos. Abya Yala, Quito (Ekuador) 2009. ▪▪ Acosta A. El Buen Vivir. Icaria. Bartzelona, 2013. ▪▪ Almeida A eta Proaño J. Tigre, águila y waorani, una sola selva, una sola lucha. Acción Ecológica. Quito, 2008. ▪▪ Baños M. Género y petróleo en la Amazonía ecuatoriana. Bartzelona, 2013. ▪▪ Barcena I, Lago R eta Villalba U. Energía y deuda ecológica. Transnacionales, cambio climático y alternativas. Icaria. Bartzelona, 2009. ▪▪ Cabodevilla MA. La Nación Waorani. CICAME. Quito, 2010. ▪▪ Cabodevilla MA eta Aguirre M. Una Tragedia Ocultada. Cicame eta Fundación Alejandro Labaka, Quito, 2013 ▪▪ CEDIB. Extractivismo: nuevos contextos de dominación y resistencias. CEDIB. La Paz, 2014. ▪▪ Chicaiza G. Mineras chinas en Ecuador: nueva dependencia. Acción Ecológica. Quito, 2014. ▪▪ Colectivo Miradas Críticas del Territorio desde el Feminismo. La vida en el centro y el crudo bajo tierra: El Yasuní en clave feminista. Territorio y Feminismos. Quito, 2014. ▪▪ Colectivo de Investigación y Acción Psicosocial. Estrategias de represión y control social del Estado ecuatoriano - YASunidos kasuko txosten psikosoziala. Quito, 2015. ▪▪ Correa R. Ecuador: De Banana Republic a la No República. Debate. Quito, 2010. ▪▪ Cúneo M eta Gascó E. Crónicas del estadillo. Icaria. Bartzelona, 2013. ▪▪ Ekologistak Martxan. La Deuda ecológica de Euskadi - Nuestro modelo energético y la Amazonía Ecuatoriana. Ekologistak Martxan. Bilbo, 2005. ▪▪ Ekologistak Martxan. La deuda ecológica vasca 2011 - Deuda energética. Bilbo, 2012. ▪▪ Guaranda W. Apuntes sobre la explotacion petrolera en el Ecuador. INREDH. Quito, 2011. ▪▪ Haro G eta Donati G. Yasuní Oro Verde - La lucha de la Amazonía para mantener el petróleo bajo tierra. Asociación Movimiento Idún. 2008 ▪▪ Haro, G eta Donali, G. Yasuní Oro Verde. New Internationalist. 2008. ▪▪ Mantxo M. Vertidos de petróleo. Ecologista, 78. Madril, 2013. ▪▪ Narváez R. Impactos de dos derrames petroleros acontecidos en la zona de incidencia de la Zona Intangible Tagaeri Taromenane (ZITT). Pachamama Fundazioa. Quito, 2012. ▪▪ New Internationalist, 413. Viva Yasuní! Life vs Big Oil. Oxford, 2008. ▪▪ Oilwatch. Mantener el crudo en el subsuelo. Oilwatch. Bali, 2007. ▪▪ Proaño J. Voces de la selva, noticias recientes sobre pueblos aislados. CICAME. Quito, 2010. ▪▪ Secretaría Nacional de Planificación y Desarrollo. Objetivos Nacionales para el Buen Vivir Plan nacional buen vivir 2013-2017. Ekuadorreko Gobernua. Quito 2013.

122

▪▪ Southgate T. Damocracy. International Rivers. Santa Catarina 2013 ▪▪ Unceta K. Desarrollo, Postcrecimiento y Buen Vivir - Debates e interrogantes. Ediciones AbyaYala. Quito, 2014. ▪▪ VV AA. Crisis financiera o crisis civilizatoria. Estudios Ecológicos, 6. Instituto de Estudios Ecologistas del Tercer Mundo, Oilwatch, Acción Ecológica. Quito, 2010. ▪▪ Zibechi, R. Descolonizar la rebeldía. Baladre eta Zambra. Malaga, 2014.

123

124

05 KATALUNIA

... Estamos hartos de los manejos del poder corporativo. Los políticos les ayudan y se jubilan en sus órganos directivos. Es un modelo criminal de mafias energéticas ... “Dame más gas - RaP de l’Energia” Guarapito, Xarxa per la Sobirania Energètica

GIZARTEAREN OINARRITIK JAIOTAKO ENERGIA MUGIMENDUAK 1. Sarrera Kataluniako energia-sistema Espainiako Estatuaren politikek baldintzatu dute beti eta penintsulako sistema elektrikoaren baitan dago (Portugal ere kontuan hartuta). Kataluniak Espainiako energia nuklearraren % 40 sortzen du (2010) eta Red Eléctrica Española (REE) edo Espainiako Sare Elektrikoaren arabera, 2010ean orduko 47.421 gigawatt (GW) eskatu zituen eta 42.364 sortu zituen (2010). Arlo elektrikoari dagokionean, Estatu osoan antzeko prozesua bizi izan da: energiaren sektorearen eta bereziki elektrikoaren liberalizazioa; sektore elektrikoaren prezioak eta sorkuntza-iturriak kontrolatzen dituzten enpresen oligopolioa; energia-iturri berriztagarriek izandako hasierako abialdia eta geroagoko blokeoa; energiaren sektorearen gaineko kontrol demokratikoa murriztea... Kataluniak, bestalde, esperientzia kolektibo ugari ezagutu ditu eta oinarrizko baliabideen eta bereziki energiaren burujabetza berreskuratzearen aldeko proposamenen sorleku izaten jarraitzen du. Horren adibide dira, besteak beste, Som Energia energia-kooperatiba eta Can Masdeu eta Kan Pasqual ekoherrixkak. Ezagut dezagun Espainiako Estatuko energia-sistemaren testuingurua eta, batez ere, Kataluniakoa. Sektore elektrikoaren liberalizazioa Rodrigo Rato Ekonomia ministroarekin hasi zen, Europar Batasunaren aginduei jarraituz, 54/1997 Legearekin (EAO 1997/11/28). Liberalizazioak merkatu elektrikoa lau sektoretan banatu zuen: sorkuntza (ziklo bateratuko zentralak, zentral nuklearrak, haize- eta eguzki-parkeak...), garraioa (goi-tentsioko sarea), banaketa (etxeetaraino doan behe-tentsioko eta tentsio ertaineko sarea) eta merkaturatzea (argia fakturatzen digun enpresa). Elektrizitatearen kontsumitzaile handiek (kontsumo handiko industriek eta komertzializatzaileek) handizkako merkatura jotzen dute eta bertan eguneko ordu bakoitzerako prezioak negoziatzen dituzte. Etxeko kontsumitzaileek eta enpresa txikiek, ordea, energia-unitate bakoitzeko prezio finkoa ordaintzen diete zuzenean komertzializatzaileei, tratuak egiteko eta prezio baxuak lortzeko aukera gutxi dute eta, gainera, etekinak ordaindu behar dizkiete komertzializatzaileei. Legez kanpokoa da enpresa batek aldi berean elektrizitatea ekoiztea eta merkaturatzea. Hargatik, enpresek sozietate anonimoak eratu dituzte talde bakar baten inguruan (esaterako: Iberdrola Sorkuntza, Iberdrola 28_IRUDIA Endesak kudeatzen duen Ascóko zentral nuklearra, Tarragonan (Argazkia: Mònica Prats Castellví).

125

Banaketa...) eta hala, sektoreko jarduera guztiak besarkatzen dituzte. UNESAko bost enpresa-talde handiek (Industria Elektrikoaren Espainiako Elkartea: Endesa, Iberdrola, Gas Natural Fenosa, E.ON eta EDP) Espainiako lobbyrik boteretsuenetakoa osatzen dute eta sektore elektrikoaren oligopolioa dira: merkaturatutako elektrizitatearen % 95 haiek saltzen dute eta haiek erosten dute, orobat, merkatu elektrikoan elektrizitatearen % 80 gutxi gorabehera. Merkatua eta prezioak kontrolatzen dituzte hortaz. Erantzukizun handiko karguak dituzten politikarien ate birakarien dinamika oligopolioaren indartzaile da. Izan ere, politika utzitakoan, enpresa horien administrazio- edo aholku-kontseiluetan sartzen dira. Enpresek, hartara, gobernu espainolean eragin handia izan dezakete merkatu elektrikoari buruzko politika arautzaileei dagokienez (Energia-eredu Berri baten aldeko Plataforma, 2015)

Ate birakariak Felipe González eta José María Aznar presidente ohiek aholkulari independente eta kanpo-aholkulari zerbitzuak ematen dizkiete, hurrenez hurren, bi energia-konpainiari: Gas Natural eta Endesa. Elena Salgado Osasun, Ekonomia eta Ogasun ministro ohia eta 2004 eta 2011 bitartean gobernuko presidenteorde izandakoa Endesa taldeko enpresa bateko aholkulari izendatu zuten gobernua utzi eta 4 hilabetera. 2011tik hona ekonomiako ministroa den Luis de Guindos Endesako aholkularia izan zen 2009tik gobernura sartu zen arte1. Josu Jon Imaz EAJko presidente ohia Petronorreko presidentea da gaur egun. Javier Balza EAJren Eusko Jaurlaritzako barne-sailburu ohia Iberdrolako idazkaria izan da eta gaur egun Petronorreko abokatua da2. EAJrekin lehendakari orde izandako Mario Fernández Iberdrolako eta Repsoleko administrazio-kontseilaria izan da3. Halaber, 2012an, kutxen pribatizazioaren ostean, Kutxabankeko presidente exekutibo izendatu zuten. Juan Mari Atutxa (EAJ) Eusko Legebiltzarreko presidente ohia Bahia de Bizkaia Gaseko aholukari ohia da eta, gaur egun, Iberdrolako aholkularia4.

126

Oligopolioak energia-iturri berriztagarrien kontra egin du elektrizitatearen arloan metatutako tarifa-defizitaren erantzule izatea egotziz. Hori esateko, iturri berriztagarriek ustez jasotzen zituzten pizgarri edo laguntzetan oinarritzen da. Espainiako gobernuak bere egin zuen oligopolioak adierazitako teoria eta, 2012an, atzeraeraginezko izaerarekin, pizgarri-sistema amaitutzat eman zuen. Horrek kalte egin die energia berriztagarrien instalazioetan, fotoboltaikoetan bereziki, inbertsio txikiak egin zituzten pertsonei. Askok, ondorioz, prozesu judizialak abiarazi dituzte Europako auzitegietan Espainiari segurtasun juridikoa eskatuz. Europan energia-konpainia handiek (adibidez, Total, Iberdrola, E.On eta Enel) energiaiturri berriztagarriak sustatzen dituzten erakunde europar nagusiak hartu dituzte erabat, hala nola, European Wind Energy Association (EWEA) eta European Photovoltaic Industry Association (EPIA). Hala, horien garapena geldiarazi eta gas naturalari bidea erraztu nahi izan diote5.

Tarifa elektrikoaren defizita Konpainia elektrikoei aitortutako kobratze-eskubidearen eta tarifa elektrikoen bidez sartutako diruaren arteko kendurari tarifa elektrikoaren defizita deritzo. 2001ean, ekonomia ministroa Rodrigo Rato zelarik, Espainiako gobernuak oligopolioa osatzen zuten komertzializatzaileekin tratuak egin zituen eta adostu zuten tarifa elektrikoak ezingo zuela KPI baino gehiago garestitu, inflazioak elektrizitatearen prezioan eraginik izan ez zezan eta energia asko erabiltzen zuten enpresa espainolek lehiakortasunik gal ez zezaten6. Bildutakoa baino kostu handiagoa aitortu die Espainiako gobernuak enpresa elektrikoei eta horrek tarifa-defizita sortu du. 2013ko abenduan metatutako zorra 28.400 milioi eurokoa zen eta hori Espainia Europako estatuen artean etxeko kontsumorako tarifarik garestienetakoa duen herrialdea dela kontuan izanik7. Energia berriztagarrien sustatzaileek diote berriztagarriek kasazio-prezioa merkatzen dutela (elektrizitatearen prezioa eguneroko merkatu elektrikoan), eta merkatutako kopurua pizgarrienaren antzekoa dela (Victoria, 2012). Defizita oker edo neurriz kanpo balioztatutako beste kostu batzuei egozten diete (luzamendu nuklearra, hondakin nuklearren kudeaketa, Konkurrentziarako Trantsizio Kostuak, CESUR enkanteak...). Ekimen batzuek energiaren kontu-ikuskapena eskatzen dute aitortutako kostuak gobernuak aurreikusitakoarekin bat datozen ala ez egiaztatzeko8. Gaur egun energia-iturri berriztagarriak gainerako energiekin lehiatu behar dira itxuraz librea den merkatu elektrikoan: energia-sorkuntza oligopolioak menderatzen du eta, beraz, baita elektrizitatearen salmenta-prezioaren eskaintzak eta elektrizitate-eskaria ere, hau da, komertzializatzaileek eskaintzen duten erosketa-prezioa. Ustez librea den halako merkatu batean, berriztagarrien instalazio txikiak ez dira errentagarriak. 127

Sistema elektriko penintsularrak elektrizitatea sortzeko gehiegizko gaitasuna du. 90eko hamarralditik 2007ra bitartean kontsumo elektrikoa etengabe hazi zen eta Espainiako gobernuak gas naturalaren ziklo bateratuko zentralak eraikitzea sustatu zuen. Krisialdia hasi zenetik, kontsumoa asko gutxitu da eta orain askoz merkeagoa da sarean energia berriztagarriak sartzea (instalazioa eginda, ez du inongo kosturik) elektrizitatea ekoizteko gasa erretzea baino. Oligolpolioaren enpresek, besteak beste Iberdrolak, inbertsio handiak egin zituzten ziklo bateratuko zentralak eraikitzeko. Orain ezin dute inbertsioa berreskuratu baina, zentralek jarduerarik ez izanagatik ere, kobratu egin nahi dute esanez eskaera-gailurrei erantzuteko prest daudela. Faktura elektrikoa garestitu egin da ondorioz, “potentziari” dagokion atala batez ere (gobernuak arautzen duen zatia da; 2013ko abuztuan bikoiztu egin zen tarifa-defizita ordaintzeko). Bi aukera daude gehiegizko gaitasunari aurre egiteko: ingurumenari begira ezin iraunezkoenak diren instalazioak kentzea (ikatz-zentralak, zentral nuklearrak...) edo berriztagarriak geldiaraztea haientzako pizgarriak kenduz eta tarifa-defizita haien errua dela argudiatuz. Gobernu sozialistak zein popularrak bigarren bide horri ekin diote. Azkenik, gogoan izan behar dugu, azken urteotako energiaren prezioen igoaldiaren ondorioz, hainbat pertsonak pobrezia energetikoa bizi dutela.

Pobrezia energetikoa “Pobrezia energetikoaren ondorioak askotarikoak izan daitezke, besteak beste, gizarteratzeko arazoak, garbitasun-eza (ur berorik ez izateagatik), janari berorik eza, ikasteko ezintasuna (argiztapenik ez delako), eta baita neguko hotzek Espainiako Estatuan eragindako 7.000 heriotzak ere.” (Energia-eredu Berri baten aldeko Plataforma, 2014) 2011ko abenduan, Ingalaterrako eta Galesko familien laurdenak zioen “energetikoki pobreak” zirela -diru-sarreren % 10 baino gehiago energia ordaintzeko erabili behar zutelako–. 2010eko datuekin alderatuta, % 20ko igoaldia izan zen. Kalkuluen arabera, Europar Batasun osoan 50-125 milioi pertsona bizi da pobrezia energetikoan.” (Hildyard, 2012)

2. Som Energia, energia-kooperatiba Som Energia irabazi-asmorik gabeko energia berdearen kontsumorako kooperatiba da. 2010eko udan sortu zen, energia berriztagarriak kontsumitu nahi zituen Gironako talde batek bultzatuta. Garai hartan ez zen kooperatibarik edo enpresarik penintsula osoan berriztagarrietatik sortutako elektrizitatea soilik erosteko aukera ematen zuenik. Ideia Europatik zetorkien. Jarduera nagusia berriztagarrietatik eratorritako energia ekoiztea eta saltzea da. 128

% 100ean berriztagarria den eredua eta burujabetza energetikoa lortzea du helburu. Herritarren interesen zerbitzura dagoen sistema demokratikoa sortu nahi du eta ez, ordea, enpresa gutxi batzuen zerbitzura dagoena. 2014an saldutako elektrizitatearen % 5 ekoitzi zuen zortzi instalazio fotoboltaikotan eta biogasaren instalazio batean. Gainerakoa merkatu elektrikoan erosi behar izaten diete saldutako energiak jatorri berriztagarria duela egiaztatzen duten ekoizleei. Eurosolar Europa erakundeak energia berriztagarriak sustatzeko urtero ematen duen izen bereko saria jaso zuten 2012an. Som Energia Europako energia-kooperatiben elkarteko kidea da (REScoop, 2015).

29_IRUDIA Som Energiako bulegoak Gironan (Argazkia: R. Lago).

Estrategiak Burujabetza energetikoa bultzatzeko asmoz, Som Energia kooperatibak biltzarbidezko barne-funtzionamendua du: edozein izan daiteke kooperatibako bazkide eta horretarako 100 euroko ekarpena egin behar du eta bost faktura elektriko kontratatzeko eskubidea du. Bazkideek urteko batzarrean parte hartzeko eta botoa emateko eskubidea dute. 2014ko batzarrerako 12 egoitza ezarri zituzten Estatu osoan sakabanatuta eta gaiak egoitza guztietan eztabaidatu zituzten aldi berean. Bozkaketa egiteko telekomunikaziorako teknologia berriak erabili zituzten. Tokian tokiko taldeak parte hartu nahi duen orori irekita daude, kooperatibaren berri ematen dute, berriztagarrien proiektuak bilatzen dituzte eta kontsumoari buruzko aholkularitza eskaintzen dute. Estatuak ez du berriztagarrien garapenaren mesedetan jokatzen baina, hala ere, energiakooperatibek, Som Energia eta “Energia-eredu berri baten aldeko plataformako” beste 129

erakunde batzuek adibidez, araudian autokontsumoa edo, bestela esanda, autoekoizpena edo autosorkuntza onartzeko kanpainak sustatu dituzte. Berriztagarrientzako pizgarririk gabeko erregimenean, autokontsumoa, adibidez, hainbat panel fotoboltaiko instalatzea izango litzateke, etxebizitzako edo enpresako kontsumoaren araberako tamainakoak. Faktura elektrikoan balantze garbia kontabilizatuko litzateke (hau da, kontsumitutako sareko elektrizitatearen eta panelek ekoitzitako eta sarean sartutako elektrizitatearen arteko aldea), Alemanian edo Kalifornian egiten den bezala (ER, 2012). Sareko elektrizitatea kontsumitzeagatik ordaintzen ditugun prezio altuak ikusita, gaur egun autokontsumoa ekonomikoki errentagarria da, azken urteotan panel fotoboltaikoen instalakuntza asko merkatu delako eta hartara, inbertsioa denbora laburrean berreskura daitekeelako. Bestela esanda, “sare-parekotasuna” jo dugu: elektrizitate fotoboltaikoa pertsona kontsumitzaileak hornitzen dituen elektrizitatearen salmenta-prezioa baino merkeagoa da.

Autokontsumoa: instala ezazu panel fotoboltaiko bat zure etxebizitzan edo enpresan, errentagarria da-eta Ricard Jornet Mataróko Lasal del Varador jatetxearen jabea da. Bertan plaka fotoboltaikoak (erregistratuak) eta termikoak ditu instalatuta eta kontuak ateratzen zaizkiola dio: “Ur beroa eguzki-energia termiko bidezkoa da eta zoru bero-emaile bidezko berokuntzarako ere balio du. Hala, jatetxeko energiaren faktura oso baxua da. Argiztapenari soilik dagokionez, 2012an urteko 12.000 euro ordaindu nituen eta 2013an 5.500 euro ordaindu nituen, kontuan hartuta, gainera, urte hartan argindarra asko garestitu zela. Beraz, 6.000 euro argindar aurrezten dut urtean eta aurreztutakoa proiektuan inberti dezaket.” Bere ostalaritza-enpresan egunez kontsumitzen da gehienbat: plakek ekoitzitako elektrizitatea zuzenean kontsumitzen da, sarean sartu ere egin gabe eta beraz, fakturaren kontsumotik kentzen da. Dirua aurrezteaz gain, Ricardek dio inbertsioa aspaldi berreskuratu zuela: jatetxe jasangarriaren politika orokorrak (jaki ekologikoak eta tokikoak, arkitektura bioklimatikoa eta, orain gutxitik, elektrizitate berriztagarria) oso harrera ona izan du bezeroengan eta tokiko prentsan. “Proiektuak estimatzen zuen inbertsioa berreskuratzeko epea 7,5 edo 8 urte inguru zirela. Baina jendeari zera helarazi nahi diot, inbertsioa aspaldi berreskuratu nuela, hain eraginkorra izan da bezeroekin eta prentsarekin.” Lasal del Varador jatetxearen hurrengo jomuga instalakuntzari plaka fotoboltaikoak eta litiozko bateriak gehitzea da, gau osoa piztuta ematen duten hozteko makinak 130

elikatzeko eta hala, kontsumoaren % 60-70 asetzeko. Negozioa duen eta gehienbat egunez kontsumitzen duen pertsona oro plaka fotoboltaikoak instalatzera animatzen du Ricardek, ekonomikoki errentagarria dela-eta. “Estalkia duen eta batez ere jarduera nagusia egunez garatzen duen negozioa duen pertsona orori autokontsumorako instalakuntzak egiteko deia luzatzen diot, bidesari lagungarria ezartzearen mehatxuei jaramonik egin gabe, lehenago edo beranduago gizarte zibilak kenaraziko baitu.”

30_IRUDIA Lasal del Varador jatetxea, Mataró (Argazkia: R. Lago).

Alabaina, gobernuak sare elektrikoan elektrizitatea sartzeagatik “bidesari lagungarria” ezarriko duelako mehatxua egiten du. Autokontsumoaren sustatzaileek diote sarea erabiltzeagatik ordaintzen dugula dagoeneko bidesaria. Izan ere, kontsumitzaileen faktura elektrikoan kontratatutako potentzia bidesaritzat har genezake eta beraz, kontzeptu beragatiko bigarren bidesaria izango litzateke. Lehiaren Batzorde Nazionalak eta Energiaren Batzorde Nazionalak adierazi dutenez, bidesaria diskriminatzailea da, proiektuak bideraezinak bihurtuko lituzke eta Europar Batasuneko zuzentarauek ezartzen duten eraginkortasunaren aurkako “disfuntzio larria” dira (Europa Press, 2013). Hainbat pertsonak jasaten duen pobrezia energetiko ezagunari aurre egiteko, Som Energiak energia-sistema demokratizatzea proposatzen du epe luzera arazoari 131

irtenbidea emateko asmoz. Epe laburrean, faktura elektrikoaren zenbatekoa txikiagotzeko, energia aurrezteko eta eraginkortasuna hobetzeko neurriak hartzea gomendatzen du, eta baita ordutegi-bereizketaren planera aldatzea eta abonu soziala eskatzea ere. Kataluniako prozesu subiranistari dagokionez eta horrek sistema elektrikoa eraldatzeko dakartzan aukerei dagokienez, elkarrizketatutako Som Energiako bazkide batzuk arretatsu daude, beste batzuk, aldiz, gogoberotuta: “Nik neuk uste dut Katalunian dugun energia-ereduaz hausnartzeko une egokia dela (...) Sistema elektrikoak, iberiarrak, bere horretan jarraituko du kontsumoaren eta elektrizitatearen arloan. Proiektuei dagokienez, lege-esparrua mesedegarriagoa izango litzateke akaso. Beste alde batetik, talde bakoitzak bere kooperatiba eratu dezakela jasotzen du estatutuak eta baliteke etorkizunean Som Energia Catalunyarekin horixe gertatzea. Merkaturatzea, ordea, oraingo berbera izango da. (Nuri Palmada, Som Energia) “Zabaldu den erreferendum prozesuak Espainian egon nahi dugun ala ez bozkatzearen eta erabakitzearen alde borrokatzen du. Herrialde berri bat eraikitzeko aukera dela iruditzen zait, oligopolioaren aberastasunaz besterik arduratu ez den gobernutik aldentzeko aukera bat. Som Energian edo gizarte-erakundeetan beste Katalunia baten alde borrokan gabiltzan guztiok ilusioz bizi dugu herrialde berri baten sorrera, antzinako jardunbideak utzi eta eraikitzeko aukera delako. Eta orain guztion ongia lehenestea dagokigu. Mesedegarria izango den zerbaitzat bizi dugu.” (Ricard Jornet, Som Energiako bazkidea eta Lasal del Varador jatetxearen jabea)

Lorpenak Lau urte baino ez dira Som Energia sortu zenetik eta dagoeneko 18.000 bazkidetik gora ditu eta 21.000 elektrizitate-kontratu lortu ditu (Som Energia, 2015). Halakorik gertatzea pentsaezina iruditzen zitzaien sustatzaileei hasi zirenean. Ikuskera aldatzen ari da, kooperatibako bazkideen artean bederen: energia eta aurrezpena garrantzitsuak direla ikasi dute. Enpresa batekin akordio bat egin dute eta hala, enpresak bakoitzaren kontsumoaren aldizkako laburpena bidaltzen die eta kooperatibako bizilagun bazkideen kontsumoarekin alderatzen dute; kontsumoan aldaketak egiteko eta kudeaketa hobetzeko sustagarri izan daiteke. Kooperatibako tokian tokikoko taldeek etxebizitzako kontsumo-gailurrei buruzko informazioa eta aholkuak eman ditzakete. Halaber, bazkideek sistema elektrikoaren nondik norakoak ikasi dituzte, eta ikasitakoa kooperatibatik kanpo zabaldu dute. 132

3. Can Masdeu eta Kan Pasqual, ekoherrixkak Can Masdeu (2001) eta Kan Pasqual (1996) “etxe-okupa” eta “etxe-landiritar” (landatar eta hiritarraren arteko nahasketa) biren komunitateak dira. Collserola mendilerroan daude biak, Bartzelona hiritik kilometro gutxira dagoen mendian eta parke naturalean. Higiezinen espekulazioari aurre egin nahirik, bi proiektu horiek bizimodu ekologikoki jasangarria bizi eta baliabideak zein premiak taldean kudeatu nahi izan dituzte. Anarkismo libertarioa inspirazio-iturri hartuta, jarduera guztia administraziotik eta gobernuko erakunde publikoetatik at garatu dute. Estatutik bereiz eta Estatuaren aurrez aurre dagoen talde-ahalduntzerako gunea eratu dute. Can Masdeun 30 pertsona bizi da 2015ean (hogeita hiru heldu eta bospasei haur). 13 urte igarota, hasi zirenen bi heren bertan bizi dira oraindik eta ongi uztartu dira gerora etorri direnekin. Kan Pasqualen 10 pertsona bizi da (zazpi heldu eta 3 haur).

31_IRUDIA Can Masdeutik ikusten diren Bartzelonako bistak: okupa ikurra eta Agbar etxeorratza urrutian (Argazkia: R. Lago).

Can Masdeuren eraikin nagusiak 500 urte ditu eta 1950era arte legenardunen ospitalea izan zen. Tokiko material ekologikoz eta birtziklatuz (buztinaz eta lastoz funtsean) autoeraikitako beste bi etxe ditu. Gaur egun komunitateak eta auzuneak erabiltzen duen nekazaritza-azpiegitura historiko bat du inguruan (zapaldak, ur-andelak...). Bartzelona iparraldeko Nou Barris barrutiaren ondoan dagoen bailaran kokatuta dago. 133

32_IRUDIA Can Masdeuko bista (Argazkia: R. Lago).

Komunitatearen baratzez inguratuta, Kan Pasqual 500 urteko masia zahar batek eta autoeraikitako egurrezko etxe batek osatzen dute.

33_IRUDIA Kan Pasqualeko bista. Teilatuan autoeraikitako errota (Argazkia: R. Lago).

134

Estrategiak Kan Pasqualeko burujabetza energetikoa buruaskitasunean eta elektrizitatearen, etxeko ur beroaren eta berokuntzaren autonomia energetikoan datza. Etxeko ur beroarentzat eguzki-panel termikoak dauzkate, berokuntzarako gertuko basoko egurra kontsumitzen dute eta eguzki-panelek, haize-errota batek eta bateriek bertako sistema elektriko autonomoa osatzen dute. Errota komunitateak berak eraiki zuen. “Kutsatu gabeko ura, kutsatu gabeko airea, gune lehor epelak eta kutsadurarik gabekoak; horiexek dira oinarrizko beharrizanak. Gaur egun pribatizatu egin dira, ukatu egin dizkigute edo mozkina atera nahi duten pertsonen esku daude. Oinarrizko gauza horiek zure esku daudenean, mozkina ateratzen duzu, jakina, eta hala jarraituta, bizitza betea behar duzu eta baita bizitzaz gozatzeko astia ere.” (Martin Shaw, Can Masdeu)

34_IRUDIA Kan Pasqualeko komunitateak autoeraikitako errota (Argazkia: R. Lago)

“Errota hau Asturiasko talde batekin egindako ikastaro baten ondoren eraiki genuen. Haiek bere ezagutza musu-truk zabaldu zuen Eskoziako asmatzaile baten gidaliburu batean oinarrituta eraiki zuten bat lehenago. Taldeko ikastaroaren ondoren, oso polita izan zen 60 pertsona baino gehiagoren arteko koordinazioz 17 metroko egiturako errota altxatzea. Errota biraka ibili da orduz geroztik eta energiaz hornitzen gaitu.” (Marc Gavaldá, Kan Pasqual) Can Masdeun panel termikoak dituzte etxeko ur beroarentzat. Bi tokietan baliabideen autokudeaketa egiten dute: urtaroaren arabera, baratzeek kontusmitutako barazkien % 50 eta % 100 bitartean ematen dute; Can Masdeun mendiko ura hartzen dute erabilera guztietarako eta Kan Pasqualen erabilera sanitariorako; bietan hondakin-urak 135

tratatu egiten dituzte (komun lehorrak dituzte eta hala, askoz ur gutxiago kontsumitzen dute). Erabilitako teknologien neurriak eta ezaugarriak xumeak dira, haien kudeaketa (baterien kontrola), konponketa (errota, eguzki-panel termikoak, eguzki-labeak...) edo instalazio modularra (eguzki-panelak oro har) errazagoa izan dadin. Ekoherrixka hauen baitan kontraesanak ere badaude: Can Masdeuk ez du kontsumo elektrikoaren muga fisikorik eta, soiltasun energetikoaren printzipioa denek onartzen duten arren, kontsumo elektrikoak gora egin du urtetik urtera. Garraioari dagokionez, motordun ibilgailuak ugaritu egin dira (autoa, motorra...) batez ere haurrak dituzten familien artean; Kan Pasqualen kasuan, ugaritzea hiritiko urruntasunak eragin du. Buruaskitasunaren aldeko apostuak energia-baliabideen soiltasuna, autokudeaketa eta baliabideen erabilerari mugak jarri behar izatea dakar. Orobat, borondatezko soiltasunak kontsumo-ohiturak aldatzea eskatzen du. Bertako biztanleek, alabaina, bizikaitate duina mantentzen dute. “Energia-kontsumoaren arloan pobrezia energetikoa bizi arren (gure kontsumomaila edo kilowatt-kontsumoa oso baxua da), bizimodu betea dugula erakusten du Kan Pasqualek. Bero-premiak egurrarekin asetzen ditugu (baso handiak daude ustiatzeko moduan, gaur egun jendeak ez baitu egurra baliabide gisa erabiltzen) eta baita eguzkiaren energiaren bidez ere. Baina garrantzitsuena geure buruari mugak jartzea da. Hau da, demagun lainotuta dagoela eta bateria-maila baxua dagoela. Halakoetan, egun osoa interneten ibili beharrean, hobe dut liburu bat irakurtzea. Horrek ez digu bizipoza kentzen. Eta hori ikas daitekeen zerbait da. Ikusi eta ikasi dugu, gainera, herriak zerbaiten alde borrokatzen duenean, nahi duena lor dezakeela ondo antolatzen bada. Eta horixe lortu dugu guk, autonomia energetikoa.” (Marc Gavaldá, Kan Pasqual) Bizimodu duina eduki ahal izateko beharrezkoa da energia-kontsumo maila jakin bat asetzea, taldekideak elkar laguntzea eta zaintzea, Lurra zaintzearen eta pertsonak zaintzearen arteko elkarrizketa izatea eta ekofeminismoaren oinarriak besarkatzea (Herrero, 2012). “Hasieran permakultura eta energia-jasangarritasunerako proiektua zen eta, pixkanaka, energia-jasangarritasuna giza-jasangarritasun bilakatu zen: gure artean energia positiboa izatea. (…) Etxeko tenperatura ez da gehiegizkoa, geletan 16-17ºC dago. Giza-jasangarritasunaren ikuspegitik, geletako berotasuna baino gehiago, giza berotsauna behar dugu. Luxurik gabe bizi gara; elektrizitate asko kontsumitzen dugu, baina hirian baino gutxiago, eta horren truke, berotasuna jasotzen dugu elkarrengandik, elkarlaguntza, norberaren ongizatearekiko arreta eta zainketa. Soiltasun handiegia izatea ezinezkoa da, soiltasunaren eta bizimodu onaren arteko oreka bilatu behar dugu. Nork bere buruari ezarritako soiltasuna da eta ez, ordea, euren neurrigabeko zarrastelkeriarekin jarraitu ahal izateko aberatsek ezarritakoa.” (Claudio Cattaneo, Can Masdeu) 136

“Komunen tragedia” azterlanean esaten denaren kontra (Hardin, Ostrom Claudion), Can Masdeuk eta Kan Pasqualek erakutsi dute herri-ondasunak ongi kudeatu daitezkeela jarraitu beharreko arauak egokiak direnean. Herri-ondasuna eta jabego pribatua edo publikoa ez dira erregimen bera. Lankidetza, elkarlana eta autokudeaketa eraginkortasunerako eta lana aurrezteko estrategiak dira. Doako informazio-trukeak ezaguera areagotzen du eta utzitako ondareak ondorengo belaunaldiei laguntzen die (Cattaneo, 2010). “Hemen etxeko lanek bere tartea dute, astean bi egun: egun bat etxea konpontzeko eta garbitzeko eta bestea elikagaietarako, baratzera joaten gara. Eta taldelana egiten dugunez, oso eraginkorrak gara eta ez gara denboraz larri ibiltzen. Zulatzeko makina eta garbigailu onak erosi ditugu. Kalitatezko gauzak erosteko aukera dugu, 20 pertsona garelako erosten ari garenak. Familia bakoitzak ez du zulatzeko makina bat erosten, kalitate txarrekoa eta erraz hausten dena. Kalitatezko garbigailua, taldeka jokatzearen eraginkortasunak bizitzaz gozatzeko astia uzten baitigu” (Martin Shaw, Can Masdeu) “Jasangarriena denok eraikin handi batean bizitzea da, errazagoa baita berokuntza zentrala eta elektrizitate zentrala izatea. Jasangarriena dugun hori gordetzea da eta hormak isolatzea. Gutxiago xahutuko genuke nork bere buztinezko etxea eraikiko balu. Sukaldea partekatzea: egunean bitan prestatzen da janaria eta, horrela, hobeto aprobetxatzen da ernegia eta baita janariaren hondarrak ere. Garraio bakarra erabiltzen dugu talde guztiarentzako elikagaiak ekartzeko. Taldearen indarra: butanozko sukalde bat baino ez. Dutxa termikoa.” (Elise Boisson, Can Masdeu)

3. Ondorioak Bi komunitateek bizitzarako beharrezkoak diren oinarrizko baliabideen burujabetza izatea lortu dute neurri handi batean: energia, ura, elikagaiak. Argindarraren eta berokuntzaren alorrean behintzat energiaren oligopolioarekiko loturarik gabe bizitzea posible dela erakutsi digu Kan Pasqualek bereziki. “Urtetan bertan bizi izan den jendeari begiratzen diozu; eta ohartzen zara zenbat urtez bizi izan garen deus ere ordaindu gabe, Iberdrola, Endesa edo antzeko beste energia-enpresen mende egon gabe. Lurra kaltetzen duten egitura horiek gabe bizi daitekeela erakusteak gogobetetzen gaitu.” (Marc Gavaldá, Kan Pasqual) Benetako burujabetza oinarrizko beharrizanak tokiko energia-baliabideekin asetzea da, kontrol demokratikoaren bitartez kudeatuta, herritarrek energia nola ekoitzi, zertarako eta norentzat izango den erabakitzeko aukera izan dezaten. 137

“Katalunia tradizio libertario handia duen herrialdea da, beti egin dio aurre botere zentralei eta Estatuei. Eta independentzia-prozesu honetan ere horixe ari da gertatzen. Baina Kataluniako herritarrek badute zer ikasia; izan ere, independentzia behetik lortu behar da eta herritarren beharrizanak herritarrek eurek eta lurraldean bertan asetu behar dituzte. Energiaren alorrean, Kataluniak tokian bertan kokatu beharko lituzke energia ekoizteko bitartekoak, tokian tokiko baliabideetan oinarrituta. Estatu-botereekiko eta botere korporatiboekiko independentzia emango digu horrek. (Marc Gavaldá, Kan Pasqual) Borondatez nork bere buruari ezarritako soiltasuna bizimodu duinarekin bateragarria izatea lortu dute eta hori taldeak edo kolektiboak kideei emandako babesari eta elkarlaguntzari esker izan da funtsean, oztopoak gainditzeko eta oinarrizko beharrizan materialak zein immaterialak asetzeko ezinbesteko giza-berotasuna eskaini duelako (meaningful life, zentzu osoa duen bizimodua). Horixe bi komunitate hauek irakatsi diguten ikasbide nagusia, krisialdi ekonomikoaren alderdi latzena bizi dutenei zuzendua batez ere. “Oso une interesgarria bizi dugu. Espainiako Estatuan milaka etxe huts dago, abandonaturiko milaka lursail hektarea eta milioika pertsona dago bizitzarekin zer egin ez dakiena, aurrera nola egin [ez dakiena]. Eta zera egin behar dugu, maizterrei ordaintzeari utzi, beldurra alde batera utzi eta unean uneko aukerez baliatu behar dugu. Gaur egun gizarteak lursailak okupatu eta guztien onurarako modu egokian erabiltzeko legitimotasuna ematen digu. Horixe erakutsi digu Can Masdeuk, alegia, okupatutako lurra ongi erabiltzen baduzu, zuretzat eta komunitatearentzat erabiltzen baduzu, jendeak errespetatu egiten duela. Hori nahi du jendeak (...) Beraz, ez izan hain esanekoa” (Martin Shaw, Can Masdeu) “Baliabideak mugatuak zirela ikusi genuen eta talde gisa horri aurre egiten hasi ginen; baliabideak ez dira mugagabeak eta ohartarazteko begiak zabaldu genituen. Agian gaur nola elikatu pentsatzea dagokit: xumetu eta ez dut zertan lotsarik sentitu gaurko helburua, bost seme-alabako emakume naizen heinean, mokadu beroa lortzea delako. Gizakiari horixe dagokio, bizitzaren parte da. Polita da, halaber, soiltasunera itzultzea, oinarrizkoenera eta (...) elkarrekin egitea. Ibilbidea atsegina da; batek ogia egiten duen bitartean, besteak uzta biltzen du eta horrela, ez gatz ez barakatz izan beharrean, gauzak errazagoak dira. Hilaren bukaerara iristea oso zaila da... Pertsona guztiek behar berdinak ditugu eta ez gaude bakarrik...eta ez dugu lotsatu behar.” (Elise Boisson, Can Masdeu) Ekonomiaren merkatuak pertsonak gutxietsi eta baldintza kaskarreko lanetara bazterreratzen ditu edo langabezira zokoratzen ditu soberakinak bailiran. Komunitate hauen indarra, ordea, autokudeaketan datza, guztion arteko baliabideen kudeaketan. Kideek euren gaitasunak garatzeko eta norberaren eta taldearen ongiari ekarpena egiteko aukera dute bertan (D’Alisa, 2013). 138

Oharrak 1. 2. 3.

5. 6.

Sarriés, Nicolás M. 2015 Balza Aguilera, J. (2015). Cargos en empresas. «Mario Fernández no dejará el consejo de Repsol y BBK seguirá en Iberdrola - elEconomista. es» 2015. «Atutxa Mendiola, Juan Maria - Cargos en empresas» 2015; «Iberdrola Ingenería y Construcción» 2015. «Fossil fuel firms accused of renewable lobby takeover to push gas | Environment | The Guardian» 2015 1432/2002 Errege Dekretuaren arabera, erreferentziazkoa den Azken Baliabideko Tarifak (ABT) ez zuen urteko % 2 baino gehiago garestitu behar 2003 eta 2010 bitartean, KPIren hazkundearen azpitik egon behar zuen. Merkatu liberalizaturako transtizioan beste plan onuragarriagorik kontratatu ez zutenei zegokien tarifa da ABT tarifa. Orain tarifa horren izena KTBP (Kontsumitzaile Txikiarentzako Borondatezko Prezioa) da. Victoria, M. eta Gallego, C. J. 2012a; Fabra, N. 2012; «Cómo ahorrar en luz: La luz sigue subiendo: consulta aquí si has pagado de más en la factura | Mis ahorros | Cinco Días» 2014; «El precio de la luz en Europa | Media | EL PAÍS» 2013 «¿Hay que pagar el déficit de tarifa?, Marta Victoria, José Luis Velasco eta Raquel del Río Público egunkarian- Caffe Reggio - Periodismo de opinión» 2014; Victoria, M. eta Gallego, C. J. 2012a

139

Bibliografia ▪▪ «Atutxa Mendiola, J.M, Cargos en empresas». 2015. Azken bisita urtarrilaren 12an. http:// www.empresia.es/persona/atutxa-mendiola-juan-maria/. ▪▪ «Balza Aguilera, J., Cargos en empresas». 2015. Azken bisita urtarrilaren 12an. http://www. empresia.es/persona/balza-aguilera-javier/. ▪▪ Cattaneo, Claudio, eta Marc Gavaldà. 2010. «The experience of rurban squats in Collserola, Barcelona: what kind of degrowth?». Journal of Cleaner Production, Growth, Recession or Degrowth for Sustainability and Equity?, 18 (6): 581-89. doi:10.1016/j.jclepro.2010.01.010. ▪▪ D’Alisa, Giacomo, eta Claudio Cattaneo. 2013. «Household work and energy consumption: a degrowth perspective. Catalonia’s case study». Journal of Cleaner Production, Degrowth: From Theory to Practice, 38 (urtarrila): 71-79. doi:10.1016/j.jclepro.2011.11.058. ▪▪ «El 2014 de Som Energia en cifras | Som Energia bloga». 2015. Azken bisita urtarrilaren 29an. https://blog.somenergia.coop/som-energia/2015/01/el-2014-de-som-energia-en-cifras/. ▪▪ «El precio de la luz en Europa | Media | EL PAÍS». 2013. elpais.com. abenduak 17. http://elpais. com/elpais/2013/12/17/media/1387305009_225956.html. ▪▪ Energia Eredu Berria. 2014. «La Plataforma por un Nuevo Modelo Energético reclama a Industria el pago de la deuda de 3.400 millones por parte de las eléctricas y denuncia el aumento de la pobreza energética». azaroak 19. http://www.nuevomodeloenergetico.org/pgs2/index. php/press-release/la-plataforma-por-unnuevo-modelo-energetico-reclama-industria-elpago-de-la-deuda-de-3400-millones-por- parte-de-las-electricas/. ▪▪ Energia Eredu Berria. 2015. «¿Sabías que...» Azken bisita urtarrilaren 12an. http://www. nuevomodeloenergetico.org/pgs2/index.php/main-page-list/sabias-que/. ▪▪ ER. 2012. «Ahorro - Autoconsumo, balance neto, Alemania, California». maiatzak 23. http:// www.energias-renovables.com/articulo/autoconsumo-balance-neto-alemania- california. ▪▪ Europa Press. 2013. «La CNE pide eliminar el peaje al autoconsumo por discriminatorio y por hacer inviables los proyectos». iraialak 9. http://www.europapress.es/economia/energia00341/noticia-economia-energia-cne-pide-eliminar-peaje-autoconsumo-discriminatoriohacer-inviables-proyectos-20130909165810.html. ▪▪ Fabra, N., Fabra, J. 2012. «El déficit tarifario en el sector eléctrico español». Papeles de Economía Española., El sector energético español, 134: 88-100. ▪▪ «Fossil fuel firms accused of renewable lobby takeover to push gas | Environment | The Guardian». 2015. urtarrilak 22. http://www.theguardian.com/environment/2015/jan/22/fossilfuel-firms- accused-renewable-lobby-takeover-push-gas. ▪▪ «¿Hay que pagar el déficit de tarifa?, Marta Victoria, José Luis Velasco eta Raquel del Río, Público - Caffe Reggio - Iritzi-kazetaritza». 2014. urriak 13. http://www.caffereggio. net/2014/10/13/hay-que-pagar-el-deficit-de-tarifa-de-marta-victoria-jose-luis-velasco-yraquel-del-rio-en-publico/. ▪▪ Herrero, Y. 2012. «Propuestas ecofeministas para un sistema cargado de deudas». Revista de Economía Crítica 13: 30-54. ▪▪ Hildyard, N., Lohmann, L., eta Sexton, S. 2012. «Energy Security For Whom? For What?». The Corner House. http://www.thecornerhouse.org.uk/sites/thecornerhouse.org.uk/files/ Energy%20Security%20For%20Whom%20For%20What.pdf.

140

▪▪ «Iberdrola Ingenería y Construcción». 2015. Azken bisita urtarrilaren 12an. http://www. iberdrolaingenieria.com/ibding/contenido.do?pag=103&despliega=2_6. ▪▪ «Las puertas giratorias de la Casta del PNV en las Energéticas | Fuera la casta». 2015. Azken bisita urtarrilaren 12an. http://fueralacasta.org/las-puertas-giratorias-de-la-casta-del-pnv-enlas-energeticas/. ▪▪ «Mario Fernández no dejará el consejo de Repsol y BBK seguirá en Iberdrola - elEconomista. es». 2015. Azken bisita urtarrilaren 12an. http://www.eleconomista.es/pais_vasco/ noticias/3165681/06/11/Mario-Fernandez-no-dejara- el-consejo-de-Repsol-y-BBK-seguira-enIberdrola.html#.Kku8enng4DRCADD. ▪▪ «Observatorio Crítico de la Energía, 2012. “Primas a coste cero”.» 2015. Azken bisita urtarrilaren 12an. http://www.observatoriocriticodelaenergia.org/files_download/Primas_a_ coste_cero.pdf. ▪▪ REE. 2013. «Informe del sistema eléctrico en 2013». Red Electrica de España. www.ree. es. REScoop. 2015. «What is a REScoop?». Azken bisita martxoaren 5ean. http://rescoop.eu/ what-rescoop. Sarriés, Nicolás M. 2015. «Veinte exministros y dos expresidentes están a sueldo de las grandes compañías españolas - 20minutos.es». Azken bisita urtarrilaren 12an. http:// www.20minutos.es/noticia/1653786/0/ministros/sueldos/empresas/. ▪▪ «UNESA - Empresas asociadas». 2015. Azken bisita urtarrilaren 12an. http://www.unesa.es/ que-es-unesa/empresas-asociadas. ▪▪ Victoria, M., eta Gallego, C. J. 2012a. «Entiende el mercado eléctrico». Observatorio Crítico de la Energía. http://observatoriocriticodelaenergia.org/files_download/Entiende_el_mercado_ electrico.pdf ▪▪ Victoria, M., eta Gallego, C. J. 2012b. «Primas a coste cero». Observatorio Crítico de la Energía. http://www.observatoriocriticodelaenergia.org/files_download/Primas_a_coste_cero.pdf. ▪▪ «[Bideoa] Con el culo al Sol. Trampa España». 2014. https://www.youtube.com/ watch?v=0VkjC6dt9Yo.

141

142

06 ALEMANIA Biziari zor natzaio. Maitasunez eta konfianzaz mintzatzen naiz. Niganaino iristen den guztia entzuteko ahalegina egiten dut, ados ez egonagatik ere. Pertsona zintzoa naiz. Erantzukizunak hartzen ditut. Mundu jasangarri bat eratzeko konpromisoa hartzen dut. Sieben Lindeneko printzipioak

ENERGIAREN MITOAK, HERRI-EKIMENAK ETA IKASBIDEAK 1. Sarrera Alemaniako (eta Europa iparraldeko herrialdeetako) energia-eredua eredugarritzat jo ohi dugu (panel fotoboltaiko ugari daude instalatuta, haize-errotak, eraginkortasun handiko teknologiak,...). Baina hala al da benetan? Eta izango ez balitz, ba al da Alemanian trantsizio energetikoaren adibide interesgarririk? Energia-eredu iraunkor edo trantsiziozko energia-eredu izateagatik nazioartean ezagunak diren lau leku entzutetsuren aurrez aurreko azterketaren berri emango dugu kapitulu honetan. Alemaniako energia-ereduaren azterketa orokorraren sarrera egingo dugu orobat, lau kasuak testuinguruan jarri ahal izateko. Hona hemen aztertutako kasuak: ■■ Feldheim herria: energia elektriko berriztagarrien sorkuntzarako instalazioetan inbertitzeko aurrezki ekonomikoak kooperatiboki erabiltzea bultzatzen duen proiektua. Helburua energiaren esparruan herri buruaskia bihurtzea da. ■■ Sieben Linden ekoherrixka: kontsumo-ereduaren balioak aldatuz soiltasunean oinarritzen den komunitatea sortzea helburu duen trantsizio energetikoa. ■■ Friburgoko Vauban auzoko “Solar Settlement” etxebizitza-multzoa: arkitekturan eta hirigintzan egindako aldaketa bidezko trantsizio energetikoa. ■■ Egoitza Berlinen duen Rosa Luxemburg Fundazioa: estatu mailan errotiko eraldaketa politikoa bultzaten duen trantsizio energetikoaren proiektua.

Kasuan kasuan izandako energia-kontsumoaren aldaketak kuantifikatzen ahalegindu gara azterlan honetan eta beste ekimen batzuen abiapuntu izan daitezkeen hainbat ikasbide atera ditugu. 35_IRUDIA Tagebau Garzweiler ikatzmeatzea, Alemania (Argazkia: Michael Döring).

143

Villonaco proiektu eolikoa

El Oro

Aurrekontua: USD $ 41,8 MM (finantzagastuak ez daude sartuta) Finantza-iturriak: Zerga-baliabideak eta Txinako Garapeneko Bankuaren finantziazioa Energia-ekoizpena: 59 GWh/urtean Potentzia: 16,5 MW Proiektuaren aurrerabidea: lanean

Loja

Zamora Chinchipe

2. Estatu mailako testuingurua

Delsitanisagua

Sopladora

[GGI]

Kontsumoa hazi = GGI

Kontsumoa murriztu = GGI

0,93

7400

0,91

7300

0,89

7200

0,87

7100

0,85

7000

0,83

6900

0,81

6800

0,79

6700

0,77

6600

0,75

6500 1990

2000

2005

2008

2010

2011

2012

[Biztanleko kontsumo elektrikoa, kWh/urten]

Alemaniak 81,92 milioi biztanle ditu eta 348.540 km2 luze-zabal da. Hidrokarburoen energia-kontsumoa 9,22 tona CO2 baliokide da biztanleko, hau da, Euskal Herrikoa baino % 59,8 handiagoa eta Brasilgoa baino % 315,3 handiagoa (IEA, 2014a). Alemaniako energia elektrikoaren kontsumoa 7.688 kWh da biztanleko, hau da, Euskal Herrikoa baino % 26,4 handiagoa eta Brasilgoa baino % 184,5 handiagoa (IEA, 2014a). Beraz, Alemania Europan eta mundu osoan kontsumo elektrikorik eta CO2 igorpenik handienetakoa duen herrialdea da. Gauza bertsua gertatzen da energia primarioaren hornikuntzarekin: Alemanian biztanle bakoitzak 44.508 kWh jasotzen du urtean, Euskal Herrian baino % 25,9 eta Brasilen baino % 169 gehiago.

7_GRAF. Energia-kontsumoaren eta GGIaren arteko konparazioa (berezko lana).

Alemaniako Giza Garapenaren Indizea (GGI) 0,911 zen 2012an (UNDP, 2014), munduko seigarren herrialdea rankingean. 1990ean, 0,782ko GGIa zuen eta biztanleko kontsumo elektrikoa 6.650 kWh zen (IEA, 2014a). 2010era arte, bai kontsumoa bai GGIa hazi egin ziren 7.270 kilowatt-ordura iritsi arte. Hargatik, gailurra jota, energia-kontsumoa behera egiten hasi da eta GGIak, aldiz, goranzko joerarekin jarraitu du. Arrazoiak askotarikoak izan daitezke: ekoizpenaren esternalizazioagatik, eraginkortasun energetikoa hobetzeagatik, energia-kontsumoa murrizteagatik, edo fenomeno horiengatik guztiengatik aldi berean. Erosteko ahalmena erabat lotuta dago energia-kontratazioaren gaitasunarekin. Hala, erosteko ahalmena atalase jakin baten azpitik badago, pobrezia energetiko egoerak sortzeko arriskua dago. Gini indizeari begiratuta (diru-sarreren banaketan dagoen desberdintasuna erakusten du. Herritar-multzo baten baliabideen banaketa batezbestekotik zenbateraino urruntzen den adierazten du 0tik 100era bitarteko zenbaki batez, desberdintasun handiena 100 izanik), ondasunen banaketaren desberdintasuna handitzen ari den Europako herrialdeetako bat dela nabarmendu behar dugu. Alemaniako indizea baxua izan da beti eta halaxe da oraindik ere. Hargatik, murrizketa-politika gogorren ondorioz, 2005ean bertako indizea 26,1 izatetik 2013an 144

% 5% 30

% 55

Haizeenergia

29,7 izatera igaro da, % 13,8 hazi da%beraz 10 (EUROSTAT, 2014a), eta horrek gizartemailen arteko desberdintasuna areagotu du. Aitzitik, Europako batez besteko Gini indizeak behera egin du (oraindik ere Alemaniakoa baino altuagoa bada ere) eta esan genezake azken urteotako Alemaniako gizarte-politikek oinarrizko ondasunetarako Fotoboltaikoa Hidraulikoa sarbidea okerragotu dutela, besteak beste, energia elektrikorako sarbidea. % 55 % 30

Bioerregaiak eta hondakinak % 8,9

Eguzki-energia eta Geotermala % 2,3 Hidraulikoa % 0,6

Zerbitzuak % 10,5

Ikatza % 25,5

Nuklearra % 8,2

Gas Naturala % 22,2

Petrolioaren

Etxebizitza % 18,4

Petrolio Gordina % 31,1

Garraioa % 17,0

Bioerregaiak eta hondakinak % 8,9

Eguzki-energia eta Geotermala deribatuak % 1,1

% 2,3

Ez energetikoa % 7,0

Beste batzuk % 0,1

Galerak eta Kontsumoa Transformazioa % 29,3

Industria % 17,8

Beste batzuk % 0,1

8_GRAF. Energia primarioaren hornidura ehunekotan (ezk.) eta energia primarioaren erabilera (esk.).

Hidraulikoa Zerbitzuak Galerak eta terawattEnergia Alemaniak 3.646,11 % 0,6 primarioaren 10,5 Ikatza dagokionez, 2012an % Nuklearra hornidurari Kontsumoa % 8,2 % batzuk 25,5 (2014a) (8. Grafikoa, ezkerrean). ordu ekoitzi zituen IEAren Beste arabera Ekoitzitakoaren Transformazioa Sorkuntzako kontsumoa Esport.-Inport. % 0,32 29,3 % 9,35 ikatza % 3,26deribatuak % % 11,8k baino ezEguzki du FB jatorri berriztagarria. PetrolioaEtxebizitza eta (% 32,2), Eolikoa % 4,19 % 18,4 Naturala % 8,05nagusi. Alemania, (% 25,5) etaGas gasa (% 22,2) dira Garraioanhortaz, izandako % 80,4an erregai fosilen

% 22,2

Petrolio Gordina % 31,1 Ikatza

mende dago. Hidraúlica % 4,42

galerak % 3,90%

Garraioa % 17,0 Merkataritza

Industria %Industria 17,8 35,92%

% 45,57 Sektoreka (8. Grafikoa,Nuklearra eskuinean), industriaren, zerbitzuen %eta garraioen sektorearen % 15,79 23,90 Petrolioaren arlokoa ez den sektorearen batura % 52,3 da eta beraz, Alemaniako eta energiaren Termobalorizazioa deribatuak eredu ekonomikoak energia-mendekotasun handia du. Horri Etxebizitza % 29,29ko energiaGasa % 1,1 % 1,83 Garraioa % 21,75 %2014a), 12,32 galerek jarraitzen diote (IEA, alegia, sorkuntzan bertan galdutako energiak % 1,92 Bioerregaiak Petrolioa (IEA, 2014b).% 6,30 Azkenik, kontsumoaren % 18,37 % 1,21 etxebizitzetakoa da, eta horretatik % 4 baino ez da elektrikoa. Beste batzuk % 0,32 Eolikoa % 8,05

.0 62

42 .

Gasa % 12,32

.8 62

3 .7 8

+% 3

-% 24

10.000

19 .

.0 57

+% 33

20.000

do r

zor energetikoa gehituta edo kenduta [kWh/pertsona]

Etxebizitza % 21,75

Ku b

Industria Energia primarioaren biztanleko hornidura [kWh/pertsona] 35,92%

a Tx in

as il

a ni ai Es p

an i

Petrolioa % 1,21

Sorkuntzako kontsumoa % 9,35

Merkataritza Energia primarioaren biztanleko % 23,90 hornidura dagozkion nazioarteko

Ikatza +% 33 % 45,57

+% 28

40.000

Bioerregaiak % 6,30

11 3

12 1

50.000

Nuklearra 30.000 % 15,79

Termobalorizazioa % 1,83

Garraioan izandako galerak % 3,90%

60.000

47 .

[kWh/pertsona/urte]

Hidraúlica % 4,42

Esport.-Inport. % 3,26

Eguzki FB % 4,19

Garraioa % 1,92

9_GRAF. Ekoizpen elektrikoa (ezk.) eta kontsumo elektrikoaren banaketa (esk.). Energia mota

Instalatutako potentzia elektrikoa [MW]

Haize-energia 62

71,1

145[GWh/u Urtean ekoitzitako energia 175,1 Elektrikoa

Eguzki FB % 4,19

Eolikoa % 8,05

Garraioan izandako galerak % 3,90%

Hidraúlica % 4,42

Industria

35,92% Ikatza 2012ko ekoizpen elektrikoari begiratuta (IEA, 2014a), % 45,57 ikatzetik sortu da. Nuklearra % 45,57 Kopuru arriskutsua da hori, sorkuntza-mota horrek zeinenMerkataritza CO2 igorpen altuak dituen 15,79 % 23,90 ikusita (9.%Grafikoa, ezkerrean). % 22,96k berriztagarrietan du jatorria eta urtetik urtera gorantz doa. % 15,79k jatorri nuklerra du. 2011ko martxora arte sektore nuklerra mobalorizazioa baina nabarmen murriztu da orduz geroztik Fukushima istripuaren % 1,83 ia % 25ekoa zen, Gasa Etxebizitza Garraioa ondoriozko politika berriei esker (WNA, 2015). % 21,75 % 12,32

erregaiak % 6,30

Petrolioa Eskuineko 9. grafikoko kontsumo elektrikoari begiratuta, % 13,25 galerak dira, % 36 % 1,21

% 1,92

+% 28

40.000

Energia primarioaren biztanleko hornidura [kWh/pertsona]

50.000

60.000

-% 24

10.000

+% 3

20.000

+% 33

30.000

Energia primarioaren biztanleko hornidura dagozkion nazioarteko zor energetikoa gehituta edo kenduta [kWh/pertsona]

r Ek

ba Ku

as Br

a in Tx

in pa Es

E EA

an m le A

0 ia

[kWh/pertsona/urte]

industrian ematen da eta sektorerik kritikoena da, % 24 merkataritza-erabilerakoa da eta % 22 etxebizitzetakoa. Kontsumo elektrikoa murriztea eraginkorragoa da kontsumitzaileak zerbitzuetan eta industria-ondasunetan gutxiago kontsumitzen badu, horietan baitago kontsumo elektrikoaren % 59,82.

10_GRAF. Biztanleko energia primarioaren hornidura Alemanian eta beste herrialde batzuetan (berezko lana Arto et al., 2015 oinarri hartuta).

Labur esanda, goiko grafikoan hainbat estaturen biztanleko primarioa alderatu energia Urtean ekoitzitako Instalatutako potentzia elektrikoa [MW] kontsumo dugu. Alemanian kopuruak nabarmen egiten du gora beste estatu batzuekiko energiargia zorra kontuan hartzen denean 71,1 (Barcena et al., 2009). Zehatzago, energia-zorrari 175,1 Elektrikoa buruzko ikerketen arabera (Arto0,5 et al., 2015), Alemaniako PEC/PEF erlazioa (biztanleko Primary 4,0 Elektrikoa + 4,3 Term Energy Consumption eta biztanleko Primary Energy Footprint) % 78koa zen 2008an. 0,4 Larrialdietarako soilik Beraz, egiazki, kontsumo nazionalaren datu ofizialek benetan kontsumitutakoaren ergia 2,25 2,7 Elektrikoa % 78 baino ez dute erakusten. Bestela esanda, Alemanian kontsumitzen dituzten 74,25 181,8eta Elektrikoa inportatutako produktuek % 28ko energia-kontsumoa dakarte berekin hori ez da+ 4,3 Ter estatuko kontsumoaren kontuetan sartu. Alde horretatik, Espainiako Estatuko datuak are kezkagarriagoak dira, energia-zorrak estatuak neurtutako energia-kontsumoa % 33 handitzen baitu. Beste herrielade batzuei, aitzitik, Txina, Taiwan, Errusia edo Bulgariari adibidez, dagokiena baino energia-kontsumo handiagoa kalkulatzen diete (% 25, % 31, % 26 eta % 20 hurrenez hurren), esportaziorako industria-ekoizpen handia dutelako. Hau da, esportatutako produktuetarako erabilitako energia herrialde ekoizlearen kontsumoan kontabilizatzen da gaur egun, baina ez luke hala izan behar. 2

ota

HERRI-LURSAILEN ERABILERA Elikagaietarako (baratzeak, larreak,...)

146

[m /pertsonako]

1.600

[%] 36

3. TRANTSIZIO ADIBIDEAK ALEMANIAN Aurreko atalean ikusi dugunez, Alemaniako energia-eredua ez da kontsumo txikiko eredua, ezta erregai fosilik erabiltzen ez duen eredua ere. Hargatik, Alemaniako Errepublika Federalaren baitan estatuko kontsumo-neurrietatik urrundu eta aitzindari izan diren kasuak ezagutu ditugu. Adibideok ingurumenari kalte gutxiago eragiten dioten eredu bateranzko trantsizio energetikoak dira. Errealitateok modu parte hartzailean eraiki dira ekonomia kudeatzeko beste modu batzuk baliatuz, gaur egungo ustezko ongizatearen eredu ekonomikoa alde batera uzteko beldurra gaindituz eta eraginkorragoa eta bidezkoagoa den ekonomiaruntz.

3.1. Feldheim (eta Energiequelle) Feldheim Berlinetik 83 kilometro hegoaldera dagoen Treuenbrietzengo herrixka bat da. Elektrizitatearen eremuan buruaskia den Alemaniako herrixka bakarra da eta energia berriztagarriek hornitzen dute % 100ean. Garrantzi handikoa da, banakoek euren diru-aurrezkiekin energia berriztagarrien instalazioetan modu kooperatiboan eginiko inbertsioen bitartez (banku-sisteman inbertsiorik egin behar izan gabe), trantsizio energetikoa egiteko ahalmena erraldoia dela erakutsi duelako.

36_IRUDIA Feldheim herriko sarbidea (Argazkia: Michael Sohn).

147

Herrixkan 128 pertsona bizi da eta bizitegi-gune bat da, baina herritar batzuk abelzaintzatik bizi dira. Tamaina ertaineko bi abeletxe daude: 400 abelgorriko bat (ondoko herrian, baina bertan Feldheimeko zenbaitek lan egiten du) eta herrian bertan dagoen 600 txerriko beste bat; txerriak bertako belarraz elikatzen dira nagusiki. Industria arineko lantegi bat ere badute, instalazio fotoboltaikoen jarraitzaileak muntatzeko. Azkenik, erakustaldi-ekitaldiak eta energia-hezkuntzarako jarduerak antolatzen dituzte eraikin komunetan. Eliza bat eta suhiltzaile-postua ere badute, baina ez dago ez dendarik ez jatetxerik. Feldheimen kasuan, kontuan hartuta haragi eta esne ugari esportatzen dutela, alde batera utzi nahi izan dugu produktu eta zerbitzuen elkartrukeko energia-fluxua.

3.1.1 Feldheim: haize-energia Energia-eredu hau “Energiequelle” enpresa kooperatiboaren sorrerarekin hasi zen (alemanezko “energia-iturri”). 1995ean Michael Raschemann izeneko ikasle batek haizeerroten zentral txiki bat martxan jartzea erabaki zuen bere ikasketen baitan. Feldheim herrira joan zen asmo horrekin. Izan ere, herria “goi-lautada” batean dago itsas-mailatik 150 metrora eta beraz, urte osoan haizea egongo zelako bermea zuen. Michaelek kooperatiba sortu zuen eta 400 kilowatteko potentziadun 4 errota instalatu zituzten. Gaur egun 47 errota daude bertan eta 71,1 megawatteko potentzia dute instalatuta. 2014an errotarik zaharrenak aldatu egin zituzten, 20 urtez jardunean egon ondoren, errendimendu gutxiago zutelako. Ekoitzitako energia ordaintzeko dirulaguntzak ere murriztu egin ziren. Berritze-plan bat aprobetxatuz, horien ordez, 3 megawatteko turbinak jarri dituzte. Instalazio eolikoak 175, 1 gigawatt-ordu ekoizten ditu urtean, baina Feldheim herrian ez dute % 1 ere erabiltzen. Gainerakoa sare publikoan saltzen dute Energiequelle kooperatibaren bitartez.

3.1.1 Feldheim: biogasa 2004an abeltzaintzatik eta nekazaritzatik zetozen diru-sarrerak okerrera egiten hasi ziren. Esnearen prezioa merkatu egin zen eta baita erremolatxa, patata eta txerriharagiaren prezioa ere. Elektrizitatearen prezioak, aldiz, gora egin zuen eta hala, abeletxeak mantentzeko elektrizitate mordoa behar zuten. Elektrizitatea argindarra zein beroa sortzeko erabiltzen zuten, txerrikumeak berotzeko batez ere, udan ere bero mantendu behar baitira. Azkenean, abeltzaintza kinka larrian jarri zen. Egoera horri esker, abereen hondakinak baliatzen hasi ziren, ez soilik konposterako baizik eta biogas gisa. Hala, 2004an, 500 kilowatteko biogas-fabrika txiki bat instalatu zuten Energiequelleen laguntzaz. Helburu nagusia instalazioa % 100ean tokiko hondakinekin elikatzea zen. Erremolatxa eta patata landatzeari utzi eta artoa eta beste zenbait labore landatzeari ekin zioten, zekalea batez ere. Zekalea abereak zein pertsonak elikatzeko erabiltzen da. Artoa, ordea, birrindu eta urtebetez beratzen uzten da gero 148

Gas Naturala % 22,2

Transformazioa % 29,3

Etxebizitza % 18,4

Petrolio Gordina % 31,1

Garraioa % 17,0

Industria % 17,8

inguruko (5km) abeletxeetako behi eta txerrien gorotzekin batera biodigestorean Petrolioaren erabiltzelko.deribatuak Instalazioan erretzen den gas guztia elektrizitatea sortzeko erabiltzen % 1,1 da baina errekuntzaren ondorioz lortutako bero-hondarra txerritokia eta herrixkako eraikin gehienak berotzeko erabiltzen da. District-heating delako zirkuitua eraiki dute instalazioak sortutako urBesteberoa eramateko. Zirkuitu itxia 3.000 metro luze da eta ura batzuk Sorkuntzako kontsumoa Esport.-Inport. % 0,32 9,35 lasto ondutik gasa % 3,26 90 gradutan ateratzen daEolikoa eta 60 gradutan itzultzen da. Gorotz%eta Eguzki FB % 4,19 % 8,05 izandako atera ondoren, belardietarako konpostGarraioan gisa erabiltzen den ongarri usaingabe ezin galerak Hidraúlica % 3,90% 4,42 hobea lortzen%da. Industria 35,92%

Ikatza % 45,57

Nuklearra % 15,79

Merkataritza % 23,90

Instalazioarekin batera, elektrizitatea merkaturatzeko www.envitec-biogas.com konpainiaTermobalorizazioa sortu dute. EsanGasa behar dugu diruz lagundutako biogasaren tarifak 19 % 1,83 Etxebizitza Garraioa % 21,75 % 12,32 zentimotan daudela, haize-energia baino askoz ere garestiago. Horregatik, instalazio % 1,92 Bioerregaiak Petrolioa % 6,30 % 1,21 honetan sortutako energia guztia saltzen saiatzen dira lehenengo, non eta haizerik ez dagoen. Prozesu hau guztia Energiequelle konpainiak Zossenen dituen bulegoetan kudeatzen dituzte, gainerako energia-baliabideekin batera. .0 6

Energia primarioaren biztanleko

.1 1

50.000

.1 2

60.000

[kWh/pertsona/urte]

3.1.3 Feldheim: eguzki-energia fotoboltaikoa 42

hornidura [kWh/pertsona] 40.000 Ardatz batean orientagarriak diren heliostatodun 2,25 MWp indarra duen instalazioa 30.000 Energia primarioaren biztanleko dute. Eguzki-energiak enplegua sortu du komunitatean. Izan ere, ardatz bakarreko edo hornidura dagozkion nazioarteko 20.000 zor energetikoa gehituta edo 10.000 bi ardatzeko eguzki-jarraitzaileak ekoizten zituen EQ-SYS GmbH enpresa sortu zen kenduta [kWh/pertsona] 0 bertan. Azken bi urteotan panel fotoboltaikoen eta instalazioen prezioak asko jaitsi direla-eta, enpresak fabrikazioa eten du. Hala ere, energia berriztagarrien bitartez enplegu lokalaren sorkuntzaren adibidea da. +% 28

Energia mota

+% 3

-% 24

+% 33

Instalatutako potentzia elektrikoa [MW]

Haize-energia Biogasa Biomasa Eguzki-energia TOTAL

71,1 0,5 0,4 2,25 74,25

Urtean ekoitzitako energia [GWh/urtean]

175,1 Elektrikoa 4,0 Elektrikoa + 4,3 Termikoa Larrialdietarako soilik 2,7 Elektrikoa 181,8 Elektrikoa + 4,3 Termikoa

6_TAULA Energia elektrikoaren eta termikoaren ekoizpena Feldheimen.

HERRI-LURSAILEN ERABILERA

3.1.4 Feldheim:Elikagaietarako bateria-bankua (baratzeak, larreak,...)

[m2/pertsonako]

1.600

[%] 36

Energiarako (basoetako biomasa)bateria-bankua2.200 Energiequelle 10 megawatteko ioi litiozko intalatzen ari49da Feldheim Lursail baliaezinak (ibaiak, asfaltoa, hiria,…) 700 16 herrixkan Enercon haize-errotak ekoizten dituen enpresaren laguntzaz. Helburua, sareak AZALERA GUZTIRA 4.500 100 bereganatu ezin duenean, haize-energia gorde ahal izatea da edo elektrizitatea garestien den eguneko orduetan saldu ahal izatea. Halaber, energia berriztagarri zenbaiten aldakortasunari irtenbidea bilatzeko ere egiten dute. Izan ere, zenbaitetan, eskaintza ez da eskariaren araberakoa, metereologiaren araberakoa baizik. ENERGIA BASOA

Alemaniarako Biomasaren Kontsumo Termiko Iraunkorra

EGURRA

ENERGIA

1,1 m

1.650 kWh

(5 m /ha)

(1.500 kWh/m ) Berogailu modernoaren

eraginkortasuna (88 %)

149

TERMIKOA 1.452 kWh

3.1.5 Feldheim: energia berriztagarrien errentagarritasuna Estimazioen arabera, 1995an, herrixkako sistema elektrikoa aldatu baino lehen, 170.000 € gastatzen zituzten urtean energia elektrikoan eta termikoan (850.000 kWh eta 0,2 €/kWh). Kontuan izan behar dugu etxebizitzako premiez gain eskala ertaineko nekazaritza eta abeltzaintzako premiak ere asetzen zituztela. Gaur egun, ordea, Alemaniako energia termikorik errentagarriena kontsumitzen dute. Hala, Alemaniako batezbesteko kostua 28 € da KWh-ko eta Feldheimekoa, aldiz, 17 €. Energia elektrikoaren kostua ere merkeagoa da, 9 € inguru kWh. Burujabetza energetikoa lortzeko, biogas-instalaziorako zehatz-mehatz, biztanleek 1,3 milioi euroko kreditua eskatu behar izan zuten. Alderdi elektrikoari dagokionez, bere garaian E.ON konpainia elektrikoari baliabide berriztagarriak zuzenean bere sarean sartzeko eskatu zioten, baina E.ONen ezetza jasota, Energiequellek bere sarea eraiki zuen Feldheimen. Hori ikusita, nork bere sarea sortzeko egon diren beste saiakerak blokeatu dituzte E.ONek eta Alemaniako beste hiru konpainia handik; eta horregatik, beste komunitate jasangarri batzuk % 40-60an baino ezin dira hornitu iturri berriztagarriekin (Shahan, 2014). 2013an Feldheimeko ekoizpen elektrikoa 181,8 GWh izan zen (EESC, 2010) eta kontsumoa, aldiz, 855,95 MWh. Hortaz, ekoizpen elektrikoaren % 0,47 baino ez zuten kontsumitu. Horretaz aparte, 4,3 GWh energia termiko kontsumitu zituzten. Biztanleko kontsumo elektrikoa eta termikoa 42.966 kWh da urtean, kontsumo nazionala baino % 7,3 txikiagoa. Suposatu behar dugu komunitatean erosten dituzten produktuetan sartzen den energia ezkutua eta komunitateak saltzen dituen produktuena berbera dela. Kontuan izan behar dugu, orobat, herriko nekazaletxeen eta industria-jardueren energia-kontsumoa sortzen dutela. Energiequelle enpresak ezin ukatuzko garrantzia hartu du. Kooperatiba bat sortu da gainera, herria bera eta komunitatea ezagutzera eta hartatik ikastera datozen pertsonak eta erakundeak kudeatzeko helburuaz. Urtero 3.100 pertsona bertaratzen dira euren bizilekuetan erabilgarri izan litezkeen ideia berrien bila. Kooperatibaren barruan NEFF izeneko (New Energy Forum Feldheim) irabazi asmorik gabeko elkartea dago. Langile liberatu batek eta sei gidarik egiten dute bertan lan energia-eredu honekiko interesa erakusten duten taldeak kudeatzen. Kooperatibako kide izateko ezinbestekoa da Feldheimen etxebizitza baten jabe izatea. Kideak urtean hiru aldiz elkartzen dira. Halaber, komunitateak urtean behingo bilera egiten du arazo energetikoen berri emateko. Komunitateak azpimarratzen duenez, inbertsio elektrikoak funts pribatuekin egin dira. Salbuespen bakarra herriko berokuntzaren instalazioa da, guztira izan zuen 1,73 milioi euroko kostuaren % 50eko diru-laguntza jaso baitzuen (EESC, 2010). Haize-energiaren ekoizpen elektrikoa ordaintzeko diruz lagundutako tarifei dagokienez, Alemaniako gobernuak 20 urtera finantzatzen ditu proiektu eolikoak, gutxi gorabehera 9 €/kWhko kostua duen tarifarekin, Espainiako Estatukoaren oso antzekoa beraz (Gipe, 2011). 150

2014an 8,66 €/kWh-ra jaitsi zen kostua lehen bost urteetan eta ondoren, ordianketaren balioa gutxitzeko formula bat dago (Lang, 2014). Kasu hauek guztiek erakusten digute, ongi egiten bada, energia elektriko berriztagarriaren diru-laguntza bidezko pizgarriek trantsizio energetikoa gerta dadin lagun dezaketela. Gaur egun estatu askotan gertatzen denez, ordea, erregai fosilak ardatz dituzten gizarteak sustatzen dira. Gainera, Fraunhofer Solar Institutek egindako txosten batek teknologia bakoitzak Alemanian zenbateko ekoizpen-kostua duen konparatzen du (Fraunhofer ISE, 2013) eta datuen arabera, lehorreko haize-energiaren ekoizpenaren kostua ikatzaren eta gasaren ziklo bateratuko ekoizpen-gastuen antzekoa da. Alegia, haize-energia ikatzaren eta gasaren energia bezain merkea izan daiteke.

3.2. Sieben Linden “Sieben Linden” (Zazpi Ezki) ekoherrixka Alemania iparraldean dago, Berlin eta Hanburgo artean, Poppau izeneko herrian. 140 pertsona bizi da bertan, 100 heldu eta 40 ume. Heldu gehienek ekoherrixkan bertan egiten dute lan, formakuntzan eta bisitaldiak antolatzen. Haien trantsizio energetikoa kontsumo kontzientean eta minimoan oinarritzen da (materiala zein energetikoa). Munduko hainbat esperientzia “bizimodu modernoaren eta teknologikoaren” luxuak baztertu behar izatearen “sakrifizioan” oinarritzen dira. Horiek ez bezala, Sieben Linden komunitatearen iritziz, soiltasuna zoriontasunaren eta bizi-kalitatearen mesedetarako da. Euren eredu ekonomikoa berezkoa eta partehartzailea da. Ereduaren eraginkortasun energetikoa kilowatt-ordutan kuantifikatzen dute eta hartara, badakite ohiturak eta teknologiak aldatu beharko lituzketen ala ez. Naturarekiko harreman estua dute ekoizpen arlo guztietan (elikadura, eraikuntzamaterialak, energia-baliabideak, uraren arazketa, etab.). Ekoherrixka abiarazi ahal izateko lursail bila hasi ziren pertsonek Heiderbergen ezagutu zuten elkar, Jörg Sommerrek dinamizatutako topaketetan. 80ko hamarraldiko Gorlebengo protesta antinuklearretan hartu zuen indarra taldeak. Trantsizio-ideiak mamitzen ibili ondoren, 1990ean Global Ecovillage Network (GEN) sortu zen beste herrialde batzuetako (Danimarka eta Estatu Batuak) ekoherrixkekin batera (Litfin, 2014). Azkenean, 1997an, 30 kideko taldeak 25 hektareako lursaila erosi zuen Poppau herrian eta euren gizarte-eredua eraikitzen eta antolatzen hasi ziren. Gaur egun, 80 hektareako lursaila dute erosita; horietako 25 basoa dira eta etorkizunean 250 eta 300 biztanle bitartean izango direla dute aurreikusita.

3.2.1 Sieben Linden: lehendabiziko etxe iraunkorra Bizileku berrira iritsi zirenean gizarte-egitura berri bat ahalbidetuko zuten eraikinak egiten hasi ziren ingurumenaren gaineko eragina ere kontuan hartuta. Eta hala, Sieben 151

Lindenen eraikitako lehen etxeetariko bat “Villa Strohbund” (lasto-fardozko etxea) izan zen. Etxea eraikitzeko ez zen erregai fosileko makinarik erabili eta bertako material birziklatuak bakarrik baliatu zituzten. Halako etxe iraunkorra eraikitzea Club 99k sustatu zuen. Club 99 Sieben Lindeneko talderik konprometituena izan zen energiaren arloan: proiektuetan ez zuten sekula erregai fosilik baliatu, nekazaritzako edo beste edozein jarduerako makineriarik ez erabiltzen ahalegindu ziren eta dieta beganoa zuten. Izeneko 99 zenbakia ekintzetan % 99ko koherentzia aldarrikatzen zutelako zen. Energiaren eta iraunkortasunaren alderdiez harago, euren proiektuetan erabilera erkideko diruan oinarritutako ekonomiamota berriak proposatu zituzten. Hala ere, badira urte batzuk taldea desegin zela. Martin Stengel kideak dioenez, “oso fase zorrotza izan zen, ingurumenaren gainean oso eragin txikia izan zuena; agian muturrekoegia zen epe luzera hala bizitzen jarraitzeko, baina, haatik, koherentziaz jokatzea lor daitekeen zerbait dela erakutsi genuen eta asko ikasi genuen”. Gobernuz kanpoko Bund erakundeak 90eko hamarraldian argitaratutako “Sustainable Germany” txostenean oinarrituta, lehendabiziko etxebizitza horretan asmo handiko erronka ezarri zioten euren buruari: etxebizitza tradizionalek kontsumitzen zuten energia primarioaren % 10 kontsumitu zezaketen gehienez. Izan ere, txostenean ziotenez, energetikoki iraunkorra den munduan bizitzeko beharrezkoa zen kontsumoa mutur horietara murriztea. 2 urte, 20.000 euro eta borondatezko langileen 16.000 ordu behar izan zituzten Villa Strohbund eraikitzeko (5 langile egunean 7 orduz eta 2 urtez lanean aritzearen baliokidea). Etxea 4-6 pertsona bizitzeko diseinatuta dago eta 92 m2-ko bi solairu ditu.

37_IRUDIA Villa Strohbund (Argazkia: O. Akizu).

152

% 4,42

Industria 35,92%

Ikatza % 45,57

Nuklearra % 15,79

Merkataritza % 23,90

Termobalorizazioa Kasselgo Unibertsitateak bertan 2002an eta emaitzen % 1,83 Gasa energia-azterketa bat egin zuen Etxebizitza Garraioa % 21,75 zituen (Litfin, arabera, eraikuntza-prozesuan, 15 tona CO2 baliokide xurgatu 2014). % 12,32 % 1,92 Bioerregaiak Isolamendua duen etxebizitza konbentzional batek, gaitasun berberarekin, eraikuntzaPetrolioa % 6,30 % 1,21

gia mota

[kWh/pertsona/urte]

prozesuan 10,51 tona CO2 baliokide igortzen dituela estimatzen da. Etxeak, beraz, ez du igorpenik. Are gehiago, igorpenen finkatzaile bilakatu da, etxea osatzen duten egurrean eta lastoan gelditzen delako. Eraikitzen ari zen bitartean izandako energiakontsumoari dagokionez, azterlanak dio Villa Strohbundek ezaugarri isolatzaile berak dituen etxe batek kontsumitzen duenaren % 5 kontsumitu zuela (berokuntzako gehienezko kontsumoa urtean eta metro koadroko 50 kWh) (Worldhabitatawards, 2007), (Gesota, 60.000 2008), (Scharmer, 2012). 50.000 Energia primarioaren biztanleko +% 28

40.000

hornidura [kWh/pertsona]

Alabaina, 30.000 etxea eraikitzean izandako arazo handiena ez zen ez ekonomikoa ez Energia primarioaren biztanleko energetikoa izan, legezkotasunarekin lotutakoa baizik.hornidura “Villadagozkion Strohbund” lastoz eginiko nazioarteko 20.000 zor energetikoa gehituta edo legezko lehen etxebizitza izan zen Alemanian. Eta beraz, ordura arte sekula egin ez 10.000 kenduta [kWh/pertsona] ziren hainbat txosten eta ziurtagiri egin behar izan zituzten. 0 62

ad or

ba Ku

+% 3

Tx in a

ni a Es pa i

E EA

le m

an ia

-% 24

+% 33

Ek u

3.2.2 Sieben Linden: energia-kontsumoa neurtu eta iraunkor bilakatu Esperientzia honek are nabarmenago azaldu zuen energia-gastua neurtu eta mugak ezartzeko premia. Werner Dyck ingeniari elektrikoak hartu zuen ekoherrixkan hori egiteko ardura. Instalatutako potentzia elektrikoa [MW]

Urtean ekoitzitako energia [GWh/urte

“Gure helburua 71,1 dagozkigun baliabideak soilik erabiltzen dituen energia-ereduarekin e-energia 175,1 Elektrikoa bizitzea da, mundu osoko pertsona orok baliabide-kopuru bera erabiltzeko asa 0,5 4,0 Elektrikoa + 4,3 Termikoa eskubidea izan 0,4 dezan eta etorkizuneko belaunadieiLarrialdietarako dagozkien baliabideak masa soilik hostu gabe” (Werner2,25 Dyck, Sieben Linden) zki-energia 2,7 Elektrikoa AL 74,25 181,8 Elektrikoa + 4,3 Termikoa Kalkuluak egurrean oinarrituta egin ziren. Tokiko baliabide berriztagarria izanik, egurra modu iraunkorrean eta eraginkorrean erabili ahal izateko kalkuluak egin zituzten. Eguzki-energian (etorkizunean haize-energian) funtsatu ziren horretarako. Alemaniak 360.000 km2-ko hedadura du eta 80 milioi biztanle ditu. Hortaz, biztanleko aztarna ekologikoak 4.500 m2 baino txikiagoa izan beharko luke.

aniarako

HERRI-LURSAILEN ERABILERA Elikagaietarako (baratzeak, larreak,...)

[m2/pertsonako]

1.600

[%] 36

Energiarako (basoetako biomasa) Lursail baliaezinak (ibaiak, asfaltoa, hiria,…)

2.200 700

49 16

AZALERA GUZTIRA

4.500

100

7_TAULA

Planeta osoaren aztarna ekologikoa kontuan hartuta, lurraren erabilera nola banatu.

Goiko taulan ikusten denez, aztarna ekologikoa planeta bakar bati egokitu ahal izateko, Alemaniari gehienez ere 2.200 m2 baso dagozkio. Azalera horrek nahikoa izan beharko BASOA

EGURRA

ENERGIA

153

[m2/pertsonako]

Elikagaietarako (baratzeak, larreak,...)

HERRI-LURSAILEN ERABILERA

1.600

[%] 36

Energiarako (basoetako biomasa)

2.200

luke energiaren Lursail eta eraikuntzaren alorreko egur-ustiaketarako. 38. irudian azaltzen baliaezinak (ibaiak, asfaltoa, hiria,…) 700 16 diren kalkuluen arabera, basoaren kudeaketa biodibertsitatea gordetzeko helburuaz AZALERA GUZTIRA 4.500 100 egingo balitz, 2.200 m2 horietatik 1,1 m3 egur ustiatu ahal izango lirateke urtean, hau da, 1.650 kWh energia termikoren baliokidea. BASOA

EGURRA

ENERGIA

1,1 m

1.650 kWh

Alemaniarako Biomasaren Kontsumo Termiko Iraunkorra

(5 m /ha)

x1(urteko)

BIODIBERTSITATEA

ENERGIA

(1.500 kWh/m ) Berogailu modernoaren eraginkortasuna (88 %)

TERMIKOA 1.452 kWh

2.200 m 0,33 m

(1,5 m /ha)

38_IRUDIA Iraunkortasunari dagokionez, Alemanian pertsona bakoitzak gehienez ere kontsumi dezakeen egur-kopurua.

Energia hori eraginkortasunez erabiltzeko, pertsona bakoitzak gehienez ere 16 metro koadroko espazioa hartzea erabaki dute eta espazio publikoetan Alemania beste 16(2004) m2 izatea, Sieben Linden (2006) Energiaren erabilera hala nola, liburutegia, jangela edo erabilera anitzeko gelak. [kWh/pertsonako] [kWh/pertsonako] etxebizitzetan Berokuntza

3.500 (egurra + eguzkia)

5.700

Ur Beroa 600 (egurra) 800 Sieben Etxeko Lindeneko lursailek 40 hektareako basoa 400 hartzen dute eta bertatik lortzen Sukaldea (propanoa) 600 2 3 dute egurra. Gaur egun, ordea, 3.080 350 m (300 dituen basotik 1,54 m ustiatzen dituzte Elektrizitatea 1.600 eguzkia + 50 sarea) 0 3.700 pertsonaGalerak bakoitzeko. Beraz, euren kalkuluen arabera, nazio mailan legokiekeena baino GUZTIRA 4.850 12.400 % 40 gehiago kontsumitzen dute. Ohartuta daude are gutxiago kontsumitu beharko Aldea -60% 100 % luketela (mundu guztiak kopuru berbera kontsumitzeko eskubidea bermatzeko) eta horregatik, etxebizitza eraginkorragoak eraiki dituzte, “Libelle” etxebizitza esaterako. Bertan, 66 metro koadroko eguzki-panel termikoen instalazioari eta 10.000 litroko ur-metagailuari esker, 1.980 kWh eguzki lortzen dituzte urtean pertsonako. Hartara, Libelle etxebizitzan pertsonako egur-kontsumoa 0,6 m3-ra murriztu dute eta, kontuan Linden (2006) 3 Alemania (2006) Esparrua pertsonaSieben hartuta gune publikoetan bakoitzak 0,5 duela, etxebizitza [kWh/pertsona] ko m kontsumitzen [kWh/pertsonako] honek energia-eredu izatea lortu duela esan dezakegu. Etxebizitza Etxebizitza termiko iraunkorra 4.850 12.400 Garraioa saiakuntzak egin nahi 4.800 9.281 berriak eraikitzeko dituzte orain, gai teknologikoak ahalik eta (elikagaiak eta pertsonak) gutxien erabilita, “Libelle” etxebizitzaren kontsumo-maila baxua Merkataritza eta Industria 1000 22.164 duten etxebizitzak Ez energetikoa 0 3.598 lortzeko asmoz. TOTAL Aldea

10.650 -77,55 %

47.443 100 %

Nabarmendu behar dugu 6 langilek jarduten dutela lanaldi erdian sei hilabetez basoko egurra ustiatzen. Hortaz, eredu honek enplegua ere sortzen du. Egurustiapena egiteko zaldiak baliatzea erabaki dute, hartara ekosistemari kalte gutxiago Jabetzako etxebizitzen gastua Sieben Linden ekoherrixkan eragiteko eta inguruko biodibertsitatea gordetzeko. Hala, ustiapena moteltzen bada 27.000 € (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke) Etxebizitza eta lursail bat erosteak duen batez + 320hartzen €/hilean (etxebizitza eraikitzea, argindarraren gastuak, urarenak,...) besteko gastua. ere, ekoherrixkako biztanleek beren gain dute egurra garestiagoa izatea, (gastua berbera da haurrak izan ala ez izan) + 160 €/hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak) badakitelako etorkizunari begirako inbertsioa dela. 14.800 € (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke) Lursail bat erosteak eta jabetzako trailer batean bizitzeak duen batez besteko gastua. (gastua berbera da haurrak)izan ala ez izan)

154

+ 181 €/hilean (argindarraren gastuak, urarenak,...) + 160 €/hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak) + Trailerra eraikitzeak duen gastua.

x1(urteko)

BIODIBERTSITATEA 2.200 m 0,33 m

(1,5 m /ha)

8. taulak Sieben Lindeneko urteko eta pertsonako batez besteko kontsumo termikoa eta elektrikoa azaltzen du labur-labur eta Alemania osoko batezbestekoarekin alderatzen du. Sieben Lindeneko ereduan ekoizpena bertan egiten dela kontuan hartuta, Alemaniako batez bestekoarekin alderatzean, azken honi sorkuntzan, garraioan eta banaketan izandako energia-galerak gehitu behar dizkiogu. Sieben Linden (2006) [kWh/pertsonako]

Energiaren erabilera etxebizitzetan Berokuntza Etxeko Ur Beroa Sukaldea Elektrizitatea Galerak GUZTIRA Aldea

8_TAULA

Alemania (2004) [kWh/pertsonako]

3.500 (egurra + eguzkia) 600 (egurra) 400 (propanoa) 350 (300 eguzkia + 50 sarea) 0 4.850 -60%

5.700 800 600 1.600 3.700 12.400 100 %

Pertsona bakoitzeko energia-kontsumoa etxebizitzan (Werner Dyck).

Werner Dyckek nabarmendu du, orobat, Sieben Lindenen kontsumitutako energiaren % 10ek bakarrik (4.850 kWh pertsona bakoitzeko urtean) igortzen duela CO2, eta gainerakoa bizi-zikloan neutroa dela karbonoari dagokionez. Igorpenak propanoari eta Sieben Linden (2006) Alemania (2006) Esparrua [kWh/pertsona] konazio-mailan, [kWh/pertsonako] sareko elektrizitatearen zatiari dagozkio. Aitzitik, ustiatutako 12.400 kWh 4.850 12.400 erregaiEtxebizitza fosilen % 80k CO2 igorpenak ditu.

Garraioa 4.800 9.281 (elikagaiak eta pertsonak) Kontsumo elektrikoari dagokionez, aipatu garbigailuak Merkataritza eta Industria 1000behar dugu gailu elektrikoak, 22.164 Ez energetikoa 0 3.598 adibidez, guztiek erabiltzeko direla. Batez beste, Sieben Lindenen 10 pertsonako TOTALbat dago. Etxetresna elektrikoak, 10.650 gailu informatikoak 47.443 garbigailu eta ikus-entzunezko Aldea -77,55 % 100 %

gailuak ere denentzat dira. Hala, energia gutxiago kontsumitzeaz gain, energia-gailu industrial gutxiago dituzte.

Garraioan ere kontsumitutako energia dute. Energia nabarmen murriztea Jabetzako etxebizitzen gastua Sieben Lindenkontabilizatzen ekoherrixkan erostea;hartu utziz gero, berreskuratu daitezke) 27.000 € (lursailajoera lortu duteetaeta, ibilgailu bera erabiltzeko dutela aipatu behar da. Etxebizitza lursailorobat, bat erosteak duen batez + 320 €/hilean (etxebizitza eraikitzea, argindarraren gastuak, urarenak,...) besteko gastua. Sistema informatikoa baliatuz, pertsonek ibilgailua behar ez dutenean komunitateari (gastua berbera da haurrak izan ala ez izan) egindako gosariak, bazkariak eta afariak) + 160 €/hilean (jangelan 14.800 € (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke) eskaintzen dioteetabehar duenak erabil dezan (29 €/km-ko kostuarekin). Lursail bat erosteak jabetzako trailer batean + 181 €/hilean (argindarraren gastuak, urarenak,...) + 160 €/hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak)

bizitzeak duen batez besteko gastua. (gastua berbera da haurrak)izan ala ez izan)

+ Trailerra eraikitzeak duen gastua. Merkataritzako eta industriako energia-kontsumoa ere kontabilizatu dute. Barazkien eta fruten % 70 Sieben Lindenen bertan ekoizten dute eta gainerakoa handizkari ekologiko bati erosten diote, euren asmoa dena bertan eta bertakoei erostea den arren. Halaber, A) Solar Settlementeko ekoizpen fotoboltaikoa aipagarria da herri-etxearen sarreran dagoen “doako denda”. Bertan, erabilitako Instalatutako eguzki-potentzia 333 kW jantziak eta objektuak elkartrukatzen dituzte. GUZTIRA sortutako energia fotoboltaikoa 314 MWh/urtean

6.280 kWh/urtean/etxebizitzako

Etxebizitza bakoitzak sortutako energia fotoboltaikoa

Bestalde, energia-baliabideak energiarako ez diren erabilerarekin zenbateraino B) Solar Settlementeko kontsumo elektrikoa erabiltzen dituzten ere zenbatesten dute, adibidez zenbat hidrokarburo erabiltzen den 2.598 Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo elektrikoa (12. taula) kWh/urtean/etxebizitzako kWh/urtean/etxebizitzako Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo termikoa (12. taula) plastikoak egiteko. Ekoherrixkan ez da apenas 2.821 halakorik gertatzen. 9. taulan Sieben 155 1_Familia

Helduak

2_Familia

3_Familia

4_Familia

Batez beste

Kontsumoa/pertsonako

GUZTIRA Aldea

4.850 -60%

12.400 100 %

Lindeneko energia-kontsumoa azaltzen da labur-labur (Werner Dyckek emandako datuak dira). Ekoherrixkak Alemaniako batezbestekoak baino % 77,55 energia primario kontsumitzen du. Esparrua Etxebizitza Garraioa (elikagaiak eta pertsonak) Merkataritza eta Industria Ez energetikoa TOTAL Aldea

Sieben Linden (2006) [kWh/pertsona] ko 4.850 4.800

Alemania (2006) [kWh/pertsonako] 12.400 9.281

1000 0 10.650 -77,55 %

22.164 3.598 47.443 100 %

9_TAULA Energia-kontsumoaren laburpena, beti ere ekoherrixkatik sartzen eta irteten diren produktuen eta zerbiztuen energia-zorraren balantzea zero bada.

Jabetzako etxebizitzen gastua Sieben Linden ekoherrixkan 27.000 € (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke) + 320 €/hilean (etxebizitza eraikitzea, argindarraren gastuak, urarenak,...) + 160 €/hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak)

Etxebizitza eta lursail bat erosteak duen batez besteko gastua. (gastua berbera da haurrak izan ala ez izan)

3.2.3 Sieben Linden: energia-inpaktu txikiko giza-arkitektura

14.800 € (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke) Lursail bat erosteak eta jabetzako trailer batean + 181 €/hilean (argindarraren gastuak,(Scharmer, urarenak,...) 2012) Villa Strohbund Alemaniako lastozko lehen etxea izan zen (2002) bizitzeak duen batez besteko gastua. + 160 €/hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak) (gastua berbera da haurrak)izan ala ez izan)

eta eraikinen energia-kontsumoa murriztu beharraren kontzientzia piztu zuen. Haren + Trailerra eraikitzeak duen gastua. atzetik beste hainbat etxebizitza eraiki zituzten ekoherrixkan. Wernerrek dioenez, energia-kontsumo txikiko etxebizitzak eraikitzearen fenomenoa oso hedatua omen dago estatuan ere. Baina argitu du badela desberdintasun nabarmen bat: materialak. A) SolarHau Settlementeko ekoizpen fotoboltaikoa da, merkatuko etxebizitzek energia-kontsumoaren estandar bera dute egunean Instalatutako eguzki-potentzia GUZTIRA sortutako energia fotoboltaikoa Etxebizitza bakoitzak sortutako energia fotoboltaikoa

333 kW 314 MWh/urtean 6.280 kWh/urtean/etxebizitzako

B) Solar Settlementeko kontsumo elektrikoa Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo elektrikoa (12. taula)

2.598 kWh/urtean/etxebizitzako

Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo termikoa (12. taula)

2.821 kWh/urtean/etxebizitzako

Helduak Haurrak Etxearen neurria [m 2 ]

1_Familia

2_Familia

3_Familia

4_Familia

2 3 160

2 2 160

2 3 130

2 2 130

2 2,5 145

3.335 3.399 -

2.389 -

2.500 2.431 2.2021

2.088 2.440 -

2.598

Batez beste

Kontsumoa/pertson

ektrizitatea [kWh/urtean]

2011 2012 2013

577 kWh/pertson

erokuntza + ACS [kWh/urtean]

2012 2013

(Argazkia: O. Akizu). 39_IRUDIA Libelle,- pertsonako 0,6- m3 egur urtean 2.593 2329

156

4.002

3.200

2.393

2408

2.821

19,45 kWh/m

zeharreko erabileran. Haatik, merkatuko etxebizitza konbentzionalak eraikitzeko erabilitako materialek askoz ere aztarna energetiko handiagoa dute. Energia-kontsumo txikiko etxebizitza konbentzional askok oso aztarna energetiko handia dute, teknologiaeduki handia eta prozesaturiko material ugari erabili direlako. Hona hemen, gerora, ekoherrixkan eraikitako etxebizitzarik adierazgarrienak: Strohpolis (2005) Alemanian eraikitako hiru solairuko lastozko etxebizitza da eta World Habitat Awards sarietan finalista geratu zen (Worldhabitatawards, 2007); Haus der Stille (2006) neurri txikiko etxebizitza da, ekitaldiak egiteko diseinatua; Windrose (2009) familia bat baino gehiagorentzako etxebizitza da eta bertan biziko zirenen, arkitektoen, ingeniarien eta komunitateko kideen arteko eraikuntza-prozesu parte-hartzailearen emaitza da; Libelle oso kontsumo termiko txikiko etxebizitza; Brunnenwiesek eraikin osoan berogailu bakarra du etxebizitzaren erdigunean eta gelak ateak zabalik utzita berotzen dira, erdigunetik kanpoaldera, hartara elkartasunezko gizarte-giro epela sortuz; eta azkenik, Villa Communia eta Nachtigall egurrezko etxebizitzak. Une hauetan Kranich etxebizitza eraikitzen ari dira. Erdia komunitateak eramango du eta beste erdia familia batek kudeatuko du. Janneke Vock eta Petra Lakas arkitektoek Sieben Linden Etxebizitza Koperatiban egiten dute lan. Kooperatibako kideen eta eraikiko den etxebizitzan biziko direnen iritziak kontuan hartuta, arkitektook etxebizitzak haien erabileraren arabera diseinatzen dituzte. Euren lana eraikinen diseinuaren prozesu parte-hartzailean ardazten da: eraikin bat ez da soilik “fatxada eder bat”, bertan biziko den pertsonengandik jaiotzen den zerbait baizik. Bi arkitekto hauek hori lortzeko "bitartekoa" dira. Ahal den neurrian behintzat, erabilitako materialak bertakoak izaten dira eta inpaktu txikikoak. Etxebizitzen eraginkortasun energetikoa ere oso ona da, estatukoarekin alderatuta. Azken urteotan arkitekturan bizi izan den egozentrismoa alde batera utzi eta etorkizunean etxebizitzan biziko diren pertsonak eraikuntza-prozesuan nahastea eta haien beharrizanak asetzen saiatzea da helburua. Ez da etxebizitza bateko energia-kontsumoaren azterketa kuantitatiboa zuzenean interesatzen zaiena. Izan ere, energia-kontsumo baxua lortzea eraikuntza-prozesuaren ezinbesteko emaitza logikoa da.

3.2.4 Sieben Linden: bizimodu soila eta zoriontsua Energia-kontsumo txikia izatea bizimodu soila eta zoriontsua eramatearen ondorio dela dio Sieben Lindeneko komunitateak. Kontsumo-eredua modu positiboan aldatu dute, mendekotasun teknologiko eta energetikoetatik (sakelekoa, wifia, ibilgailu pribatua,...) aske geratzeko aurrerapausoak eman baitituzte. Komunitateko kideen % 27 “trailerretako atoietan” bizi da. Gurpil gainean eraikitako nomada erako egitura hauek pertsona, bikote edo familientzako etxebizitza txiki, eroso eta merkeak izan daitezke. Halako karabanek 15-18 metro koadro besterik ez dituztenez, ezinbestekoa da bertan bizi direnek oso bizimodu material soila eramatea, apenas zamarik izatea eta aztarna energetiko txikia uztea. 157

Dieter Federlein komunitatearen sortzaileetako bat dugu, ideia ernarazi eta gauzatu duenetako bat da. Gaztetan Bauhütte izeneko Alemaniako lehen komunitate intentzionalean (“ekoherrixka”) parte hartu zuen eta, 1978tik hona, horien bilakera guztia bizi izan du. Dieterrek ekoherrixken aitzindari izandako zenbait erreferente eta bidelagun aipatzen ditu (Dieter Dum adibidez, ZEGG eta Tamera ekoherrixken sortzailea). Dieterrek dio, halaber, Club de Romaren argitalpen kezkagarrien ostean, 72. urtean, ingurumenaz zituen kezkak ekintza bihurtu zirela. Hainbat irakurgaik zenbateraino ukitu zuten ere nabarmentzen du, adibidez, Rudolf Barrowrenak. Gaur egun, 15 metro koadroko egurrezko atoian bizi da. Oso gauza gutxi ditu pilatuta, beharrezkoa baino ez du kontsumitzen eta bizikletak konpontzetik bizi da. Lenaren testigantzak ere badu mamia. Lena bikotekidearekin bizi da 17 metro koadroko karabana batean eta ekoherrixkako pertsona heldurik gazteenetakoa da. Soiltasunez eta eraginkortasunez, bikotearekin batera etxebizitza xumea diseinatu eta eraiki du, instalazio elektrikoa barne. Lena beste ekoherrixka batean jaio zen eta soiltasuna barrubarrutik bizi du. Ez du sakeleko telefonorik eta sare sozialak ere ez ditu erabiltzen. Argi uzten du, gainera, bere bizitza ekoherrixka batean eraikitzen jarraitu nahi duela.

40_IRUDIA Bizileku duen karabanaren diseinua eta plano elektrikoak erakusten dizkigu Lenak (Argazkia: O. Akizu).

3.2.6 Sieben Linden: eredu ekonomikoa Hain kontsumo txikiko energia-ereduak berezko eredu ekonomikoa du oinarrian. Ez da “guztion ekonomia”. Alabaina, komunitateak enpresa handi baten antzera funtzionatzen du eta bere baitan, pertsona bakoitzak bere ekonomia du. Horri esker, bizimodu komunitarioa errentagarria eta eraginkorra da. Legeari dagokionez, hiru kooperatibak osatzen dute: Etxebizitzen Kooperatiba, Lursailen eta Ondasunen Kooperatiba eta ekoherrixkak eskaintzen dituen ekitaldietarako eta trebakuntzarako Kultur Elkartea. Sieben Lindenera bizitzera joan nahi duen orok 6-12 hilabeteko probaldia izango du. 158

Sieben Linden (2006) (2006) Denbora-tarteEsparrua horretan, interesatuak ez du zertan lursailikAlemania edo etxebizitzarik erosi, eta [kWh/pertsona] ko [kWh/pertsonako] etxebizitzen alokairua baino ez du ordaindu beharko. Etxebizitza 4.850 12.400 Garraioa

4.800

9.281

(elikagaiak eta Barne-ekonomia osopertsonak) sendoa da: bertako langileei 1,5 milioi euro ordaintzen dietela Merkataritza eta Industria 1000 22.164 estimatzen da. Ekoherrixkan bizi diren 100 pertsona heldutik 85ek prestakuntza emateko Ez energetikoa 0 3.598 (permakultura, meditazio edo arkitektura iraunkorraren ikastaroak, TOTAL 10.650 47.443 ...) eta bisitariak kudeatzeko sortutako kooperatiban egiten dute lan. Sieben Lindenek Aldea -77,55 % 100 % 9.000 “bisita-gau” izaten ditu urtean. Kooperatiban lan egiten dutenek 12 eta 16 euro bitartean kobratzen dute ordua. Jabetzako etxebizitzen gastua Sieben Linden ekoherrixkan Etxebizitza eta lursail bat erosteak duen batez besteko gastua. (gastua berbera da haurrak izan ala ez izan)

27.000 € (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke) + 320 €/hilean (etxebizitza eraikitzea, argindarraren gastuak, urarenak,...) + 160 €/hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak)

Lursail bat erosteak eta jabetzako trailer batean bizitzeak duen batez besteko gastua. (gastua berbera da haurrak)izan ala ez izan)

14.800 € (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke) + 181 €/hilean (argindarraren gastuak, urarenak,...) + 160 €/hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak) + Trailerra eraikitzeak duen gastua.

10_TAULA Sieben Lindenen bizimoduak zenbat kostatzen duen erakusten duten adibideak. A) Solar Settlementeko ekoizpen fotoboltaikoa

Instalatutako eguzki-potentzia 333 kW bat dago jangelan. Eskaintza Egunero jana prestatzen duen soldatapeko pertsona GUZTIRA sortutako energia fotoboltaikoa 314 MWh/urtean begetarianoa eta beganoa dago aukeran. Elikagai gehienak bertan ekoizten dituzte 6.280 kWh/urtean/etxebizitzako Etxebizitza bakoitzak sortutako energia fotoboltaikoa

eta beste batzuk, ogia adibidez, inguruko herrietatik ekartzen dituzte. Beraz, tokiko ekonomia sustatzen dute. Nekazaritzarako hiru 2.598 hektarea dituzte. Bertan zenbait zaldi Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo elektrikoa (12. taula) kWh/urtean/etxebizitzako eta zortzi pertsona aritzen dira lanaldi erdiz eta hala, fruten eta barazkien % 70 2.821 kWh/urtean/etxebizitzako Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo termikoa (12. taula) lortzen dute. B) Solar Settlementeko kontsumo elektrikoa

Uretara kutsatzailerik ez isurtzearren, jaboi eta 4_Familia hortzetako pasta ekologikoak 1_Familia 2_Familia 3_Familia Kontsumoa/pertsonako Batez beste darabiltzatze eta hala, uraren arazketa oso erraza da. Balsa bidezko Helduak 2 2 2 2 2 fito depurazioa Haurrak 3 ahal bezain 2 2 2,5dira, eta helburu darabilte. Uraren kontsumoa beste 3murrizten ahalegintzen Etxearen neurria [m 2 ] 130 130 145 horrekin, komun lehorrak160 erabiltzen160 dituzte. Etxebizitzako ur-kontsumoa 74 litrokoa da Elektrizitatea [kWh/urtean] egunean pertsonako; ureztatzeko erabiltzen den uraren kontsumoa, aldiz, 80 litrokoa da 2011 3.335 2.389 2.500 2.088 egunean eta pertsonako.3.399 pertsonako- (udako hilabeteetan pilatuak).2.598 Likidoak577 bezalaxe, kWh/pertsonako 2012 2.431 2.440 2013 - gutxien -sortzen ahalegintzen 2.2021 -dira eta, konpostatu ostean, ahalik eta hondakin solido Berokuntza + ACS [kWh/urtean] ongarri gisa erabiltzen dituzte. 2012 2.593 2329 2013

4.002

3.200

2.393

2408

2.821

19,45 kWh/m

3.2.1 Sieben Linden: garapen iraunkorra lortzeko heziketa UNESCOren programan, Sieben Linden heziketa iraunkorraren adibide ofiziala da. Learning Sustainabilty izeneko txostenean honela definitzen dute:

Alemania Sieben Linden Vauban Biztanleko kontsumo 44.508,22 10.650 primarioa (zor energetikorik “… iraunkortasun integralaren adibide (IEAkultura 2014a) berriaren (Werner Dyck)eredugarria da herri hau gabe) [kWh]

eta ikerketarako eta heziketarako zentroa. “Lurra emeki zapalduz” eta “luxuzko % 100 - % 76 soiltasuna” ditugu goiburu. Gure bizimodua aldatzeko prest gaude gure printzipioak Etxebizitzetako 1.893,91 350 577 martxan jartzeko.” (UNESCO,(IEA 2009) biztanleko 2014a) (Werner Dyck) Ehunekoa

kontsumo elektrikoa [kWh] Ehunekoa Etxebizitzetako biztanleko

% 100

- % 81

- % 69

7.500³

3500

629

159

Komunitateko kideen artean adostutako gizarte eta ingurumenaren printzipioei lotzen zaio hori. Egunerokotasunean hartzen den edozein erabakitan printzipiook errespetatu behar dira: ■■ Biziari zor natzaio.

■■ Maitasunez eta konfianzaz mintzatzen naiz. ■■ Niganaino iristen den guztia entzuteko ahalegina egiten dut, ados ez egonagatik ere. ■■ Pertsona zintzoa naiz. ■■ Erantzukizunak hartzen ditut. ■■ Mundu jasangarri bat eratzeko konpromisoa hartzen dut. ■■ Ni(k)... (azken honetan nork bere helburua ezartzen du).

UNESCOk ez ezik, GEN (Global Ecovillage Network) sareak ere Sieben Lindeneko eraikuntza-eredua hartu du adibidetzat. GEN sareak hasiera-hasieratik izan zuen egoitza Sieben Lindenen eta bertako zuzendaria Ulrike Schimmel zen. GEN sareak Sieben Lindenetik egindako ekintza bat online “Konponbideen Liburutegia” izan da eta bertan, energiak bere atala du (GEN S.L, 2015).

3.3. Vauban, Friburgo Friburgon 90eko hamarraldian sortutako auzo “berdea” da Vauban, udalaren beraren esanetan (Mayer, 2013). Self-governed Independent Shelter Initiative (SUSI) komunitatean dauka jatorria. Izan ere, 1990ean Frantziako armadaren 2. Mundu Gerrako antzinako kuartelak okupatu zituzten (Coates, 2013). SUSI komunitatea bizimodu berri baten bila zebiltzan gazteek osatzen zuten eta bertako 4 eraikinetan hasi ziren komunitatean bizitzen. Bizimodu iraunkorra praktikatzen hasi ziren giro horretan: bertako produktu ekologikoak kontsumitzen, energia-kontsumoa murrizten, garraio publikoa eta bizikleta bakarrik erabiltzen, auzoan gune berde naturalak biziberritzen,... Hiriko beste hainbat pertsona erakarri zituen honek eta hala, energiari begira iraunkorrak ziren eraikinak egiten hasi ziren, Passivhaus ziurtagiria zuten etxe pasiboak batez ere (PassivhausVauban, 2005). Etxebizitza horien berokuntza-kontsumoa metro koadroko 15 kWh baino txikiagoa da eta energia primarioaren kontsumoa metro koadroko 120 kWh baino txikiagoa. Gaur egun 5.500 pertsonak osatzen dute komunitatea eta 100 eraikin inguru pasiboak dira. Gainera, 600 lanpostu sortu dira auzoan bertan. Eraikin gehienak modu kooperatiboan eraiki dira. Horietako batean bizi da Andreas Delleske ingeniari elektrikoa. Delleske hasieratik egon da Vauban auzoaren diseinu parte-hartzailearen prozesuaren baitan. Bizi den eraikinaren kontsumo termikoa 13,6 kWh/m² dela dio Delleskek, Alemaniako batezbestekoaren % 10 baino gutxiago (200 eta 300 kWh/m² artean). Andreasen arabera, trantsizio energetikoa ez da hasten 160

Sieben Linden (2006) Alemania (2006) [kWh/pertsona] ko [kWh/pertsonako] energia berriztagarriak erabiltzearekin batera, gaur egungo neurriz kanpoko energiaEtxebizitza 4.850 12.400 kontsumoaGarraioa murriztearekin baizik. Eraikineko bizilagunek eta ezagutzen duen 4.800 9.281jendeak (elikagaiak eta pertsonak) energia-inpaktu txikiko bizimodu xumea daramatela dio eta kontzientzia handia Merkataritza Industria 1000 22.164 dira, dutela. Besteak beste, eta gehienek ez dute autorik, begetarianoak edo beganoak energetikoa 0 oporretanEzjoateko trena edo bizikleta erabiltzen dute eta bertako produktu3.598 ekologikoak TOTAL 10.650 47.443 kontsumitzen dituzte. Kontsumoa murriztearen garrantzia nabarmendu ondoren, Aldea -77,55 100 % energiaren jatorria ere kontuan izan dutela dio eta % hala, energia-iturri berriztagarriak Esparrua

erabiltzen ahalegintzen dira.

3.3.1 Vauban: Solar Settlement (Eguzki-asentamendua)

Jabetzako etxebizitzen gastua Sieben Linden ekoherrixkan

utziz gero, berreskuratu daitezke) € (lursaila Vauban auzoko etxebizitza-gunerik famatuena27.000 da eta Rolf erostea; Dish arkitektoak diseinatu Etxebizitza eta lursail bat erosteak duen batez 320 €/hilean (etxebizitza eraikitzea, argindarraren gastuak, ur gastua. zuen.besteko 59 etxebizitza eta merkataritza-gune bat++ 160 du.€/hilean Rolf Dishek PlusEnergy kontzeptua (gastua berbera da haurrak izan ala ez izan) (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afar baliatu zuen diseinuan; energia-balantze positiboa erakutsi duen lehendabiziko 14.800 € (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke) Lursail bat erosteak eta jabetzako trailer batean + 181 €/hilean kontsumoa (argindarraren ekoizpena gastuak, urarenak,...) etxebizitza-komunitatea da gastua. munduan (hau da, etxebizitzen baino bizitzeak duen batez besteko )izan ala ez izan) + 160 €/hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afa (gastuada). berbera da haurraksoberakina txikiagoa Energiaren sare elektrikoari diote. Kontzeptu hau bera + Trailerrasaltzen eraikitzeak duen gastua. lehenago ere erabili zuen, 1994an, Vauban auzoan bertan dagoen Heliotrope izeneko froga-eraikinean.

A) Solar Settlementeko ekoizpen fotoboltaikoa Instalatutako eguzki-potentzia GUZTIRA sortutako energia fotoboltaikoa Etxebizitza bakoitzak sortutako energia fotoboltaikoa

333 kW 314 MWh/urtean 6.280 kWh/urtean/etxebizitzako

B) Solar Settlementeko kontsumo elektrikoa Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo elektrikoa (12. taula)

2.598 kWh/urtean/etxebizitzako

Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo termikoa (12. taula)

2.821 kWh/urtean/etxebizitzako

11_TAULA PlusEnergy: ekoizpena kontsumoa baino handiagoa da.

SOLARFOND jabeen kooperatiba etxebizitza 3_Familia erdien jabea. Teilatuetan ekoizten 1_Familia da2_Familia 4_Familia Kontsum Batez beste

den elektrizitatea saldu egiten dute eta etxebizitzak alokatu egiten dituzte. Etxebizitzen Helduak 2 2 2 2 2 Haurrak 2 2 beste erdia saldu egin zuten eta3 familia bakoitzak bere 3etxea kudeatzen du. 2,5 Etxearen neurria [m 2 ] 160 160 130 130 145 Elektrizitatea [kWh/urtean]

Rolf Dish arkitektoak berak heldu dio, orobat, Solar Settlement auzoko garraioaren 2011 3.335garraio-ereduari. 2.389 2.500 2.088autorik gabeko sektoreko energiari eta bertako Etxebizitza-gunea 2012 3.399 2.431 2.598 gunean kokatuta dago eta bertara oinez zein bizikletaz2.202 sar 1daiteke.2.440 Horrek etxebizitzen 2013 diseinua +baldintzatu du eta hala, etxebizitza bakoitzak, garajea izan beharrean, Berokuntza ACS [kWh/urtean] 2012 - txabola bat 2.593 2329 zein Friburgo bizikletak gordetzeko egurrezko du. Komunitatea auzoan 2.821 2013 integratzearen kontua kontzienteki 4.002 3.200 da. Ondorioz, 2.393 2408 irisgarritasuna hirian garatu auzorako bermatua dago eta bereziki eraginkorra da garraio publikoa baliatuz, tranbia adibidez.

577 kW

19,4

Etxebizitza-gunearen alboan “The Sun Ship” izeneko zerbitzugunea diseinatu da eta PlusEnergy ziurtagiria duen lehen merkataritza-eraikina da. Eraikinak kale nagusi Alemania Sieben Linden Vauban osoa hartzen du eta hotsari eta kutsadurari hesia jartzen dio, Solar Settlementeko Biztanleko kontsumo primarioa (zor energetikorik gabe) [kWh]

Ehunekoa

44.508,22 (IEA 2014a)

10.650 (Werner Dyck)

% 100

- % 76

161 -

lasaitasunaren lagungarri. “The Sun Ship” gunearen lur azpiko bi solairuetan 138 autorentzako aparkalekua dago auzoko bizlagunentzat, zerbiztu-guneko langileentzat eta bezeroentzat. Lehenengo solairuan honako hauek daude: ahal den heinean bertako produktuak sustatzen dituzten produktu ekologikoen bi supermerkatu; sendabide naturaletan espezializatutako botika; herri-mailako garapen-proiektuak bultzatzen dituen eta printzipio etikoak dituen gizarte-banketxea; eta 1977tik energia-kontsumoa murrizteko proiektuak garatzen dituen Ökoinstitut Ikerketa Institutua (EcoInstitute). Garrantzi handienetakoa izan duen argitalpen bat politikariei zuzendutako “Laying down the pathways to nearly zero-energy buildings” izan da (Entranze, 2014). Bere ibilbidean garapen iraunkorraren kulturaren alde lan egin du eta praktikan jartzeko aukerak garatzen ahalegindu da. Halaber, energia nuklerra erabiltzearen kontra borrokatu du eta horri buruzko ikerlanak egin ditu. Horren adibide da berriki argitaratutako “Risks of Nuclear Ageing” (Morh et al., 2014).

41_IRUDIA Solar Settlement, aireko irudia (Argazkia: Rolf Disch).

Goragoko hurrengo lau solairuetan bulegoak daude, gehienak ingeniaritza eta arkitektura iraunkorrarekin lotutakoak. Bertan dago, adibidez, Rolf Dish arkitektoaren bulegoa. Halere, beste zerbitzu batzuk ere badaude, osasunaren arlokoak esaterako. Azkenik, eraikinaren teilatuan lorategiak eta panel fotoboltaikoz estalitako etxebizitzak daude, beti ere “PlusEnergy” kontzeptua errespetatuz.

162

Etxebizitza eta lursail bat erosteak duen batez besteko gastua. (gastua berbera da haurrak izan ala ez izan)

Lursail bat erosteak eta jabetzako trailer batean bizitzeak duen batez besteko gastua. (gastua berbera da haurrak)izan ala ez izan)

3.3.2 Vauban: Solar Settlement

Vauban auzo iraunkorreko “Eguzki-asentamenduan” bizi diren familiek askotariko A) Solar Settlementeko ekoizpen fotoboltaikoa argumentuak baliatzen dituzte ingurune iraunkor333 honetan zergatik bizi diren azaltzeko. Instalatutako eguzki-potentzia kW GUZTIRA oro sortutako fotoboltaikoa 314 MWh/urtean Hargatik, har,energia maila ertain-altuko pertsonak dira eta diru-sarrera maila altua dute. 6.280 kWh/urtean/etxebizitzako Etxebizitza bakoitzak sortutako energia fotoboltaikoa “Energia-kontsumoaz” galdetzen diegunean, etxebizitzan kontsumitzen duten energia B) Solar Settlementeko kontsumo elektrikoa elektrikoa bakarrik hartzeko etakWh/urtean/etxebizitzako kontsumo hori murriztu egin behar Etxebizitza bakoitzaren batezaintzat besteko kontsumo elektrikoajoera (12. taula)dute2.598 2.821 kWh/urtean/etxebizitzako bakoitzaren batez besteko termikoa (12. taula) delaEtxebizitza azpimarratzen dute.kontsumo Ez dira konturatzen, ordea, energia-kontsumorik handiena produktuekin, zerbitzuekin eta garraioekin egiten dutela. 1_Familia

2_Familia

3_Familia

4_Familia

2 3 160

2 2 160

2 3 130

2 2 130

2 2,5 145

3.335 3.399 -

2.389 -

2.500 2.431 2.2021

2.088 2.440 -

2.598

4.002

3.200

2.593 2.393

2329 2408

2.821

Helduak Haurrak Etxearen neurria [m 2 ]

Kontsumoa/pertsonako

Batez beste

Elektrizitatea [kWh/urtean]

2011 2012 2013

577 kWh/pertsonako

Berokuntza + ACS [kWh/urtean]

2012 2013

19,45 kWh/m

12_TAULA Solar Settlementeko familien kontsumoaren taula (berezko lana).

Solar Settlement auzoko bizilagun gehienek EWS Elektrizitätswerke konpainia elektrikoa Alemania Sieben Linden Vauban dute kontratatuta. Konpainia Schönau herrian jaio zen Txernobylgo hondamendiaren Biztanleko kontsumo 44.508,22 10.650 (zor energetikorik (IEA 2014a) (Werner Dyck) ondorioz primarioa sortutako bertako mugimendu antinuklearraren eskutik. Haien energia gabe) [kWh] “nuklearrikEhunekoa gabetzat eta iraunkortzat” deskribatzen dute. helburua da % 100 - % Are 76 gehiago, haien Etxebizitzetako egiazko hautabidea 1.893,91 eskaintzea,350 577 ez gertatzea energia nuklearraren klima-aldaketarik biztanleko (IEA 2014a) (Werner Dyck) eta energia-hornidura deszentralizatua ezartzea. Hala, saltzen duten energia % 100ean kontsumo elektrikoa [kWh] berriztagarria delako bermea ematen dute. Ehunekoa Etxebizitzetako biztanleko kontsumo termikoa [kWh]

% 100

- % 81

- % 69

7.500³

3500

629

EWS konpainiaren kudeaketa kooperatiba bidezkoa da: “herria da jabea”. Enpresa nagusi batek printzipio eta jarraibide orokorrak ikuskatzen ditu eta beste lau Ehunekoa % 100 - % 43 - % 92 enpresa hartzen ditu barne: banaketa, sare elektrikoa, merkaturatzea eta energia berriztagarrien zentralen ustiaketa. Energia berriztagarriaren merkaturatzeari dagokionez, merkatuko salmenta-prezioa estatukoa baino apur bat garestiagao da (27,35 €/kWh-ko kostua du). Konpainiak dio, haatik, bildutakoaren % 1,87 instalazio fotoboltaikoak eraikitzeko inbertitzen duela berriro. Energia berriztagarriak sustatu ez ezik, etxebizitzetako kontsumo elektrikoa murriztea bultzatzen dute. HelburuENERGIA horrekin, Energia Sistema Zentralizatua faktura elektriko bakoitzean erabiltzailearen kontsumoa oso egokia, egokia, handia edo KONTSUMITZAILEA ALEMANIA 2012 (DATUAK: IEA) % 4375 eta 725 kWh neurriz kanpokoa den zehazten dute. Pertsona bakoitzak urtean artean gomendatzen dute. ERABILERA ENERGIA kontsumitzea Hornidura Kontsu

moa ok

erreko

lekuan

ELEKTRIZITATEAREN ERABILERA ETXEBIZITZAN

neurtz

en dugu

% 14

BALIABIDEAK

Primarioa

44.508

% 11

% 18

Etxebizitzetakoa

% 25

%67

PRODUKTUEN, ZERBITZUEN ETA GARRAIOAREN KONTSUMOA

Vaubaneko ikerkuntza-egonalditik ondorioztatu dugunez, biztanleek energia-kontsumoa % 96 % 100 elektrizitatearen kontsumo Galerak zuzenarekin lotzen dute, baina ez dituzte aintzat hartzen beste energia-kontsumo eta materia-kontsumo zenbait, industriatik edo garraiotik + % 28 EZKUTUKO KONTSUMOA (BESTE HERRIALDE BATZUETAN) + % 28 163 kWh/pertsonako

% 53

% 29

Zerbitzuak Industria eta Garraioa

(TRansformazioa eta banaketa % 25) (Energia-sistemaren kontsumoa % 7)

% 17

%29

SISTEMAREN GALERAK

+%28

EZKUTUKO KONTSUMOA

eratorritakoak adibidez. Autoa eta telebista erabiltzeari, ordea, uko egiten diote “bizimodu iraunkorragoa” eduki ahal izateko.

3.3.3 Vauban: CHP sistema Friburgon elektrizitatearen % 50 Combined Heat and Power (CHP) edo baterakosorkuntzaren sistema bidezko etxeko ur beroaren hornidurak eta elektrizitatearen zeharkako ekoizpenak asetzen du (1993an % 3 baino ez zen). Gaur egun Friburgon eskala handiko 14 CHP-planta daude (1.000-2.500 MW) eta eskala txikiko 90 (510 kW). CHPak dieselaz edo gas naturalaz elikatzen dira. Abantailarik handiena da oso eraginkorrak direla eta, sistema deszentralizatuak direnez, galerak ekiditen dituztela. Vauban auzoan eskala handiko CHPak 1.150 kilowatt bero sortzen du (Delleske, 2005) eta auzoko etxebizitzen eskari termikoaren % 50 hornitzen du, hau da, urtean 14.000 MWh energia termiko ekoizten du. Energia termikoaz gain, 850 kilowatteko potentzia elektrikoa ekoizten du. Dieselaz elikatzen den CHParen eraginkortasuna % 93koa da. Ekoitzitakoaren % 53 berotzeko erabiltzen da eta % 40 elektrizitaterako. CHP handi horretaz gain, komunitate batzuek etxebizitzarako ur beroa eta elektrizitatea

42_IRUDIA

Andreas Delleske bere etxeko 5 kilowatteko CHParekin (Argazkia: O. Akizu).

ekoizten duten 5,5 kilowatteko CHP txikiak dituzte (Delleske, 2005). Oso eraginkorrak dira: kontsumitzen duen 20,5 kW gas natural bakoitzeko, lehendabizi, 5,5 kW energia elektriko sortzen ditu eta ondoren, ur beroaren 12,5 kW energia termiko. Bien baturak 164

% 88ko eraginkortasuna ematen du. SenerTec eredu berriak kondentsazioa ere sartzen du. Bere eraginkortasuna % 99koa da eta 14,8 kilowatteko sorkuntza termikoa du. 5,5 kilowatteko CHPak komunitateko eskari termikoa asetzen du eta, horregatik, zenbait unetan, ekoitzitako elektrizitatea eraikinaren eskari elektrikoa baino handiagoa da. Halakoetan elektrizitatearen soberakina saldu egiten dute. Hala ere, elektrizitatearen handizkako salmentan, 9 €/kWh-ko kostua berreskuratzen dute eta hori elektrizitatea sortzeak eragindako gastua baino handiagoa da. Horiek horrela, zenbait komunitatek alboko etxebizitza-multzoarekin hitzarmena egin dute eta, kontuan hartuta erabiltzailearentzat elektrizitatea erosteak 27 €/kWh-ko kostua duela, energia salerosteko erdibideko kopuru bat ezarri dute. Hala, CHPko jabeek dirua irabazten dute salmentan eta bizilagunek dirua aurrezten dute erosketan.

3.4. Rosa Luxemburg Fundazioa Rosa Luxemburg Fundazioak (FRL) Berlinen du egoitza nagusia. Formakuntza politikoaz gain, fundazioaren helburua da gatazkan dagoen mundu kapitalistaren, globalizatuaren, desberdinaren eta bidegabearen ondorioz sortutako gizarte-giroa azaltzen duten gogoeta, ezagutza, azterketa eta ikerketen berri ematea nagusiki. Fundazioaren iritziz, ezinbestekoa da jarduera politiko eta sozial autogestionarioa sustatzea. Funtsezkoa da, orobat, berdintasunean oinarritutako bakearen aldeko konpromisoa bultzatzea eta justizia soziala eta elkartasunezko bizikidetza lortzeko herrien arteko elkar-ulertzearen alde egitea. Fundazioa 1990ean sortu zuen Party of Democratic Socialism (PDS) alderdiak. Mundu osoan 20 egoitza dituen arren, egoitza nagusia 150 pertsonak osatzen dute. Horietako bi ekologia sozial eta politikoaz arduratzen dira. Tadzio Müller eta Steffen Kühne dira elkarrizketarako gunea sortzeaz arduratzen diren pertsonak eta ekologia eta gizartearen arteko lotura estutzearen alde lan egiten dutenak. Steffen Kühne fundazioan egiten diren txosten, foro eta jardueren alderdi hezitzaileaz eta dibulgatzaileaz arduratzen da. Tadzio Müller, aldiz, ikerlanean eta ekintza politikoan aritzen da. Haien lana energiaren sektoreari zuzen-zuzenean lotzen zaio. Izan ere, alde batetik, energia berriztagarrien ekoizpena sustatzen dute eta, bestetik, kontsumoa kudeatzeko eta kontrolatzeko eredu demokratikoagoa eta sozialagoa eztabaidatzeko gunea sortu nahi dute. Fundazioak ez du gai horietan zuzenean lan egiten. Gizarte-mugimenduei laguntza ematen die sendotu daitezen, eta haien borroka bideratzen ahalegintzen da. Alemaniako gizarte-mugimenduen energiarekiko aktibismoak, zeinari gaur egun FRL gehitu baitzaio, Friburgon sortu eta Alemania osora hedatutako 70eko hamarraldiko mugimendu antinuklearrean du jatorria.

165

43_IRUDIA Tadzio Müller Cúpula dos Povos RIO+20 ekitaldian (Argazkia: Tord Björk).

FRLko Tadzio Müller kidearen esanetan, trantsizio energetikoa bai edo bai gertatuko da, hiru faktore nagusik bat egiten dutelako: Lehenik, mundu osoko energia-krisia dago. Krisialdia petrolioaren gailurrak ez ezik, energia-kontsumoa areagotzeak ere ekarri du, eta hori nabarmen gertatu da suspertzen ari diren herrialdeetan, hala nola, Indian, Brasilen eta Txinan. Bigarrenik, baliabide fosilen kontsumo arduragabeak eta haien igorpen masiboek sortutako klima-aldaketaren krisia dago. Eta azkenik, krisialdi ekonomikoa. Krisialdiaren ondorioz, multinazionalek eta gobernuek energia berriztagarrien aldeko apostua egin dute, kontsumo neurrigabearen antzinako eskemak baliatzen dituzte ordea. Bada, diosku Tadzio Müllerrek, trantsizio energetikorako berebiziko garrantzia duen elementu bat. Hermann Scheer filosofo, politikari, ekonomialari eta ekintzaile alemanak bere garaian energia-iturrien “Teknologiaren Logika” izenaz deskribatu zuen (Techno - logic). Energia fosilen eta nuklearren teknologiek eredu zentralizatua bultzatu ohi dute. Energia berriztagarrietan oinarritutako ereduek, berriz, gizarte-logika demokratikoagoa eta deszentralizatuagoa dute oinarrian (Müller, 2014a). Ideia horiei eusteko, Tadziok Ivan Illich aipatzen du. Illichen arabera, teknologia bakoitzak gizarteerabilera bat dakar berekin. Haatik, Caffentzis filosofoak dioenari jarraiki, horrek ez du esan nahi energia berriztagarrietan oinarritzen den eredu oro zuzenean bakezalea eta gatazkarik gabea denik. FRLren arabera, trantsizio energetikoa bi ikuspegitatik deskriba daitekeen aldaketa energetikoa da (Energiewende2): ikuspegi teknikotik eta ikuspegi politikotik. Ikuspegi teknikotik, trantsizioa da hidrokarburoak alde batera utzi eta energia ekoizteko baliabide 166

berriztagarriak erabiltzen hastea. Ikuspegi politikoak, ordea, energia berriztagarriak erabiltzen hastea bi talde handitan banatzen du: talde batek energiaren alorreko enpresa handiek beti kontrolpean dituzten eskala handiko instalazioetara garamatza; besteak, geroz eta deszentralizatuagoa, demokratikoagoa, eta gizarte-sentsibilizazio handiagokoa den energia-eredurantz garamatza (Müller, 2014a, Müller, 2014b). FRLk bigarren eredu horren alde egiten du borroka (Müller, 2015). Hainbat borrokari babesa eman diote eta oso emaitza onekin gainera. Horren adibide dugu oraindik orain, 2011ko ekainaren 30ean, onartutako “Thirteenth Amendment to the Atomic Energy Act” lege antinuklearra (DMUB, 2014). Legearen helburua da 2022. urterako Alemaniako ekoizpen elektriko nuklearra desagerraraztea. Uraren kudeaketa publikoaren aldeko borrokari ere babesa eman diote. Prozesua 2006an hasi zen, 2011an erreferenduma egin zuten eta geroago, Berlingo gobernuak Veolia urkudeaketaren enpresa erosi zuen 590 milioi euroren truke (EWM, 2012). “Stuttgart 21” abiadura handiko trenaren aurka ere agertu dira (Socialistworld, 2010) eta energia elektikoaren kudeaketa publikoaren alde ere borrokatu dute. Energiaren alorrean, Rosa Luxemburg Fundazioak hainbat liburu argitaratau du, besteak beste: “Mercados de Carbono: La Neoliberalización del clima”, Larry Lohmann; “Pensar las alternativas imaginar la transición: Economía extractiva y efectos comparados: Turismo, petróleo y minería.”, Diego Carrión Sánchez eta Ricardo Sánchez Cárdenas; “20 Mitos y Realidades del Fracking”, Pablo Bertinat, Eduardo D´Elia, Observatorio Petrolero Sur, Roberto Ochandio, Maristella Svampa eta Enrique Viale. Baina zalantzarik gabe, berriena eta zuzenean Europan sortu berri diren energia-eredu demokratikoei buruz diharduen lana “Energie Demokratie in Europa” eta ingelesezko “Energy Democracy in Europe” bertsio laburtua da. Conrad Kunzek (Energie-Demokratie edo “Energia berriztagarrien transtizio demokratikorako bulegoaren” sortzaileak) eta Sören Becker (IRS edo “Eskualdeko Garapenerako eta Egiturazko Plangintzarako Leibniz Institutuko” kideak) energia elektrikoaren kudeaketa publikoaren aldeko borroka sakonean aztertu dute. Energiaren demokratizazioaren aldeko ekimen europarrei buruzko ikerlana argitaratu zuten 2014an. Energiaren kudeaketa publiko egiteko Berlinen bizi izan zen prozesuaren berri ematen dute ikarlanean. 2010ean hasi zen dena, Gegenstrom gizarte-mugimenduaren baitan demokrazia energetikoari buruzko eztabaida sortu zenean. Kontzeptuak barne hartzen zituen energia, klima-arazoak eta parte-hartzea, eta honelaxe definitzen zuten: “gure bizimoduan eragina duten erabakiak guztion artean hartu beharrekoak dira mozkinaren printzipioa aintzat hartu gabe”. Lehendabiziko eztabaiden helburu nagusia energiaeredua aldatzeko ekintzak egituratzea izan zen. Horretan “Klimaallianz Osnabrück” mugimendu ekologista batu zitzaien. Demokrazia energetikoa lortzeko erabakietan 167

prozesu parte-hartzaileek berebiziko garrantzia zutela nabarmentzen zuten haiek ere. Aldarrikapenen artean, deszentralizazioa, korporazioekiko independentzia, energiahornitzaileen udal-banaketa sarearen gaineko kontrola eta eskubideak eta, guztion parte-hartzearen bitartez, baten eta bestearen interesak neurriratzea eta baketzea (Kunze et al., 2014). 2012an Lausitz Climate Camp ospatu zuten eta energia-mugimenduaren oinarriak adostu zituzten bertan: “Demokrazia Energetikoak esan nahi du guztiok izan behar dugula bermatuta behar adinako energiarako sarbidea. Energia-ekoizpena ez da kutsatzailea izango eta ez dio kalterik eragingo ez pertsonei ez ingurumenari. Horrek esan nahi du, beraz, baliabide fosilak lurpean utzi behar direla, ekoizpen-bideak sozializatu eta demokratizatu egin behar direla eta energia-kontsumoaren aurrean dugun jarrera hausnartu behar dugula.” (Lausitz Climate Camp, 2012). Energiaren sektoreko gizarte-mugimenduak batzearen ondorioz, Berlingo energia elektrikoaren hornitzaile publikoa zein izango zen erabakitzeko mahai-ingurua sortu zen (Berliner Energietisch). Presioak bultzatuta, elektrizitatea kudeatuko zuen eta oinarri komunitarioa izango zuen erakunde publiko baten premia bozkatzeko erreferenduma egin zuen senatuak. Erreferenduma 2013ko azaroaren 3an egin zen. Berlindarren % 25ek BAI bozkatzearekin nahikoa bazen ere, % 24,1ek besterik ez zuen bozkatu (Blanchet, 2015). Gobernuak hauteskundeen hurrengo astea aukeratu zuen erreferenduma egiteko eta, zenbait erakundek dioenez, horrexegatik bertaratu zen hain jende gutxi bozkatzera (Pfafferott, 2013). Berlingo sare elektrikoa publiko bihurtu ezin izan bazen ere, Sörenek eta Conradek diote prozesu eta gertaera hura oso garrantzitsua izan zela, energiaren kudeaketa “politizatu” egin baitzen. Energia elektrikoa publikoki kudeatzearen aldeko borroka ez da eten eta, oraingoan ere, Sörenek eta Conradek demokrazia energetikoa lortu ahal izateko zer 4 irizpideri jarraitu behar diegun azaldu digute labur-labur: parte-hartzea eta demokrazia; jabetza eta kontrola; balio sortzailea eta enplegua; eta ekologia, askitasuna eta desazkundea (Becker et al., 2014). Alemanian ikatzaren kontsumoa energia-iturri gisa erabiltzearen egoera zein den aztertzen ari da orain FRL. Proiekturik handiena, alde batetik, egungo ikatz-meatzeak identifikatzeko mapa sortzea da eta, bestetik, erauzten ari diren baliabideak eta erauzketak sortutako inpaktua zenbatestea. Fundazioak ikatzaren aurkako mugimendua abiarazi du Alemanian (AirClim, 2013). Ahalegin horrekin herritarrek energiarekin lotutako arazoen berri izan dezaten nahi du eta kontsumitzen dugun energia nonbait sortu dela eta bertan inpaktua izan duela eta herritarrok hori aldatzeko gaitasuna dugula ulertzea sustatu nahi du. 168

Jabetzako etxebizitzen gastua Sieben Linden ekoherrixkan

Etxebizitza eta lursail bat erosteak duen batez besteko gastua. (gastua berbera da haurrak izan ala ez izan)

14.800 € (lursaila erostea; utziz gero, berreskuratu daitezke) + 181 €/hilean (argindarraren gastuak, urarenak,...) + 160 €/hilean (jangelan egindako gosariak, bazkariak eta afariak)

4. Konklusioak

Lursail bat erosteak eta jabetzako trailer batean bizitzeak duen batez besteko gastua. (gastua berbera da haurrak)izan ala ez izan)

Lehenengo ondorioa da kontsumoari + Trailerra buruzko hausnarketa eraikitzeak duen gastua.publikoa egitea eta kontzientzia hori gizarte-mugimenduen bitartez bideratzea oso garrantzitsua dela. Izan ere, masa kritikorik gabe, nekez sortuko dira Sieben Linden (migimendu antinuklearraren ondotik) edo Vauban (SUSI komunitatean oinarrituta) bezalako proiektuak edo, Berlinen A) Solar Settlementeko ekoizpen fotoboltaikoa bezala, energiaren kudeaketa publikoa aldarrikatzen duten prozesuak. Demokrazia Instalatutako eguzki-potentzia 333 kW energetikoa lortzeko beharrezkoa da energiari, energiaren erabilerari eta inpaktuari, GUZTIRA sortutako energia fotoboltaikoa 314 MWh/urtean kontrolari etasortutako erabakitze-prozesuei buruzko eztabaida publikora zabaltzea. 6.280 esparru kWh/urtean/etxebizitzako Etxebizitza bakoitzak energia fotoboltaikoa B) Solar Settlementeko kontsumo elektrikoa

Bigarrenik, energia-eredu berri hauek ekonomikoki errentagarriak izan daitezkeela 2.598 kWh/urtean/etxebizitzako ondorioztatu dugu. Feldheim, adibidez, horren erakusgarri da: gizabanakoek euren 2.821 kWh/urtean/etxebizitzako Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo termikoa (12. taula) aurrezkiak guztiontzako diren energiaren garapen-proiektuetan inbertitu dituzte eta ingurumenean inpaktu txikia duen energia ekoiztea lortu dute horrela; ongi erabilitako dirua da hortaz. Sieben Lindenen gauza bera gertatzen da autokudeaketarekin. Guztiona den ekonomia sortu dute (tabla 10) eta hala,4_Familia energia-proiektu iraunkorrak 1_Familia 2_Familia 3_Familia Kontsumoa/pertso Batez beste Helduaketa eraginkorrak eta guztion 2 2 2 2 2 ateratzeko ongiaren aldeko gizarte-proiektuak aurrera Haurrakgai izan dira. 3 2 3 2 2,5 2 Etxebizitza bakoitzaren batez besteko kontsumo elektrikoa (12. taula)

Etxearen neurria [m ]

160

130

145

Elektrizitatea [kWh/urtean]

Hirugarren ondorioak erakutsi digu energia-kontsumo txikiko eredua lortzeko 3.335 2.389 2.500 2.088 beharrezkoak diren azpiegiturak eraikitzeko, parte-hartze prozesuak oso garrantzitsuak 577 kWh/pertso 3.399 2.431 2.440 2.598 direla. Oro har, arkitektoek, diseinatzaileek eta ingeniariek ez dute erabiltzaileen 1 2.202 parte-hartzea kontuan hartzen espazioa proiektatzeko orduan. Haatik, erabiltzaileek Berokuntza + ACS [kWh/urtean] 2012 hein handiagoan parte hartu 2.593 ahal izango balute, diseinuak 2329 gehiago hurbilduko lirateke 2.821 2013 4.002 3.200 2.393 2408 19,45 kWh/m pertsonen zein taldeen premietara eta eraginkortasun energetikoa eta ongizatea handiagoak izango lirateke. Boaventura de Sousa Santosek dioenez, gaur egungo zientzialariaren zeregina eztabaidari lekua egitea da, “entzun egin behar du batez ere, hitz egin baino gehiago”. 2011 2012 2013

Alemania

Sieben Linden

Vauban

44.508,22 (IEA 2014a)

10.650 (Werner Dyck)

% 100

- % 76

Etxebizitzetako biztanleko kontsumo elektrikoa [kWh]

1.893,91 (IEA 2014a)

350 (Werner Dyck)

577

Ehunekoa Etxebizitzetako biztanleko kontsumo termikoa [kWh]

% 100

- % 81

- % 69

7.500³

3500

629

Ehunekoa

% 100

- % 43

- % 92

Biztanleko kontsumo primarioa (zor energetikorik gabe) [kWh] Ehunekoa

13_TAULA Etxebizitzetako kontsumoen arteko konparazioa (berezko lana).

169

Ehunekoa % 100 Etxebizitzetako 7.500³ biztanleko Laugarren ondorioa: teknologia eraginkorragoa erabiltzeak kontsumo elektrikoa kontsumo termikoa azpian dagoen gizarte-sistema murrizten du, baina horrez gain, gure energia-ereduaren [kWh] aldatzeak eragin handia izan dezake kontsumoan (13. taula). Vaubanen % 66 murriztu zuten kontsumo elektrikoa eta Sieben Lindenen, berriz, % 79. Haatik, murrizketarik Ehunekoa % 100 nabarmenena Sieben Lindeneko energia-kontsumo primarioan ikus daiteke. Bizimodua aldatzearen ondorioz, bertako kontsumoa Alemaniako batez bestekoa baino % 77 txikiagoa izatera iritsi zen. Ondorioa hobeto ulertu ahal izateko, IEAk (2014b) eginiko energia-fluxuaren balantzearen eskema (“Energy Balances Flows”) itxuraldatu dugu. Kontzeptuak aldatu dira baina kopuruak bere horretan utzi ditugu eta emaitza 44. irudikoa da. Argi eta garbi ikus daitekeenez, ez ditugu nahastu behar gizabanako gisa dugun energiakontsumoa batetik eta etxebizitzetan egiten dugun elektrizitatearen kontsumoa bestetik. Energiaren alorrean lortu nahi dugun helburua ez da produktu industrial gehiago erosiz

Energia Sistema Zentralizatua ALEMANIA 2012 (DATUAK: IEA)

ENERGIA BALIABIDEAK

Hornidura Primarioa

44.508

kWh/pertsonako

ERABILERA % 18

Etxebizitzetakoa

% 53

Zerbitzuak Industria eta Garraioa

% 29

eta banaketa % 25) Galerak (TRansformazioa (Energia-sistemaren kontsumoa % 7)

% 100

+ % 28 EZKUTUKO KONTSUMOA

(BESTE HERRIALDE BATZUETAN)

44_IRUDIA IEAren 2012ko datuetan oinarrituta eginiko diagrama (IEA, 2014a).

170

- % 81

- % 69

3500

629

etxebizitzetan dugun kontsumo elektrikoa minimizatzea, baizik eta produktu industrial horiek ez erostea. Bosgarren ondorioa da bero-trukagailuarekin batera isolatzaileak eta beira hirukoitzak - % 43 - % 92 erabiltzea oso eraginkorra izan daitekeela energia termikoa aurrezteko bereziki. Ikusten denez, Vaubanen 15 kWh kontsumitzen dituzte urtean metro koadro bakoitzeko (13. taula). Alemaniako ohiko etxe batek, ordea, 300 kWh kontsumitzen ditu urtean metro koadro bakoitzeko. Kontsumo termikoa % 92 murriztea lortzen dute Vaubanen eta % 43 Sieben Lindenen. Baina horretarako, ezinbestekoa da arkitektoek eta ingeniariek etxebizitzetako kontsumoa kuantifikatzea eta, era berean, gizartearekin mintzatzea isolatze-prozedurak optimizatzeko. Vaubanen lortutako murrizketak handiagoak badira ere, esan behar dugu bertako etxebizitzen materialek aztarna energetiko handiagoa dutela eta hori ez dela normalean halako kalkuluetan aintzat hartzen.

Kontsu

moa o

kerrek

o leku

an neu

ENERGIA KONTSUMITZAILEA

ELEKTRIZITATEAREN ERABILERA ETXEBIZITZAN

rtzen d

ugu

% 14 % 11 % 25

%67

PRODUKTUEN, ZERBITZUEN ETA GARRAIOAREN KONTSUMOA

% 96

% 17

%29

SISTEMAREN GALERAK

+%28

EZKUTUKO KONTSUMOA

+ % 28

tok

ENERGIA KONTSUMITZAILEAK

171

Oharrak 1. 2.

Etxetresna berriak jartzearekin, kontsumo elektrikoa % 9,5 murriztea lortu zuten: AAA+ klaseko sukaldea, labea eta ontzi-garbigailua. Energiewende (http://energytransition.de) definitzeko ere aldaketa energetiko terminoa erabiltzen dute. Energiewende trantsizio energetikoranzko aurrerabidea egitea ahalbidetzen duen estatu mailako zeharkako mugimendua da. 70eko hamarraldian sortu zen eta ideologia politikoen arteko lokarri izan da beti. Kontuan hartuta Alemaniako etxebizitzetan pertsona bakoitzari dagokion espazioa 25 m2 eta bero-eskaria urtean 300 kWh dela (Andreas Delleskek iradokitako datua).

Bibliografia ▪▪ AirClim (2013) “Anti-coal movement in Europe is growing” Azken bisita 2014/12/28: http:// www.airclim.org/acidnews/anti-coal-movement-europe-growing ▪▪ Arto, I. Capellán-Pérez, I., Lago, R. Bueno, G., Bermejo, R. (2015) “The energy footprint of human development”, Elsevier Editorial System for Global Environmental Change ▪▪ Baltic Environmental Forum Deutschland, BEFD (2011) “Energy Consumption and Passive Houses” Azken bisita 2014/12/28: http://www.intense-energy.eu/fileadmin/content/ broshures/05_PassiveHouse.pdf ▪▪ Barcena, I., Lago, R., Villalba, U. (2009) “Energía y deuda ecológica: Transnacionales, cambio climático y alternativas” Icaria. ▪▪ Becker, S. Kunze, C. (2014) “Energy Democracy in Europe” ATTAC Summer University, Paris 2014. Azken bisita 2014/12/28: http://energie-demokratie.de/wp-content/uploads/2014/08/ Presentation_Energy-Democracy-in-Europe_Paris_2014_2.pdf ▪▪ Blanchet, T. (2015) “Struggle over energy transition in Berlin: How do grassroots initiatives affect local energy policy-making?” Energy Policy 78, 246–254 ▪▪ Coates, G. J. (2013) “The Sustainable Urban District of Vauban in Freiburg, Germany” Int. J. of Design & Nature and Ecodynamics. 8. liburukia, 4 ▪▪ Delleske, A. (2005) “The Small Co-generation Unit”. Selin Devranogluk itzulia. Azken bisita 2015/02/10: http://www.passivhaus-vauban.de/blockheizkraftwerk.en.html ▪▪ Entranze Consortium (2014) “Laying down the pathways to nearly zero-energy buildings: toolkit for policy makers” ▪▪ European Water Movement “Regreso del agua de Berlín a manos públicas”. Azken bisita 2014/12/27: http://europeanwater.org/es/noticias/noticias-desde-el-terreno/260-regreso-delagua-de-berlin-a-manos-publicas ▪▪ EUROSTAT (2014a) Gini coefficient of equivalised disposable income. Azken bisita 2015/01/10: http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tessi190& plugin=1 ▪▪ EUROSTAT (2014b) Energy Balance Sheets. Eurostat Statistical Books. Azken bisita 2015/01/10: http://ec.europa.eu/eurostat/documents/3217494/5785109/KS-EN-14-001-EN. PDF/16c0ac97-7dd6-4694-b22d-e77a36cb4e86?version=1.0

172

▪▪ European Economic and Social Committe, EESC (2010) Resources: Village or Feldheim. Azken bisita 2015/02/01: http://www.eesc.europa.eu/resources/docs/village-of-feldheim--treuenbrietzen--3.pdf ▪▪ Fraunhofer Institute for Solar Energy Systems (2013) “Levelized Cost of Electricity”. Azken bisita 2015/02/04: http://www.ise.fraunhofer.de/en/publications/veroeffentlichungen-pdfdateien-en/studien-und-konzeptpapiere/study-levelized-cost-of-electricity-renewableenergies.pdf ▪▪ German Commission for UNESCO (2009) “Learning Sustainability, UN Decade of Education for Sustainable Development (2005-2014) Stakeholders and Project in Germany” Azken bisita 2015/02/07: http://www.bne-portal.de/fileadmin/unesco/de/Downloads/Dekade_ Publikationen_international/Learning_Sustainability_5MB.pdf ▪▪ Gesota, B., (2008) “Ecovillages as Models for Sustainable Development: A Case Study Approach” Albert-Ludwigs-Universitat Freiburg. Azken bisita 2015/02/06: https://www.gsp.unifreiburg.de/globalstudies/research/gesota-2008-ecovillages.pdf ▪▪ Gipe, P. (2011) “Tables of fee-in trariffs worldwide” Wind Works. Azken bisita 2015/02/01: http://www.wind-works.org/cms/index.php?id=92 ▪▪ Global Ecovillage Network Solution Library. Azken bisita 2015/02/12: http://solution. ecovillage.org ▪▪ IEA (2014b) International Energy Agency. Indicators, Balances and Electricity 2012. Azken bisita 2014/12/05: http://www.iea.org/statistics/statisticssearch/report/?country=GERMANY& product=balances&year=2012 ▪▪ IEA (2014b) International Energy Agency. Energy Balance Flows 2012. Azken bisita 2014/12/05: http://www.iea.org/Sankey/#?c=Germany&s=Balance ▪▪ Kunze C., Becker S. (2014) “Energy Democracy in Europe” Rosa Luxemburg Fundation ▪▪ Lang, M. (2014) “German feed-in tariffs 2014” German Energy Blog. Azken bisita 2015/02/02: http://www.germanenergyblog.de/?page_id=16376 ▪▪ Litfin, K. (2014) “Ecovillages: lesson for sustainable community” Polity Books ▪▪ Mayer, A. (2013) “Les écoquartiers de Fribourg. 20 ans d’urbanisme durable” ▪▪ Milutienė, E. (2010) “House Embodied Energy and Zero Energy Building Concept”. Institute of Environmental Engineering, Kaunas University of Technology. Azken bisita 2015/02/04: http:// www.erem.ktu.lt/index.php/erem/article/download/101/76 ▪▪ Ingurumena, Naturaren Babesa, Eraikuntza eta Segurtasun Nuklearraren Ministerioa, DMUB (2014) “Developments in Germany following the nuclear disaster in Japan”. Azken bisita 2015/12/27: http://www.bmub.bund.de/en/topics/nuclear-safety-radiological-protection/ nuclear-safety/response-to-fukushima/overview/ ▪▪ Morh, S., Kurth S. (2014) “Risks of Nuclear Ageing”. Azken bisita 2015/02/11: http://www.oeko. de/oekodoc/2217/2014-757-en.pdf ▪▪ Müller, T. (2014) “Of Energy Struggles, Energy Transitions and Energy Democracy”. Zeitschrift Luxemburg. Azken bisita 2015/02/14: http://www.zeitschrift-luxemburg.de/of-energystruggles-energy-transitions-and-energy-democracy1/ ▪▪ Müller, T. (2014) “In Germany, the Answer to Global Warming Is Blowing in the Wind” The Indypendent. Azken bisita 2015/02/15: https://indypendent.org/2014/09/12/germany-answerglobal-warming-blowing-wind

173

▪▪ Müller, T. (2015) “Del viraje energético, su dinámica y su resiliencia” ▪▪ Passivehaus Vauban. Azken bisita 2015/02/10: http://www.passivhaus-vauban.de/passivhaus. en.html ▪▪ Pfafferott, C. (2013) “Referendum on energy in Berlin victim of approval quórum”. Democracy International. Azken bisita 2014/12/29: https://www.democracy-international.org/es/press/ referendum-re-communalising-energy-berlin-victim-approval-quorum ▪▪ Scharmer, D. (2012) “Overview about Dirk Scharmer’s straw bale architecture in Germany” Azken bisita 2015/02/10: http://www.strawbalehouse.de/overview-.html ▪▪ Shahan, Z., (2014) “The only Grid-Independent Village in the World?” Clean Tecnica. Azken bisita 2015/02/01: http://cleantechnica.com/2014/10/02/grid-independent-village-worldfeldheim/ ▪▪ SocialistWorld (2010) “Mass protests against “Stuttgart 21” Socialist World. Azken bisita 2014/12/28 http://www.socialistworld.net/mob/doc/4453 ▪▪ UNDP (2014) United Nations Development Program. Human Development Reports: Human Development Index Trends, 1980-2013. Azken bisita 2014/12/15: http://hdr.undp.org/en/ content/table-2-human-development-index-trends-1980-2013 ▪▪ World Nuclear Association, WNA (2015). Nuclear Power in Germnay. Azken bisita 2015/05/01: http://www.world-nuclear.org/info/Country-Profiles/Countries-G-N/Germany/ ▪▪ World Habitat Awards (2007) “Straw-bale Housing in the Sieben Linden Ecovillage” Azken bisita 2015/02/05: http://www.worldhabitatawards.org/winners-and-finalists/project-details.cf m?lang=00&theProjectID=740B4CEF-15C5-F4C0-99FC9EA83F00FB5C

174

175

176

07 EUSKAL HERRIA Burujabetza energetikoranzko bidea alternatibak eraikitzeko bidea da , ez soilik energiaren eta ingurumenaren alorrekoak , baita ekonomikoak eta politikoak ere. Xabier Zubialde

GEURE TRANTSIZIO ENERGETIKOA LORTZEKO IRIZPIDEAK 1. Sarrera Euskal Herriak barne hartzen ditu, Espainiako Estatuan, Euskal Autonomia Erkidegoa (EAE) eta Nafarroa (Nafarroako Foru Erkidegoa) eta, Frantziako Estatuan, Lapurdi, Zuberoa eta Behe-Nafarroako lurralde historikoak (Iparralde). Euskal Herriak bere nortasun historiko eta kulturala duen arren, banaketa administratiboak baterako estatistikak egitea eta erabiltzea oztopatzen du. Hori horrela, kapitulu honetan, aztertutako datuak EAEri, Nafarroari edo Iparralderi buruzkoak izango dira zenbaitetan eta beste batzuetan, aldiz, oro har Euskal Herriari edo Hego Euskal Herriari (Pirinioen hegoaldeko euskal lurraldeari) buruzkoak. Euskal Herriak 3 milioi biztanle ditu gutxi gorabehera eta 20.950 km koadro luze-zabal da. EAEk oso harreman ekonomiko estua du Espainiako eta Europako ekonomiekin eta beraz, haien portaera eta bilakaera elkarri lotuta doaz. Haatik, EAEko eta Nafarroako biztanleko BPGa Espainiako Estatuko eta EB27ko batezbestekoaren gainetik dago, Luxenburgoren atzetik, Holandarekin batera zerrendaren buruan. EAEko eta Nafarroako biztanleko BPGa 30.000 euro ingurukoa da urtean. Buenoren (2014) arabera, Hego Euskal Herriko ekoizpen-gaitasuna, biztanleko BPGaren arabera neurtua, Espainiako batezbestekoa eta baita Europakoa ere baino nabarmen handiagoa da eta Alemaniako batezbestekotik oso gertu dago. BEG (berotegi-efektuko gasen) igorpen-mailek ere errealitate bera islatzen dute. Estatuko igorpen-mailaren eta Europako batezbestekoaren gainetik daude. Euskal Herriko Giza Garapenaren Indizea (GGI) “oso altua da”. EAEko indizea 0,918 da eta Nafarroakoa 0,918 (2013), munduko lehen postuetan beraz. EAEko Gini tasa % 27,1 da eta Nafarroakoa % 27,81. EB-28ko indizea (% 30,5) eta EB-15ekoa2 3 puntu gorago daude eta beraz, EAE eta Nafarroako lurraldearen baitan diru-sarreren banaketa berdintsuagoa dela erakusten dute datuek. Espainiako Estatuan pobrezia energetikoaren arriskua bi milioitan hazi da 2010 eta 2012 urte artean. ACA Ingurumen Zientzien Elkartearen arabera, diru-sarreren zati 45_IRUDIA Boroa ziklo bateratuko zentrala (Argazkia: IEFPS Tartanga).

177

izugarri handi bat argindarraren eta gasaren fakturak ordaintzeko erabili behar zuten etxebizitza-kopurua % 16,6ra hazi zen 2012an, 7 milioi pertsona dago, beraz, egoera horretan. Horrenbestez, familia horiek hotza izaten dute neguan eta beroa udan; haien etxebizitzetan lizuna eta hezetasuna dago; energia-hornidura mozten diete ez ordaintzeagatik; diru gutxiago geratzen zaie beste oinarrizko beharrizanak asetzeko; eta neguan heriotza goiztiarrak ere gerta daitezke. EAEn (Eusko Jaurlaritza, 2014), hornidura moztea (ura, argindarra, telefonoa, etab.) edo ez ordaintzea ondorio duten etxebizitzetako diru-urritasunak familia guztien % 6,2ri eragiten dio. Datuak % 112ko hazkundea ezagutu du 2008tik hona. 2014an EAEko 135.000 pertsonak zailtasunak zituzten alokairua, kreditua edo fakturak ordaindu edo garaiz ordaindu ahal izateko. Bestalde, 38.000 pertsonak etxebizitzetan oinarrizkoak diren horniduretan mozketak izan zituzten. Halako egoerek modu larriagoan eragiten diete emakumeei, patriarkatuak desberdintasun material eta sinbolikoan jartzen baititu emakumeak. 1996an, pobrezia egoeran zegoen gizon bakoitzeko hiru emakume zegoen egoera berean; 2015ean, aldiz, pobrezia-atalasearen azpitik dagoen gizon bakoitzeko 5 emakume dago egoera horretan. Datuok zuzenean daude lotuta gorago aurkeztutako pobrezia energetikoaren datuekin. Hego Euskal Herriaren egoera geografikoa eta politikoa kontuan hartuta, energiaren alorrean, sorkuntza elektrikoaren azpiegitura handiak eta ekoizle handiak dituen industria- eta energia-eredua garatu du lurralde honek. Frantziako Estatuan, bestalde, udal-ekoizpenean oinarritutako energia-eredua sustatu zuten Bigarren Mundu Gerraren ostean eta hala, udal bakoitzak bere sorkuntzarako bideak garatzen zituen. Horiei ‘Tokiko Banaketa Enpresak’ (ELD) deritze. Hartara, energia-premiak asetzea, behar zena besterik ez ekoiztea eta energia-galerei eta transnazionalen aginduei lotuta ez egotea lortzen zuten. Oraindik ere gelditzen da orduan sortutako udal enpresaren bat, baina gehienak enpresa handiek irentsi dituzte. Kontuan izan behar dugu, gainera, Frantziako Estatuko mix energetikoan energia nuklerrak indar handia duela.

2. Energiaren esparrua Euskal Herriaren kokalekuak izugarri baldintzatu du energiaren esparrua, kostaldea hornidura-gunea izan baita. Industrializazio garaian, burdingintzarako atzerriko ikatzaren hornidura-gunea izan zen (Espainiako Estatuko gainerako tokietara, Ingalaterrara eta gero Errusiara, etab.). Gaur egun, petrolioa, gasa eta erregaientzako olioa itsasontzitan ekartzen dituzte. Espainiako eta Frantziako estatuen artean dagoenez, kokalekua baldintzatzailea izan da, Pirinioek sortzen duten oztopoaren aurrean, pasabiderik onenean dagoelako. Sare elektrikoa (32 kV) Euskal Herritik igaro da 1955. urteaz geroztik eta bi herrialdeak lotzen ditu. Euskal Herriak gero eta energia gehiago kontsumitzen du eta atzerriko energiarekiko mendekotasuna Europako handienetakoa da. Gas naturalaren kontsumoa ere gero eta handiagoa da; Munduko Iparraldeko gainerako herrialdeetan handienetakoa. 178

IBERDROLA 2014

[milioi €]

[%]

Espaina

1.438,50

20,65

Erresuma Batua

1.176,14

16,8

Estatu Batuak

930,75

13,3

Brasil 2.690,33 38,6eta erantzutea komeni Burujabetza energetikoa arriskuan jartzen duen egoera da hau 729,72 10,47 denMexiko zenbait kontu azalarazten dizkigu: GUZTIRA

6.965

■■ Euskal Herrian kontsumitzen den energia gehiena kanpotik dator ■■ Mix energetikoak erregai fosilekiko mendekotasun handia du

Energia Mota

Deﬁnizioa

Adibidea

■■ Guztira kontsumitzen den energia-kopurua oso handia da eta handituz doa Transformaziorik edo bihurketarik jasa ez duen eta naturan duen forman dagoen energia.

Besteak beste, erregai gordinetan, eguzki-

Benetan aprobetxagarria den energia.

Elektrizitatea (azken energia) ekoizteko petro-

prozesu jasaten du bidea. Horren ondorioz,

rraioan, goi-tentsioko lineatan. Gure etxeetara

Energia primarioa Hala, energia primarioa energia-forma energian, haize-energian energia Horiek horrela, geure buruari honako hauek galdetzen dizkiogu:etazer bide jarraitzen geotermikoan dagoen energia. finduagoak lortzeko erabiltzen da. dituzte beste herrialdeetan baliabideak lortzeko?; nola garraiatzen dituzte eta zer arazo sortzen du Helburu horrek gizartean eta ingurumenean? Hau da,(energia zer arazo sortzen ditu Guk ez dugu petrolioa primarioa) termikoekin (etxea berotzeko beroa sortzea), elektrikoekin edo mekanikoekin azken zuzenenan erabiltzen baina elektrizitatea erauzketa-, garraioeta eraldaketa-guneetan?; eta zer nolako igorpenak ditu bai ordea. Elektrizitatea, adibidez, petroliotik eta nola kontsumo-puntuetan erabiltzen den energia. Azken energia sortutako eta transformatutako azken energia eragiten dio klima-aldaketari? da. Energia ekoizten denetik azken kontsumolioa darabilgunean, gure etxeetara iritsi bitarAzalpena: Energia primarioa, azken energia, energia erabilgarria tean, elektrizitate-galderak gertatzen dira gapunturaino iristen den arte, zenbait bihurketa-

Energia erabilgarria

Energia-kontsumoaz ari garela, ezinbestekoa da zeintxikiagoa unetan energia-galerak sortzen dira. iristenerabileraren den elektrizitate-kopurua da neurtzen eta horri energia erabilgarri deritzo. dugun kontuan hartzea eta hartutako neurria energiari oro har ala elektrizitateari soilik dagokion. Adibidea Findu aurretik eta garraioaren sektorean erabili aurretik inportatutako petrolio gordina, ziklo bateratuko zentraletan erretzeko inportatutako petrolioa, beroa sortzeko erabiliko den biomasaren (zuraren) potentzial termikoa, instalaziofotoboltaikoetan, eolikoetan eta hidrau-

Energiaren Guztizko Azken Kontsumoa (TFC)

Azken sektore guztien kontsumoaren baturaren emaitza den energia-kontsumoa: industria, garraioa, eraikinak (etxebizitzak eta zerbitzuak) eta gainerakoak (adibidez, nekazaritza eta energiarako ez diren beste zenbait erabilera, hala nola, plastikoetarako petrolioa).

Energia primarioak ez bezala, guztizko azken kontsumoak erabiltzeko prest dagoen energiakontsumoa neurtzen du. Hau da, garraioan ez du petrolio gordinaren kontsumoa neurtzen, petrolio finduarena baizik; eraikinetan kontsumitutako elektrizitatea neurtzen du eta ez, ordea, ekoizteko erre behar izan den gasa;...

Sorkuntza elektrikoaren mixa

Lurralde batean ekoitzitako edo inportatutako energia elektrikoa. Neurketa ekoizpen-gunean egiten da eta ez lkontsumo-gunean (hau da, garraioan sortutako galerak ez daude sartuta). Transformazioaren ondoriozko galera termodinamikoak ere ez dira kontuan hartzen, ezta sorkuntza-instalazioen baitako kontsumo elektrikoa ere.

Lurralde bateko sare elektrikora doazen eta kontsumitzeko prest dauden sorkuntza elektrikoaren instalazioetatik (eolikoa, nuklearra, hidraulikoa,termoelektrikoa,...) ateratzen den kWh-kopurua.

Sektoreen azken erabileran kontsumitutako energia elektrikoa, garraioan eta banaketan gertatutako galerak kontuan hartu gabe.

Energia primarioa lortu, elektrizitate bihurtu eta azkenik etxebizitzetara (edo industriara edo zerbitzuetara) garraiatu ostean, elektrizitatearen kontagailuetan kontabilizatutako kWh kopurua. Erabilera termikoei (berokuntza edo ur beroa) dagokienez, galdara elektrikoak baino ez dira modu horretan kontabilizatzen, baina ez, ordea, gasarenak edo biomasarenak; azken horiekTFCren baitakoak dira.

Energia Primarioaren Guztizko Hornidura (TPES)

Energia elektriko erabilgarria edo azken kontsumo elektrikoa

ENERGIA

Deﬁnizioa Bihurketarik edo transformaziorik jasan ez duen eta lurralde batean erabilgarria den energia-forma oro da. Tokian ekoitzitako energiaz gain (hala nola, eguzki-energia, haize-energia hidraulikoa, biomasa...), beste herrialde batzuetatik inportatutako energia ere barne hartzen du, adibidez, petrolio gordina, gasa, ikatza... edo baita elektrizitatea ere. Baliabide naturaletatik hartzen edo erauzten da zuzenean.

ELEKTRIZITATEA

Energia mota

a [MWh]

14_TAULA Energiaren hainbat definizio.

9 8

179

2.1 Energia-kontsumoa EAE eta Nafarroa oso gizarte industrializatuak dira eta horregatik, bertako energia primarioaren biztanleko kontsumoa estatukoa baino nabarmen handiagoa da. Nafarroak Europako batezbestekoa gainditu ere egiten du. EAEko azken energia-kontsumoak ere gainditu egiten du Europako batezbestekoa eta Nafarroako biztanleko azken kontsumoak are Alemaniakoa ere, munduko herrialderik industrializatuenetakoa alegia (Bueno, 2014). Horrek guztiak erakusten digu Hego Euskal Herriko ekoizpenaren eta energiaren errealitatea industriarekin oso lotuta dagoela eta bertako energia-kontsumoak hurbilago daudela Europako batezbestekotik inguruko lurraldeetako batezbestekotik baino. Eta gainera, Euskal Herriko matrize energetikoak erregai fosilekiko mendekotasun handia du, gas naturalarekiko eta petrolioarekiko nagusiki. Datuen arabera, azken 30 urteotan, Euskal Herrian urteko eta biztanleko 2 tona petrolio baliokide (tep) kontsumitzetik 3,5 kontsumitzera igaro gara 2008an (Zubialde, 2014), krisialdia oraindik hasteke zela. Beraz, biztanleko energia-kontsumoa bizkoiztu egin da ia 30 urte eskasen buruan. Biztanleko kontsumoaren hazkundeak agerian uzten du eraginkortasun handiagoa izateko eta aurreztea lortzeko estrategiek ez dutela aurrezki garbirik ekarri. Energiaren arloko transnazionalek eta erakundeek bultzatutako joerari erreparatu baino ez dugu egin behar ohartzeko, kontsumoari dagokionez, aldiz, Euskal Herriak, aberastutako estatu gehienek bezalaxe, ez ela kemenik erakutsi. Bestalde, energia primarioaren kontsumoaren bilakaera aztertu eta ekonomiaren adierazle nagusiekin alderatzen badugu, BPGarekin adibidez, ohartuko gara energiakontsumoak ez datozela bat proportzioan adierazle ekonomikoen gorabeherekin (Zubialde, 2014). Izan ere, energia-kontsumoa hazteak ez du zertan esan nahi BPGa paraleloan hazten denik. Hortaz, energia-kontsumoaren hazkundea ezin zaio lurraldeko jarduera ekonomikoari soilik egotzi. Horren ordez, energia-kontsumoa azken hamarraldiotan Euskal Herrian garatutako ekoizpen eta kontsumo ereduaren esku dago. Sarritan esaten denaren aurka, ezin dugu esan, halaber, zenbat eta energia gehiago kontsumitu are eta ongizate handiagoa lortuko dugunik. Energia-gastua ondoko faktore hauei zor zaio hein handi batean: ekoizpen-sistemaren konplexutasunari, energiaren merkataritza-ikuspegiari (zenbat eta energia gehiago kontsumitu, are eta gehiago irabaziko dute energia-arloko enpresek) eta munduko estandarren arabera bizikalitatea hobetzen ez duen alferrikako energia-xahupenari. Orobat, energia-kontsumoa handitzeak ez du beharrezko lanorduak murriztea ekarri, ezta ekonomia kaltetuenen baldintzak hobetzea ere. Aitzitik, gizarte-desberdintasuna eta langabezia areagotu ditu (pertsonen ordez makinak jarri dituzte eta energia merkea erabiltzen da). 180

Energia primarioak ez bezala, guztizko azken Azken sektore guztien kontsumoaren baturaren emaitza den energia-kontsumoa: industria, kontsumoak erabiltzeko prest dagoen energiagarraioa, eraikinak (etxebizitzak eta zerbitzuak) kontsumoa neurtzen du. Hau da, garraioan ez du petrolio gordinaren kontsumoa neurtzen, eta gainerakoak (adibidez, nekazaritza eta energiarako ez diren beste zenbait erabilera, petrolio finduarena baizik; eraikinetan kontsuKontsumo elektrikoa ere oso handia da EAEn eta Nafarroan; oso neurtzen elektrifikatua mitutakoindustria elektrizitatea du eta ez, orhala nola, plastikoetarako petrolioa). dea, ekoizteko erre behar izan denda gasa;... dago eta asko kontsumitzen du gainera eta hartara, kontsumo elektrikoa oso handia

Energiaren Guztizko Azken Kontsumoa (TFC)

oro har. Hego Euskal Herriko kontsumo elektrikoa oso handia da, industria eta energiaLurralde bateko sareare elektrikora doazen eta Lurralde izateagatik batean ekoitzitako edo inportatutako kontsumo handiak ezagunak diren herrialdeetakoa baino handiagoa, energia elektrikoa. Neurketa ekoizpen-gunean kontsumitzeko prest dauden sorkuntza elekhala nola, egiten Frantziako Japoniakoa baino.(eolikoa, Kontsumo trikoaren instalazioetatik nuklearra, da etaEstatukoa, ez lkontsumo-gunean (hau edo da, Herbeheretakoa Sorkuntza hidraulikoa,termoelektrikoa,...) ateratzen den garraioan sortutako galerak ez daude sartuta). elektriko handiaren erantzule bakarra ez da industria ordea. Izan ere, eraikinetako elektrikoaren Transformazioaren ondoriozko galera termodikWh-kopurua. mixa kontsumoa ere, etxebizitza- zein zerbitzu-eraikinetakoa, oso handia da. Hala eta guztiz namikoak ere ez dira kontuan hartzen, ezta ere, ohartarazi nahi dugu herritarrek egiten elekduten energia elektrikoaren kontsumo sorkuntza-instalazioen baitako kontsumo trikoa ere.industrial eta zerbitzu bidezkoa dela eta ez dagokiola, ordea, handiena produktu etxebizitzenSektoreen baitan azken kontsumitzen elektrizitateari. EAEko energia erabileran den kontsumitutako Energia primarioa lortu,elektrikoaren elektrizitate bihurtu eta Energia elektriko energia elektrikoa, garraioan eta banaketan azkenik etxebizitzetara (edo industriara eskaria 16.480 Gwh izan zen 2013an, hau da, azken kontsumoaren % 25,6. Energia edo erabilgarria edo gertatutako galerak kontuan hartu gabe. zerbitzuetara) garraiatu ostean, elektrizitateaelektrikoaren azken kontsumoaren % 56,8 industriari dagokio, zerbitzuei % 22,7 eta azken kontsumo ren kontagailuetan kontabilizatutako kWh koelektrikoa etxebizitzei % 18,2 (EEE, 2014). purua. Erabilera termikoei (berokuntza edo ur beroa) dagokienez, galdara elektrikoak baino ez dira modu horretan kontabilizatzen, baina Instalatutako potentzia gehiegizkoa da gaur egun baina, haatik, urtetik are azez, ordea, gasarenak edourtera biomasarenak; ken horiekTFCren dira. potentzia handiagoak instalatzen dira. Baterako sorkuntza instalazioenbaitakoak potentzia 7 MW

Biztanleko kontsumo elektrikoa [MWh]

hazi zen 2013an. Nagusiki zentralen eta gas-ekoizpenaren gehiegizko potentziaren ondorioz, konpainia handiek oligopolio energetikoen mende ez zeuden ekoizle independente txikien energia berriztagarrien ekoizpena (eguzki-energia batez ere) murrizarazi zioten gobernuari. 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

EB27 11_GRAF.

Espainia

EAE

Nafarroa

Energia-kontsumoen arteko konparazioa Bueno (2014) lanetik moldatua.

Grafikoan ikus dezakegunez, EAEko eta Nafarroako biztanleko kontsumoa EBeko eta Espainiako Estatuko batezbestekoa baino handiagoa eskualde horietako kontsumo Sektorea 2013 (ktep) da, biEhunekoa elektriko handiaren erakusgarri. Industria 2102,6

Garraioa Lehen sektorea Zerbitzuak

1846,9 78 438,7

% 41,60 % 36,60 % 1,50 % 8,70

181

Biztanleko kontsumo elektrik

Sektoreak

Euskal Herrian5 energia elektrikoa modu zentralizatuan ekoizten da eta gero lurraldean zehar banatu eta garraiatu behar da. Garraioan, alde batetik, energia-galerak gertatzen dira4 (goi-tentsioko lineatan) eta, bestetik, ingurumenean kalteak sortzen dira. Garraio-sareetan energia elektrikoaren % 4 galtzen dela estimatzen da (Zubialde, 3 2014). Halakorik gerta ez dadin, gako proposamena ekoizpen- eta kontsumo-guneak 2 gertu egotea da, hartara garraio-sarean galtzen den energia-kopurua elkarrengandik murriztuko baita. 1

Espainia Nafarroa EB27 azken EAEizan duten Azken urtean EAEn energiaren kontsumo handiena sektoreak industria (azken kontsumo osoaren % 41,6) eta garraioa (% 36,6) izan dira. Nafarroan industriaren sektorea % 34,7-ra iritsi da. Sektorea

2013 (ktep)

Ehunekoa

2102,6 1846,9 78 438,7 582,4 5048,6

% 41,60 % 36,60 % 1,50 % 8,70 % 11,50 % 100,00

Industria Garraioa Lehen sektorea Zerbitzuak Etxebizitza Guztira

15_TAULA 2013ko sektorekako kontsumoa EAEn, ktep-etan emanda (EEE 2014).

Azken kontsumoa [ktep]

Lehenago ere ikusi dugu azken 30 urteotan biztanleko kontsumo primarioa nabarmen hazi dela. Hargatik, 2005az geroztik nolabaiteko kontsumo-murrizketa gertatu da, 7.000 2008tik bizi dugun “krisialdiak” eraginda nagusiki. Garraioaren kontsumoa etengabe hazi dela nabarmendu behar dugu. Gainerako sektoreen murrizketaren aurrean, 6.000 garraioaren kontsumoa % 1,3 hazi da 2013an. Horri dagokionez, Buenoren (2014) Guztira 5.000biztanleko kontsumoa gehiegizkoa da, Europako batezbestekoa iritziz, “garraioaren Industria baino % 30 handiagao baita EAEn”. Nahiz eta, hain hedadura txikia izanik, EAEko 4.000 Garraioa biztanleria-dentsitatea egiten 3.000 oso altua izan, nekez zuri daiteke garraioaren sektorean Etxebizitza den izugarrizko energia-kontsumoa. 2.000 Zerbitzuak

% 19,70

Nafarroa

182

(2013-2014ko datuak)

Lehen % sektorea 1.000 kontsumoa EAEn aurreko bi hamarraldietakoa baino Garraioaren sektoreko 91 handiagoa zen 2012an eta 2007an bikoitza izatera ere iritsi zen. Nafarroako bilakaera 0 are kezkagarriagoa da, azken hogei urtetan kontsumoak % 117 egin baitu gora. Hain zuzen, 2006. urteaz geroztik, kontsumorik handiena duen sektorea da, industriaren sektorea bera gaindituz. (Bueno, 2014). Energia-gastu handi hau hobeto ulertuko dugu EAEn eginiko azterlanaren datuak ikusita: kontsumoaren % 33,6 salgaien garraioarekin lotuta dagoInportazioen eta kontsumo horren % 85 EAEko mugaz haraindiko garraioari eta Autohornikuntzaren artekosalgaien konparazioa dagokio. Ez dugu ahaztu behar ibilgailu pribatuekiko mendekotasuna oso altua dela

Etxebizitza Guztira

582,4 5048,6

% 11,50 % 100,00

Azken kontsumoa [ktep]

eta azken datuen arabera (Eustat, 2012), ia milioi bat auto dagoela. Horrek esan nahi du bi biztanleko auto bat dagoela, gidatzeko gaitasunik izan ala ez izan.

7.000 6.000 Guztira

5.000

Industria

4.000

Garraioa

3.000

Etxebizitza

2.000

Zerbitzuak

1.000

Lehen sektorea

13 20 12 20 11 20 10 20 09 20 08 20 07 20 06 20 05 20 12_GRAF. Sektorekako kontsumoa urtez urte, 2005-2013 (EEE 2014).

Inportazioen eta Autohornikuntzaren arteko konparazioa Oligopolioa

(2013-2014ko datuak)

Euskal Herrian, Espainiako zein Frantziako administrazioen mende dauden guneetan, energia-sistema pribatizatua dago eta enpresa gutxi batzuen mende dago. Horri 19,70 deritzo. oligopolio% energetiko

% 80,30

Euskal Herriaren kasuan, gainera, Espainiako oligopolioa osatzen duten hiru enpresetako batek, Iberdrolak, Bilbon du egoitza. Energiaren esparruaren baitako beste enpresetako 6,00bat % Petronor da. Kapital nagusia Repsolena bada ere, oraindik orain pribatizatutako Kutxabank aurrezki kutxak ere partaidetzen du. Azkenik, egoitza nagusia Bilbon % 94, duen BBVA bankua ere aipatu behar dugu. Energia-enpresa bat ez izanagarik ere, kapitala sortzen duen eredu honek guztiak hasieran kapitala (kredituak) ere behar % beste, 28,80banku honek ematen dio. BBVAk erregaien (petrolioaren, du eta hori, besteak % 71,20 finantzatzen gasaren, ikatzaren...) erauzketa, garraioa, fintzea eta zentral elektrikoak ditu besteak beste, nazio zein nazioarteko mailan.

% 47 % 53 Autohornikuntza-tasa %

Inportazioak 183

Azken kontsumoa [ktep]

7.000 6.000

5.000 eta mendekotasuna 2.2 Hautohornikuntza

Guztira

Autohornikuntza 3.000

Garraioa

Industria

4.000

Etxebizitza

% 19,70

Nafarroa

11 20 10

2.000 Zerbitzuak alderatuta, Lurralde jakin baten autohornikuntza-mailak, kontsumitzen duen energiarekin Lehen sektorea zenbat energia ekoitz %6 1.000 dezakeen adierazten digu. EAEko autohornikuntza-maila inguru da (2013), Nafarroakoa % 16,5 (2006) eta Iparraldekoa % 1,5 (2004). Ekoizpen 0 handiena parke eolikoetan egiten da Nafarroan (Bueno, 2014). Datuek erakusten digutenez, Euskal Herrian kontsumitzen dugun energia primario gehiena, % 92 hain zuzen, inportatu egiten dugu eta erregai fosiletan eta energia nuklearrean du sorburua. Beraz, Euskal Inportazioen Herrian kontsumitzen den energia primarioaren 8 baino ez da bertan eta Autohornikuntzaren arteko % konparazioa sortzen, iturri berriztagarrietatik nagusiki. (2013-2014ko datuak)

% 80,30 6,00 %

EAE

% 94,00

Espainia

EB27

% 28,80 % 71,20 % 47 % 53 Autohornikuntza-tasa %

Inportazioak

13_GRAF. Energia Primarioaren Autohornikuntza Tasen arteko Konparazioa. Iturriak: Nafarroako

Gobernua 2014, EEE 2013, Europako Parlamentua 2014, Espainiako Gobernua 2013.

Goiko grafikoaren bidez, hurbileneko lurraldeetako autohornikuntza-tasak (batezbestekoak) EAEko eta Nafarroako tasekin konparatzeko aukera dugu. Bistan da autohornikuntzarako gaitasun txikia dutela denek, ezein adibide ez baita % 50era iristen; EAEko eta Nafarroako ahuleziak ere agerian geratzen dira, autohornikuntzatasek apenas gainditzen baitute % 15eko atalasea.

Mendekotasuna Energiaren alorrean, Euskal Herriak baliabide berriztagarriak baino ez ditu, erregai fosilak apenas aurki baitaitezke (gas ez-konbentzionalaren erauzketa ez da bideragarria, ez ekonomikoki eta ezta ingurumenaren aldetik ere, eta ezin da, hortaz, erregai eskuragarritzat jo). Euskal Herrian eginiko axolazko hidrokarburo-erauzketa bakarra “Gaviota” eta “Albatros” hobietan egindakoa izan zen, Bermeoko kostaldeko itsasoan. “Gaviota” hobia 1980an aurkitu zuten eta 1994. urterako Repsolek bertako gasaren 7.242 milioi metro kubikoak erauzi zituen. Albatros 1981ean aurkitu zuten eta 184

1997. urterako 729 milioi metro kubiko erauzi zituzten bertatik. 2004an 2.400 milioi metro kubiko kontsumitu ziren eta, beraz, kontsumo-maila horretan, hobiak hiru urteko kontsumoa baino ez zuen asetu. Hona hemen Euskal Herriaren atzerriko mendekotasunaren arrazoi nagusiak: lurraldea txikia da egoera soziekonomikoa kontuan hartuta; azken hamarraldiotan gas-kontsumoari begira ezarritako energiaren arloko politikak; eskuragarri dituen baliabideen tipologia eta gabezia (energia-baliabide zein baliabide materialak edo nekazaritzakoak), barne eskaria kontuan hartuta; EAEko eta Nafarroako ekonomiaren izaera industrial markatua, horrek egiten baitu kontsumoa ohikoa baino askoz handiagao izatea.

14_GRAF. Europako energia-mendekotasuna. Europako Parlamentua.

Euskal Herriaren atzerriko mendekotasuna Espainiako Estatukoa baino askoz ere handiagoa da, azken datuen arabera (MITYC 2013) Espainiakoa % 71 da, eta Europako batezbestekotik oso urrun geratzen da. Europar Batasunak onartzen du kontsumitzen duen energiaren % 50 baino gehiago inportatzen duela. Europar Batasunak gas naturalaren % 66 eta ikatza eta beste erregai solidoen % 42 inportatzen du. Inportatutako energiaren zenbatekoa 400.000 milioi euro izan zen 2013an gutxi gorabehera, hau da, Europar Batasuneko inportazio guztien bosten bat. Europar Batasunak oro har inportazio energetikoekiko mendekotasun handia duela erakusten dute datuek. 185

Energiaren iturburua Orain arte Euskal Herriaren energia-mendekotasuna aztertu dugu baina inportatutako energia horren guztiaren iturburua jakitea ezinbestekoa da. 2013ko datuen arabera, EAEra inportatutako energia guztiaren % 70,7 petroliodun produktuak dira, % 21,4 gas naturala da, % 7,6 inportatutako energia elektrikoa da eta % 0,3 ikatza. Nafarroan inportatutako energia nagusia gas naturala da (% 44) eta gertutik batez ere garraiorako erabiltzen den petrolioak jarraitzen dio (% 35).

Petrolioa eta deribatuak % 70,7

Ikatza eta deribatuak % 0,3 Energia elektrikoa % 7,6

Gas Naturala % 21,4

15_GRAF. EAEko energia-inportazioak.

Lapurdiko, Nafarroa Beherako eta Zuberoako hornikuntza elektrikoari dagokionez, Frantziako sarearekin hornitzen dira tokiko ekoizpena egiteko aukerarik ez dutelako. Biztanleko BPGanuklearraren mende Diru-sarreren Ginieta indizea CO2 igorpenak Bertako matrize energetikoa energia dago hartara, elektrizitate GGI (balio handiagoa, desber[$ PPA] biztanleko Herrialdea (2014, NBE) gehiena (% 84,6) zentral (2014 nuklearretan ekoizten da eta bertan erabilitako erregaia dintasun handiagoa) NDF) tona (2010, MB) inportatutako uranioa da (Zubialde, 2014). Nigeria 6.031 0,504 48,8 (2010) 0,5 Trinidad eta Tobago

32.139

0,766

40,3 (1992)

38,2

EuskalAljeria Herrian kontsumitutako 14.258 gas naturala Aljeriatik, Nigeriatik, Persiar 0,717 35,3 (1995) Norvegiatik, 3,3 golkoko herrialdeetatik eta Trinidad eta Tobagotik inportatzen da nagusiki. Petrolioa Norvegia 66.937 0,944 22,6 (2012) 11,7 Egipto 10.877Irandik,0,682 30,8 (2008) 2,6 eta eta deribatuak, berriz, Errusiatik, Saudi Arabiatik, Mexikotik, Nigeriatik 0,851 41,1 (2007) 40,3 LibiatikQatar inportatzen dituzte. 143.426 Zentral nuklearrak hornitzen dituen uranioa munduko 24.805 0,778 Australia,42 (2012) 12,2 eta ekoizleErrusia handietatik dator (Kazakhstan, Kanada, Namibia, Nigeria, Errusia Saudi Arabia 0,836 inportatzen Sinden, datosuranioaren garraioari, 17 Uzbekistan), baina ez dakigu 52.183 zehatz zenbat Iran 0,749 38,3 (2005) 7,7 erauzketari eta tratamenduari17.113 buruzko informazioa ez baita publikoa (Ekologistak Mexiko 17.880 0,756 47,2 (2010) 3,8 Martxan, 2012). Libia

15.706

0,784

Ez dago daturik

9,8

Espainiako Estatua

33.711

0,869

35 (2012)

5,8

0,877

32,7

5,6

Zor ekologiko eta energetikoa40.374 Frantziako Estatua

Zor ekologiko deritzo, beste lurralde bateko herritarrei eta bertako ingurumenari eragiten dion jarduera ekonomikoaren ondorioz, kalte-ordainik jaso gabe lurralde batean gertatutako gizarteeta ingurumen-inpaktuen multzoari. Testuinguru honetan, 24 186

23 22

Petrolioa eta deribatuak % 70,7 Ikatza eta kalteak jarduera energetikoaren ondorio direnean, zor energetiko terminoa darabilgu. deribatuak % 0,3 Ekologistak Martxanek 2012an zor ekologiko eta energetikoari buruz eginiko azken txostenetik, egoera ez da apenas aldatu. Euskal Herrian kontsumitutako energiaren Energia inportatzaile gehienen iturburua Munduko Hegoaldean dago. Izan ere, biztanleko elektrikoa BPGa ona izanagatik%ere, 7,6 herrialde horiek desberdintasun eta bidegabekeria handiak ezkutatu ohi dituzte. Gas Naturala % 21,4

Jarraian erakusten dugun taulan, gasa eta petrolioa esportatzen duten herrialdeen zenbait adierazle ekonomiko aurkituko ditugu eta Espainiako eta Frantziako estatuen datuekin alderatuko ditugu. Ikus daitekeenez, herrialde askoren baitan, inkongruentzia handiak aurki daitezke biztanleko BPGaren artean eta giza garapenaren indizearen eta Gini indizearen artean. Herrialdea

Biztanleko BPGa [$ PPA] (2014 NDF)

Diru-sarreren Gini indizea

GGI (balio handiagoa, desber(2014, NBE) dintasun handiagoa)

CO2 igorpenak biztanleko tona (2010, MB)

Nigeria

6.031

0,504

48,8 (2010)

0,5

Trinidad eta Tobago

32.139

0,766

40,3 (1992)

38,2

Aljeria

14.258

0,717

35,3 (1995)

3,3

Norvegia

66.937

0,944

22,6 (2012)

11,7

Egipto

10.877

0,682

30,8 (2008)

2,6

Qatar

143.426

0,851

41,1 (2007)

40,3

Errusia

24.805

0,778

42 (2012)

12,2

Saudi Arabia

52.183

0,836

Sin datos

Iran

17.113

0,749

38,3 (2005)

7,7

Mexiko

17.880

0,756

47,2 (2010)

3,8

Libia

15.706

0,784

Ez dago daturik

9,8

Espainiako Estatua

33.711

0,869

35 (2012)

5,8

Frantziako Estatua

40.374

0,877

32,7

5,6

16_TAULA Gini, GGI eta BPG datuen arteko konparazioa.

Munduko Iparraldeak bereganatzen dituen baliabide asko eta asko halako herrialdeetan 24 daude; baliabide natural ugariko herrialdeak dira eta bertan, gutxi batzuek ustiatzen 23 baliabideak enpresa transnazionalen bitartez; herritar gehienak, ostera, oso dituzte baliabide 22 gutxirekin bizi dira. Baliabideak bidegabekeriaz ustiatzen dituzte eta horrek gero eta handiagoa den zor ekologikoa sortzen du. 21 Munduko 20 Hegoaldeko erregaien ustiaketak kalteak eragiten ditu ez soilik lurzoruan eta uretan, atmosferan, ekosistemetan eta gizabanakoen osasunean; orobat, kalte 19 kultural, sozial zein psikologikoak ere eragiten ditu. Halaxe erakusten dute Hegoaldeko 18 eta hainbat erakundek eta gizarte-mugimenduk eta baita Ekologistak Martxan hainbat elkarteak 17 Euskal Herriko Zor Ekologikoa 2012 izeneko txostenean ere.

16 15

187

Ezin dugu aipatu gabe utzi energiaren arloko enpresek Hegoaldean duten funtzioa, herrialdeotan gasa eta petrolioa erauzten duten Euskal Herriko eta Espainiako enpresak baitaude. OMAL, Oilwatch, Dismantle Corporate Power (Botere Korporatiboa Suntsitu) eta beste behatoki askoren lanari esker, Iberdrolak edo BBVAk egindako edo diruz lagundutako proiektuek Hego Amerikan, Erdialdeko Amerikan, Afrikan eta Europa ekialdean sortutako espoliazioen, jardunbide okerren, ingurumenaren hondamendien, derrigorrezko etxe-utzarazteen, istripuen eta abarren berri izan dugu. Transnazionalen jarduerek Lurrean eta komunitate askotan sortzen dituzten kalteak zuritzeko, gure gizartea energia merkez hornitzeko premia baliatzen dute. Baliabideak erauzteak, garraiatzeak eta erretzeak beste herrialde horietan eragiten dituzten gizarteeta ingurumen-inpaktuen erantzukizuna bi alderditatik datorkio Euskal Herriari. Batetik, beste herrialde horietatik inportatutako baliabide fosilekiko mendekotasun handia duelako eta bestetik, energia-kontsumo tasa altuak dituelako. Are gehiago erregai-mota horien erauzketarekin lotutako inpaktuak eta ezkutuko fluxuak aintzat hartzen baditugu.

2.3 Azpiegiturak eta energia-planak Ikusi dugunez, Euskal Herriko energia-sistema administrazio eta ekoizpen-sistema baten baino gehiagoren mende dago. Hala ere, gas naturalean eta petrolioan oinarritzen den sistema dela esan genezake. EAEn eta Nafarroan ziklo bateratuko zentralak daude eta Iparraldek, aldiz, uranioarekiko mendekotasun handiagoa du. Gas naturala industrian baliatzen da batez ere. Garraioaren sektorea, ostera, petrolioan oinarritzen da ia erabat. EAEko energia-gune nagusia Bilboko edo Abrako Superportua da, bertan baitaude “Bahía de Bizkaia” eta Petronorren instalazioak. Portuaren inguruan Santurtziko ziklo bateratuko zentrala dago eta, gune horretatik kanpo, Boroa zentrala (Zornotza). Bestalde, Bermeoko kostaldearen aurrean, gasa jasotzeko biltegi bat dago (“La Gaviota”). Badira sakabanatuago dauden beste energia-gune batzuk ere, Ebroren ibaiertzean, Burgos iparraldetik Tuterara: Garoñako zentral nuklearra (Burgos), ziklo bateratuko bi zentral Castejónen (Nafarroa) eta Arrúbalen (Errioxa). Horrez gain, bioerregaien instalazioak daude Tuteran. Azken hamarraldiotan EAEn eta Nafarroan egindako apostu elektrikorik handiena gas naturalaren ziklo bateratuko instalazio handiak abiaraztea izan da. Eusko Jaurlaritzak gasa gordetzeko tanke berri bat inauguratu zuen Bilboko portuan 2015eko urtarrilean, mota bereko hirugarrena. Tankeari esker, instalazioaren gas-bilketaren gaitasuna % 50 handituko zen, 450.000 metro kubikora iritsi arte. Horrekin, Eusko Jaurlaritzak gasean oinarritutako ereduaren aldeko apostua berretsi zuen. Bestalde, gasa konprimitzeko Irungo Euskadour guneak Espainiako eta Frantziako 188

estatuen arteko gasaren interkonexioa hobetuko du, gasa garraiatzeko gaitasuna hamar bider handiagoa izango baita. Europako politikak orain arteko energia-maila bermatzeko eraztun energetiko baten proiektua abiarazi du azken urteotan. Eraztun honen bidez energia modu zirkularrean banatuko litzateke Europatik, Afrika iparraldean zehar, berriro ere Europara iritsiz. Halako sistemak tentsio garaiko trazadura berri itzelak behar ditu eta baita gasbideak eta biltegiak ere, energia-ekoizpenaren guneak elkartu ahal izateko. Hala, Euskal Herritik mugaz gaindiko oso goi-tentsioko lineak (MAT) pasako lirateke elektrizitatea 400.000 voltean garraiatuz: Nafarroatik mugara, Castejóngo ziklo bateratuko 3 zentraletatik, Tafallan eta Discastillon zehar, Itsasu udalerriraino. Kaltetutako herriek proiektuaren kontrako jarrera argia erakutsi dute eta, mobilizazioen ondorioz, proiektuetako bat baztertu egin zuten. Aurreikuspenen arabera, beste MAT linea bat, “Bizkaia-Gascuña” linea hain zuzen, itsasazpitik joango da eta 320-500 kV korronte zuzen garraiatuko ditu 360 kilometroan zehar. Beste azpiegitura energetikoetako bat Europa batzen duen eta Euskal Herritik igarotzen den Euskadour proiektua da. 318 kilometro luze den gasbidea da. Zati batzuk berriak dira eta beste batzuk, aldiz, berrituak. Gasbideak Bilboko portuko Bahía Bizkaia Gas (BBG) regasifikazio-lantegia eta Frantziako Estatuko Lussagnet lurrazpiko biltegia lotu nahi ditu. Total eta Naturgas enpresek eraiki zuten Eusko Jaurlaritzaren laguntzaz. Orain arte elektrizitatea inportatzen zen baina, neurriz kanpoko proiektu energetiko honen bidez, asmoa elektrizitatea esportatzea da. Proiektuaren azpian datzana, Europak aurrez aurre dituen arazoak dira: egungo energia-sistema eta pixkanakako energiamurrizketa. Energiaren alorrean, Europako politikaren baitako Euskal Hiria (Donostia-Baiona Euskal Eurohiria) delakoa ere nabarmentzekoa da. Konurbazioak Euskal Herriaren zatirik handiena eta, batez ere, jendetsuena (3 milioi biztanle) eta industrializatuena hartuko luke, hau da, Bilbo eta Baiona artekoa. Buenok (2014) nabarmentzen duenez, Euskal Herriko administrazioek energiaren esparruan eginiko aurreikuspenak ez datoz bat inondik inora Europar Batasunak ezarritako jardunbideekin. Izan ere, Europar Batasunaren asmoa ekonomia oro har eta bereziki sistema elektrikoa deskarbonizatzea da eta baita energia primarioaren kontsumoa murriztea eta energia berriztagarriak areagotzea ere. EAEk eta Nafarroak, aitzitik, mendekotasunaren, kontsumoaren eta CO2 igorpenen aldeko apostua egiten jarraitzen dute, gas naturala elektrizitatea ekoizteko “bermetzat” baitute. Energiaren Euskal Erakundearen (EEE) estrategiak, bestalde, argi uzten du nolako eredua nahi duen: “Energiari dagokionez, eremu, lurralde edo eskualde ororen energia-ereduak hiru alderdi garrantzitsuren kudeaketarekin hartu behar du konpromisoa: segurtasuna, 189

190

lehiakortasuna eta iraunkortasuna.” EEEren politika industrian eta kontsumoan oinarritzen da eta gas naturala etorkizuneko energia garbi eta eraginkortzat du. Gainera, “segurtasun energetiko” kontzeptupean, frackingari ateak zabaltzen zaizkio Euskal Herrian, “Fracking Ez” plataformaren baitako gizarte-mugimenduek eta herritarrek aurkako jarrera erakutsi badute ere. Haustura hidraulikoa ikerketa-teknika gisa eta gas ez-konbentzionalaren erauzketarako erabiltzea debekatzen zuen foru-legea ezarri zuen Nafarroak 2013an. Haatik, 2014an Konstituzio Auzitegiak legea baliogabetu zuen konstituzioaren aurka zihoalakoan. EEEren 3E-2020 planak kontsumoa modu iraunkorrean haztea aurreikusten du, garraioan eta etxebizitza-sektorean batez ere. Energiak mugarik ez duen hazkundearen ereduari jarraitu ohi dio eta gauza bera esan daiteke energia-kontsumorik handienetakoa duen salgaien eta bidaiarien garraioaren sektoreari buruz ere. Euskal Herria salgaiak garraiatzeko pasabide estrategikoa da Espainiako eta Frantziako estatuen artean, Penintsula eta Europaren artean. Hala, Euskal Herria, alde horretatik ere, linea energetiko garrantzitsua da. Lotunerik garrantzitsuena Irun eta Hendaia artean dago, bertan batzen baitira ibilgailuen zirkulazioa, trenbidea eta AHTren proiektua (abiadura handiko trena, TGV frantsesez). 2004an salgaien errepideko garraioa 1990ean baino lau aldiz handiagoa zen Euskadin. Biriatuko pasabidearen azken datuen arabera, bertatik 8.000 ibilgailu astun igarotzen da egunean. Lehenago aipatutako garraiobideetako bat AHT da. Abiadura handiko trenak toki beretik gurutzatuko du muga, Euskal Herria “Y” handi baten itxuraz zeharkatuz. Honek ere energia-kopuru handiak kontsumituko ditu. Abiadura handiko trenak tren konbentzionalak baino 6 aldiz gehiago kontsumitzen du eta haren kontsumoa automobilarenarekin parekatu izan da (bidaiari bakoitzeko). 100 kilometroko bospasei litro kontsumitzen du eta horregatik, sarritan, lurreko hegazkin batekin alderatu izan dute. Balantze energetikoari dagokionez, AHTk ez du egiazki ezer aurrezten, eta are gutxiago azpiegitura guztia egiteak dakarren gastua kontuan hartzen badugu. Energiarekiko mendekotasun handiaren aurrean, Eusko Jaurlaritzak kontsumoaren eta inportazioaren bidetik jarraitzeko asmo osoa erakutsi du. Izan ere, hornidura primarioaren % 38 petrolioarekin estaliko du eta, ikaragarria bada ere, % 46 gas naturalarekin (Bueno, 2014). EEEk lortu nahi duen “etorkizuneko iraunkortasuna” ezinezkoa da eredu berberarekin jarraituta. Horretarako, beste eredu bateranzko trantsizioa egin beharko genuke. Berriztagarrien aldeko apostua, gaur egun, ezdeusa da ordea.

46_IRUDIA Frackingaren aurkako hainbat eta hainbat manifestalditako bat (Argazkia: Jorge Muñoz).

191

Petrolioa eta deribatuak % 70,7

Ikatza eta deribatuak % 0,3

2.4 CO2 igorpenak

Energia BEG (berotegi-efektukoelektrikoa gas) delakoak jatorri fosileko erregaiak erretzearen ondorioz % 7,6 ere. Berotegi-gas nagusiak karbono dioxidoa, metanoa, atmosferaratzen dira batez oxido nitrosoa eta klorofluorokarburoak (KFK) dira. Gogoan izan behar dugu, berotegiGas Naturala % 21,4 gasez gain, errekuntzek osasunerako oso kaltegarriak diren beste gai toxiko batzuk ere igortzen dituztela.

50. eta 60. hamarraldietan, Euskal Herriko biztanle bakoitzak igortzen zuen CO2 kopuruaren batezbestekoa garai berean munduko batezbestekoak igortzen zuenaren antzekoa zen. Azken berrogeita hamar urteotan bizi izan dugun bilakaera sozial eta Biztanleko BPGa Diru-sarreren Gini indizea CO2 igorpenak GGI kutsatzaileen kopurua nabarmen energetikoaren igorpen hazi da (balio handiagoa, desber[$ PPA] biztanleko Herrialdeaondorioz, biztanleko (2014, NBE) dintasun handiagoa) (2014 NDF) tona (2010, MB) eta hartara, Euskal Herriko eta munduko batezbestekoak elkarrengandik urrundu dira. Nigeria(2014) arabera, 1960 6.031 urte inguruan, 0,504 48,8 herritar (2010) 0,5 beste, 4 Zubialderen euskal batek, batez eta Tobago 0,766 (1992) bat tonaTrinidad igortzen zuen urtean;32.139 mundu mailan, ordea, 40,3 batezbestekoa urteko38,2 3 tonatan Aljeria 14.258 0,717 35,3 (1995) 3,3 zegoen Norvegia gutxi gorabehera. 2000. urtean Euskal Herrian batez besteko igorpena 10 66.937 0,944 22,6 (2012) 11,7 tonakoaEgipto zen pertsonako eta urteko; mundu mailan, aldiz, 4 tona ingurukoa. 10.877 0,682 30,8 (2008) 2,6 Qatar

143.426

0,851

41,1 (2007)

40,3

Errusia zuzenak aztertuta, 24.805 0,778 42 (2012) 12,2 daiteke. CO2 igorpen EAEk azken hamarraldietan izandako joera ikus 0,836 Sin datos 17 AgerikoaSaudi daArabia azken urteotako52.183 krisialdi ekonomikoak bakarrik lortu duela igorpenak Iran 17.113 0,749 38,3 (2005) 7,7 geldiaraztea. Arestian aipatu dugunez, kontsumoa sustatzen duten eta hidrokarburoen Mexiko 17.880 0,756 47,2 (2010) 3,8 aldeko apostua egiten duten politikek urtetik igorpenak areagotzea9,8baino ez Libia 15.706 0,784 urtera Ez dago daturik dute lortzen. Gainera, mendekotasun eta zor energetikoa ikusita, gure Espainiako Estatua Euskal Herriaren 33.711 0,869 35 (2012) 5,8 Frantziako Estatua 32,7 5,6 0,877 lurraldearen baitan igorritako40.374 berotegi-efektuez gain, gure kontsumorako inportatzen ditugun produktu eta erregaien erauzketaren, ekoizpenaren eta garraioaren ondorioz igorritakoak ere kontuan hartu behar ditugu.

24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14

192

16_GRAF. EAEko CO2 igorpen zuzenak.

3. Trantsizio energetikoaren adibideak Euskal Herrian Badira Euskal Herrian egungo eredu sozioekonomikoaren alternatiben, trantsizio energetikoaren eta kontsumo-ereduaren aldaketen alde lanean diharduten kolektiboak, gizarte-mugimenduak eta ikertaldeak. Haien lana hainbat esparrutan (sorkuntza berriztagarrien proiektuak, bizikidetza-komunitateak, trukerako sareak, kontsumoa murrizteko udal proiektuak, energia-hornidurako kooperatibak, auzolagunen mobilizazioak, ikerlan kritikoak,...) eta hainbat mailatan gauzatzen dute, herri-mailan, eskualde-mailan edota mundu-mailan. Euskal Herriko zenbait adibide aurkeztuko ditugu jarraian. Hainbat probintziatako eta jarduera-eremutako kasuak erakutsi nahi izan ditugu. Xabier Zubialdek (2014) idatzitako “Euskal Herriaren burujabetza energetikorantz joateko gida” izenekoan beste hainbat adibide aurkituko dituzu eta datozen urteetan are gehiago ugarituko direla espero dugu.

3.1 Bizi! “Bizi!” eraldaketa sozioekologikoarekin konprometituta dagoen Ipar Euskal Herriko gizarte-mugimendua da eta energiaren esparruan jardun du nagusiki. Bizi!ren iritziz honako gai hauek dute lehentasuna: produktibismoa geldiaraztea eta elkartasuna lehiakortasunaren gainetik jartzea; guztionak diren baliabideak guztiok eskuragarri izatea, hala nola, lurzorua, ura, basoak edo energia; baliabide fosilen erauzketa geldiaraztea; aberastasuna bidezko moduan banatzea; eta kontsumismoa sustatuz, gutxi batzuen aberaste lizuna bertan behera geratzea. Barne-antolamenduak berdintasuna eta demokrazia ditu helburu. Euren ekintzek kulturaaniztasuna aintzat hartzen dute eta euskara zein frantsesa darabilte komunikatzeko. Ez doaz ezein alderdi politikoren eskutik, ezta joan nahi ere. Ez dute, halaber, erakunde publikoen mende egon nahi eta indarkeriazko edozein ekintza eta estrategia klandestino baztertzen dute. Hona hemen euren estrategia nagusiak: ■■ Diagnostikoa, kritika eta erresistentzia ■■ Proposamen zehatzetan jardutea ■■ Herri-mailako alternatiben aldeko borroka ■■ Norberaren jardunbidea aldatzeko pedagogia ■■ Barne eta kanpo prestakuntza ■■ Nazioarteko mailako hausnarketa eta mobilizazioetan parte hartzea

Mugimenduak dio: “mundu mailako herri-mugimenduak baino ezin ditu gobernuak norabide horretan bideratu”. Horregatik, jarduera-eremua Ipar Euskal Herria izanagatik ere, Bizi! “mugimendu altermundialistaren” eredu da bete-betean. 193

47_IRUDIA Bizi!k Eusko tokiko monetaren sorkuntzan parte hartu zuen (Argazkia: Patrick Tholier).

Bizi!ren jarduera-eremuak Parte hartzen duen pertsona orok ondorengo edozein lan-talde hauetan egin dezake lan:

■■ Autoaren alternatibak: lan-talde honen helburua ibilgailu pribatuak hiri eta herrietan sortzen duen inpaktua murriztea da. Asmo horrekin, ibilgailu pribatuen gainetik, garraio kolektiboa eta bidaiatzeko garraiobide ez hain kaltegarriak jartzen dituzte, hala nola, bizikleta, skatea... Zenbait txirrindulari elkarterekin batera elkarlanean aritu dira diagnostikoa egiteko. ■■ Kontsumo arduratsua: herritarrak aztarna ekologikoa murriztu dezaten sentsibilizatzea da helburua. Asmo horrekin, ingurumenari kalte larriak eragiten dizkioten jardunbideak baztertuko dituzte eta “garbiketa berdeak” egiten dituzten produktuak zein diren ohartaraziko dute. Era berean, tokian tokikoarekin lan egitea bultzatuko dute eta salerosketa-sistema nagusitik at dauden kontsumo-alternatibarik bidezkoenak eta ekologikoenak sustatuko dituzte. ■■ Lana: lan-munduaren arazoen inguruan jarduten duen taldea da eta langabezia eta aberastasunaren banaketa bidegabeak eragindako pobreziaren aurkako borroka ditu ardatz. ■■ Bankuak: banku handiek ekologiaren aurka bidegabeki egiten dituzten inbertsioak salatzen dituen taldea da. Bidezko ekonomia kooperatiboan inbertitzen duten eta ingurumena hobeto errespetatzen duten banku alternatiboak bultzatzen ditu.

194

Mugimenduak antolatzen duen jarduerarik garrantzitsuenetakoa Alternatiba Azoka da. Azokak Euskal Herriko hainbat tokitan egiten dira eta herri-mobilizaziorako dinamika berria abiaraztea dute helburu. Horretarako, klima-aldaketaren alternatiben eta krisi sozial eta ekologikoaren alternatiben artean sareak eraikitzen dituzte. Azken urteotan, Bizi! mugimenduak beste hainbat jarduera ere egin ditu: berriztagarrietan oinarritutako matrizea sustatuko balitz zer lanpostu berde berri sortuko liratekeen azaltzen duten hitzaldiak; Euskal Herriaren burujabetza energetikorantz joateko jarraitu beharreko bideari buruzko azterlanen aurkezpena; klima-aldaketari aurre egiteko herri-mailako alternatiben proposamenak; trantsizio energetikoari buruzko mahainguruak; HSBC eta antzeko beste bankuen aurkako ekintzak; edo, COP21 goi-bilerari begira, protestarako bizikleta-martxak. Jarduera horren baitan kokatzen da “Tresna Kutxa” ekimena, arduradun politikoentzako erreminta-kutxa. 2014ko martxoko hauteskundeekin bat eginez, Bizi!k herri-mailako ekintza zehatzen proposamenak bildu zituen Iparraldean energiaren eta klimaren esparruko politikak aurrera ateratzeko. Herritarren % 90en baino gehiagoren ordezkariek hauteskundeetan proposamen horiek kontuan izango zituztela sinatzea lortu zuten. 100 orrialdetan bildutako proposamenak 50 fitxa eta 12 jarduera-eremutan daude banatuta: 1. Hirigintza 2. Mugikortasuna 3. Energia (kudeaketa, ekoizpena eta banaketa) 4. Eraikuntzak 5. Ura 6. Nekazaritza 7. Basoak 8. Ekonomia 9. Kontsumo arduratsua 10. Zaborra (kudeaketa, prebentzioa eta bilketa) 11. Gune berdeak 12. Arriskuak

48_IRUDIA Goiener energia-kooperatibaren talde sortzailea (Argazkia: GoiEner).

195

3.2 Goiener GoiEner energia berriztagarrien sorkuntzarako eta kontsumorako kooperatiba da eta burujabetza energetikoa berreskuratzea du helburu. Herritarrek energiaren kontrola izan dezaten eta, kontsumo arduratsua eta iraunkorra sustatuz, horrek duen garrantziaren kontzientzia har dezaten nahi du. Gaur egun liberalizatuta dauden sektore elektrikoaren ataletan parte hartuz burujabetza energetikoa berreskuratu nahi du GoiEner kooperatibak. Atal horiek komertzializazioa (energiaren erosketa) eta energia-sorkuntza dira. Energiaren garraioa (goi-tentsioa REEren esku) eta banaketa (behe-tentsioa eta tentsio ertaina konpainia handien esku) araututa daude oraindik. Irabazi asmorik gabeko kooperatiba izanik, iturri berriztagarrietatik lortutako elektrizitatea merkaturatzeagatik lortutako mozkin guztia bazkideen artean banatzen da. Bazkideek energia berriztagarrien sorkuntzako proiektuetan inbertitzeko aukera dute gainera eta ekoitzitakoa kooperatibak kontsumituko luke. Azken helburua da kooperatibak sortutako energia-kopurua eta bazkideek kontsumitutako energiakopurua baliokideak izatea. Hori guztia berriztagarrietan oinarrituta eta ahalik eta modu arrazoizkoenean eta eraginkorrenean kontsumituz. Inguruarekiko gertutasuna erakusten duten ekonomia-eredua sustatzen duten herri- edo eskualde-mailako erakundetzat ditu GoiEnerrek kooperatibak. Horregatik, penintsulan ere merkaturatzeko aukera badu ere, nahiago du energia EAEn eta Nafarroan saldu. Haatik, estatu osoko herri-mailako kooperatiben sustapenean laguntzen du. Erakunde anitza da eta egungo energia-ereduaren alternatibak bilatzen lagundu nahi duen indar sozial eta politiko ororen parte-hartzeari irekita dago. Gaur egun, 3.000 kontratutik gora ditu eta, energiaz hornitzen dituen bazkideen artean, udalak, enpresak eta gizabanakoak daude. Kooperatibak lau langile ditu baina beste bi kontrataztea du aurreikusita. Boluntarioen lau lan-talde daude: Energia berriztagarrien sorkuntza, Komertzializazioa, Komunikazioa eta Administrazioa.

Sustatzen dituen energia berriztagarriak ■■ Energia mini hidraulikoa: Neurri txikiko instalazio hidroelektrikoak asko erabili izan dira EAEn. 2008 amaieran 100 instalazio hidroelektriko txiki zegoen (10 megawattetik beherako potentziadunak). ■■ Energia mini eolikoa: Haizearen eta kokaleku bideragarrien gabezia dela-eta, Goienerren iritziz, zailagoa da halako teknologia ezartzea. ■■ Eguzki-energia edo energia fotoboltaikoa: Sare elektrikora injektatutako edo saretik isolatutako 2.000 instalaziotik gora daude EAEn, potentzia txikikoak gehienak, 5 eta 100 kilowatt artekoak. Goienerren aburuz, errazen instala daitekeen

196

teknologietako bat da. Izan ere, ezartzeagatik emandako pizgarriak desagertu egin badira ere, teknologiaren kostua nabarmen murriztu da eta hala, errentagarria izan daiteke. ■■ Biomasa - baterako sorkuntza: Epe ertainera aprobetxa daitekeen teknologia da. Datozen urteetan hazi egingo dela aurreikusten da, gorantz baitoa hondakin organikoen, basoko eta nekazaritzako hondakinen, ur zikinen araztegietatik datorren lohiaren eta nekazaritza eta abelzaintza ustiaketen mindaren balorizazioa.

3.3 Astigarragako energiaren kudeaketa-sistema Astigarraga ia 5.000 biztanleko udalerria da eta Gipuzkoako Donostia hiriburutik kilometro gutxira dago. Bulego publiko eta udal zerbitzuetako instalazioetan energiaren monitorizazio-sistema (Inerdatu) ezartzean datza proiektua. Sistemak online plataforma baten bidez operatzen du eta plataforma horretarako sarbidea ez dute udaleko teknikariek soilik, Astigarragako herritar guztiek baizik. Lehen bi urteetako emaitzak eta datuak oso onak dira, Inerdatu ezartzearen ondorioz, Astigarragako Udalak urtean 24.500 euro aurreztea lortu baitu eta biztanleko eta urteko kontsumoa orduko 139 kWh-ra murriztu baitu. Hala, Astigarraga energia-kontsumo txikienetakoa duen Euskal Herriko udalerria da. Tamaina horretako udalerrien batezbestekoa, biztanleko eta urteko, 200 kWh izan ohi da gutxi gorabehera.

Inerdatu proiektua Astigarragak Inerdatu proiektuaren baitan parte hartzen du. Inerdatu “udaleko energiakontsumoa murrizteko, herritarrek energiaren eraginkortasunerako irtenbideetan parte har dezaten eta ideia eta proiektu iraunkorrak ernalarazteko” sortu zen. Inerdaturen azken helburua iraunkorrak diren udalen sarea eratzea da, herritarren esperientzien bitartez, energia-kontsumo arduratsu eta iraunkorrarekin lotutako hobekuntzak partekatu ahal izateko. Hona hemen proiektuak eskaintzen dituen zerbitzuak: ■■ Aholkularitza teknikoa: mantentze-lanak egiten dituzten langileentzat (alarmak, kontsumoak, mantentze-lanak, gertaerak, fakturazioa eta abar ikuskatzeko eta kontrolatzeko sistema). ■■ Gizarte-aholkularitza: herritarrei eskainia, udaletik ekindako proiektuen inguruan sentsibilizatu eta kontzientziatu daitezen eta herritarrek ere horietan parte har dezaten.

Inerdatu Astigarragan Ekintza zehatzak bultzatzeko asmoz, Astigarragako herritarrak eta erakundeak mobilizatu nahi dituen proiektu irekia eta parte-hartzailea da. Ingurumenarekiko kontzientzia hartzeko eta sentikor bihurtzeko urrats erabakitzailea izan nahi du, gizabanakoaren zein gizartearen jarreretatik hasita, eta jardueren eta proiektu publikoen eremuan ez ezik, pribatuetan ere bai. 197

Astigarragak argiteria publikorako 30 elektrizitate-koadro eta eraikin publiko ugari ditu (ikastola, udaletxea, kiroldegia...). Udalerri osoaren energia kudeatu ahal izateko 4 fase bereizten dira proiektuan. 1. Neurtzea ■■ Energia-kontsumoak neurtzea eta kontrolatzea

2. Energiaren Ekintza Plana egitea ■■ Oinarriak ezartzea ■■ Errendimendu energetikoaren adierazleak ■■ Helburuak ■■ Xedeak ■■ Ekintza Planak

3. Hartu beharreko neurrien zerrenda ordenatua ■■ Energia kudeatzeko ekintza-planak abiaraztea

4. Egiaztatzea ■■ Ekintza Plana eta esperotako aurrezkiak zenbateraino bete diren aztertzea.

5. Aritzea

■■ Ekintza Plana berrikustea eta energiaren kudeaketa etengabe hobetzea

Emaitzak Lehendabiziko zati honetan argiteria publikoaren 32 koadrotatik gehien kontsumitzen duten 8 koadroak kontrolatu dituzte. 8 koadro horiei bakarrik Astigarragako argiteria guztiaren kontsumoaren erdia baino gehiago dagokie. Argiteriaz gain, Arantzazuko Ama ikastolako elektrizitatearen, uraren eta gasaren kontsumoa ere kontrolatu dute, denbora errealean. Honi guztiari proiektuaren dimentsio soziala gehitu behar diogu. Web atari bat sortu dute (www.inerdatu.com) Astigarragako herritarrek denbora errealean kontsumoak ikusi ahal izan ditzaten eta, orobat, eraginkortasun energetikoarekin, energia berriztagarriekin eta Agenda 21ekin lotutako berriak eta ekitaldien agenda kontsultagai izan ditzaten. Astigarragan Inerdatu energia-kudeatzailea ezartzeari esker, monitorizatutako 8 koadroetatik zazpirentzat hobekuntza-neurriak hartu dira. Fluxuaren erreguladoreak zuzen erabiltzeak, hau da, horien funtzionamendua egiaztatzeak eta kontrolatzeak, argiteria publikoaren kontsumoa % 17 murriztea lortu du eta hala, urtean 10.866 euro aurreztu ahal izan dituzte. Aurreztutako kopuru horri beste 10.500 € gehitu behar dizkiogu, konpainia komertzializatzaileekin zituzten kontratuak hobetzearen ondorioz lortuak. Azkenik, monitorizatutako hiru koadrotan energia erreaktiboaren kontsumoa sumatu dute eta hori zuzentzeak 1.022,69 euro aurrezten ditu urtean. Argiteria publikoarekin lotutako ekintza hauei esker, 22.389 € aurreztea lortu dute guztira (Inergetikak Astigarraga udalerriarentzat eginiko txostenetik hartutako datuak dira eta www. inerdatu.com helbidean daude eskuragai). 198

3.4 Ekoherrixkak: Lakabe eta Arterra Lakabe eta Arterra autogestionatutako bi komunitate txiki dira. “Ekoherrixka” kategoriaren baitan daude, Global Ecovillage Network (GEN) erakundearen arabera. Lehedabizikoa, Lakabe, 1980ko martxoaren 21ean sortu zen, hainbat gazte izen bereko herrixka abandonatuan bizitzera joan zirenean. Bigarrena, Arterra Bizimodu, 2014ko udaberrian Arterrako (Nafarroa) landa-hotelean sortutako bizikidetza proiektua da. Une honetan hedapen-prozesu bete-betean daude. Bi proiektuek gizartean bizitzeko bestelako modu bat nahi dute, elkarren artean erlazionatzeko bide berriak jorratuz (D'Alisa et al, 2015). Bai norbanakoa bai kolektiboa errespetatzen dituzten bestelako ekonomia-ereduak lortu nahi dituzte, lidergorako eta ingurumenarekin harmonian bizitzeko modu berriak. Buruaskitasuna lortzea dute helburu eta energiak berebiziko garrantzia du bide horretan.

3.4.1 Lakabe Lakabeko biztanleek buruaskitasuna lortzeko ahalegina egin dute alderdi guztietan: elikaduran, eraikuntza eta materialetan, eta baita energiaren alorrean ere. Hala, komunitatea ez sa sekula konektatu sare elektrikoarekin. Hasieran, sareari konektatzea ez zen aukera bideragarria (herria mendian bakartuta baitago). 2008an, ordea, herriaren ondotik igarotzen zen errepidea eraiki zenean, sare elektrikora konektatzeko aukera izan zuen. Guztion artean erabaki zuten hori egiteak autokudeaketaren ikuskerari kalte egingo ziola agian eta hartara, gaur egun, elektrizitatea sortzeko euren sistema izaten jarraitzen dute. Lakabe Euskal Herrian sare elektriko nazionalarekiko erabat isolatuta bizi den komunitate bakarra da. Hala, biztanleek ondo baino hobeto dakite ahalik eta energia gutxien kontsumitu behar dutela energia berriztagarrien instalazio txiki batekin bizitzen jarraitu ahal izateko.

Lakaberen autonomia elektrikoaren historia Lehen urteetan, bertan bizi ziren 30-40 pertsonek elektrizitaterik gabe egiten zioten aurre egunerokotasunari. Hotzari aurre egiteko eta janaria prestatzeko bertako biomasaren (egurra) errekuntza baliatzen zuten. Zuhaitz-mozketa selektiboa egiten dute hasieratik, basoa gehiegi ez ustiatzeko asmoz. Energiaren alorrean buruaskia izatea lortu nahi zutela-eta, komunitatea Taller de Investigación Alternativa elkartearekin elkarlanean hasi zen eta haiekin egindako asmakizunak argitaratu egin zituzten beranduago (Urkia, 2003). Halaber, energia elektriko berriztagarriaren sorgailuak egin zituzten eskuz tokiko materialak baliatuz. Lehenengo sorgailua ur-turbina txiki bat izan zen, edukiontzi-lana egiten zuen bost litroko olio-lata batekin eta turbinaren kopa modura erabilitako hainbat koilaratxo zaharrekin. Lakabe inguratzen duen errekan presa txiki bat eraiki zuten lursailen artean pendiz 199

naturala zegoela aprobetxatuz eta horrekin, elektrizitatea sortzen zuten eta 12 volteko bateriatan gordetzen zuten argiztapenerako. Etxebizitza bakoitzak argi-puntu bakarra zuen eta neguan eta udaberrian erabiltzen zuten batez ere, orduantxe eramaten baitu ubideak ur-kopuru handiena.

49_IRUDIA Elkarren artean autoeraikitako lehen haize-errotaren instalakuntza (Argazkia: Lakabe komunitatea).

Beranduxeago komunitateak eraikitako mini haize-sorgailu bat instalatu zuten energiaiturriak dibertsifikatzeko. Euren eskuekin eraikitako ur-turbina oso sendoa eta eraginkorra izan zen baina haize-sorgailua hainbatetan konpondu eta beste hainbatetan aldatu behar izan zuten, errotak etengabe hondatzen zirelako. Haize bortitzen eta turbulentzien ondorioz, haize-sorgailuek ez zuten luzaro iraun. Etengabe gertatzen ziren matxurei aurre egin ahal izateko eta larrialdietan hornidura elektrikoaren sistemaren bat edukitzeko, gasolinaren errekuntzako alternadore bat instalatu zuten. Auto baten alternadorearekin lotutako “vespa” baten motor zaharrarekin eraiki zuten lehendabiziko alternadorea. Honek ere bateriak 12 voltean kargatzen zituen. Haatik, horren ordez, gasoil-sorgailua jarri zuten elektrizitatea 220 voltean sortu ahal izateko eta hartara, merkatuko ohiko gailu elektronikoak kargatu ahal izateko. 1999an, lehenengoz, 1.680 watteko plaka fotoboltaikoak jarri zituzten eta instalazio autonomoa osatzeko zenbait berun-azido bateria handi, korronte alternoa 220 voltean erabiltzeko alderantzikagailu bat eta larrialdietarako gasoil-sorgailu bat jarri zituzten. 200

Urteen joanean instalazioak aldaketak eta hobekuntzak jasan zituen. Hona hemen gaur egungo instalazioa: ■■ Plaka fotoboltaikoak: 10.000 Wp ■■ Haize-sorgailua: 5.000 W ■■ Hidroelektrikoa: 700 W (urtean 6 bat hilabetez funtzionatzen du) ■■ Laguntzazko diesel-sorgailua: 10.000 W

Lakabe hornitzen duen energia elektrikoa honela sortzen da: Diesela %5 Haizeenergia % 10

Hidraulikoa % 30

Fotoboltaikoa % 55

17_GRAF. Lakabe hornitzen duen mix energetikoa.

Horretaz aparte, etxebizitzetan panel termikoak instalatu dituzte ur beroa izateko eta etxea berotzeko eta janaria prestatzeko biomasa erabiltzen jarraitzen dute. Bioerregaiak eta Ez energetikoa Beste batzuk hondakinak % 0,1 % 7,0 % 2,3 Guztira duen kontsumo elektrikoari dagokionez, kalkuluen arabera, 45 biztanleetako % 8,9

ki-energia eta Geotermala

Hidraulikoa % 0,6

bakoitzak 202 kWh soilik kontsumitzen du urtean, hau da, Espainiako Estatuko Zerbitzuak eta11. etxebizitzetan batez beste kontsumitzen denaren (1.877,97Galerak kWh) % % 10,5 Nuklearra % 8,2

Ikatza % 25,5

Kontsumoa Transformazioa Bestalde, zenbat gas, gasoil eta egur kontsumitzen duten zenbatesteko lana hartu dute: % 29,3 Etxebizitza % 18,4 Gas Naturala

%■22,2 ■ Gasoila: Petrolio 200.000 kWh/urtean Gordina % 31,1 kWh/urtean ■■ Gasa: 100.000

Petrolioaren

■■ Egurra: 150.000 kWh/urtean

Garraioa % 17,0

Industria % 17,8

deribatuak % 1,1

201

Etengabe kontrolatzen dute energia-kontsumoa. Autogestioa dela-eta, halabeharrez izan behar dute egiten duten energia-kontsumoaren kontzientzia. Lakaben bada kontsumoaren jarraipenaz, kontrolaz eta optimizazioaz arduratzen den pertsona bat. Elektrizitate asko behar duten jarduerak, hala nola, zurgintza edo konponketa-lanak, egun eguzkitsuetan egiten dituztela diote, eguzki-energiak sortutako elektrizitate soberakina erabili ahal izateko. Bestalde, komunitatetik kanpo lortzen duten materialeta elikagai-kopurua ahal bezain beste mugatzen saiatzen dira zeharkako aztarna energetikoa murrizteko.

3.4.2 Arterra-Bizimodu Arterra-Bizimodu izeneko talde-proiektua 2013ko abenduan hasi zen eratzen eta 2014ko maiatzean sartu zen lehenengo familia bertan bizitzera. Gaur egun 50 pertsona bizi da. Arterra ekoherrixka Nafarroako Artieda herrian dago eta oraindik ere planifikatzen eta eraikitzen ari dira. Eta energia-eredua ez da salbuespena. Une honetan estatuko sare elektrikora daude konektatuta baina eredu buruaskia eraikitzeko ahaleginetan daude. Buruaskitasun energetikoranzko lehen urratsa energiaren arloko aholkularitza kontratatzea izan zen. Txostenean ikusi ahal izan dute ekoherrixka eratzeko alokatu duten eraikin handiak baldintza energetiko ezin txarragoak dituela, mailarik baxueneko kalifikazio energetikoa lortu baitu. Hori, nagusiki, eraikinaren kalitate kaxkarreko hormetatik eta leihoetatik beroak berehala ihes egiten duelako da. Hori horrela, esperientzia pilotuetan gelak berritzeari ekin diote haien isolamendua lastofardoen bitartez hobetuz. Kontsumoa murriztu nahi izateaz gain, energia ekoizten ere ahalegintzen ari dira. 8.000 metro koadroko eraikinaren zati bat berotzeko eta ur beroa izateko erabiltzen zuten gasoil-galdara kendu eta 100 kilowatteko egur-galdara jarri dute. Hurrengo urratsa biogas-instalazio pilotua jartzea da. Asmo horrekin, komunitateko bi pertsonak trebakuntza jaso dute Portugalgo Tamera ekoherrixkan eta 2015ean Arterran neurrira eginiko prototipoa eraikitzeko prestatzen ari dira. Prototipoak biogasa sortzeko metro kubiko banako bi bidoi ditu. Bidoi bakoitzak komunitateko sukaldean sua egiteko 20 minutuko gasa sortu ahalko du egunean. Arterrako energia-koordinatzaileak diosku aurten lehenengo energia-topaketa antolatzen ari direla 2015eko Iberiar Penintsulako Ekoherrixken Sarearen (RIE) topaketarekin batera. Helburua ekoherrixka bakoitzean eginiko esperimentu praktikoen berri izatea eta ematea da, burujabetza energetikoranzko bidea egin ahal izateko. Mauge Cañada ekoherrixkako biztanle eta egungo koordinatzaileak dioenari jarraiki, trantsizio energetikoa, energiaren alorreko ekintzekin ez ezik, beste hainbat eta hainbat trantsiziorekin lotuta dago. Ekoherrixkaren helburua kontsumo-eredua errotik aldatzea 202

da eta ondorioz, energia-kontsumoa ere murriztuko dute, eta baita elikagaiena eta gainerako ondasun materialen kontsumoa ere. Gainera, komunitatean espazioak eta jarduerak partekatzeak energetikoki eraginkorragoak izateko bidea ematen die: otorduak elkarrekin egitea, ibilgailuak partekatzea, komunitatearen baitako eskola, baratze komunitarioen kudeaketa, kide guztiek erabili ahal izateko aisiarako guneak neguan, etxetresna elektrikoak eta higiene-produktuak partekatzea, etab.

Sare-lana Ekoherrixken arteko elkarlan teknikoak ohikoak dira; Arterra ekoherrixkak Tamara ekoherrixkan eginiko ikasketa horren adibide dugu. Robert Hall Arterran egoitza duen Europako Ekoherrixken Sarearen egungo zuzendariak dio ekoherrixken jomugetako bat ezagutza partekatzea dela, sarean zein gizartean oro har. Autogestioari bidea emango dion ezagutza teknikoa sustatu nahi dute. Hala, ekoherrixkak batu egin dira, hainbat plataforma sortu dituzte Iberiar Penintsulan eta Europan eta komunitateko zenbait kide ekonomikoki liberatu dituzte ikerketa-lanari ekin diezioten. Mundu mailako plataformak ere sortu dituzte, ECOLISE esaterako. Plataforma honek zabalik ditu ateak guztion artean bizimodu iraunkorra bilatu nahi duen komunitate eta elkarte ororentzat. GEN Europaz gain, ICLEI (bizimodu iraunkorraren alde dauden tokiko 200 gobernuk osatzen duten erakundea) ere bertan dago.

3.5 Asparrena (Araia) Asparrena udalerriak 1.600 biztanle du ia eta Aizkorri-Aratz parke naturalaren hegalean dago. Araia du udalburu eta ia 1.300 biztanlerekin, inguruko herrigune bihurtzen da. Asparrena oso toki abantailatsua da, egur eta ur ugariko gunea delako. Bi baliabide natural horiek energia-ekoizpenarekin oso lotuta egon izan dira eta oso erabakitzaileak izan dira udalerriaren historian. Baliabide horien ugaritasunari esker eta Aratzeko burdina-meatzeei esker, Araiako San Pedro burdinolak burdina galdatu eta horrekin goldeak eta eultzimakinak ekoitzi zituen 1848tik 1985era, etenik gabe. Asparrenak bere sare elektrikoa izan zuen garai batean eta hala, 1906an, altzairua egiten zuen Espainiako Estatuko lehen labe elektrikoa jarri zuten Araiako San Pedro lantegian. Beharrezko elektrizitatea sortzeko, lantegiaren jabeek “Iturburua” izeneko urtegia eraiki zuten. Urtegiak bi ubide zituen: batek zentral hidroelektrikora eramaten zuen ura eta besteak, aldiz, lantegiko eta burdinolako instalazioetara. Bestalde, urte askoan egur-ikatza ekoitzi izan zuten inguruetan. Inguruko udalerrietako biztanle askok etxean egiten zuten egur-ikatza gero saltzeko. Hargatik, pixkanaka203

pixkanaka, autonomia energetikoa galdu zuten. Egur-ikatza ez zen jada erabiltzen, sare elektrikoa nazionalizatu egin zen, Aratzeko meatzeetako burdina agortu egin zen eta industriak indarra galdu zuen. Horiek horrela, azken hamarraldietan, udalak energiaren autogestiorako gaitasuna berreskuratzeko ahalegina egin du betidanik erabili izan diren baliabide berriztagarriak baliatuz (ura eta basoa). Halaber, baliabide berriekin saiatu nahi izan du, energia geotermikoarekin edo eguzki-energiarekin adibidez.

3.5.1 Energia hidraulikoa berreskuratuz 2001ean, Energiaren Euskal Erakundearen, Arabako Foru Aldundiaren eta Asparrenako Udalaren elkarlanari esker, Araiako San Pedro Zentral Hidroelektrikoa berritu zen. “Araiako San Pedro Zentral Hidroelektrikoa” izeneko fundazioa sortu zuten eta udala bera da gaur egun, kapitalaren % 84arekin, bertako kide nagusia; EEE % 6aren jabe da eta Arabako Foru Aldundia % 10arena. Beraz, turbinak (967 kilowattekoak) urtero ekoizten duenaren % 84 udalerriko biztanleen onura publikorako da. Araiako San Pedro Zentral Hidroelektrikoaren datuen arabera, energia elektrikoa saltzeagatik lortutako mozkin gordina 226.959 eurokoa izan zen 2014an eta 3.056 megawat-ordu ekoitzi zituen. Kontuan izan behar dugu, gainera, 2014 ekoizpen txikienetakoa izan zuen urtea izan zela zentralean, matxura baten ondorioz, sorkuntza % 17 jaitsi baitzen.

50_IRUDIA Zirauntza ibaiak Araiako zentrala hornitzen du iturburutik (Argazkia: Xabier Berriozar).

204

Diru-sarrera hauek Asparrenako egungo energia-ereduaren garapenaren eragile bihurtu dira, turbinarekin lortutako funtsak energia berriztagarriak erabiltzeko instalazioetan eta ekintzetan inbertitzeko baitira erabat. Funtsekin egindako lehenengo gauza energiaren arloko aholkularitza baten zerbitzuak kontratatzea izan zen, inguruko energia berriztagarrien ahalmena zein zen ezagutzeko. Bigarrenik, herrian eraikitako kiroldegi berrian berokuntza eta etxeko ur beroa instalatu zituzten. Hirugarrenik, berriro ere su-egurra erabiltzeko saiakera egin zuten. Asparrenako basoek ematen duten biomasaren iturri amaigabea berriro ere erabiltzen hasi dira eraikin publikoak berotzeko beharrezko energia sortzeko. Antzinako ikazkinak oinarri hartuta, 300 kilowatteko potentziadun biomasa-instalazioa inauguratu zuten 2015eko otsailean hiru udal eraikinetarako berokuntza eta ur beroa sortzeko: kulturetxea, anbulatorioa eta Araiako eskola publikoa (260 MWh guztira). Proiektuaren kostua 261.221 eurokoa izan da; Foru Aldundiak 98.000 € eman ditu eta gainerakoa Araiako San Pedro Zentral Hidroelektrikoak autofinantzatu du. Hiru eraikin horien berokuntzari auzo-berokuntza edo “district heating” esan ohi zaio. Sistema honetan, eraikin bakoitzarentzako berariazko dimentsionamenduari esker, sistema termikoaren eraginkortasuna handiagaoa da. Ekintza honek bi gauza batzen ditu: herriak energetikoki buraskia izateko duen asmoa batetik eta Araban Energia Berriztagarriak Sustatu eta Garatzeko Mugarri Planaren lan-ildoak bestetik (2010-2020). Biomasazentroa udalerriko baso publikoaren kudeaketa zuzenaren ondorioz ekoitzitako egurraz elikatzen da eta 200 tona gordin inguruko soberakina sortzen du. Datozen urteetan biogasaren instalazio bat jartzeko asmoa dute. Proiektuak abeltzaintzako ustiategietako, industriako eta etxebizitzetako hondakin organikoak erabili nahi ditu gasa sortzeko eta horrekin etxeetan kontsumitzeko elektrizitatea, beroa eta baita metano gasaren sare bat ere sortu ahal izateko.

3.5.2 Ikerketa-proiektuak Asparrenak Europako bi ikerketa-proiektutan parte hartzen du, EEPOS eta ORBEET. “EEPOS, Energy management and decision support systems for energy positive neighbourhoods” proiektua 2012an hasi eta 2015ean bukatuko da. Eredugarri diren Europa osoko hainbat udalerriri laguntzeko proiektua izan da. Asparrenan, adibidez, hainbat energia-baliabide eraginkortasunez erabiltzeko simulagailu birtuala garatzea izan da helburua, besteak beste, biomasa, biogasa, eguzki-energia edo energia hidraulikoa. Orobat, erabilera publikoa duten eraikinek inongo energia-kontsumorik ez izatea ere lortu nahi dute. ORBEET proiektua 2015eko martxoan hasi eta 2018ko martxoan bukatuko da. Proiektuaren helburua eraikin publikoetako energia-kontsumoa murriztea da, kontsumoa sistema adimenduen bidez kontrolatuz eta bertako langileen jarrera-aldaketa sustatuz. Asparrenak 79.687,5 € jaso du proiektutik eraikin publikoetako kontsumoa hobetu ahal izateko. 205

3.5.3 Asparrena Trantsizioan Hala ere, energiaren alorrean egindako ekintza guztiek ez dute izaera teknikoa. Trantsizio energetikoak oinarri soziala ere izan behar du eta horregatik, Asparrena Trantsizioan taldea sortu dute. Asparrenako alkatetzaren alderdi independentearekin lotuta, trantsiziorako taldeak herriko iraunkortasun energetikoari buruzko eztabaida sortzeko hainbat zineforum antolatu zituen.

3.6 Kasuei buruzko azken hausnarketak Kapituluaren hasieran esan bezala, kasuok Euskal Herriko trantsizio energetikorako hainbat eta hainbat mugimendu anitzen erakusgarri txiki bat baino ez dira. Batzuk herrimailako landa-ekimenak dira eta hortaz, zaila izan daiteke hiriguneetan edo beste maila batean halako ekimenak abiaraztea. Hala ere, ekimenok beste komunitate edo udalerri batzuetara estrapola daitezke. Beste ekimen batzuek goragoko mailatara iritsi nahi dute baina oraindik hasi berritan daude. Edonola ere, gizarte-esperimentu eta ekimen politiko eta ekonomiko horiek guztiak gizartearen trantsizio energetikorako funtsezkoak diren ikasbideak dira. Adibide horietan guztietan aurkituko ditugu energia-eredua eraldatzeko gakoak. Aurrez aurre dugun erronkaren inguruko herri-hausnarketarako oinarria izango dira agian edo, beharbada, etorkizunean Euskal Herrian burujabetza energetikoa eraikitzea lortuko duen mugimenduaren hazia. Gauzak beste modu batera egin daitezkeela, alternatibak badirela eta bideragarriak direla erakutsi digute.

206

Oharrak 1. 2. 3.

Málaga, A. J., & Mayo, J. P. (z. n.). Disparidades entre las comunidades autónomas españolas en el período 2007-2012. Behar sozialei buruzko inkesta. http://eu.eustat.eus/elementos/ele0012200/ti_beharsozialei-buruzko-inkesta-2014-pgdi-pobrezia-modulua-pdf-1mb/inf0012286_e.pdf Hemen kontsulta daiteke: http://www.inerdatu.com/inerdatu/public/#

207

Bibliografia ▪▪ Arabako Foru Aldundia Mugarri Plana. Araban Energia Berriztagarriak Sustatzeko eta Garatzeko Plana. ▪▪ Bárcena, I. (2007). Una herramienta para avanzar hacia ese otro mundo posible. ▪▪ Bueno, G. (2014). Hacia un modelo energético sostenible para Euskal Herria. Bilbo: Manu Robles-Arangiz Institutua. ▪▪ D’Alisa, G., Demaria, F., Kallis, G., (2015) “Degrowth: A Vocabulary for a New Era” Routledge. 166. or. ▪▪ EEE (2014b). 2013ko Urteko Txostena. EEE. ▪▪ Ekologistak Martxan. (2012). Euskal zor ekologikoa 2011 Zor energetikoa. ▪▪ Emakunde (2015a). 2014ko zifrak: Emakumeak eta gizonak Euskadin. ▪▪ Espainiako Gobernua (2011). Energia Aurrezteko eta Eraginkortasunez Erabiltzeko 20112020rako Ekintza Plana ENERGÉTICA, 2011, 2020. ▪▪ Espainiako Gobernua (2014d). Balance Energetico Navarra 2013. ▪▪ Estatuko Energia Idazkaritza (2014f). Energia en España 2013 (335 or.). ▪▪ European Parliament (2015b). Briefing. Statistical Spotlight. ▪▪ Euskadiko Ekonomiaren Garapen Batzordea (2011). El desarrollo de las energías renovables en la Comunidad Autónoma del País Vasco (10) (330 or.). Bilbo: Euskadiko Ekonomia eta Gizarte Arazoetarako Batzordea. ▪▪ Euskal AEko ibilgailu parkea lurralde-eremuen arabera ibilgailu-motari jarraiki. 2012-XII-31. ▪▪ Eustat (2014). Euskal AEko biztanleria jaiotze urteari jarraiki, Lurralde Historiko eta sexuaren arabera. ▪▪ García-Casals (2011). Energía 3.0. Un sistema energético basado en inteligencia, eficiencia y renovables 100 %. Greenpeace. ▪▪ Hinojal, I. B., & Aurrekoetxea, R. L. La deuda ecológica vasca: Análisis y crítica de nuestro modelo energético. ▪▪ Ihobe (2014e). Inventario de emisiones de gases de efecto invernadero del País Vasco 2013. ▪▪ Ingurugiro eta Obra Publikoen Zuzendaritza Nagusia & Ingurugiro eta Lurralde Antolamendu Saila. (z. n.). Gipuzkoa Energia Foru Plana. ▪▪ Lago, R., Bárcena, I. (2008). Deuda ecológica y modelo energético: Los casos de Nigeria y Bolivia. Ekonomia Kritikoaren XI. Jardunaldia. ▪▪ Madariaga Garamendi, I., Uribe Gerendiain, M., Vizcaya (2014). Estrategia de energía sostenible para Bizkaia: EESB 2020 - Bizkairako energia iraunkorreko estrategia : EESB 2020. [Bizkaia: Diputación Foral de Bizkaia - Bizkaiko Foru Aldundia. ▪▪ Málaga, A. J., Mayo, J. P. (2013) Disparidades entre las comunidades autónomas españolas en el período 2007-2012. ▪▪ Olaizola, I. A. (2009). El metabolismo social del País Vasco desde el análisis de flujos materiales. Revista de economía crítica, (8), 43–80. ▪▪ Steinberger, J. K., Timmons Roberts, J., Peters, G. P., Baiocchi, G. (2012). Pathways of human development and carbon emissions embodied in trade. Nature Climate Change, 2(2), 81–85.

208

http://doi.org/10.1038/nclimate1371 ▪▪ Sustrai Erakuntza Fundazioa (2014c). Nafarroaren burujabetza energetikorantz: eztabaidarako proposamena. Sustrai Erakuntza Fundazioa. ▪▪ Tirado Herrero., S., Jiménez Meneses, L., López Fernández, J.L., Martín García , J. (2014). Pobreza energética en España. Análisis de tendencias. Ingurumen Zientzien Elkartea. ▪▪ Urkia, I., Urkia, S. (2003). Energía Renovable Práctica. Pamiela ▪▪ Zubialde, X. (2014). Euskal Herriaren burujabetza energetikorantz joateko gida. Gipuzkoako Foru Aldundia, Donostia Sustapena.

209

210

08 KONKLUSIOAK ETA GOGOETAK Energia exosomatikoa edo, bestela esanda, giza-gorputzaren metabolismoaz kanpoko energia, berebiziko garrantzia duen osagaia da munduko sistema ekonomikoa puz eta haz dadin. Horregatik, matrize energetikoan gertatzen den edozein aldaketak zuzenean eragiten die ekonomiaren, finantzen, ekoizpenaren edo gizartearen gainerako azpisistemei. Eta alderantziz. Energia-eredua hertsiki lotuta dago gure bizimoduaren alderdi gehienekin. Hainbeste, ezen energiaren alorreko aldaketa txikienak ere kontsumitzeko, ekoizteko, lan egiteko, antolatzeko, zaintzeko, harremanetan aritzeko, identifikatzeko eta, oro har, bizitzeko moduaren hausnarketa egitea eskatzen baitu. Energiaz eta eraldaketa energetikoez mintzatzea ez da samurra eta beraz, ezin ditugu erantzun soilak eta zuzenak eskaini. Energiaren mugez eta energiaren demokratizazioaz mintzatzeko, ezinbestekoa da, kapitalismoaren pilaketa eta hazkunde ekonomikoa ez ezik, Mendebaldeko bizimoduaren eta garapenaren ereduari eusten dion balio-sistema ere zalantzan jartzea. Geure iritziz, beste mundu posible batzuk irudikatzen edo aldarrikatzen ditugunean, ez dugu behar bezainbeste nabarmendu horretan energia zeinen garrantzitsua den. Liburu honen bidez arras zaila den zeregin horretan geure harri-koskorra ekarri nahi izan dugu eta horretarako, jarraian labur-labur azalduko ditugun gogoetak eta ideiak ekarri ditugu.

Egungo energia-eredua eta sortzen duen inpaktua Liburuaren hasieran esaten genuenez, trantsizio energetikoa aztertzen dugunean, egungo ereduari, sortzen dituen kalteei eta horren aurrean dauden erresistentziei buruzko hausnarketak martxan dauden espertientzia praktiko eta sinbolikoekin nahasten dira. Ekintza eta gogoeta, erresistentzia eta eraketa, lehia eta lankidetza, alderdi horiek guztiak gakoak dira energiaren eraldaketa iraunkor eta demokratikorako. Hartara, liburuan aztertutako kasuetan, eraldaketaren aldeko ekimenak eta esperientziak ez dira modu bakartuan eta testuingururik gabe sortu, egungo energia-ereduari aurre egiten dieten ekimenen baitan baizik. Mundu mailan nagusi den energia-eredua zeinen bidegabea eta ezin eutsizkoa den ikusi ahal izan dugu kasuak aztertuz: ■■ Ekuadorren eta Brasilen energia-erauzketaren eta -ekoizpenaren ondorio larriak gehienbat kulturalki edo sozioekonomikoki ahulenak diren herriek jasaten dituztela egiaztatu dugu. Ekuadorreko eta Brasilgo talde indigenek eta nekazal erkidegoek kalte handiak jasan dituzte: petrolio-isuriak, uraren ondorioz komunitateak eta lurrak 51_IRUDIA Energiaren etorkizuna geurea da (Argazkia: CC fitxategia).

211

itotzea eta desagerraraztea, aldi baterako langileen immigrazio masiboa eta energiaenpresen eta konplize diren gobernuen bortizkeria. Halaber, erauzketa- eta ekoizpenjarduerek lurralde horien emakumeen bizimoduari modu nabarmen larriagoan eragiten diotela ikusi dugu. Ohartarazi dugu, orobat, ofizialki berriztagarrien artean sartzen dituzten sorkuntzarako iturri zenbaitek, esate baterako, mega-urtegiek (eta beste zenbaitetan parke eoliko handiek) izugarrizko kalte ekologiko eta sozialak eragiten dituztela eta beraz, ez dela zintzoa iturriok berriztagarritzat jotzea. ■■ Euskal Herriko kasuak erakutsi digu, kalte gehienak Hegoaldeak jasaten baditu ere (jakinik Iparraldearen eta Europaren baitan geroz eta handiagoa den Hegoaldea ere badela), herrialde industrializatuak eta Iparraldeko ekonomien herrialdeak direla erregai fosilak neurriz kanpo kontsumitzen dituztenak. Eta hortaz, erauzketak eragindako ondorioen erantzule nagusi izateaz gain, erregai horiek kontsumitzearen ondorioz sortutako kalteen erantzule nagusi ere badira. Horren erakusgarri da klimaaldaketa adibidez. Ez dugu ahaztu behar, gainera, herrialde horietako enpresek eta eliteek mozkina ateratzen dutela Hegoaldean zein Iparraldean egindako energiarekin lotutako jarduerekin (baliabideen erauzketarekin edo horrekin lotutako inbertsioekin; elektrizitatearen sorkuntza, banaketa eta salmentarekin). Ikusi dugunez, Euskal Herriak mendekotasun handia du petroliotik eratorritako erregaiekiko eta inportazioekiko. Erregai fosilen sistema, kutsatzailea ez ezik, ahikorra eta ezegonkorra ere bada. Izan ere, alde batetik, baliabide berriztagarrien muga biofisikoak eta geroz eta nabarmenagoa den petrolioaren gailurrarekin (peak-oil) lotutako gabezia daude. Bestetik, arriskutsua da kontsumitzen dugun energia gehiena inportatzea. Azkenik, Iparraldearen eta Hegoaldearen artean, energiaren alorrean, lehen eta orain dagoen desberdintasuna agerikoa da. Hala ere, bidegabekeriaren ardatz horretatik urruntzen diren joerak (bidegabeak orobat) azalarazten ari dira: pobrezia energetikoa gora egiten ari da Munduko Iparraldean, Espainiako Estatuan eta baita Euskal Herrian ere. Eta, erregaien gabezia dela-eta, erauzketaren mugak Iparraldera itzuli dira. Gure herrialdean egiten den frackinga horren adibide argia dugu eta baita itsasoko prospekzioak edo oso kutsatzaileak diren hidrokarburoen tratamendua ere (petrolio gordin astunak, harea bituminosoetako petrolioa, etab.). Halako gertaerek beste maila bateko bidegabekeria-ardatzak ezartzen dituzte eta aldarrikapenen eta gogoeten agenda ukitzen dute. ■■ Aztertutako kasu askoren atzean, zeharka bada ere, egungo energia-ereduaren beste gako bat dago: transnazionalen eta oligopolio energetikoaren eragin-ahalmen handia. Ekuadorren Estatu Batuetako, Txinako edo Espainiako transnazionalek presio handia egin dezakete petrolioaren mozkinari, dibisa-sarrerari eta sistema politiko eta ekonomikoaren arteko harreman estuari dagokionez. Kataluniako kasuaz ari ginenean, Espainiako Estatuko sistema elektrikoa azaldu dugu labur-labur eta ondorioztatu dugu energia merkatuko salerosgaitzat baino ez duen sistema liberalizatua dela eta, erregai fosilen edo nuklearren bidez, eskala handiko ekoizpena sustatu eta energia berriztagarriak erabiltzeari trabak jartzen dizkiola. Ikusi dugu, halaber, enpresa gutxi batzuek monopolizatu dutela ziklo elektriko guztia (oligopolioa). Oro har, ikusi dugu aztertutako herrialdeen energia-ereduak nahita direla zentralizatuak, eraginkortasun txikikoak eta apropos dutela erregai fosilekiko mendekotasun handia. Gainera,

212

botere politiko eta ekonomikoen arteko ate birakarien fenomenoa erabat errotuta dago energiaren esparruan.

Aztertutako kasuen bitartez diagnostikoa egin ahal izan badugu ere, horietako bakoitzean aldaketarako edo trantsiziorako bideak zein ziren ere aztertu dugu. Baina zer nolako trantsizioaz ari gara? Liburuaren sarreran esan dugu, geure iritziz, trantsizio energetikoa hiru zutabe nagusiren gainean eraiki beharko litzatekeela: ingurumenaren iraunkortasuna, justizia soziala eta demokrazia, eta balio ekoizkorren gainetik bizia eta bizia ahalbidetzen duten beharrezko zaintzak lehenesten dituzten balioak jartzea. Zutabe horietan oinarrituta, hona hemen aztertutako kasuetatik erauzitako hainbat gogoeta.

Ingurumenaren iraunkortasuna Lehenago edo beranduago, erregai fosilen mundu-mailako kontsumoa murriztuko dugu, dela “peak-oil” delakoaren ondorioz eskaintza murriztuko delako, dela klima-aldaketarekin edo erauzketa-mugetako erresistentzia sozialarekin lotutako murrizketengatik. Ikerlan askoren arabera, egungo energia-kontsumoa nekez asetu ahal izango litzateke ekoizpen berriztagarrien bidez, garraioaren sektorea bereziki (Mediavilla et al, 2011; Honty, 2014). Ekoizpen elektrikoari buruz soilik ari bagara, halaxe diote Mediavilla eta ikerketa-kideek (2011): “2050erako mundu-mailako elektrizitatearen ekoizpena % 100ean berriztagarria izatea lortzeko ahalegin ekonomiko erraldoia egin beharko genuke”. Horrez gain, oso lur-eremu handia beharko litzateke. Hornidura erabat berriztagarria izan dadin, bada beste eragozpen bat: energia berriztagarriak garatu ahal izateko, gero eta urriagoak diren material berriztaezin batzuk behar dira. Mediavillaren iritziz, ordea, energia berriztagarriaren arazoek konponbiderik izango lukete, ikerkuntzan gehiago inbertituko bagenu; horien aldeko apostua irmoa izango balitz, energia berriztagarriak alternatiba errealista izango lirateke. Alemaniako Feldheim adibideak erakutsi digu, beharrezko konpromisoa hartuta eta inbertsioa eginda, tokian autohornitzea eta % 100ean berriztagarria den energiaren hornitzailea izatea ez dela ezinezkoa. Parte-hartzaileek euren aurrezkiak inbertitu zituzten ingurumenarekiko iraunkorra zen gizarte-proiektu bat aurrera ateratzeko eta euren dirua komunitatean kudeatzea erabaki zuten eta ez, ordea, dirua aurrezteko bankuen metodo tradizionak erabiliz. Alemaniako, Euskal Herriko, Kataluniako eta Latinoamerikako eguzkiaren edo biomasaren autokontsumoaren beste zenbait adibidek erakutsi digute, irisgarritasun handiko teknologiak erabiliz, eskala txikian berriztagarriak garatzea ez dela ezinezkoa (Energía del Sol, Tecnología del Pueblo). Herri-mailako esperientzia komunitarioez gain, Alemaniako auzo eta hiri batzuetan gero eta 213

Energia Sistema Zentralizatua CAPV/EAE DATUAK: IEA 2012 eta EEE 2012 ENERGIA BALIABIDEAK

ENERGIA PRIMARIOA

BALIABIDE MOTA

35.339

kWh/pertsonako (100 %)

% 39,25 Petrolioa

% 9,05

% 32,65 Gas Naturala

% 70,30

% 8,72 Nuklearra eta ikatza

% 9,7 Berriztagarriak

% 20,65

+33 %

EZKUTUKO KONTSUMOA (BESTE HERRIADE BATZUETAN EGINI

Kontsumoaren % 96 EZ dagokio etxebizitzetan kontsumitzen dugun elektrizitateari, honako honekin lotutakoari baizik: produktu industrialak, elikadura, eraikuntza, zerbitzuak, garraioa, etab. % 21 galerak dira gainera. Energia kontsumo horri % 33 gehiago gehitu behar diogu, beste herrialde batzuetan egiten dugun ezkuko kontsumoagatik.

Ku ba E

Br as i

ni a

Es p

AP V

Al e

/E AE

berriztagarriagoa den matrize energetikoa lortu dute. Horrek agerian uzten du landaeremuak ez diren gune zabalagoetan ere berriztagarriak gara daitezkeela (kontuan izan behar dugu, hargatik, Alemaniak guztira egiten duen kontsumoa oso handia dela eta erregai fosilak erabiltzen dituela oraindik).

[kWh/biztanleko]

Beste alde batetik, Espainiako Estatuko energiaren sorkuntzarako eta kontsumorako %100 kooperatibek energia berriztagarriak eskala handiagoan erabil daitezen lan egiten dute. Horrekin ez dugu esan nahi berriztagarrien ekoizpena zentralizatu behar denik, 9,11 +%1 -%5 -%21 -%18 -%11 zabaldu eta ugaritu eginGGI behar dela baizik, eta hobekuntza teknikoak eta sorkuntza deszentralizatua lehenetsi behar direla alegia. Hain zuzen, ekoizpen- eta banaketaeredu zentralizatuen ondorioz gertatzen diren galerak (kontsumitu baino lehen galtzen den hornidura primarioa) gaztaren zati handi bat dira guztira kontsumitzen dugun 50.000 energia kontuan hartuta. Hona hemen galeren ehunekoak herrialdez herrialde: Kuban % 44, Espainiako Estatuan % 32, Alemanian % 29, Ekuadorren % 25, Brasilen % 20 eta 40.000 EAEn % 21. Ekoizpena deszentralizatuagoa, eraginkorragoa eta tokikoa izango balitz eta tokian bertan kontsumituko balitz, galderak nabarmen murriztuko lirateke.

30.000

Edonola ere, erakundeek, gizarteak eta enpresek energia berriztagarrien aldeko konpromiso20.000 irmoa hartuko balute ere, beharrezkoa izango litzateke, ekitateari begira, energia gehien kontsumitzen duten eskualdeek kontsumoa murriztea. Kontsumoari 10.000 214

-%2

Kontsu

moa o

% 4,02

ERABILERA Etxebizitzetakoa

Zerbitzuak, Industria eta Garraioa

Galerak

en dug

ELEKTRIZITATEAREN ERABILERA ETXEBIZITZAN

% 6,88

%75

% 35,99 % 27,43

PRODUKTUEN, ONDASUNEN ETA ZERBITZUEN KONTSUMOA

% 96

(Transformazioa eta banaketa % 25) (Energia-sistemaren kontsumoa % 7)

(I.Arto el al, 2014)

%21

SISTEMAREN GALERAK

+%33

EZKUTUKO KONTSUMOA

+ % 33

52_IRUDIA CAPV/EAE 2012ko Energia-baliabideen kontsumo-fluxua, IEA eta EEEren datuetan oinarrituta (berezko lana).

dagokionez, desberdintasun handia dago Iparraldearen eta Hegoaldearen artean eta baita beste zenbait eskalatan ere. Gainera, pobrezia energetikoa arazo larria da Hegoaldean zein Iparraldean. Munduko energia-eskaintza mantendu zein murriztu (edo Giza Garapenaren une jakin batean hazi), herrialde, gizarte, komunitate, enpresa eta gizabanako askok Indizea kontsumoa murriztu beharko dute ezinbestean beste batzuek ongizate energetikoaren -%0 maila duina lortzeko aukera izan dezaten.

0,95

[GGI]

Ek u

neurtz

% 5,03

ad or Al e ek ma oh ni er ak rix o ka

IKOA)

CONSUMIDORES/AS de ENERGÍA o leku an

kerrek

Nola murriz dezakegu kontsumoa? Azken energiaren kontsumitzaileok nekez ezagut 0,90 dezakegu zein diren energia-kontsumo handiena duten jarduerak, tartean horma bat dagoelako.0,85 Horma horren izateko arrazoia, hein batean, pertsona kontsumitzaileen eta baliabideen iturburuaren arteko eraldaketa energetikoen katea luzea da; baina, batez ere, etengabe komunikabideetatik mezu nahasiak jasotzen ditugulako sortzen da. Izan ere, ekonomia-sareak energia-kontsumoa mantetzea edo areagotzea eta horren berri ez ematea 0,75eskatzen du (kanpaina batzuek, adibidez, oso energia-aurrezpen txikiak aholkaten dituzte autokonplazentzia bultzatzeko eta eraldaketa sakonagoen eskakizuna0,70 baretzeko). Horri energia-kontsumoa neurtzeko metodoa gehitu behar

0,80 (NBE)

0,65

215

toki ez

ERREKURTSO

BATAZBESTEKO KONTSUMOA

ENERGIA

E KONTS

egokia n neur

tzen du gu geur e kont

sumo

ERABILERA ELEKTRIKOA ETXEBIZITZAN

14 %

diogu. Neurriak PRIMARIOA ez du kontuan 32 hartzen gero inportatu eta adibidez EAEn erosten ditugun ENERGETIKOAK % Petroleoa 44.508 26 % Ikatza beste herrialde batzuetako produktuek sorkuntza-prozesuan izandako energia-gastua. 22 % Gas Naturala Horri zor energetiko deritzo eta EAEkoa kontsumo primarioaren % 33 da (Arto et96al.,% Galerak 2015). Bestela esanda, EAEn ez da soilik kontsumitzen Eusko Jaurlaritzak, Energiaren +28 % EZKUTUKO KONTSUMO ENERGETIKOA Euskal Erakundearen bitartez, biztanle bakoitzeko kontabilizatzen duen energia. EAEri, +28 % hain zuzen, zor energetikoarekin lotutako % 33 gehiago dagokio (52. Irudiko ezkutuko kontsumoa). ERREKURTSOAK

ERABILERAK

11 %

18 % Etxebizitzetakoa

25 %

Zerbitzuak, 53 % Industria eta Garrioa

kWh/persona (100 %)

8 % Nuclearra

PRODUKTU ETA ZERBITZUEN KONTSUMOA

29%

SITEMAREN GALERAK

+28%

KONTSUMO EZKUTUA

17 %

(Transformación y Distrución 25 %) (Consumo del sistema energético 7 %)

29 %

12 % Berriztagarriak

67%

REALIZADA EN OTROS PAISES

IÑAKI ARTO, IÑIGO CAPELLÁN, ROSA LAGO, GORKA BUENO

Geure energia-kontsumoaren jatorria zein den eta gehien kontsumitzen duten jarduera ekonomikoak zeinZentralizatua diren egiazki ezagutzea trantsizio energetiko kolektiboa planifikatzeko Energia Sistema lehen urratsa dela iruditzen zaigu. 52. Irudian Energiaren Nazioarteko Agentziak CAPV/EAE DATUAK: IEA 2012 eta EEE 2012 emandako energia-baliabideen kontsumo-fluxuaren grafiko ulerterrazagoa dugu. % 4 Kontsu

moa ok

% 4,02

erreko

CO lekuan

ELEKTRIZITATEAREN ERABILERA ETXEBIZITZAN

% 5,03 ENERGIA Aztertutako ENERGIA kasuen energia-kontsumoak ditugu liburuan eta agerikoa BALIABIDE MOTA etengabe alderatu ERABILERA % 6,88 PRIMARIOA BALIABIDEAK %75 % 9,05 % 39,25 Petrolioa % 35,99

PRODUKTUEN, ONDASUNEN ETA ZERBITZUEN KONTSUMOA

Etxebizitzetakoa

da kontsumoa asko aldatzen dela kasuz kasu eta herrialdez herrialde. Energiaren 35.339 % 32,65 Gas Naturala % 70,30 27,43 banaketa ezkWh/pertsonako da inondik inora bidezkoa. Izan ere, baliabideak %mugatuak dira eta % 96 (100 %) % 20,65 Galerak Munduko Iparraldeko herriladeek eta transnazionalek botere handia dute baliabide horien kudeaketan. Herrialdeen eta eskuladeen baitako eta ekitate eza KONTSUMOA (BESTE HERRIADE BATZUETAN EGINIKOA)aldakortasuna (I.Arto el al, 2014) +33 % EZKUTUKO oso handiak dira halaber eta irizpide sozioekonomiko eta kulturalei eta lurralde- edo + % 33 genero-irizpideei erantzuten diete. Jakina, badira aurkako adibideak ere. Alemaniako, Kontsumoaren % 96 EZ dagokio etxebizitzetan kontsumitzen dugun elektrizitateari, honako honekin lotutakoari baizik: produktu industrialak, elikadura, eraikuntza, zerbitzuak, garraioa, etab. % 21 galerak dira gainera. Energia Euskal Herriko edo Kataluniako ekoherrixka autogestionatuen kontsumoa nazioko kontsumo horri % 33 gehiago gehitu behar diogu, beste herrialde batzuetan egiten dugun ezkuko kontsumoagatik. batezbestekoa baino askoz txikiagoa da, oinarrian, kontsumoa geldiarazteko ahalegin Zerbitzuak, Industria eta Garraioa

% 8,72 Nuklearra eta ikatza

+%33

EZKUTUKO KONTSUMOA

0,95 0,85

30.000

[GGI]

Giza Garapenaren Indizea

0,90

40.000

0,80 (NBE)

0,75

20.000

0,70

10.000

0,65

do r em ek a oh nia er ko rix ka

0,60 Biztanleko energiahornidura primarioa +/- Zor Energetikoak

il as Br

a pa in i

AP C

-%17 -%26 -%67 -%70 -%79 -%81 -%76

%100 57.062 kWh

SISTEMAREN GALERAK

do r Al e ek ma oh ni er ak rix o ka

-%0

50.000

%21

l Ku ba

-%5 -%21 -%18 -%11 -%22

as i

+%1

Tx i

%100 9,11 GGI

an em [kWh/biztanleko]

(Transformazioa eta banaketa % 25) (Energia-sistemaren kontsumoa % 7)

% 9,7 Berriztagarriak

18_GRAF. Energia primarioen kontsumoaren eta GGIaren arteko konparazioa, Alemaniako batezbestekoa % 100tzat hartuta (berezko lana).

216 ]

GGI

neurtz

kontzientea egin dutelako. Batez besteko energia-kontsumoek (IEA, 2012) erakusten digute, liburuan aztertutako herrialdeen artean, Alemaniak duela energia primarioaren kontsumorik handiena (57.062 kWh), beste herrialdeekin dituen zor energetikoak barne hartuta (Arto et al., 2015). Munduko Hegoaldeko herrialde batzuek Alemaniak baino % 80 gutxiago kontsumitzen dute. Kasurik nabarmenena Kuba da. Bertako kontsumo primarioa Alemaniakoa baino % 79 txikiagoa da eta Giza Garapenaren Indizea (GGI), ordea, altua, 0,8tik gorakoa. Alemanian ere badira, alabaina, Kubakoaren batezbestekoari hurbiltzen zaizkien energia-kontsumoa duten esperientziak: Alemaniako batezbestekoarekin alderatuta, energia primarioaren kontsumoa % 76 murriztea lortu dute eta erakutsi digute, hala, kontsumoa nabarmen murriz dezakegula komunitatean antolatuta eta norberak kontzienteki kontsumoa geldiaraziz. Komunitate-bizimoduan oinarritutako Kataluniako proiektu batzuek, estatuko batezbestekoarekin alderatuta, etxebizitzetako kontsumo elektrikoa % 86 murriztu dute. Kuban bertan ere badira zenbait kasu, familia eta komunitate estatuko batez besteko energia-kontsumoa baino % 82 gutxiago kontsumitzen dutenak. Halere, zenbait energia-premia asegabe dituztela diote eta haien asmoa kontsumoa handitzea dela. Aipatu behar da, orobat, klimatologiak eragina duela kontsumoan eta energiapremietan. Hala, Europa iparraldeko herrialdeetako energia-kontsumoak nabarmen egiten du gora berokuntza-premia handia denean. Hala eta guztiz ere, klimatologia bereko guneetan, kontsumoaren gorabeherak hainbat arrazoigatik gerta daitezke: ezaugarri arkitektonikoak, isolamendua, bizimodua edo balioak. Etxebizitza pasiboetan, Alemaniako kasuetan ikusi dugunez, berokuntza-kontsumoak ez du etxebizitzetako energia-kontsumoa asko areagotzen (15 kWh·urtean-1·m-2). Euskal Herriko eta Alemaniako klimatologiaren edo batez besteko tenperaturen ezberdintasunak kontuan hartuta, energia primarioaren kontsumoa % 2 handiagoa besterik ez zen izango etxebizitza gehienak pasiboak izango balira. Izan ere, klimatologiak guztira egiten dugun energiakontsumoan duen eragina argi eta garbi mugatuko litzateke. Datuek erakutsi digute, eraikinen isolamenduaren eta eraginkortasunaren hobekuntzei esker, nabarmen murriz daitekeela instalazioen eta etxebizitzen kontsumoa (erabilitako material isolatzaileek balio-bizitzan aurreztuko duten energia-kopurua material horien ekoizpenak eta garraioak izandako kontsumoaren energia-kopurua baino handiagao bada, jakina). Hala ere, energiaren kontsumo primarioaren banaketa aztertuta, etxebizitzetan egiten den kontsumoari (elektrizitateari) gaztaren zati txiki bat baino ez dagokio: % 4 EAEn, Brasilen, Alemanian eta Ekuadorren; % 5 Espainiako Estatuan; % 7 Kuban. Eta beraz, gure energia-sistemaren koska ez dago egiatan etxebizitzaren baitan egiten dugun kontsumo elektrikoan. Eraldaketek sistematikoagoak izan behar dute guztira egiten dugun kontsumo primarioa murrizten lagun dezaten. Benetako trantsizioranzko ibilbidea egin ahal izateko, beharrezkoa da, besteak beste, ekoizpen-eredua, mugikortasunohiturak eta kontsumoaren logikak aldatzea. 217

Kubako esperientziak erakutsi digu Giza Garapenaren Indize altua eta energiakontsumo baxua izatea bateragarriak direla. Izan ere, kubatarren erosteko ahalmena eta energia-kontsumoa txikiak badira ere, bizimodu duina izateko aukera ematen duten gizarte-prestazio publikoak eta unibertsalak ez dira desagertu. Ez dugu Kubako errealitatea idealizatu nahi, ohartuta baikaude Kuban desberdintasunak gero eta nabarmenagoak direla (dolarrak erabiltzen dituztenen eta peso kubatarra besterik erabili ezin dutenen arteko desberdintasunak adibidez) eta hainbat komunitatek eta familiak pobrezia energetikoa bizi dutela. Haatik, energiaz hornitzeko aukerarik ez duen herritar-kopurua hazi egin dela ikusita, azpimarratu nahi dugu zerbitzu publikoak mantentzea eta elkarlaguntzarako komunitate-harremanak estutzea, gure iritziz, lagungarria izan daitekeela bizi-kalitateak okerrera egin ez dezan. Aztertutako ekoherrixkek ere komunitateak duen garrantzia nabarmentzen dute. Egia da ekoherrixkek kontsumoa murrizteko borondatea dutela eta horren atzean, arduratasuna ez ezik, bizimodua bestelako balio batzuen inguruan eraikitzeko eta betetasuna kontsumismoaz harago bilatzeko gogoa dagoela. Garbigailua, autoa, berokuntzasistema edo espazioak askoren artean erabiltzeak (etxebizitzak txikiagoak dira horrela, erabilera komuneko guneak daudelako: jangela, egongela, erabilera anitzeko gelak, lantegiak, ekonomatua, etab.), kontsumoa murrizteaz gain, aldaketarako ohiturak sortzen ditu. Komunitate hauetako kideak oso jabetuta daude ekologiarekin eta energiarekin eta hori garrantzitsua da. Halaber, komunitateko eguneroko jardunbide kolektiboek kontsumoa murrizteko aukera gehiago zabaltzen dituzte (elikaduraren zirkuitu laburrak dituzten komunitateak, alde batetik bestera joateko bizikleta erabiltzen dutenak, ekoizpen berriztagarrien kooperatibak sortzen edo bertan parte hartzen dutenak, etab.). Hau da, norbanakoaren kontzientziari esker, jokamoldea aldatuko dugu agian baina jardunbide kolektiboek errazten dute karbono gutxiko proiektuak abiaraztea. Eta ez dugu ahaztu behar zeinen garrantzitsuak diren, orobat, nortasun kolektiboak eta pertsonen arteko harremanak eta baita halako proiektu eta eraldaketen baitako kide sentitzea eta hori partekatu ahal izatea ere. Hona hemen zer dioten, horren harira, Seyfang eta Haxeltinek (2012) Erresuma Batuko Transition Towns delako mugimenduaz ari direla: trantsizio orok behar duen gizartealdaketa aiseago gertatuko da oinarri komunitarioko jarduerek “ekintza bidezko” estrategia jarraitzen badute, “parte-hartzaileek berehalako onurak izango dituztelako (aurrezpena, atsegina, soziabilitatea, lorpen-, komunitate-, eta autoadierazpen-sena) (…); gizarte-aldaketa ez da hain egingarria, ordea, informazioa emate hutsean oinarritutako sentsibilizazio-jarduerak egiten direnean (oso zaila baita, dagoeneko jabetuta dagoen jendeaz harago, beste inor ukitzea)”. Hau da, jarrera-aldaketa eta ekintza gertatzeko ezagutza eta kontzientziazioa ezinbesteko baldintzak direla dioten teoria kognitiboen aurka, komunitatean eta ekintzan oinarritutako gizarte-aldaketarako ereduak egokituago daude errealitatera (Seyfang eta Haxeltine, 2012).

218

Horren harira, eskala txikiko eta handiko trantsizioei buruzko gogoetari heldu nahiko genioke berriro. Jakin badakigu desazkunde energetikoaren soluzioak ez direla testuinguru guztietan erabilgarriak. Halere, horietatik gizarte-ikasbideak atera eta esperientziak ezagut ditzakegu. Liburuaren sarreran adierazi dugu komeni dela geure buruari komunitatean oinarritutako trantsizio-esperientzien eragin- eta zabalkundeahalmenari buruzko hausnarketa egiten jarraitzea. Bestalde, ezinbestekoa da aldaketaren aldeko herri-mailako eta makroagoa den mailako erakundeen arteko harremanean sakontzea. Hau da: nola lotzen dira, alde batetik, gizarte zibilaren herrimailako ekimenak eta, bestetik, araudiak garapen iraunkorrari dagokionez ezartzen dituen helburuak? (Seyfang y Haxeltine, 2012). Hurrengo atalean horri eta beste zenbait gairi buruzko hausnarketa egiten dugu.

Justizia eta demokrazia energetikoa Trantsizio-esperientziak gizarte-laborategiak dira, energia-proiektuak abiarazteko, aztertzeko eta horien aukerak esploratzeko laborategiak. Hala ere, ez dugu ahaztu behar, irismen handiagoko aldaketa transbertsalagoak lortzeko helburuaz, beste gizarte-eragile eta gobernu-erakunde batzuengan eragin handia izatea lortu dutela. Zenbait neurri gobernu-erakundeek hartu beharrekoak dira, nahiz eta gizarte zibilak aldarrikatu: energia berriztagarriei berriro ere babes publikoa ematea; energia sortzeko, banatzeko eta kontsumitzeko kooperatibak bultzatzea; energiaren banaketasareak, ekoizpen-plantak edo beste zerbiztu batzuk udaleko edo publiko egitea; pobrezia energetikoa arintzea eta, ekitatearen mesedetan, tasazio progresiborako irizpideak ezartzea; edo erabakiak demokratizatzea. Alemaniako adibidea oso argitzailea da alde horretatik: “Zerbitzu publikoen udal prestazio zuzena handitu egin da Alemanian, energiaren sektorean nabarmenki. 2007tik hona, 44 instalazio publiko berri eraiki dituzte eta energiaren banaketa-sareen eta zerbitzu-prestazioen 100 kontzesiotik gora publiko bihurtu dira berriro. Aurreikuspenen arabera, prozesu honek aurrera egingo du eta bizkortu egingo da gainera. Energiaren sektoreko ia kontzesio guztiak berritu egin beharko dira 2016. urtea baino lehen. Alemaniako hiru udalerritik bik energiasorkuntzarako instalazioak eta banaketa-sareak berreskuratzeko asmoa erakutsi dute. Hor sartzen dira, halaber, 850 zerbitzu publikoetan parte hartzen duten eta dagoeneko merkatu energetiko erdia baino gehiago kontrolatzen duten enpresa pribatuak. Ildo horretatik, Alemaniako zenbait hiri handitan erreferendumak egiteko kanpainak eta ekimenak hasi dituzte, hala nola, Hanburgon, Stuttgarten, Bielefelden, Bremenen, Frankfurten eta Berlinen. Halako ekimenek gero eta babes handiagoa dute, gizartea gero eta kritikoagoa delako energiaren pribatizazioarekin, prezioen igoeraren ondorioz batez ere.” (Hall, 2012) Nabarmentzekoa da Alemaniako erakundeen moral bikoitza: Alemanian bertan energiaren kudeaketa publikoa eta kooperatiboa baimentzen eta sustatzen dute 219

baina, aldi berean, Grezian energiaren sektorea pribatizatzeko eskakizun europarren sustatzaile nagusi dira. Bestalde, Estatu Batuetaz ari dela, Bermejok (2013) dio enpresa publikoak, pribatuekin alderatuta, eraginkorragoak izan ohi direla, langile gehiago izan ohi dituztela eta tarifa merkeagoak dituztela. Ageriko arrazoiak tarteko, oro har entzungai den “mantrak” enpresa pribatuarekin lotzen ditu bai eraginkortasuna bai kostuen merkatzea. Espainiako Estatuan sektore elektrikoa enpresa gutxi batzuren esku dago liberalizatu zenetik eta enpresa horiek, gainera, irabazpideak dituzte Hegoaldeko energia-baliabideen erauzketan. Enpresa horiek aliatu handiak dituzte politika munduan eta komunikabideetan eta gogor borrokatzen dute sektorearen kontrola eta mozkinak ez galtzearren. Sánchez-Galán Iberdrolako presidenteak, esaterako, 8 milioi euro irabazi zituen 2015eko urtarriletik uztailera bitartean, krisialdian egonda ere eta pobrezia energetikoaren tasak gero eta handiagoak izanda ere (Diario Vasco, 2015/07/28). Horiek horrela, ez da harritzekoa burujabetza energetikoarekin lotutako hainbat kanpainak botere korporatiboari aurre egitea eskatzea. Izan ere, hori da energia demokratizatzeko, energiaren merkantilizazioa saihesteko eta energia-kate osoan giza-eskubideak urra ez daitezen egin beharreko lehen urratsa1. Energiaren alorreko eskakizunak zeharkako bihurtzeko, ez da nahikoa gobernu eta politika publikoengan eragina izatea. Beharrezkoa da, halaber, elkarteen, sindikatuen eta hezkuntzaren esparruaren gizarte-basesa jasotzea. Ingurumenaren iraunkortasunari eta energiaren demokratizazioari buruzko aldarrikapenak eraginkorrak izan daitezen, herri-mailako esperientzia praktikoetatik harago dauden sektore anitzeko sareak egituratu behar dira eta sentsibilizazioa eta parte-hartze zabala bilatzen duten kanpainak antolatu behar dira. Aipagarri da, zentzu horretan, Brasilgo ‘Plataforma Operária e Camponesa para Energia’ erakundea. Eragile anitzeko plataforma honetan energiaren alorreko sindikatuek, urtegien kalteak jasan dituzten pertsonek eta unibertsitateek hartzen dute parte besteak beste. Gizarte-eragile askok parte hartzen dutenez, energiari buruzko eztabaidan arazo partikularretatik harago dauden beste dimentsio batzuk sartzea lortu du erakundeak: burujabetzan, aberastasunaren banaketan eta herriaren erabaki-ahalmenean oinarritutako energiaren herri-proiektu bat eraikitzea Brasilen. Era bertsuan, Ekuadorren lan handia egin zuten hezkuntzan eta eskoletan Yasuní proposamenaren inguruan. Egindako ahaleginari esker, gerora, YASunidos izango zen mugimendu zabalagoa eta jendetsuagoa eratzea lortu zuten eta, orobat, petrolioaren erauzketari eta Ekuadorreko gizartean gerta zitezkeen trantsizio energetikoei buruzko eztabaida mantentzea ere lortu zuten. Kubako egoera bestelakoa da, estatu-egiturak pisu handia duelako eta Kuban energiak izan duen ibilbide historikoa ere desberdina delako. Kuba sozialista izaki eta, gainera, hainbat hamarralditan bizitako gabezia tarteko, gobernu-erakundeek energia herri-ondasuntzat eta gizarte-eskubidetzat jo 220

dute eta burujabetza energetikoari eta energia berriztagarriei buruzko diskurtsoa bere egin dute. Mugak eta kontraesanak egon badaude, baina Kubako gobernuak proiektu horiekiko hartutako konpromisoa ere nabarmena da. Haatik, gizarte zibiliak ez ditu ideia eta proiektu horiek era berean garatu eta, hortaz, “energiaren iraultza kulturala” iristeke dago oraindik. Espainiako Estatura itzulita, ezin dugu esan gabe utzi energia-kontsumo berdearen kooperatibek (Som Energía Kantalunian edo Goiener, Energia Gara eta I-Ener Euskal Herrian) ezagutarazi eta zabaldu dutela burujabetza energetikoaren kontzeptua. Kooperatiba horiek antolabide berriak dituzte. Izan ere, kooperatibako kideei energiazerbitzuak eskaintzen dizkiete, irabazi asmorik gabeko erakundeak dira, berriztagarriak sustatzen dituzte eskaria areagotuz. Gainera, enpresa gutxi batzuen zerbitzura ez, baizik eta herritarren interesen zerbitzura dagoen sistema demokratikoa aldarrikatzen duten eragile politikoak dira. Espainiako Estatuan pobrezia energetikoak eta oligopolio energetikoaren botereak gora egin dute, baina horiekin batera, baita energia-kooperatibek eta energiaren esparruko gizarte-mugimenduek ere (frackingaren eta beste erauzketa- eta ekoizpen-jarduera batzuen aurka ere). Testuinguru horretan burujabetza energetikoarekin lotutako hainbat plataforma sortu da azken urteotan. “La Plataforma por un Nuevo Modelo Energético” edo Energia Eredu Berri baten aldeko Plataformak, adibidez, herri- eta eskualdemailako hainbat plataforma hartzen ditu barne eta horiek, aldi berean, ondorengo hauen babesa egituratzen dute:“aurrezpenean, eraginkortasunean eta herritarren esku eta zuzen banatutako energia berriztagarrietan oinarritutako energia-eredu berri baten alde egiten duten pertsonena, gizarte-elkarteena, ingurumenaren arloko erakundeena, kontsumitzaileen elkarteena, enpresaburuen elkarteena, sindikatuena eta alderdi politikoena” (Gure Energia, EAEko Energia Eredu Berri baten aldeko Plataforma, 2014). Herri-mailako esperientzia praktikoak funtsezkoak dira aldaketen bizipenak ezagutzeko eta haien ahalmena eta erronkak erakusteko. Alabaina, aipatu berri dugun sarea bezalako plataformak gakoa dira trantsizio energetiko iraunkor eta demokratikoaren proposamenak zabaltzeko. Gizarte-eragile askok parte hartzen dutenean, eztabaida aberatsago bihurtzen da, arazoaren beste dimentsio batzuk sartzen direlako, esaterako, maila anitzeko justizia sozialarekin eta demokratizazioarekin lotutako aldarrikapenak. Ekar dezagun hona berriro, Vía Campesinaz, lurraldez kanpo sortutako kalteez eta, zeharka bada ere, lehenago aipatutako Hegoaldearekiko zor energetikoaz ari zela, Xarxa catalana per la Sobirania Energètica mugimenduak burujabetza energetikoaz emandako definizioa: “Hala, Vía Campesina mugimenduak ematen duen elikadura-burujabetzaren definizioa oinarri hartuta, honela defini genezake burujabetza energetikoa: gizabanako kontzienteek, komunitateek eta herriek energiaren sorkuntza, banaketa 221

222

eta kontsumoaren inguruan euren erabakiak hartzeko duten eskubidea. Erabakion egokitasuna egoera ekologikoaren, sozialaren, ekonomikoaren eta kulturalaren araberakoa izango da eta, betiere, besteren kalterako izan gabe. Gizabanako eta herri bakoitzak bere burua eta taldea mantentzeko behar duen energia-kopururako eta motarako eskubidea du eta baita horri eusteko beharrezko baliabideetarako ere, baldin eta kaltegarriak diren ingurumen-inpaktua eta inpaktu soziala zein kulturala erakusten ez baditu. (Cotarelo et al, 2014). Izan ere, Ekuadorrek erakutsi digunez, trantsizio energetikoaren proposamen publikoek, ezinbestean, nazioz haraindiko errealitatea ere kontuan hartu behar dute, energiaren kontsumismoak lurraldez kanpo sortzen dituen kalteak desagerrarazteko, klimaaldaketa kasu. Bestela esanda, lurraldeen arteko hitzarmenak berhar dira lurraldez kanpokoak diren arazoak konpontzeko. Hala ere, Hegoaldetik gogorarazten digute, klima-aldaketaren eta energia-katean sortutako inpaktuen aurrean, herrialde guztiak ez direla neurri berean arazo horien erantzule eta hori kontuan hartu beharko litzatekeela negoziazioak egiteko orduan. Izan ere, Iparraldeak denbora luzea darama bere kontsumo altuagatiko kalteak kanporatzen eta beraz, nola edo hala, IparraldeHegoaldearen zor energetikoa aitortu eta ordaina eman beharko luke. Erakundeen arteko hitzarmenen bideak ez du oraindik emaitza erakusgarririk izan eta mundumailako estrategia energetikoaren erronkak azalarazten ditu, iraunkortasuna eta ekitatea nagusiki: “Hazkunde ekonomiari eutsiz klima-aldaketaren krisialdia gainditzeko, eraginkortasun energetikoaren eta energia berriztagarriak gehiago erabiltzearen aldeko politikak sustatu ohi dituzte herrialdeek. Baina hori ez da doan eta, antza, herrialdeak ez daude prest mundu-mailako merkatuan duten lehiakortasuna galaraziko dieten kostuak ordaintzeko. Eta beraz, behar-beharrezkoa da trantsizioa ekitatez egiteko aukera ematen duen mundu-mailako hitzarmena sinatzea. Horixe da, gaur egun, Klima Aldaketaren Konbentzioak esku artean duen erronka nagusia, ekitatea ez baitute denek era berean ulertzen.” (Honty eta Gudynas, 2014).

Generoa, zaintza eta paradigma-aldaketa Energiaren esparruak duen erronka, azken finean, ez da nagusiki erronka teknologikoa, soziala baizik. Ondorioz, paradigma-aldaketa integraltzat hartu behar dugu eta halaxe egin behar diogu aurre. Energia hertsiki lotzen zaio sistema ekonomikoaren eta gure egunerokotasunaren alderdi askori. Egin beharreko aldaketa errotikoa da eta, hasieran esaten genuenez, kanpo- zein barne-aldaketa da. Beharrezkoa da ekoizteko moduak, botere-harremanak eta erabakitzeko prozesuak aldatzea baina baita geure imajinarioetan, asmoetan eta bizimoduan ditugun balio eta barne-egiturak aldatzea. 53_IRUDIA AHTaren lanak Gipuzkoan; baserritarrak, ondoan, azken uzta biltzen. Zer nolako energia-eredua nahi dugu? (Argazkia: Joaquina Usabiaga).

223

Oinez ibiltzeari buruz idatzitako historia berezian, hona zer dioen Rebecca Solnitek (2015): “Gure kulturaren zimenduak naturaltzat jo ohi ditugu, baina zimendu bakoitzak bere egileak eta jatorria ditu”. Jakina, zimendu eta iraultza kultural oro interes jakin batzuk kontuan hartuta eraiki da eta botere-harreman jakin batzuei lotuta dago. Nola egin energiaren iraultza kulturala behetik hasita eta inposizio dogmatikorik gabe? Nola bizkortu trantsizio energetikoak behar dituen aldaketa soziokulturalak? Gure ahalen gainetik kontsumitzera eta ekoiztera garamaten idealetatik, ereduetatik eta imajinarioetatik aske geratu ahal izateko, berriak eraiki behar ditugu. Hau da, beharrezkoa da trantsizio energetikorako mekanismo soziokulturalak martxan jartzea. Aldarrikapena eta protesta gakoa dira aldaketa lortzeko, baina horiek bezain garrantzitsuak dira aktibismoan, literaturan, komunikabideetan, arte nagusietan eta bigarren mailako arteetan marrazten diren alternatibak eta utopiak ere. Rebecca Solnitek (2015) halaxe dio Shelley aipatuz: “poetak munduaren legegile aitortugabeak dira”. Geroago, honela dio: “eragin batzuek mugarria jartzen dute eta ageriko oinordekoak dituzten arrastoa uzten dute; eraginik sakonenek, ordea, ikuspegi kulturala blaitzen dute euria bailiran eta eguneroko kontzientzia elikatzen dute”. Feminismoaren eskutik eztabaida mamitsuak datorzkigu, gure kulturan oso errotuta dauden zenbait zimendu eta horien azpian diren botere-harremanak zalantzan jartzen baititu. Ekonomia feministaren hurbilketen ikuspegitik, premiazkoa da gizartearen lehentasunak gizabizimodu duinaren iraunkortasuna kontuan hartuta berreraikitzea, eta ez, ordea, ekoizpena eta kapital-pilaketari arreta jarrita. Maila guztietan gizakiak gizakia behar duela eta izaki zaurgarria dela onartzeak uste duguna baino askoz asaldura soziokultural handiagoa dakar. Trantsizio energetikoaren jarraibide izan behar duten lehentasunak erabaki ahal izateko, ohartuta egon behar dugu gizakia mendekotasun handiko izakia dela, bai naturaren mendeko delako eta, orobat, gizabanakoa geure gorputz zaurgarriak zaintzen dituzten beste pertsona batzuen mendeko delako (Herrero, 2011). Trantsizio energetiko iraunkorraren eta bidezkoaren proposamena eraldaketa integralaren baitakoa da eta eraldaketa horretarako funtsezkoa da, halaber, bizimodua mantentzeko (eta hobetzeko) zaintza-lanen garrantzia eta gizon-emakumeen artean lan horiek zeinen modu desorekatuan banatuta dauden ikusaraztea. Ikerketa honen bidez egiaztatu ahal izan dugu egungo energia-ereduaren bidegabekerietan genero-desberdintasunek badutela zerezanik. Ikusi dugu energiaren erauzketa- eta ekoizpen-jarduerek emakumeen bizimoduari eragiten diotela bereziki eta horren erakusgarri da Brasilen eta Ekaudorren gertatzen dena adibidez. Ondorengo arrazoi hauek tarteko, emakumeak dira kaltetuenak: emakumeak dira zaintza-lanak egiten dituztenak eta bizirik irauteko oinarrizko osagaiez hornintzen gaituztenak; lursailen jabetzari dagokionez, emakumeak desberdintasun-egoeran daude; energiaren alorreko enpresetako soldatapeko enpleguak lortzeko aukera txikiagoak dituzte; jarduera horiekin lotutako genero- eta sexu-indarkeria jasaten dute.

224

“Kapital-metaketari ekiten dioten periferiako herrialdeek, dela petrolioaren edo meatzeen erauzketaren bidez dela nekazaritzako eta industriako erauzketaren bidez, euren logika aldatzen dute eta hala, eremuaren patriarkalizazioa indartzen dute hainbat mailatan. Lehenik, dimentsio sinbolikoan, lurraldean erauzketa egiten hasten dira indarrez eta indarkeriaz: erauzketa indarkeriaren bitartez iristen da lurraldera. (…) Bigarren dimentsio batean, erauzketak lurraldea patriarkalizatzen du eta horretarako, genero-rolak sendotzen ditu. Lehenik, soldata-banaketa desorekatuz (…) Bigarrenik, eremua maskulinotuz (…) Eta azken dimentsioari (…) lurraldearen patriarkalizazioa dagokio. Hala, ugalketaren bizi-zikloak hausten ditu [esaterako] petrolio-isuriekin eta formazio-urekin ura kutsatuz (…). Kutsadurarekin lotutako gaixotasunei eta sexu-transmisiozko gaixotasunei esker, zaintza-lanen premia areagotu egiten da eta lan horren ardura emakumeek hartzen dute erabat.” Colectivo Miradas Críticas del Territorio desde el Feminismo (2014). Hala eta guztiz ere, politikan parte hartu ahal izateko eragozpen handiak izanagatik ere, lurralde horietako emakumeak antolatu egin dira eta aldarrikapenak egin dituzte eta euren herrialdeetako eztabaida energetikoan gako eragileak dira gaur egun. Hain zuzen, azken urteotan, nagusi den eredu energetikoari eta ekonomikoari egiten zaizkion kritika ekologikoak bat datoz askotan feminismoaren eta genero-azterketaren ikuspegiekin. Feminismoaren eta Bizimodu Onaren edo Desazkundearen proposamenek bat egiten duten gunea energia-sistema berriro hausnartzeko gune interesgarria da. Latinoamerikan, Bolivian eta Ekuadorren batez ere, Bizimodu Ona oso ezagun bihurtzen ari da eta erakundeak ere indigenen mundu-ikuskeran eta Mendebaldeko garapenaren aurkako kritiketan oinarritutako paradigma-aldaketarako esparru gisa hartzen ari dira. Bizimodu onak bizi-kalitatea eta garapen ekonomikoa bereizi egin behar direla dio. Izadi/gizadi dualtasuna alde batera utzi eta elkarren arteko harremana kontuan hartzen duen ikuskeran oinarritutako naturarekiko harremanaren eta kultura aniztasunaren arteko batasuna proposatzen du (Gudynas eta Acosta, 2011). Bizimodu Onaren, Ekonomia Feministaren eta Munduko Iparraldearen Desazkundearen proposamenen atzean honako ideia hauek daude: dela gizarte-mailan, dela ekonomian zein ingurumenean, elkarrekiko lotura eta mendekotasuna onartu behar ditugu; ziklo ekologikoak hausten ez dituzten eta giza-bizitzaren iraunkortasuna lehenesten duten sistema ekonomiko eta kulturalen aldeko bidea ibili behar dugu. Haatik, Pérez Prieto eta Domínguez-Serranok (2011) diotenez, Bizimodu Onaren eta Desazkundearen paradigmek ere ez diete behar adina ikusgarritasun eman emakumeen proposamenei, zaintza-lanei edo kritika feministei. Eta horrek badakar arriskurik, horiek guzt¡ak beste helburu zabalago batzuen baitakoak balira bezala hartzen jarraitzearena hain zuzen. Bestalde, komunitatea bizimodu onaren paradigmaren ardatz bilakatzeak komunitatearen baitako genero-desberdintasunak oharkabean joatea ere eragin dezake. Jarrera ekofeminista zenbaitek, aitzitik, emakumearen rola ezinbestekotzeko 225

ahalmena izango dute akaso eta emakumeak naturarekin eta zaintza-lanekin duen lotura estua nabarmentzekoa. Horiek horrela, ingurumeneta gizarte-eraldaketaren proiektuetan eta trantsizio energetikoaren proiektuetan, ezinbestekoa da generojustiziarekin lotutako helburuak nabarmentzen jarraitzea. Trantsizio energetikoaren sorburuan galdera hau legoke: Zertarako eta norentzat behar dugu energia? Gaur egun, energia ez da oinarrizko beharrizanak asetzeko eta bizitzaren iraunkortasuna bermatzeko herri-ondasuntzat hartzen, ekoizpenprozesuak eta diru-metaketa areagotzeko baizik. Paradigma-aldaketaren gakoetako bat da energia, giza-bizimodu duina, zoriontsua eta zuzena eduki ahal izateko, ugalketa- eta zaintza-lanen garrantzia kontuan hartuta erabiltzea.

Bidezko energia-eredu demokratiko eta iraunkorraren gakoak: 1- Energia funtsezko giza-eskubidea eta herri-ondasuna izaki, herritar orok du energiarako sarbidea. 2- Herri-mailako teknologia apropos eta berriztagarrietan oinarritzen da eta ingurumenean eta gizartean inpaktu txikia eragiten dutenetan. 3- Ahal den neurrian, deszentralizatua eta eskala txikikoa da. 4- Kontrol demokratiko zuzenaren bitartez funtzionatzen du eta interes publikoaren arabera arautzen da. 5- Espekulazio energetikoak ez du tokirik, ezta oligopolioen eta transnazionalen kontrolak ere. 6- Ez du Iparraldearen eta Hegoaldearen arteko zor energetikoa areagotzen (ezta beste mailakorik ere). Kaltetutako komunitateek (Iparraldekoek zein Hegoaldekoek), jakinaren gainean egonik eta modu librean, aurrez onespena emateko eta kalte-ordainak jasotzeko eskubidea dute. Energiaren sektoreko langileen eskubideak bermatzen ditu eta langileek euren lantokiak nola kudeatu erabakitzeko ahalmena dute. 7- Eredu ekonomikoaren eraldaketan eta paradigma-aldaketan (bizimodu ona, ondo bizi, desazkundea) oinarritzen da. Ziklo ekologikoak errespetatzen ditu eta energia modu bidezkoan eta orekatuan erabiltzen dela bermatzen du. 8- Lehentasuna ematen die zaintza-lanekin eta bizimodu duinaren iraunkortasunarekin lotutako energia-premiei eta horretarako, ingurumenaren justizian, justizia sozialean eta genero-justizian oinarritzen da. Berezko lana, zenbait puntu Lurraren Lagunak (2014) lanetik moldatuak.

226

Azken oharrak Meadowcroftek (2009) trantsizio energetikoei buruz eginiko azterlanean dio garapen iraunkorraren gobernamenduak politikoa behar duela izan eta, orobat, energia-sistemen eraldaketa, epe luzera, prozesu nahasia, gatazkatsua eta bereziki antolagabea izango dela. Meadowcroftek dioenarekin bat gatozen arren, uste dugu liburuan zehar azaldu ditugun zenbait gogoeta garrantzitsuak direla ingurumen-iraunkortasuna, justizia soziala eta zaintza-lanen ikusgarritasuna eta lehentasuna helburu duen trantsizio energetikoa planifikatzen eta lortzen laguntzeko, nahiz eta halako prozesua testuinguru nahasi eta gatazkatsuan gertatu. Energiaren etorkizun demokratiko eta iraunkorra irudikatzea eta horren alde lan egitea garantzitsua iruditzen zaigu, jakin badakigun arren ziurgabetasun handia dagoela eta botere-harremanak oso desorekatuak direla (edo agian horrexegatik). Aztertutako kasuen bidez, Euskal Herriko trantsizio energetikoaren zirriborroa egiten lagunduko diguten aukerak,erronkak, aurrerapenak eta desafioak zein diren ezagutu dugu. Hegoaldeko kasuen bidez, egungo sistemak eragiten dituen kalte larrienak ez ezik, sistema deseraikitzeko estrategiak zein diren ikasi dugu: gizarte zibileko eragile anitzeko plataformak; petrolio-gailurra gainditu duten gobernuak; erregai fosilen erauzketari mugak jartzeko, gizarte zibilaren eta gobernuen arteko aliantzak (batzuk besteak baino arrakastatsuagoak). Halaber, oso energia gutxi kontsumituagatik ere, euren bizimodua defendatu eta Mendebaldeak egiten dizkien garapen-promesak baztertzen dituzten komunitateen esperientziak ezagutu ditugu. Iparraldeko kasuen bidez, energia berriztagarriek, eranbakitasunez sustatuz gero, aukera handiak eskaintzen dituztela eta trantsizioan izaera kolektiboa eta komunitarioa oso garratzitsuak direla ikusi dugu. Bestalde, herriaren burujabetza energetikoa aldarrikatzen duten ahotsak gero eta ugariagoak dira eta horien arabera, energiaren dimentsio soziala oso garrantzitsua da. Diotenez, energia-sistema eraldatu egin behar dugu oligopolioaren boteretik aske uzteko eta herritarren eta oinarrizko gizarte-premien esanetara egon dadin. Hau da, energia merkantzia gisa erabiltzeari utzi eta gizarte-eskubidetzat hartu behar dugu eta, beraz, horren inguruan erabakitzeko eskubidea izan behar dugu.

227

Al em

ia AP V/ EA E Es pa in ia Tx in a Br as il Ku ba Ek ua d Al em or ek an oh ia er ko rix ka

kWh

Kasua BRASIL

Ikasbideak

Erronkak

- Mega-urtegi hidroeletrikoe- - Gizartearen zati hantan sortzen den energia ezin di bati energiaren esda berriztagarritzat jo, gizarte- parruko gaien berri eta ingurumen-inpaktu han- ematea eta gizartea dia baitu. ahalduntzea masa kritikoa sortuz. - Urtegiek kalte handiagoak sortzen dizkiete emakumeei, -Politikan eragina haien gizarte-rola dela-eta. izatea proposatutako Baina zailtasunak zailtasun, aldaketak gauzatu berebiziko garrantzia duten gizarte-eragileak dira, protes- ahal izateko. tan zein proposamenean. - Behetik hasita, beharrezkoa da alor desberdinetako eragileak batzea energia-sistema bidegabeari aurre egin ahal izateko.

Estrategiak - Ezagutzak trukatzea eta topaguneak sortzea (elkarrekin ikastea). - Energiari, energiaren kudeaketari eta erabilerari buruzko ezagutza demokratizatzea. - Modu autogestionatuan energia berriztagarriak sortzeko teknologia egokiak erabiltzea.

- Eragile anitzen parte-hartzeak borroka aberasten du.

EKUADOR

- Petrolioa lurpean uzteko eskatzea onargarria da. Gobernu-erakunde eta zientzialari batzuek babesten duten proposamena da. - Gizarte-konpromisoa, sentsibilizazioa eta mobilizazioa funtsezkoak dira puntsu politikoari eusteko. - Arriskurik handiena transnazionalak dira, botere ekonomiko eta hertsagarri handia dutelako. - Sortzez bertakoak diren herriek kalteberatasun handiko egoera bizi dute (emakumeek bereziki). - Petrolio-ereduaren alternatibak badira eta geroz eta babes handiagoa dute, nahiz eta erronkak ere handiak diren (Buen Vivir/Sumak Kawsay/Suma Qamaña).

ALEMANIA

228

- Gizabanakoen aurrezkiak kolektiboki kudeatzeak eta gizarte-proiektu iraunkorretan inbertitzeak esperientziak ugaritzea ekar dezake (testuinguru batzuetan).

- Sumak Kawsay gauzatzea (baita beste esparruetan ere, meatzaritzan adib.) eta praktikan jartzea.

- Hezkuntza-kanpaina zabalak. - Gizarte-mobilizazioa transnazionalen salaketa.

- Yasuní proposamena gainditzea petrolio os- - Politikan eragina izatea teko ekonomia bate- eta erakunde-hitzarmenak. rantz aurrera egiteko. - Nazioartean - Gobernuaren diru-laguntzak lortzeko diskurtso-praxi dikogobernu-kanpainak tomia gainditzea, egitea, gobernuak ere zor klimatikoa eta Yasuníren balioa petrolio osteko proposamena gaunabarmenduz. zatu dezan, alternatiba ekonomikoak zehaztu ditzan eta transnazionalei men egin ez diezaien.

- Energia-kontsumo txikiko eta berriztagarriak ekoizten dituzten komunitate txikien esperientzia oro har Alemaniako gizartera

- Berriztagarrien sorkuntzarako eta kontsumorako kooperatibak legez sustatzea. - Sare elektrikoak publiko egiteko

Kawsay/Suma Qamaña).

ALEMANIA

- Gizabanakoen aurrezkiak kolektiboki kudeatzeak eta gizarte-proiektu iraunkorretan inbertitzeak esperientziak ugaritzea ekar dezake (testuinguru batzuetan). - Partekatzearen balio-sistemaren inguruan ardazten den eta kontsumismotik ihes egiten duen komunitatebizimodua gai da energiakontsumoa nabarmen murrizteko eta gizartea eta ingurumena eraldatzeko efektu biderkatzailea sortzeko. - Etxebizitza pasiboek kontsumoa murrizten dute eta, are gehiago, kontsumitutakoa baino energia gehiago sor dezakete.

- Energia-kontsumo txikiko eta berriztagarriak ekoizten dituzten komunitate txikien esperientzia oro har Alemaniako gizartera zabaltzea.

- Berriztagarrien sorkuntzarako eta kontsumorako kooperatibak legez sustatzea.

- Alemaniako mixean energia-eskakizuna eta erregai fosilek duten pisua murriztea.

- Energia-kontsumo txikiko gizarte-ereduak abiaraztea, bizi-kalitate handikoak eta gizarteeta komunitate-bizimoduan oinarritutakoak.

- Alemaniako zor energetikoa murriztea eta energiaren politika publikoak egitea.

- Espainiako Estatuko energia-eredua mendekotasun handikoa da, fosila eta zentralizatua eta Hegoaldearekiko zor energetikoa . areagotzen du. - Guztira egiten dugun kontsumoan, etxebizitzen baitako energia-kontsumoari zati txiki bat dagokio. Beharrezkoa da, beraz, ekoizpen-, kontsumo-, eta bizimoduereduak errotik aldatzea. - Badira, hainbat esparrutan, energia-trantsiziorako proposamenak eta praxiak (udal proiektuak, karbono gutxiko komunitateak, gobernuz kanpoko erakundeak, gizarte-mobilizazioak, ikerketa kritkoa, ...) eta aurrera doaz energiatrantsiziorantz.

- Energia nuklearraren eta ikatzaren arloko sentsibilizazioa.

- Konponbide teknikoen elkartrukerako sareak sortzea. - Gizarte-ikerketa: gizabanakoen aurrezkiak komunitatean kudeatzea autogestionatutako proiektu iraunkorrak abiarazteko.

- Eraldaketarako gakoak kontzientziazioa eta praktika dira.

EUSKAL HERRIA ETA KATALUNIA

- Sare elektrikoak publiko egiteko kanpainak.

- Energiaren oligopolioaren boterea indargabetzea eta berriztagarrien eredu deszentralizatu eta demokratikoari jarritako traben kotra egitea.

- Berriztagarrien sorkuntza eta kontsumorako proiektuak edo aldaketarako bideak erakusten dituzten biziproiektu komunitarioak abiaraztea.

- Berriztagarrien sorkuntza eta kontsumorako irabazi asmorik gabeko kooperatibak, eragile politikoak direnak eta energiaren demokrazia aldarrika- Energiaren arazoa zeharkakotzea, gizar- tzen dutenak. te zibila sentikor bihurr- Berriztagarrien sorkuntzan, araztea eta energiari kontsumoaren murrizketan buruzko eztabaida aberastea (beste sek- eta herriaren burujabetzan tore batzuetako alda- oinarritutako energia-eredua ketekin eta desberdin- aldarrikatzen duten tasun-ardatzekin lotuz.) sektore anitzeko plataformak. - Komunitateaz harago dauden trantsizioproiektuak abiaraztea. - Estatuko eta erkidegoko energiapolitikak sustatzea.

229

- Komunitateaz harago dauden trantsizioproiektuak abiaraztea.

aurrera doaz energiatrantsiziorantz.

KUBA

- Gizabanakoen energia- Azken 60 urteotan - Iraunkortasunaren kontsumoa txikia izanahainbat trantsizio bizii zan aldeko aldaketa gatik ere, bizi-kalitatea ditu. Nabarmenena 1989 kulturala. hobetzeko gizarteeta 1995 urte artean bizitako prestazioak. “garai berezi” delakoa. - Energia berriztaga- Gizabanakoen energia- Azken 60 urteotan - Iraunkortasunaren rriak garatzea eta kontsumoa txikia izanahainbat trantsizio bizii zan aldeko aldaketa Krisiabizi-kalitatea kudeatzeko, eraginkortasuna - Elkarlaguntzaren bidez kulturala. gatik- ere, ditu. Nabarmenena 1989 ezagutzak batzea hobetzea sistema hobetzeko krisiaurte kudeatzeko, herritagizarteeta 1995 artean bizitako elektrikoan galerarik rren, nekazarien eta (Estatua eta gizarte prestazioak. “garai berezi” delakoa. - Energia berriztagazibila elkarrekin). gerta ez dadin. zentzialarien ezagutzak rriak garatzea eta batu dituzte. - Krisia kudeatzeko, - Elkarlaguntzaren bidez eraginkortasuna - Atzerriko energiarekiko - Bertako energia- ezagutzak - Eguzki-energia batzea hobetzea sistema krisia kudeatzeko, herritamendekotasun baliabideak eta biomasa garatzea. elektrikoan galerarik rren, nekazarien eta handia (Estatua eta gizarte konponbidea behar duen gertagaratzea: zibila elkarrekin). ez dadin. zentzialarien ezagutzak larria da. “eguzkiaren iraultza”. batu arazo dituzte.

- Bertako energia-

- Atzerriko energiarekiko

- Eguzki-energia eta biomasa garatzea.

baliabideak mendekotasun handia Ikasbideak, erronkak eta estrategiak 17_TAULA

garatzea: “eguzkiaren iraultza”.

konponbidea behar duen arazo larria da.

Iraultza Kulturala

Ikusi dugu, halaber, aipatutako trantsizioa lortzeko, oso garrantzitsua dela hainbat jardun-eremutan aritzea. Alde batetik, aldaketa beraren praxia jorratu behar dugu, gerta litezkeen beste errealitate energetikoak erakusten dizkiguten eta aldaketarako pizgarri diren bizipen komunitario eta esperientzia praktikoetan parte hartuz. Beste alde batetik, herri- eta komunitate-mailaz harago dauden aldarrikapenak egin behar dira eta, orobat, erakundeengan eta eragile politikoengan eragina izatea lortu behar dugu aldaketa zeharkakoak eta publikoak abiarazteko. Azkenik, trantsizio energetikorako mekanismo soziokulturalak abian jarriko dituzten bestelako idealak eraiki behar ditugu bizitzan, trantsizioari bidea emango diotenak, eta ez soilik erantzukizunagatik, baita kolektiboak berak trantsizioa lortu nahi duelako.

EKONOMIA FEMINISTA

INGURUMENAREN IRAUNKORTASUNA

inb

kti

ole

k ide

ENERGIA TRANTSIZIOA

EKONOMIA FEMINISTA Giz a

JUSTIZIA SOZIALA ENERGIA ETA DEMOKRAZIA TRANTSIZIOA

ide

b kin

b kti

JUSTIZIA SOZIALA ETA DEMOKRAZIA

po rteliti an ka to re lak ne e ra ta e gin ta a

Gi za po rteliti an ka to re lak ne e ra ta e gin ta a

54_IRUDIA Trantsizio energetiko kontzeptuaren laburpena.

230

Zein izango da gure etorkizunaren

Teknofantasia

231

Bibliografia ▪▪ Arto, I. Capellán-Pérez, I., Lago, R. Bueno, G., Bermejo, R. (2015, aztertzen). The energy footprint of human development. Global Environmental Change (aztertzen). ▪▪ Bermejo, R. (2013). Ciudades Postcarbono y Transición Energética. Revista de Economía Crítica 16: 215-243. ▪▪ Colectivo Miradas Críticas del Territorio desde el Feminismo (2014). La vida en el centro y el crudo bajo tierra: El Yasuní en clave feminista. Entrepueblos, Acción Ecológica eta Miradas Críticas del Territorio desde el Feminismo: Quito. ▪▪ Cotarelo, P., Llistar, D., Pérez, A., Campuzano, M., Berdié, L. (2014). Defendiendo la Soberanía Energética 2014ko martxoan Xarxa per la Sobirania Energètica sarea egituratzen ari zela garatutako jarrera www.xse.cat ▪▪ EEE - Energiaren Euskal Erakundea (2013). Euskadi Energia 2012ko energiaren datuak. Azken bisita 2015/06/10: http://www.eve.es/EVE/media/EVE/pdf/energia/Euskadi-Energia-2012.pdf ▪▪ Federeci, S. (2010). Calibán y la bruja. Mujeres, cuerpo y acumulación originaria. Madril. Traficantes de Sueños ▪▪ Gudynas, Eduardo eta Alberto Acosta (2011). El buen vivir o la disolución de la idea del progreso. Mariano Rojas (arg.): La medición del progreso y del bienestar: Propuestas desde América Latina. Foro Consultivo Científico y Consultivo: Mexico D.F. ▪▪ Hall, David (2012). Remunicipalización de los servicios municipales en Europa. Zerbitzu Publikoen Ikerketarako Nazioarteko Unitatea, Greenwicheko Unibertsitatea. Langile Batzordeak itzulia. http://www.epsu.org/IMG/pdf/remunicipalizacion_y_servicios_municipales_DH-2.pdf ▪▪ Herrero, Y. (2011). Propuestas para un sistema cargado de deudas. Revista de Economía Crítica 13: 30-54. ▪▪ Honty, Gerardo (2014) Límites de las energías renovables. En Ecuador Debate N° 92. 2014ko abuztua. Quito. ▪▪ Honty, Gerardo eta Eduardo Gudynas (2014). Cambio Climático y Transiciones al Buen Vivir. Alternativas al desarrollo para un clima seguro. Centro Latino Americano de Ecología Social (CLAES) ▪▪ IEA - International Energy Agency (2012). Indicators, Balances and Electricity. Azken bisita 2014/12/05: http://www.iea.org/statistics/statisticssearch/report/?country=GERMANY&produc t=balances&year=2012 ▪▪ Lurraren Lagunak (2014). ¿Energía buena?, ¿Energía mala?: TRANSFORMANDO NUESTRA MATRIZ ENERGÉTICA PARA LA GENTE Y EL PLANETA. Nazioarteko Lurraren Lagunak: Amsterdam. ▪▪ Meadowcroft, J. (2009) What about the politics? Sustainable development, transition management, and long term energy transitions. Policy Science 42: 323-340. ▪▪ Mediavilla, M., Miguel, L.J., de Castro, C. (2011). Un modelo marco para la transición energética. 9th International Conference of the European Society for Ecological Economics, Istambul. ▪▪ Pérez Prieto, Laura eta Mónica Domínguez-Serrano (2011). Una reformulación feminista del Decrecimiento y el Buen Vivir. Contribuciones para la sostenibilidad de la vida humana y no humana ▪▪ Seyfang, G., Haxeltine, A. (2012). Growing grassroots innovations: exploring the role of

232

community-based initiatives in governing sustainable energy transitions. Environment and Planning C: Government and Policy 30: 381 – 400. ▪▪ Solnit, Rebecca (2015). Wanderlust: Una Historia del Caminar. Capitán Swing.

Oharrak 1.

Ikus, adibidez, www.stopcorporateimpunity.org

233

Energia Trantsizioak

Piztu Aldaketa! Transiciones Energéticas

¡Enciende el cambio!

Energy Transitions Turn on the change!

Liburuaren dokumentala online: www.vimeo.com/irudikate/tradebu

Lan honen eta trantsizio sozioekologiko eta energetikoei buruzko beste hainbat lanen sorburuan erregai fosilen eta hondakin-hustulekuen agortzea eta sistema sozioekonomikoaren beraren ahitzea daude nagusiki. Gizartea ere akituta dago, hainbat arrazoigatik itota: langileen esplotazioa, zaintza-lanak ikusezin izatea, egiturazko doikuntzak eta hazkunde ekonomikoaren gorazarrea. Ekonomia honek pilatze-prozesuak eta finantza-espekulazioa jartzen ditu erdigunean eta alde batera uzten

du,

ordea,

bizitzaren,

pertsonen,

komunitateen

eta

ekosistemen

iraungarritasuna. Sistema hau maila anitzeko bidegabekerietan errotuta dago: sistemak Hegoaldea arpilatu egiten du Iparraldeak kontsumi dezan eta konpainia transnazionalak eta elite politiko eta ekonomikoak aberas daitezen. Dena dela, indar-hustuta egonagatik ere, halako panoramak hainbat eta hainbat pertsona eta kolektibo errealitatea eraldatzera eta etorkizun hobea izateko aurrera urratsak ematera akuilatzen ditu. Badira proiektu politiko, sozial, tekniko eta baita bizi-proiektuak ere halako eredu akitu eta akigarriaren alternatibak eraikitzen ari direnak. Beste errealitate batzuetaranzko trantsizioa egiteko beharra eta nahia dago, errealitate bidezkoago, demokratikoago eta ekologikoagoetarantz. Bada horren alde lanean diharduenik ere eta, hain zuen, liburu honetan energiaren alorreko hainbat proposamenen berri eman nahi dugu.

GARAPENERAKO LANKIDETZAREN EUSKAL AGENTZIA AGENCIA VASCA DE COOPERACIÓN PARA EL DESARROLLO

ISBN: 978-84-9082-311-8

9 788490 823118