Πολιτιστικό Πρόγραμμα «Ενδυμασία ένα διαχρονικό παιχνίδι απόκρυψης & αποκάλυψης του ανθρώπου».
«Η ένδυση και η σημειολογία της στο πέρασμα του χρόνου: Ιστορική & πολιτισμική ερμηνεία της ένδυσης»
Ιδιωτικό Γυμνάσιο Εκπαιδευτηρίων Πάνου Α΄ Γυμνασίου Σχολικό έτος 2012-2013
Εισαγωγή Ενδυματολογία είναι η μελέτη των ενδυμάτων από ιστορική, οικονομική, ψυχολογική, κοινωνιολογική, γεωγραφική και κατασκευαστική σκοπιά. Ένδυμα είναι καθετί με το οποίο σκεπάζουμε το σώμα, ενώ ενδυμασία το σύνολο των εξωτερικών κυρίως ενδυμάτων. Πηγές της ενδυματολογικής έρευνας είναι: τα ενδύματα αυτά καθαυτά, τα γραπτά μνημεία, ο προφορικός λόγος, οι καλλιτεχνικές απεικονίσεις, τα κάθε
λογής
σχέδια
και
τα
κάθε
είδους
φωτογραφικά
και
κινηματογραφικά
ντοκουμέντα. ‘Πριν εκατομμύρια χρόνια τα ανθρώπινα όντα λες και βγήκαν από το δοσμένο φυσικό τους περίβλημα για να μεταμορφωθούν σε αφύσικα όντα και να δώσουν όψη, σε μια υπερφύση, που θα εξέφραζε την αντίληψη του εαυτού τους ως δαιμόνια, ως πνεύματα, ως αγγέλους’. (Karl Gröning, “Decorated Skin”, Thames & Hudson Ltd., London, 1997). Κάποτε ο άνθρωπος ζωγράφισε το κορμί του για να γίνει ένα με το περιβάλλον και να κρυφτεί σ’ αυτό. Ταυτίστηκε με τ’ άγρια ζώα σκοτώνοντάς τα και μπαίνοντας στο πετσί τους. Όλα αυτά τα εξωράισε και τα μετέτρεψε κάποια στιγμή σε τέχνημα, σε στολίδι.
(Ντέμυ Μπίστικα, α΄γυμνασίου 2012-2013)
Ο άνθρωπος είναι το μόνο πλάσμα που με τη δική του απόφαση μπορεί ν’ αλλάξει την όψη του. (Πηγή: Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ιωάννα Παπαντωνίου, Ενδυματολόγος- σκηνογράφος, ‘ Συμβολή στη Μελέτη της γυναικείας Ελληνικής Παραδοσιακής φορεσιάς’. Εθνογραφικά. Τόμος 1. Π.Λ.Ι. Ναύπλιο 1987)
1
Το αρχαίο ελληνικό ένδυμα Συχνά ακούγεται ότι το ένδυμα, ραμμένο να ταιριάζει στο σώμα του ατόμου που πρόκειται να το φορέσει εξελίχθηκε το 2ο μισό του 14ου αιώνα. Μελέτες όμως (Sadako Kato (Phd Japan)) ανέδειξαν ότι φυλές νομάδων στην Κεντρική Ασία έφτιαχναν και φορούσαν ρούχα με καμπυλωτές γραμμές όπου κανείς ξεχώριζε όψεις μπρος- πίσω στο ένδυμα καθώς και αριστερό-δεξί μανίκι. Αυτά προέκυψαν από ευρήματα ταφικών ανασκαφών ( Αtai , Ακ-Αxala,5ος-3ος αιων πΧ. ‘Ενδύεσθαι’, 2010). Στην Αίγυπτο υπάρχουν τοιχογραφίες που χρονολογούνται πριν από τον 3ο αι. π.χ και παριστάνουν έναν ορθό αργαλειό με ορθόβεργες και χτένι . ( L’ Encyclopedie DMCLa Tapisseries, Les Tapiς. Le Tissage. σελ 132)
Στο παλάτι της Κνωσού στην Κρήτη, υπήρχε βιοτεχνία επεξεργασίας και ύφανσης μαλλιού όπως μαρτυρούν σχετικά ευρήματα.
(Ντεμυ Μπίστικα, α΄γυμνασίου 2012-2013)
Στην Αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιούσαν υφάσματα με έντονα χρώματα και ήταν διακοσμημένα με περίτεχνα σχέδια , όπως φανερώνει η μελέτη της Ελληνικής αγγειογραφίας αλλά και τα ίχνη χρώματος πάνω σε αρχαία γλυπτά. Τα είδη ένδυσης ήταν
σπιτικό
προϊόν
και
το
ίδιο
κομμάτι
ύφασμα
χρησιμοποιούνταν
στην
καθημερινότητα, σαν ένδυμα , κουβέρτα ή και σάβανο. Ανδρικά ή γυναικεία, τα ενδύματα αποτελούνταν από ένα κύριο μέρος, τον χιτώνα ή πέπλο, και ένα μανδύα – ιμάτιο. Ο πέπλος ένα μεγάλο ορθογώνιο βαρύ ύφασμα, από μαλλί κυρίως, διπλωμένο κατά μήκος από το επάνω άκρο έφτανε ως την μέση. Τύλιγε το σώμα και στερεωνόταν στους ώμους με καρφίτσες. Τα πλαϊνά ήταν ανοιχτά ή καρφώνονταν με ένα πιάσιμο ή με μια ραφή. Συνηθισμένη ήταν η χρήση μιας ή περισσότερων ζωνών. Ο χιτώνας ήταν από ελαφρύ ύφασμα, ‘λινό’. Είναι κοινό ένδυμα και για τα δυο φύλα και κατ’ επέκταση προσδιορίζει κάθε ένδυμα που φοριέται κατάσαρκα , δηλαδή πουκάμισο. Ορθογώνια ύφασμα μακρύ ως το
έδαφος με μανίκια και καρφιτσωμένο με τις ‘περόνες’ ή
ραμμένο στους ώμους. Η ζώνη έφτιαχνε μαζί με το ύφασμα έναν ‘Κόλπο’ σαν σάκο. Μια γυναίκα μπορεί να φορούσε και μια μαλακή ζώνη εσωτερικά στο μεσαίο μέρος
2
του σώματός της που ονομαζόταν ‘στροφίον’. Επίσης, ένα ‘επίβλημα’ ή σάλι, πάνω από το πέπλο ή τον χιτώνα.
(Μιχαήλ Σιδέρης, α΄γυμνασίου 2012-2013)
Ένας άνδρας συνηθιζόταν να φορά χιτώνα παρόμοιο με τον γυναικείο και με μήκος ως το γόνατο ή μικρότερο. Στον αριστερό ώμο στερέωναν ‘μια εξωμίδα’, για να φορεθεί για την άσκηση. Την ιππασία, ή τη σκληρή εργασία. Οι νεαροί άνδρες φορούσαν κοντό μανδύα, τη χλαμύδα για ιππασία. Οι Έλληνες φορούσαν καπέλο με ευρύ γείσο ‘πέτασο’ και οι Ελληνίδες σπάνια ένα ‘επίστεμμα’ με επίπεδο γείσο. Άνδρες και γυναίκες φορούσαν μαλακά σανδάλια, ή μπότες και στο σπίτι συνήθως κυκλοφορούσαν ξυπόλητοι.
3
Από τον αρχαίο ελληνικό ‘χιτώνα’ στην ‘τουνίκα’ της Ρώμης και του Βυζαντίου, ως το ‘πουκάμισο’ στο χωριό και το άστυ. Στα προϊστορικά σπήλαια που οι άνθρωποι απεικονίζονται να προστατεύουν το σώμα τους με δέρματα ζώων ώστε να ξεγελάσουν τους εχθρούς τους από το ζωικό βασίλειο ή και να προστατευτούν από το κρύο, ως τα πρώτα υφάσματα που έφτιαξαν οι άνθρωποι και τα φορούσαν χωρίς να τα ράβουν, μεσολάβησαν αιώνες έμπνευσης, οξυδέρκειας, εφευρετικότητας που συνδυάστηκαν με την ανάγκη και οδήγησαν στις ενδυματολογικές εξελίξεις της εποχής μας . Ας δούμε αυτή την πορεία επιγραμματικά. Οι χιτώνες τα άραφτα υφάσματα που έπεφταν ελεύθερα ή τα τύλιγαν γύρω από το σώμα τους οι Αρχαίοι Έλληνες που όταν άρχισαν να τα στερεώνουν με περόνες ή ζώνες δημιούργησαν χιτώνες. Αποτέλεσαν την βάση που με διάφορες προσθήκες υφασμάτων άρχισαν να παίρνουν μορφή. Για παράδειγμα οι Ρωμαίοι είχαν δημιουργήσει ένα μανικωτό ένδυμα την τουνίκα, που οδήγησε στο νεοελληνικό πουκάμισο. Αυτό κλειστό με κατακόρυφο άνοιγμα στο λαιμό, ποικίλει σε μήκος και χρώμα αν και κυριαρχεί το λευκό. Οι μεγάλες διαφορές προκύπτουν μεταξύ των αστικών και των λαϊκών πουκαμίσων.
Τα
αστικά
είναι
εργαστηριακής
προέλευσης
και
παρουσιάζουν
ομοιομορφία, ενώ τα της υπαίθρου στολίζονταν και κατασκευάζονταν από τις χωρικές γυναίκες. Τα χρώματα και τα σχέδια εξαρτιόνταν από την αισθητική τους αλλά και από τις εργασίες που η καθεμία έκανε. Τα υφάσματα εξαρτιόνταν συνήθως από την τοπική παραγωγή πχ λινά λινομέταξα ή μάλλινα και μαλλομέταξα.. Η πρώτη ύλη αγοραζόταν σε ‘τουλούπες’ ενώ το μπαμπάκι αγοραζόταν σα νήμα σε ‘μπαγκέτα’, η προεργασία, το λεύκασμα, γινόταν από τις ίδιες τις γυναίκες παρόμοια σε όλη την Ελλάδα. Γκραβούρες της Μάνης και της Αρκαδίας του 19ου αιώνα δείχνουν πουκάμισα με έντονη Αναγεννησιακή επίδραση που προέρχεται από τα Επτάνησα και την Κρήτη. Όταν ανακαλύφθηκε το 1900 η ραπτομηχανή οι ράφτρες και οι κεντήστρες κατασκεύαζαν φορέματα ‘νέας ευρωπαϊκής μόδας’ με σχέδια που τα έπαιρναν από ‘φιγουρίνια’ περιοδικά της εποχής. Παρ’ ολ’ αυτά, τα πουκάμισα διατηρούνταν και κάτω από τα ξένα ενδύματα σε κοπή ως το β’ παγκόσμιο πόλεμο. (‘Συμβολή στη μελέτη της γυναικείας ελληνικής παραδοσιακής φορεσίας’ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΑ Τόμος 1, εκδ. ΠΛΙ. ΝΑΥΠΛΙΟ 1978)
4
(Φωτογραφία ‘Τουνίκα’ Βυζαντινή, Λύκειο των Ελληνίδων)
Στο Βυζάντιο, φορούσαν χιτώνες από μετάξι, με έντονα χρώματα και διακοσμήσεις με χρυσοκέντητα επαναλαμβανόμενα μοτίβα. Η Χριστιανική παράδοση διατήρησε αυτή την ένδυση ως λειτουργικό ένδυμα των κληρικών στις ακολουθίες της ορθόδοξης λατρείας. Στην Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα οι άνδρες φορούσαν εφαρμοστό παντελόνι. Τον 14ο αιώνα κάνει την εμφάνισή της η αισθητική ως καθοριστικός
παράγοντας
διαμόρφωσης
της
ένδυσης
πάντα
σε
σχέση
με
κλιματολογικούς ηλικιακούς κοινωνικούς παράγοντες και γενικά ως έκφανση ανθρώπινης συμπεριφοράς. Οι νόμοι στην ενδυμασία κάθε κοινωνικής τάξης καθορίζεται από τους νόμους της. Οι ευγενής πολυτελή , οι χωρικοί τραχιά και άκαμπτα.. Το κρινολίνο κρατούσε τα φορέματα φουσκωτά. Στα τέλη του 18ου άνδρες και γυναίκες φορούσαν περούκες και πουδράρονται έντονα. Στο τέλος του 19 ου αιώνα έγινε η επανάσταση του νέου υφάσματος, ναύλον, ρεγιόν, ορλόν, τεχνητές ίνες. Αξίζει να σημειώσουμε ότι δεν έγιναν κοσμογονικές αλλαγές στα ενδύματα των κατοίκων του Ελληνικού χώρου μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης (1453). Σταδιακά γίνονταν οι αλλαγές για παράδειγμα Βενετοί και Φράγκοι επηρέασαν ως κατακτητές αλλά και ως έμποροι. Οι Οθωμανοί δεν ήταν δυνατόν να επηρεάσουν ολοκληρωτικά τους κατοίκους των περιοχών που έτσι κ αλλιώς διέθεταν πανάρχαιους πολιτισμούς και συνεχή ιστορία. Οι Οθωμανοί παρέσυραν ενδυματολογικά μόνο τους ήδη ανατολίτικα ντυμένους προύχοντες αλλά και τους εξισλαμισμένους. (‘Η Ελληνική Ενδυμασία από την αρχαιότητα ως της αρχές του 20 ου αιων.’. Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα 2000)
Κάθε εποχή όμως έχει ανάγκη να δηλώσει την ύπαρξή της με ένα διαφορετικό τρόπο ένδυσης. Η αλλαγή στην ενδυμασία δηλώνει συχνά και τη μετάβαση από έναν κόσμο σε έναν άλλο. Ως παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε την περίπτωση της οθωμανικής κοινωνίας, από την αρχή του Κριμαϊκού Πολέμου το 1853 έως την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ του 1923.
5
Day dress, ca. 1924, Callot Soeurs (French, active 1895–1937).Woven cashmere embroidered with gold thread . Callot Soeurs here created a kind of artistic dress of the 1920s, stark in tubular silhouette but with ornamented surface. Despite the presence of decoration, for which they were perhaps best known at the time, the sisters practiced a disciplined modernism. The day dress with collarless tunic employs a vestigially Ottoman, angled sleeve with narrow cuffs. (The Metropolitan museum of Art, Dress, Clothing Dress).
H αλλαγή που συντελέστηκε στην ένδυση πρέπει να ιδωθεί ως η επισφράγιση της πορείας από μια πολυεθνική αυτοκρατορία σε ένα εθνικό κράτος. Κατά τη χρονική αυτή περίοδο, η αμφίεση των μουσουλμάνων γυναικών άλλαξε ριζικά, καθώς το παραδοσιακό ένδυμα άρχισε σταδιακά να αντικαθίσταται από τα μοντέλα του δυτικοευρωπαϊκού
συρμού.
Πολιτικοί,
κοινωνικοί
και
οικονομικοί
παράγοντες
συνετέλεσαν στην ενδυματολογική αυτή αλλαγή. Η συμβολική του ενδύματος, η χρήση υφασμάτων, χρωμάτων και μοντέλων δεν είναι τυχαία. Αντιθέτως, αποτελεί έναν δημόσιο τρόπο έκφρασης της κοινωνικής ταυτότητας του ατόμου. Ως παράδειγμα, ο εκμοντερνισμός της γυναικείας ενδυμασίας συμπορεύεται με την εξέλιξη της θέσης της γυναίκας στην οθωμανική κοινωνία. (Η εξέλιξη της γυναικείας μόδας στην Κωνσταντινούπολη(1853-1923)Αναστασία Φαλιέρου, Πανεπιστήμιο Bahçeşehir , Κωνσταντινούπολη)
(Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα)
Η γυναικεία νεοελληνική φορεσιά ήταν φτιαγμένη για να εντυπωσιάζει παρά για να αναδείξει την ομορφιά του κορμιού. Οι ρίζες της ως προς την υφαντική βρίσκονται στην Αρχαιότητα και ως προς το σχήμα το Βυζάντιο και τη Δύση( Αναγέννηση). Με το πέρασμα των αιώνων τα στοιχεία από τη αρχαιο-ελληνική και βυζαντινή παράδοση
6
δημιούργησαν πλούσια ποικιλία σε κάθε επαρχία πόλη και χωριό με παραλλαγές των τοπικών φορεσιών. Οι λαογράφοι τις χωρίζουν σε ορεινές, πεδινές και νησιώτικες, σε χωρικές και αστικές. Συμπερασματικά όμως θα λέγαμε ότι χωρίζονται σε δυό ομάδες. Σ εκείνη με καθαρά Βυζαντινή προέλευση και σε εκείνη όπου η βυζαντινές ρίζες συγχωνεύονται με ενδύματα της Δυτικής Αναγέννησης πχ. φουστάνι. Στα γυναικεία τοπικά ενδύματα αλλαγές επέφεραν και οι ξενόφερτες βασίλισσες-Αμαλία, Σοφία, Όλγα-, αλλά και η πρωτεύουσα σε επαφή με την μικρή πόλη και το χωριό.
(Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα)
Ως ‘αξιώματα’ ενδυματολογικά, αναφέρουμε: Το πουκάμισο δεν λείπει από καμιά φορεσιά. Πλαισιώνεται από το καφτάνι, ή σιγκούνι, αμάνικα ή μανικωτά πανωφόρια, συνήθως από μάλλινο ή υφαντό της νεροτριβής. Το φουστάνι, με ή χωρίς μέση. Το ζωνάρι και τη ποδιά. Το κοντογούνι ή γιλέκι. Τα εσώρουχα και τα μικροεξαρτηματα. Τα πολύπλοκα ‘κεφαλοδέματα’, κεφαλοκαλύματα’. Τα κοσμήματα , τις κάλτσες και τα παπούτσια. Dress, 1940, Madame Grès (French), Evening gown with peplum, silk jersey. Like the ancient Greeks, she preferred an economy of line. And when she could, she avoided the cutting of fabric, relying instead on the bias and pleating to establish the shaping of her garments. This photograph by George Platt Lynes features a dress by Madame Grès, who was known earlier as Alix. The model raises a chiffon stole in a pose like that of a maenad, a votary of Dionysos .(The Metropolitan museum of Art, Dress, Clothing Dress).
Από τα τέλη περίπου του 19ου αιώνα μέχρι την έναρξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου παρουσιάζεται στην Ευρώπη μια τάση στη γυναικεία ενδυμασία που αντλεί στοιχεία επιρροής από το ένδυμα της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας. Διαδεδομένη στους ανώτερους κοινωνικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους, η τάση αυτή εμφανίζεταιμέσα από πραγματικά ενδύματα, έντυπα και φωτογραφίες. Η ύπαρξη αντίστοιχων
τεκμηρίων
της
ίδιας
περιόδου
στην
Ελλάδα
μας
επιτρέπει
να
συμπεράνουμε την εμφάνιση της τάσης και στη χώρα μας. Μια ενδυμασία μπορεί να φέρει τις ιδεολογικές και αισθητικές αναζητήσεις μιας ολόκληρης εποχής . (Μυρσίνη Πήχου, Ανεξάρτητη Ερευνήτρια & Μέλος του Δ.Σ. της Ελληνικής Εταιρείας Ενδυμασιολογίας. Αναζητώντας την καλαισθησία ή την εθνική ταυτότητα; Η επιρροή της κλασικής αρχαιότητας στη γυναικεία ένδυση στην Αγγλία και την Ελλάδα (τέλη 19ου-αρχές 20ού αιώνα)).
7
Κοινωνιολογία & Σημειολογία του Ενδύματος
Ένδυμα και κοινότητα στην Ελλάδα
Πολλοί ακαδημαϊκοί έχουν διερευνήσει το ‘ένδυμα σαν έκφραση ταυτότητας’. Το ένδυμα αναγνωρίζεται σαν μια μορφή επικοινωνίας που δίνει ιδέες-ίχνη για το φύλο ενός ατόμου, τη φυλή, την ηλικία τη σεξουαλικότητα και την εθνική ταυτότητα. Πρόσφατα, ακαδημαϊκοί εξετάζουν το ‘ένδυμα ‘ ως ‘ενσωματωμένη πρακτική’. Ένα άτομο επίσης, αναγνωρίζεται από τον τρόπο της ένδυσης που επιλέγει, ότι ανήκει σε ένα συγκεκριμένο τόπο, γεωγραφικό χώρο, οπότε και το ένδυμα είναι συνδεδεμένο με την αίσθηση του ‘ανήκειν’ που προβάλετε σχετικά με μια συγκεκριμένη κοινωνία Το ένδυμα συνδέει δυναμικά μια προσωπικότητα με τις παρακάτω αρχές: 1. Τοπικά διαθέσιμα υλικά που χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία ενός ενδύματος. 2. Ένα συγκεκριμένο στυλ που μπορεί να προκύψει λόγω των φυσικών αναγκών που δημιουργεί στους κατοίκους μιας συγκεκριμένης περιοχής ο τόπος κατοικίας τους. 3. Ορολογία ‘τόπου’ ή και ολόκληρης περιοχής δημιουργείται για να ονομάσει ένα μέρος-αντικείμενο της ενδυμασίας. 4. Εν άτομο χρησιμοποίει τον ενδυματολογικό κώδικα για να εκφράσει ταυτότητα με την κοινότητά του. 5. 5.Το φόρεμα αποτελεί ένα αντικείμενο συμβολισμού μέσα στην μνήμη και την εκπροσώπηση.
(Δελφικές γιορτές, Αγγελος και Ευα Σικελιανού, επιλογή α΄ γυμνασίου 2013) (Linda Welters, Professor and Chair Person, Textiles, Fashion Merchandising and Design Department, University of Rhode Island (USA)).
8
Τυπολογία και συμβολισμοί στην ένδυση των κρατουμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης
κατά
τον
Δεύτερο
Παγκόσμιο
Πόλεμο.
Άλλη
μια
κοινωνιολογική προσέγγιση. Τα ενδύματα των στρατοπέδων, είτε επρόκειτο για στρατόπεδα συγκέντρωσης, είτε καταναγκαστικής εργασίας ή εξόντωσης, χρησίμευαν για την ένδυση και την προστασία των κρατουμένων, αλλά επίσης –πάνω απ’ όλα– για την ταύτιση των φυλακισμένων στο στρατόπεδο. Η ιστορική έρευνα περιγράφει τον επίσημο ρουχισμό των στρατοπέδων, όπως για παράδειγμα, τις ριγέ στολές και τα χρωματιστά διακριτικά σύμβολα (π.χ. τρίγωνα και αστέρια). Μολαταύτα, κατά την απελευθέρωση των κρατουμένων στο Άουσβιτς από τους Σοβιετικούς στις 27 Ιανουαρίου 1945, 836.525 τεμάχια γυναικείου ρουχισμού, 348.820 τεμάχια ανδρικού
ρουχισμού
και
43.525
ζευγάρια
παπούτσια βρέθηκαν μαζί με άλλα προσωπικά αντικείμενα που διασώθηκαν. Όλα αυτά τα είδη χρησιμοποιούνταν για την ένδυση των φυλακισμένων την περίοδο της κορύφωσης του πολέμου, όταν ο ρυθμός εξόντωσης ήταν τόσο εντατικός που οι πρότερες επίσημες διαδικασίες δεν μπορούσαν πια να εφαρμοστούν. Εκείνη τη χρονική περίοδο, τα πολιτικά ενδύματα αποδείχθηκαν πολύτιμα για την ένδυση των κρατουμένων, αφότου υπόκειντο σε «επεξεργασία» με βάση τις εντολές των ναζιστικών αρχών και μετατρέπονταν έτσι σε συμβολικά ενδύματα: σε ένα νέο, αυτοσχέδιο τύπο ένδυσης κρατουμένου. (Σοφία Παντουβάκη, Διδάκτωρ, Σκηνογράφος, Διδάσκουσα στη Σχολή Καλών Τεχνών, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου)
9
‘Το γάντι της Ρίτα’: Η μόδα στον κινηματογράφο
Είναι σίγουρο πως ο κινηματογράφος αντανακλά άμεσα
τα
πρακτικά
και
υλικά
προβλήματα
της
καθημερινότητας, αλλά και με έναν πιο έμμεσο τρόπο, τις νοοτροπίες, τους φόβους και τις επιθυμίες του συλλογικού ασυνείδητου. Έτσι παρακολουθούμε την εξέλιξη της μόδας του εικοστού αιώνα μέσα από τα κινηματογραφικά κοστούμια,
που
βέβαια
διαφέρουν
ανάλογα
με
τη
θεματολογία, την αισθητική αλλά και το είδος ή το ρεύμα στα οποία ανήκουν οι ταινίες. Υπάρχει όμως και η περίπτωση των ταινιών που δεν παρουσιάζουν απλά τις τάσεις της μόδας μέσα από τα κοστούμια των χαρακτήρων τους, αλλά που η ίδια η μόδα αποτελεί το θέμα τους. Μπορούμε να διαπιστώσουμε πως οι ταινίες που ασχολούνται με το αντικείμενο της μόδας δεν είναι πάρα πολλές. Από το κλασικό Χόλιγουντ, που έχει δώσει μερικά από τα καλύτερα δείγματα (Funny Face, Cover girl), τους κινηματογραφικούς μύθους της δεκαετίας του ’60 (Blow-up, The knack and how to get it), μέχρι τις πιο πρόσφατες ταινίες (Prêt-à-Porter), έχει ενδιαφέρον να σκεφθούμε την απεικόνιση του κόσμου της μόδας. Προκύπτουν βέβαια κάποια σημαντικά ερωτήματα που καθορίζουν τη σχέση μόδας και κινηματογράφου. Πώς παρουσιάζεται ο κόσμος της μόδας και με ποιον τρόπο επιλέγει ο κάθε σκηνοθέτης να τoν εντάξει στην αφήγηση της ταινίας; Διαφέρει η παρουσίασή του από δεκαετία σε δεκαετία ή υπάρχουν κάποια κοινά στοιχεία; Και ποιες είναι οι μεταβολές που παρατηρούμε; Η μόδα εκπροσωπεί για το κοινό την ίδια ιδέα; (Κωστούλα Καλούδη, Διδάκτωρ, Διδάσκουσα (Μέλος Δ.Ε.Π. υπό διορισμό στη βαθμίδα του Λέκτορα) στη Σχολή Καλών Τεχνών, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου)
Στη μελέτη μας μπορούμε να συμπεριλάβουμε και τον παράγοντα Χόλυγουντ είτε
στο
να
απεικονίζει
είτε
στο
να
δημιουργεί
ενδυματολογικές
τάσεις
και
αδιαμφισβήτητα εξελίσσει την ιστορία του ενδύματος από αισθητική και κοινωνιολογική οπτική.
10
Ενδυμασία & Κινηματογράφος (της Ντέμυ Μπίστικα, Εκπαιδευτήρια Πάνου α' γυμνασίου 2012-13) Αναπόσπαστο κομμάτι μιας κινηματογραφικής παραγωγής, είναι, μεταξύ άλλων και η ενδυμασία. Ο ενδυματολόγος μελετά το σενάριο και από κοινού με το σκηνοθέτη αποφασίζουν για το κοστούμι που ταιριάζει σε κάθε χαρακτήρα του έργου, σε καθεμία από τις σκηνές της ταινίας. Μετά την ετοιμασία των κοστουμιών οι ηθοποιοί τα δοκιμάζουν και κάποιες φορές ο σκηνοθέτης δε διστάζει να αλλάξει κάποιο κοστούμι. Γιατί, όμως, όλη αυτή η διαδικασία απλά και μόνο για ένα ρούχο; Το κοστούμι κάθε ηθοποιού ταυτίζεται με το χαρακτήρα του ρόλου που υποδύεται και πρέπει να ταιριάζει με την εποχή, το αξίωμα, την οικονομική κατάσταση και το ήθος του ρόλου. Φέρνει τον ηθοποιό σε πιο κοντινή επαφή με τον ρόλο του και τον βοηθά να τον υποδυθεί πιο αποτελεσματικά. Ένα κατάλληλο για την περίσταση κοστούμι εισάγει το θεατή στην πλοκή του έργου και τον βοηθά να ηθογραφήσει τον ήρωα. Ένα αποτυχημένο κοστούμι προκαλεί, πολλές φορές, την αδιαφορία του κοινού για την ταινία και το προδιαθέτει αρνητικά. Στις ταινίες “Harry Potter” οι πρωταγωνιστές δηλώνουν μαθητές του σχολείου των μάγων, φορώντας τη στολή του σχολείου που φέρει το μονόγραμμά του. Ταυτόχρονα, το κοστούμι ταξιδεύει τον θεατή στην εποχή όπου, σύμφωνα με τις ιστορίες φαντασίας, υπήρχαν μάγοι και μυθικά πλάσματα, όπως δράκοι. Παράλληλα, το κοινό νιώθει μέλος της κοινωνίας των μάγων, αφού όλα γύρω του φαντάζουν κοντινά, σαν τα γεγονότα να εκτυλίσσονται ακριβώς δίπλα του. Σημαντικά όπως και τα σκηνικά, τα κοστούμια συμβάλουν στην βαθύτερη κατανόηση του χρόνου και του τόπου, ζωντανεύουν το έργο και πλουτίζουν την εικόνα με χρώματα και σχέδια. Τι φόρεσαν οι πρωταγωνιστές της ταινίας “Harry Potter” στην πρεμιέρα της ταινίας; Όχι τη στολή του σχολείου Hogwarts, φυσικά. Οι Daniel Radcliffe και Rupert Grint εμφανίστηκαν ντυμένοι επίσημα με ακριβά πουκάμισα και γραβάτες, ενώ η Emma Watson με ένα κομψό μαύρο βραδινό φόρεμα. Περιποιημένοι και επίσημοι οι πρωταγωνιστές έδειξαν πόσο σημαντική ήταν για αυτούς η επιτυχία της ταινίας στην οποία συμμετείχαν. Στην ταινία “The Amazing Spiderman” ο ήρωας Peter δεν ήθελε να γίνει γνωστή η ταυτότητά του ως Spiderman. Για το λόγο αυτό κατασκευάζει ο ίδιος μια στολή άνετη, για να διευκολύνει τις κινήσεις του, η οποία μάλιστα καλύπτει και το πρόσωπό του, ώστε να μην τον αναγνωρίζουν. Επίσης την έχει ο ίδιος εξοπλίσει με τα απαραίτητα εργαλεία. Αυτό δείχνει πως, προκειμένου να επιτύχει το σκοπό του ως «super ήρωας» δεν αφιερώνεται μόνο στο θάρρος και τις δυνάμεις του, αλλά για αυτόν σημαντικό ρόλο παίζει και η ενδυμασία του. Εκτός των άλλων, είναι εύκολα αναγνωρίσιμος στο κοινό του, αφού είναι ο μόνος ήρωας με τη στενή κόκκινη και μπλε στολή. Τα κοστούμια στον κινηματογράφο λοιπόν αντικατοπτρίζουν τα χαρακτηριστικά του ήρωα και συμβάλλουν στην κατανόηση του έργου από το κοινό. Η εμφάνιση του κάθε προσώπου σε μια ταινία τον καθιστά ξεχωριστό και δίνει στην οθόνη ένα τόνο ζωντάνιας και ενδιαφέροντος στον θεατή
11
Η μόδα ως πολιτιστικό αγαθό Dress, 1989 (Issey Miyake). Εxhibition A Piece of Cloth at the Seibu Museum of Art signified more than a single design concept; Represents Miyake's innovative artistic ideology. While many late twentiethcentury creators were initiating postmodern trends toward nostalgic recollection, Miyake looked to the future of adornment. The Okinawaborn artist reduced clothing to its most minimal form, creating movement and dimensionality from a single piece of cloth. Manifesting also an environmentally conscious vision in creating highly textured smart fabrics as vehicles for a progressive "new genre" of fashion. Metropolitan Museum of Art, Dress, Clothing Dress Exhibition)
Στη δεκαετία του 1980 και εξής αξίζει να σημειώσουμε και να εστιάσουμε στον τρόπο με τον οποίο μεταλλάχθηκε η μόδα από καταναλωτικό προϊόν σε πολιτιστικό αγαθό. Από την πασαρέλα προωθήθηκε στα μουσεία και τις αίθουσες τέχνης, από τους χώρους δημιουργίας στις δημοπρασίες, η μόδα έκανε σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα ένα τεράστιο άλμα, συνιστώντας πλέον πολύτιμο συλλεκτικό αντικείμενο. Ξεφεύγοντας από το ακαδημαϊκό πλαίσιο των σπουδών σχεδιασμού, η μόδα εισέβαλε σε νέους πανεπιστημιακούς χώρους, από τη διοίκηση ως τις κοινωνικές σπουδές, αποτελώντας πλέον η ίδια αντικείμενο μελέτης. Το αποτέλεσμα των θεαματικών αυτών αλλαγών ήταν να μετατραπεί ταυτόχρονα όχι μόνο η αντίληψη που έχουμε για τη μόδα, αλλά και η ουσία της. (Λύδια Καμίτση, Ιστορικός Μόδας, Καθηγήτρια Αρχαιολογίας της Μόδας στο Παν/μιο της Σορβόνης, Ανεξάρτητη Επιμελήτρια Εκθέσεων)
Ίχνη και αστερισμοί: Η αόρατη γενεαλογία της μόδας.
Η ιδέα της μόδας και της ένδυσης ως ‘ίχνος’, ‘ αποτύπωμα’ όπως προσέγγισε με την ανάλυση του ο Jacques Derrida, είναι η σκέψη που διατυπώνεται εδώ. Ο σοβαρός ρόλος δηλαδή που επιτελεί ένα ένδυμα, όταν κάποιος προσπαθεί να ‘ακούσει’ τις αφηγήσεις που ενσωματώνει’ καθώς
σκιαγραφεί ‘αστερισμούς αναφορών’ τόσο
ιστορικών όσο και ιδεολογικών. Αριστοτεχνικά κανείς μπορεί να συνθέσει αλλά και να αποδημήσει το κοινωνιολογικό ή ψυχολογικό υπόβαθρο στις πρακτικές δημιουργίας των σύγχρονων σχεδιαστών. Οπού το κοστούμι, ένδυμα πασαρέλας, σχεδιαστών όπως ο Hussein Chalayan, Maison Martin Margiela, Rei Kawakubo (Comme des Garçons), Robert Cary-Williams, δεν πρέπει να είναι ‘δημιούργημα’ ιδωμένο ή κρινόμενο αντικειμενικά.
12
Γιατί κανείς δεν μπορεί να το εκτιμήσει έξω από το ‘ιστορικό γίγνεσθαι’ την χρονική στιγμή της σύλληψης του από τη μια άλλα και
από την όποια νέα ιδέα ή
παλιά
αντίληψη που επιδεικνύει και επαναλαμβάνει ή επαν-ερμηνεύει με κάθε νέα ανάγνωση. Είναι ένα ‘σχεδίασμα’ και μια σημειολογική πρόκληση μαζί. Σήμερα στη βιομηχανία της υψηλής ραπτικής, δημιουργώ ένδυμα σημαίνει ακούω, μεταφράζω μια ιδέα, μια εποχή.
"Airplane" Dress, spring/summer 2000 (remade 2006) Hussein Chalayan. Αn edition of one that was first shown in earlier collection. It is made of a composite material created from fiberglass and resin cast in a specially designed mold. It has side and rear flaps that open to reveal a mass of frothy pink tulle. While these flaps are operated manually in this model, in the original they were operated mechanically by remote control. The prototype was itself a permutation of two earlier models in which Chalayan explored ideas about the relationship between nature, culture, and technology. Chalayan's description of all three models as "monuments"—that is to say, "monuments to ideas"—is as much a comment about his process as his practice of design. (Metropolitan Museum of Art, Dress,Exhibition)
Όπως ο Hussein Chalayan το έθεσε: “The garment is a ghost of all the multiple lives it may have had. Nothing is shiny and new; everything has a history […] The design is a wish or a curse that casts the garment and its wearer into a time wrap through historical periods, like a sudden tumble through the sediment of an archaeological dig”.
(Διάλεξη 2002, στο Wexner Center for the Arts – Ohio)( ‘To
ένδυμα είναι ένα φάντασμα από τις πολλαπλές ζωές όπου ίσως έχει υπάρξει. Τίποτα δεν είναι νέο και απαστράπτον, κάθε τι έχει μια ιστορία…Το σχέδιο είναι μια ευχή ή μια κατάρα, φέρει σαν εκμαγείο, το ένδυμα ή εκείνον που το φορά, σε μια αναδίπλωση χρόνου, μέσα από ιστορικές περιόδους, όπως πέφτει ένα αιφνίδιο ίζημα από αρχαιολογική ανασκαφή.) (Flavia Loscialpo, Doctor of Philosophy, La Sapienza University of Rome & London College of Fashion.)
H πολιτιστική σημασία του ενδύματος.
Μέσα στην ιστορία τα πολιτιστικά μοτίβα που συνδέονται με τις ‘ετικέτες’ είναι ηθικά συνδεδεμένα με το ένδυμα. Τα πολιτιστικά μοτίβα ποικίλουν από κοινωνία σε κοινωνία, επίσης κάθε κοινωνία αρχειοθετεί τις ενδυματολογικές της συμπεριφορές σε συνάρτηση με τα επίπεδα των ηθών και εθίμων της. Η ενδυματολογία είναι ένα στοιχείο πολιτισμού που έχει την δύναμη να δημιουργεί συνώνυμα θηλυκότητας και αρρενωπότητας αλλά και τον τρόπο που ‘ένα σώμα’ κατατάσσεται με βάση το φύλο στην κοινωνία.
13
Για παράδειγμα το παντελόνι ή η φούστα δεν περικλείουν μέσα στον ορισμό τους αυτόματα το αρσενικό ή του θηλυκό. Υποστηρίζεται ότι είναι πολιτιστικό προϊόνκατασκεύασμα, το πώς κάθε κοινωνία χαρακτηρίζει τα αντικείμενα της. Η ερμηνεία λοιπόν της ενδυμασίας ορίζεται κοινωνιολογικά. Για παράδειγμα τον 19ο αιώνα ένα παντελόνι ήταν συνδεδεμένο με τον αντρικό πληθυσμό και την αρρενωπότητα και ήταν άπρεπο ένδυμα για μια γυναίκα, ώς τον 20ο αιώνα. Ενώ ένα τούρκικο σαλβάρι ήταν ανέκαθεν
γυναικείο
αξεσουάρ.
Στην
Αυτοκρατορική
Κίνα
το
παντελόνι
ήταν
υποβιβασμένο και αυστηρό περιορισμό ως ρούχο της εργατικής τάξης και μόνο. Σχετικά λοιπόν με το φύλο ή την κοινωνική τάξη σε κάθε εποχή συναντάμε διαφοροποιήσεις στο συμβολισμό των ενδυμάτων και τη χρήση τους. Αρκεί να σκεφτεί κανείς τη σημασία μιας φούστας στη σύγχρονη δυτική κοινωνία ως σύμβολο θηλυκότητας και ένα σκωτσέζικο κιλτ σε αντίθεση ως σύμβολο ανδρισμού και γενναιότητας στις πεποιθήσεις των Σκωτσέζων. Όπως ένα καπέλο έδειχνε έξτρα αίγλη και το statuς ενος άνδρα ενώ για μια γυναίκα ήταν το σύμβολο της καλής ανατροφής ή σημάδι έγγαμου βίου. (Damayanthie Eluwawalage, Ph.D, MPHA, Assistant Professor and Professional Historian, Department of Human Ecology, State University of New York, Oneonta (USA))
Character, Icon & video games: Το φαινόμενο των χαρακτήρων στη μόδα
Οι χαρακτήρες (characters) αποτελούν δημιουργίες σύγχρονων καλλιτεχνών και μπορεί να είναι εντελώς φανταστικοί, με χαρακτηριστικά είτε ανθρώπινα, είτε υπερφυσικά, μυθικά, τερατομορφικά, ζωομορφικά ή και αφηρημένα. Το φαινόμενο εμφανίστηκε ως προώθηση προϊόντων αρχικά στην Ιαπωνία και έχει κατακλύσει τη σύγχρονη πολιτιστική και καλλιτεχνική παραγωγή από τη δεκαετία του ’90. Εμφανίζεται σε δημιουργίες που εκτείνονται από τη street art και τα video games μέχρι τα παιχνίδιαφιγούρες, τον κινηματογράφο, το σχεδιασμό αντικειμένων και προϊόντων, το graphic design και τη μόδα. Το φαινόμενο έχει επηρεάσει μια καινούργια γενιά πρωτοποριακών σχεδιαστών μόδας, που με τη δουλειά τους συνεχώς επαναπροσδιορίζουν τη σχέση του σώματος και του ενδύματος, τις δυνατότητες της ανθρώπινης φιγούρας και τις ανεξάντλητες μεταλλάξεις σε φανταστικές υπάρξεις, αναμειγνύοντας οπτικούς και ενδυματολογικούς κώδικες επικοινωνίας.
Βασίλης Ζηνιανάκης, Καλλιτεχνικός Επιμελητής της Atopos)
14
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΓΟΥΙΛ-ΜΠΑΔΙΕΡΕΤΑΚΗ Α. (1980). ‘Το γυναικείο Παραδοσιακό πουκάμισο της Ηπειρωτικής Ελλάδας’. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.
Damayanthie Eluwawalage. ‘ H πολιτιστική σημασία του ενδύματος’. Department of Human Ecology, State University of New York, Oneonta (USA).
ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΥ, Ζ. (1994). Πολιτισμική Αγωγή: Διδακτική και παιδαγωγική διάσταση του Μουσείου, Νέα Παιδεία 16»
Κωστούλα Καλούδη. ‘Η μοδα στον κινηματογράφο’. Σχολή Καλών Τεχνών, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
KARL, F. (1986). ‘Μέθοδος project, Μια μορφή συλλογικής εργασίας στο σχολείο , θεωρία και πράξη’. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ.
ΚΑΜΙΤΣΗ, Λ ‘Ένδυμα και πολιτισμός’. Παν/μιο της Σορβόνης.
ΛΥΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ Δ. (1999). ‘Ελληνική Μόδα 1900-2000. Ένας αιώνας δημιουργίας’. Artistic events.
Σοφία Παντουβάκη. « Τυπολογία και συμβολισμοί στην ένδυση κρατουμένων. Κοινωνιολογικοί ανάλυση.». Σχολή Καλών Τεχνών, Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου
ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ, Ι. (2000). ‘Η Ελληνική Ενδυμασία- από την αρχαιότητα έως τις αρχές του 20ου αιώνα’ ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ. ΑΕ.
Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ιωάννα Παπαντωνίου, Ενδυματολόγοςσκηνογράφος, ‘ Συμβολή στη Μελέτη της γυναικείας Ελληνικής Παραδοσιακής φορεσιάς’. Εθνογραφικά. Τόμος 1. Π.Λ.Ι. Ναύπλιο 1987)
ΠΤΥΧΩΣΕΙΣ. (2004). Κατάλογος Έκθεσης Πελοποννησιακού Λαογραφικού Ιδρύματος, εκδ Οργανισμός προβολής Ελληνικού Πολιτισμού ΑΕ.
Flavia Loscialpo, Doctor of Philosophy. ‘Σημειολογία ενδυμάτων τον 20 αιώνα’. La Sapienza University of Rome.
ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΗ, Α. (1983). ‘ Η Ελληνική Λαϊκή Φορεσιά’. ΜΕΛΙΣΣΑ.
της
δημιουργίας
15
Θέλουμε να ευχαριστήσουμε την εικαστικό κα Μαρία Πρωτοψάλτη για την τεχνική επεξεργασία του δοθέντος υλικού. Τον κο Ηρακλή Μαρκέλη, καθηγητή Πληροφορικής. Τη διεύθυνση και τη διοίκηση των Εκπαιδευτηρίων Πάνου για την ηθική υποστήριξη καθώς και την υλικοτεχνική υποδομή που μας διέθεσαν