İktisadi Büyüme ◆ Erdal M. Ünsal by Serbest Kitaplar

Prof. Dr. Erdal M. Ünsal Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi İktisat Bölümü Öğretim Üyesi

İKTİSADİ BÜYÜME Genişletilmiş 2. Baskı

Ankara, 2016

Erdal M. Ünsal İktisadi Büyüme BB101 Yayınları: 10 2. Baskı: Ocak 2016; 1. Baskı: Ekim 2007 (İmaj Yayınları) ISBN 13: 978-605-9802-01-7 Copyright © 2015, BB101 Yayınları® Tüm hakları saklıdır. Hiçbir şekilde tamamı veya herhangi bir parçası yayınevinin yazılı izni olmaksızın fotokopiyle veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. Bunu yapanlar veya buna teşebbüs edenler hakkında kanunî takibat yaptırma hakkı saklıdır.

Kapak Tasarımı: Muhsin Doğan Baskı: Tarcan Matbaası Adres: Zübeyde Hanım Mah.Samyeli Sok. No: 15, İskitler, Ankara Telefon: (312) 384 34 35-36 • Faks: (312) 384 34 37 • Sertifika No: 25744

Adres: Dr. Mediha Eldem Sok. No: 68/9, Kızılay, Ankara • Telefon/Faks: (312) 434 44 64 E-Mail: info@eksikitaplar.com • Web: www.eksikitaplar.com • Sertifika No: 25787 BB101 Yayınları, bir Ekşi Kitaplar markasıdır.

ÖZET İÇİNDEKİLER

GİRİŞ

ÖNCÜ BÜYÜME MODELLERİ

HARROD-DOMAR MODELİ: MODERN BÜYÜME TEORİSİNİN BİRİNCİ DALGASI

TEMEL SOLOW MODELİ: SERMAYE BİRİKİMİ VE BÜYÜME

TEMEL SOLOW MODELİNİN BAZI UZANTILARI

GENEL SOLOW MODELİ: TEKNOLOJİK İLERLEME VE BÜYÜME

İÇSEL BÜYÜME MODELLERİ: BÜYÜME TEORİSİNDE ÜÇÜNCÜ DALGA

TEKNOLOJİNİN YAYILMASI VE BÜYÜMENİN TEMEL BELİRLEYİCİLERİ

iii

İÇİNDEKİLER

BÖLÜM 1 GİRİŞ

1.1

NOMİNAL HASILA ve REEL HASILA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.1.1 NOMİNAL HASILA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.1.2 REEL HASILA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

1.2

FERT (KİŞİ) BAŞINA REEL HASILA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1.3

İKTİSADİ BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.4

BÜYÜME VERİLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.4.1 DÜNYA BÜYÜME VERİLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.4.2 ÜLKELERİN BÜYÜME VERİLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

1.5

BÜYÜMENİN STİLİZE GERÇEKLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

1.6

BÜYÜME TEORİSİNİN GELİŞİMİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26

1.7

KİTABIN PLANI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

PROBLEMLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

BÖLÜM 2 ÖNCÜ BÜYÜME MODELLERİ

2.1

ADAM SMITH: İŞBÖLÜMÜ ve BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2.1.1 İŞBÖLÜMÜ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2.1.2 İŞBÖLÜMÜ ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2.1.3 KURUMSAL UNSURLAR ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

2.2

MALTHUS’UN BÜYÜME MODELİ: NÜFUS ve BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 2.2.1 TOPLAM ÜRETİM FONKSİYONU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 2.2.2 NÜFUS BÜYÜME FONKSİYONU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 2.2.3 DENGE NÜFUS BÜYÜKLÜĞÜ ve YAŞAM STANDARDI . . . . . . . . . . . . . 55 2.2.4 MODELİN POLİTİKA ÖNERMELERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

2.3

DAVID RICARDO: AZALAN VERİMLER-BÖLÜŞÜM ve BÜYÜME . . . . . 60

2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4

ÜCRET TEORİSİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 RANT TEORİSİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 BÖLÜŞÜM ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 MODELİN POLİTİKA ÖNERMELERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

2.4

MARX-FELDMAN BÜYÜME MODELİ İ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 2.4.1 MODELİN VARSAYIMLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2.4.2 MODELİN ÇÖZÜMÜ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 2.4.3 MODELİN ÜNSAL VERSİYONU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

2.5

JOSEPH SCHUMPETER: YENİLİKLER ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 2.5.1 YENİLİKLER ve YARATICI YIKIM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 2.5.2 GİRİŞİMCİLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 2.5.3 İKTİSADİ BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

BÖLÜM 3 HARROD-DOMAR MODELİ: MODERN BÜYÜME TEORİSİNİN BİRİNCİ DALGASI

3.1

MODELİN TARİHSEL GELİŞİMİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

3.2

MODELİN VARSAYIMLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

3.3

GEREKLİ BÜYÜME HIZI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

3.4

DOĞAL BÜYÜME HIZI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

3.5

GEREKLİ ve DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUMSUZLUK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

3.6

MODELİN İKTİSADİ KALKINMA AÇISINDAN SONUÇLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . 93 3.6.1 SERMAYE BİRİKİMİNİN İKTİSADİ KALKINMADAKİ ROLÜ. . . . . . . . . 93 3.6.2 İKİ AÇIK MODELİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

3.7

MODELİN BÜYÜME TEORİSİNDE YOL AÇTIĞI GELİŞMELER. . . . . . . . . . . . . 98

ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

EK: GEREKLİ VE DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUMSUZLUK: FORMEL BİR ANALİZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

BÖLÜM 4 TEMEL SOLOW MODELİ: SERMAYE BİRİKİMİ VE BÜYÜME

109

4.1

MODELİN YAPISI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

4.2

MAL ARZI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

4.3

MAL TALEBİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

4.4

SERMAYE BİRİKİMİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

4.5

SOLOW DİYAGRAMI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

4.6

DEĞİŞTİRİLMİŞ SOLOW DİYAGRAMI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

4.7

MODELİN COBB-DOUGLAS ÇÖZÜMÜ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

4.8

MUKAYESELİ STATİK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 4.8.1 TASARRUF HADDİNİN DEĞİŞMESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 4.8.2 NÜFUS ARTIŞ HADDİNİN DEĞİŞMESİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 4.8.3 YIPRANMA HADDİNİN DEĞİŞMESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 4.8.4 SERMAYE STOKUNUN DEĞİŞMESİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

4.9

GEREKLİ ve DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUM. . . . . . . . . . . 141

4.10 TEMEL SOLOW MODELİ ve BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

PROBLEMLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

BÖLÜM 5 TEMEL SOLOW MODELİNİN BAZI UZANTILARI

153

5.1

YAKINSAMA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 5.1.1 YAKINSAMA DİNAMİĞİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 5.1.2 KOŞULSUZ YAKINSAMA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 5.1.3 KOŞULLU YAKINSAMA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

5.2

ALTIN KURAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

5.3

HÜKÜMET ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

5.4

AÇIK EKONOMİDE BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

5.5

FAKİRLİK TUZAKLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

PROBLEMLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

BÖLÜM 6 GENEL SOLOW MODELİ: TEKNOLOJİK İLERLEME VE BÜYÜME 6.1

189

TEKNOLOJİK İLERLEMENİN TÜRLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

6.2

GENEL SOLOW MODELİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

6.3

MUKAYESELİ STATİK ANALİZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 6.3.1 TASARRUF HADDİNİN DEĞİŞMESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 6.3.2 ETKİNLİĞİN ARTMASI: BÜYÜME PRİMİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 6.3.3 TEKNOLOJİK İLERLEMENİN HIZLANMASI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

6.4

DÜZELTİLMİŞ ALTIN KURAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

6.5

BÜYÜME MUHASEBESİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

6.6

BEŞERİ SERMAYE ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

6.7

DOĞAL KAYNAKLAR ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 6.7.1 ARAZİ ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 6.7.2 YENİLENEMEZ KAYNAKLAR ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 6.7.3 ARAZİ, YENİLENEMEZ KAYNAKLAR ve BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . 224

6.8

GENEL MODEL ve İKTİSADİ BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226

TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

ÇALIŞMA SORULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

PROBLEMLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

BÖLÜM 7 İÇSEL BÜYÜME MODELLERİ: BÜYÜME TEORİSİNDE ÜÇÜNCÜ DALGA

231

7.1

AK MODELİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

7.2

ARROW-ROMER MODELİ: YAPARAK ÖĞRENME ve BİLGİ YAYILMA HİPOTEZİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

7.3

LUCAS MODELİ: BEŞERİ SERMAYE ve BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

7.4

ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 7.4.1 ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME MODELLERİNİN REKABETÇİ OLMAMASI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 7.4.2 ROMER’İN ÜRÜN ÇEŞİTLİLİĞİ MODELİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 7.4.3 AGHİON-HOWİTT’İN ÜRÜN NİTELİĞİ MODELİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254

ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

ÇALIŞMA SORULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

PROBLEMLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

BÖLÜM 8 TEKNOLOJİNİN YAYILMASI VE BÜYÜMENİN TEMEL BELİRLEYİCİLERİ

265

vii

8.1

TEKNOLOJİNİN YAYILMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 8.1.1 MODEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 8.1.2 DURAĞAN DURUM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 8.1.3 MUKAYESELİ STATİK ANALİZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

8.2

BÜYÜMENİN TEMEL BELİRLEYİCİLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 8.2.1 COĞRAFYA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 8.2.2 KÜLTÜR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 8.2.3 TİCARET-ENTEGRASYON. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 8.2.4 KURUMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

TEMEL SONUÇLAR

287

PROBLEMLER ve CEVAPLARI

289

KAYNAKÇA

317

KAVRAM DİZİNİ

323

viii

ÖNSÖZ

Bu kitap, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’nde ve diğer üniversitelerin İktisadi ve İdari Bilimler Fakültelerinde okutulan İktisadi Büyüme dersine yönelik yardımcı bir ders kitabı olarak hazırlanmıştır. Okuyucuya iktisadi büyüme teorisinin temel çerçevesini sunmayı amaçlayan bu kitaptan, KPS sınavına ve iş sınavlarına hazırlanan öğrenciler de yararlanabilirler. İktisadi büyüme teorisi, iktisat teorisinin insan refahını en fazla etkileyen bir bölümüdür. 1985 yılı sonrasında geliştirilen içsel büyüme yaklaşımının mimarlarından biri olan ve 1995 yılı Nobel İktisat Ödülü’nü kazanan Robert Lucas, bu hususu aşağıdaki sözlerle vurgulamıştır: Hindistan hükümetinin, Hint ekonomisinin Mısır ya da Endonezya ekonomileri gibi büyümesine yol açmak için yapabileceği bir şeyler var mıdır? Varsa, bunlar tam olarak nedir? Yoksa, Hindistan’ın bu duruma neden olan doğası hakkında ne biliyoruz? Bu gibi soruların içerisindeki insan refahı ile ilgili sonuçlar, kelimenin tam anlamıyla olağanüstüdür: İnsan bu soruları bir kez düşünmeye başlayınca başka bir şey düşünmesi çok zordur (Lucas, 1988). Bu yönüyle bakıldığında bu kitap, iktisadi büyümenin belirleyicileri konusunda bilgi sahibi olmak isteyen alan dışı kişiler için de bir anlam ifade edebilir. Bu kitabı okumak-anlamak için, ilk bakışta göründüğünün tersine mate-matik bilmeye gerek yoktur. Kitabın bu özelliği şüphesiz bir tesadüf değildir: Büyüme teorisi iktisatta matematiğin en yoğun kullanıldığı alanlardan biri olmakla beraber, bu kitap yazılırken matematiksel çözüm tekniklerinin kısa yolları kullanılmıştır. Bu açıdan bakıldığında, bu kitaptan yararlanmak için dört işlemi bilmek (hemen hemen) yeterlidir. Sekiz bölümden ibaret olan bu kitabın Giriş başlıklı birinci bölümünde, temel kavramlar ve veriler üzerinde durulmaktadır. Kitabın Öncü Büyüme Modelleri başlıklı ikinci bölümünde, iktisat biliminin kurucusu Adam Smith’ten (1776) Joseph Schumpeter’e (1942) kadar büyüme konusunda geliştirilen analizler incelenmektedir. Kitabın üçüncü bölümünde, John Maynard Keynes’in Genel Teori’de (1936) geliştirdiği piyasa mekanizması kendiliğinden tam istihdamı sağlayamaz tezinin büyüyen bir ekonomideki geçerliliğini araştıran Harrod-Domar büyüme modeli-modern büyüme teorisinin birinci dalgası açıklanmaktadır. ix

Kitabın Temel Solow Modeli (Bölüm 4), Temel Solow Modelinin Bazı Uzantıları (Bölüm 5) ve Genel Solow Modeli (Bölüm 6) başlıklı bölümlerinde, okuyucuya Solow büyüme modeli-modern büyüme teorisinin ikinci dalgası tanıtılmaktadır. Kitabın İçsel Büyüme Modelleri: Modern Büyüme Teorisinin Üçüncü Dalgası başlıklı yedinci bölümünde, 1985 yılı sonrasında gündeme gelen içsel büyüme teorisi incelenmektedir. Kitabın Teknolojinin Yayılması ve Büyümenin Temel Belirleyicileri baş-lıklı sekizinci bölümünde, önce gelişmiş ülkelerde üretilen teknolojilerin gelişmekte olan ülkelere yayılması hususu basit bir içsel büyüme modeli itibariyle açıklanmaktadır. Bunu iktisadi büyümenin temel belirleyicilerine-modern büyüme teorisinin dördüncü dalgasına ilişkin açıklamalar izlemektedir. Kitap önceki sekiz bölümde yapılan açıklamalardan çıkan temel sonuçların ele alındığı Temel Sonuçlar başlıklı kısa bir değerlendirme ile sona ermektedir. Kitabın bazı bölümlerinin sonunda, Özet-Temel Kavramlar-Çalışma Soruları üçlüsünün yanı sıra problemlere de verilmiştir. Bu problemlerin cevapları ise, kitabın sonunda yer almaktadır. Kitabın bu ikinci baskısında, kitabın daha fazla okuyucu dostu olmasını amaçlayan çok sayıda değişiklik yapılmıştır. Bu bağlamda üç husus vurgulanabilir. Bunlardan ilk ikisi, altıncı ve yedinci bölümdeki beşeri sermaye ve Romer’in ürün çeşitliliği modeli analizlerinin basitleştirilmiş olmasıdır. Ayrıca dördüncü ve yedinci bölümlerde yeni problemlere yer verilmiştir. Bu kitaba yönelik çalışmalarımı ilgi ve sabırla destekleyen sevgili eşim İnci’ye, her zaman olduğu gibi yine teşekkür borçluyum. Erdal M. Ünsal Ankara, Aralık 2015

BÖLÜM 1 GİRİŞ

1.1

NOMİNAL HASILA ve REEL HASILA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 1.1.1 1.1.2

NOMİNAL HASILA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 REEL HASILA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

1.2

FERT BAŞINA REEL HASILA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

1.3

İKTİSADİ BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1.4

BÜYÜME VERİLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 1.4.1 1.4.2

DÜNYA BÜYÜME VERİLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 ÜLKELERİN BÜYÜME VERİLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

1.5

BÜYÜMENİN STİLİZE GERÇEKLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

1.6

BÜYÜME TEORİSİNİN GELİŞİMİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

1.7

KİTABIN PLANI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TEMEL KAVRAMLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÇALIŞMA SORULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . PROBLEMLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31 33 34 34

Bu bölümde önce nominal hasıla, reel hasıla, fert başına hasıla ve iktisadi büyüme kavramları açıklanacaktır. Daha sonra büyüme verileri değerlendirilecektir. Bunu stilize büyüme gerçeklerine ve iktisadi büyüme teorisinin gelişimine ilişkin açıklamalar izleyecektir. Bu bölümde son olarak kitabın planı üzerinde durulacaktır.

1.1 NOMİNAL HASILA ve REEL HASILA 1.1.1 NOMİNAL HASILA Bir ülkenin sınırları içinde belirli bir yılda üretilen nihai malların, üretildikleri yılın piyasa fiyatları üzerinden değerine nominal gayri safi yurtiçi hasıla (nominal gross domestic product, nominal GDP) denir. Örneğin sadece ekmek ve elma üretilen hayali Serengeti ülkesinin sınırları içinde 2015 yılında 10.000 adet ekmek ve 1.000 kilo elma üretildiği, 2015 yılında ekmeğin ve elmanın piyasa fiyatlarının da sırasıyla 0,6 TL ve 2 TL olduğu kabul edilirse, Serengeti ülkesinde 2015 yılı nominal gayri safi yurtiçi hasıla veya kısaca nominal hasıla 8.000 TL’dir. Nominal Hasıla = (ekmeğin piyasa değeri) + (elmanın piyasa değeri) = (üretilen ekmek miktarı x ekmeğin piyasa fiyatı) + (üretilen elma miktarı x elmanın piyasa fiyatı) = (10.000 x 0,6 TL) + (1.000 x 2 TL) = 8000 TL Bir ülkenin sınırları içinde bir yılda üretilen nihai malların miktarları ve cari yıl piyasa fiyatları sırasıyla Qi ve Pi ile gösterilirse, nominal hasıla aşağıdaki gibi ifade edilebilir: Nominal GDP = QiPi ,

i = 1......n

(1.1)

1.1.2 REEL HASILA Bir ülkenin sınırları içinde belirli bir yılda üretilen nihai malların temel bir yılın piyasa fiyatları üzerinden değerine, reel gayri safi yurtiçi hasıla (real gross domestic product, reel GDP) veya kısaca reel hasıla denir. Bir ülkenin sınırları içinde bir yılda üretilen nihai malların miktarları Qi, temel yıl fiyatları PBi ile gösterilirse, reel hasıla aşağıdaki gibi ifade edilebilir: Reel GDP = Qi PBi ,

i = 1......n

(1.2)

Reel GDP kavramı, sadece ekmeğin ve elmanın üretildiği Serengeti ülkesi itibariyle Tablo 1.1’de örneklendirilmiştir. Tablonun incelenmesinden anlaşılacağı gibi, 2013 yılında 8.000 adet ekmek ve 500 kilo elmanın üretildiği ve bu malların cari yıl piyasa fiyatlarının 0,4 TL ve 1 TL olduğu temsili ülkede, 2013 yılında nominal GDP 3.700 TL’dir: (8.000 x 0,4 TL) + (500 x 1 TL) = 3.700 TL. 2013 yılına kıyasla hem üretilen ekmek ve elma miktarının hem bu malların piyasa fiyatlarının artmış olduğu 2014 yılında ise, nominal GDP 5700 TL’ye yükselmiştir: (9.000 x 0,5 TL) + (800 x 1,5 TL) = 5.700 TL. Aynı nedenlerle nominal GDP 2015 yılında 8.000 TL düzeyine ulaşmıştır: (10.000 x 0,66 TL) + (1.000 x 2 TL) = 8.000 TL. Buna karşılık, 2013 yılı temel yıl alınarak hesaplanan (her yıl üretilen malların piyasa değerini 2013 yılı piyasa fiyatları ile ifade eden) reel GDP, 2014 ve 2015 yıllarında sırasıyla 4.400 TL ve 5.000 TL düzeyinde gerçekleşmiştir: (9.000 x 0,4 TL) + (800 x 1 TL) = 4.400 TL. (10.000 x 0,4 TL) + (1.000 x 1 TL) = 5.000 TL.

Tablo 1.1 Reel GDP 2013 Miktar

Fiyat

Ekmek

8000

0,4 TL

Elma

500

1 TL

2014 Miktar

Fiyat

2015 Miktar

Fiyat

9000

0,5 TL

10000

0,6 TL

800

1,5 TL

1000

2 TL

Nominal GDP

3.700 TL

5.700 TL

8.000 TL

Reel GDP

3.700 TL

4.400 TL

5.000 TL

Mal ve hizmetlerin değerini üretimin yapıldığı yılın-cari yılın fiyatları yerine, temel bir yılın fiyatları üzerinden ifade eden reel hasıla, nominal hasılanın tersine, piyasa fiyatlarında zaman içinde meydana gelen değişmelerin üretilen malların ve hizmetlerin piyasa değeri üzerindeki etkisini bertaraf eden bir kavramdır. Dolayısıyla nominal hasılanın tersine reel hasıla, bir ülkenin sınırları içinde bir yılda üretilen malların miktarında zaman içinde meydana gelen değişmeleri yansıtan bir büyüklüktür.

1.2 FERT (KİŞİ) BAŞINA REEL HASILA Reel hasılanın nüfusa oranına fert (kişi) başına reel hasıla (per capita real product) denir. Örneğin Tablo 1.1’deki hayali Serengeti ülkesinde 2013 yılında nüfusun 100 kişi olduğu varsayılırsa, 2013 yılında fert başına reel hasıla 3.700/100 = 37 TL’dir. Benzer biçimde 2014 ve 2015 yıllarında nüfusun 102 ve 104 kişi olduğu kabul edilirse, fert başına reel hasıla sırasıyla 4.400/102 = 43 TL ve 5.000/104 = 48 TL olarak hesaplanır. Kişi başına reel hasıla diye de nitelendirilen fert başına reel hasıla, kişilerin yaşam standartlarını etkileyen unsurlardan sadece birisidir. Ancak kişilerin yaşam standartlarını etkileyen yaşam süresi-gelir dağılımı-suç oranı-çevre kirliliği-tatil süresi ve özgürlük gibi diğer unsurları ölçmek ve/veya ağırlıklandırmak çok zordur. Bu yüzden iktisatçılar bir ülkedeki yaşam standartını fert başına reel hasıla kriteri bazında değerlendirirler.

Bir ülkedeki yaşam standardını fert başına reel hasıla kriteri bazında iki farklı biçimde değerlendirmek mümkündür. Bunlardan birincisi ülkede fert başına reel hasılanın zaman içinde nasıl değiştiğine bakmaktır. İkincisi ise, ülkenin fert başına hasılasını diğer ülkelerin fert başına hasılaları ile karşılaştırmaktır. Böyle bir karşılaştırma yapmak için, ülkelerin ulusal para birimi cinsinden hesaplanan fert başına hasıla değerlerini, bir ülkenin para birimi (örneğin ABD doları) cinsinden ifade etmek gerekir. Bu bağlamda 2015 yılında fert başına hasılanın A ülkesinde ve B ülkesinde sırasıyla 30.000 dolar ve 5.000 dolar düzeyinde olması, 2015 yılında A ülkesindeki bir kişinin B ülkesindeki bir kişiden ortalama olarak 6 kat daha iyi yaşadığı anlamına gelir, 30.000$/5.000$ = 6. Fert başına hasıla kriterine dayalı ülkeler arası refah kıyaslamalarının anlamlı olabilmesi için, 1 doların farklı ülkelerdeki satın alma gücünün aynı olması gerekir. Örneğin yukarıdaki temsili örnekte 1 doların A ülkesindeki ve B ülkesindeki satın alma gücünün aynı olması gerekir. Bunu sağlamanın yolu ise, ulusal para cinsinden fert başına hasılayı dolara dönüştürme işleminde piyasa döviz kuru-cari döviz kuru yerine satın alma gücü paritesi döviz kurunu kullanmaktır. Zira belirli bir sepetin her iki ülkedeki fiyatını dolar bazında eşitleyen döviz kuru demek olan satın alma gücü döviz kuru paritesi (purchasing power parity exchange rate) üzerinden yapılan bir dönüştürme işlemi, 1 doların her iki ülkedeki satın alma gücünü tanım gereği eşitler. Örneğin eğer bir fincan Starbucks kahvenin fiyatı ABD’de ve Türkiye’de 3 dolar ve 6 TL ise, 1 fincan Starbucks kahveden oluşan bir sepetin her iki ülkedeki fiyatını eşitleyen döviz kuru-satın alma gücü döviz kuru paritesi 1 dolar = 2 TL’dir. Bu döviz kuru üzerinden 1 doların ABD’deki ve Türkiye’deki satın alma gücü bir fincan Starbucks kahvedir ve dolayısıyla da aynıdır. Bazı ülkelerin satın alma gücü paritesi döviz kuru üzerinden hesaplanan 2005 yılı fert başına hasıla verileri Tablo 1.2’de gösterilmiştir. 66.821 dolarlık fert başına hasıla düzeyi ile dünyanın en zengin ülkesi konumunda olan Lüksemburg’un yer almadığı Tablo 1.2’ de dikkati çeken ilk husus, en zengin ülkelerle en fakir ülkeler arasındaki farktır: Somali-TanzanyaEtiyopya-Nijer-Nijerya-Çad-Bengladeş-Pakistan ve Gana gibi fert başına hasıla düzeyi 600$-2.600$ olan ülkeler, en zengin ülkelerden ABD’nin sahip olduğu fert başına hasılanın (41.399$) sadece % 1,5 ila % 6,2’si kadar bir hasılaya sahiptirler. Bir başka deyişle ABD.’deki bir kişi en fakir ülkelerdeki bir kişiden ortalama olarak 67 ila 16 kat daha yüksek bir yaşam standardına sahiptir, 100/1,5 = 67 ve 100/6,2 = 16.

Tablo 1.2 2005 Yılı Fert (Kişi) Başına Hasıla Verileri (Satın Alma Gücü Paritesi Döviz Kuru, ABD Doları) Norveç

42.364

Tunus

8.255

ABD

41.399

Türkmenistan

8.098

Kanada

34.273

Türkiye

7.950

Hong Kong İsviçre

33.411 32.571

Makedonya Kolombiya

7.645 7.665

Japonya

30.615

Çin

7.204

Singapur Tayvan

28.100 27.572

Cezayir Ukrayna

7.189 7.156

Avrupa Birliği

26.900

Dominik

6.520

Danimarka

34.737

Peru

5.983

Avusturya Hollanda

33.615 30.862

Filipinler Endonezya

4.923 4.458

Almanya

30.579

Hindistan

3.344

Fransa

29.316

Gana

2.643

İspanya Portekiz

26.320 19.335

Kamerun Bangladeş

2.421 2.011

Yeni Zelanda

24.769

Kenya

1.445

İsrail

23.416

Ruanda

1.380

Güney Kore

20.590

Afganistan

1.310

Arjantin

14.109

Nijerya

1.188

Güney Afrika

12.160

Zambiya

931

Şili

11.937

Nijer

872

Rusya Meksika

11.041 10.186

Etiyopya Yemen

823 751

Brezilya

8.584

Tanzanya

720

Tayland

8.319

Somali

600

Kaynak IMF, World Economic Outlook, April 2006.

BÖLÜM 2 ÖNCÜ BÜYÜME MODELLERİ

2.1

ADAM SMITH: İŞBÖLÜMÜ ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2.1.1 İŞBÖLÜMÜ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2.1.2 İŞBÖLÜMÜ ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2.1.3 KURUMSAL UNSURLAR ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

2.2

MALTHUS’UN BÜYÜME MODELİ: NÜFUS ve BÜYÜME . . . . . . . . . . . 51 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4

2.3

DAVID RICARDO: AZALAN VERİMLER-BÖLÜŞÜM ve BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 2.3.1 2.3.2 2.3.3 2.3.4

2.4

TOPLAM ÜRETİM FONKSİYONU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 NÜFUS BÜYÜME FONKSİYONU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 DENGE NÜFUS BÜYÜKLÜĞÜ ve YAŞAM STANDARDI. . 55 MODELİN POLİTİKA ÖNERMELERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

ÜCRET TEORİSİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . RANT TEORİSİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . BÖLÜŞÜM ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . MODELİN POLİTİKA ÖNERMELERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

60 60 64 66

MARX-FELDMAN BÜYÜME MODELİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 2.4.1 MODELİN VARSAYIMLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2.4.2 MODELİN ÇÖZÜMÜ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 2.4.3 MODELİN ÜNSAL VERSİYONU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

2.5

JOSEPH SCHUMPETER: YENİLİKLER ve BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 2.5.1 YENİLİKLER ve YARATICI YIKIM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 2.5.2 GİRİŞİMCİLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 2.5.3 İKTİSADİ BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Bu bölümde iktisadi büyüme konusundaki öncü analizler incelenecektir. Bu bağlamda önce iktisat biliminin kurucusu İngiliz iktisatçı Adam Smith’in (1723-1790) işbölümünün iktisadi büyümedeki rolünü vurgulayan görüşleri açıklanacaktır. Bunu Thomas R. Malthus’un (1776-1834) nüfus unsuruna ve David Ricardo’nun (1772-1823) azalan verimler kanununa ve bölüşüme dayalı görüşleri izleyecektir. Bu bölümde daha sonra Rus mühendis Alexandrovich Feldman’ın (1884-1958) sermaye birikiminin iktisadi büyümedeki rolünü değerlendiren analizi açıklanacaktır. Bu bölümde son olarak Avusturyalı iktisatçı Joseph Schumpeter’in (1883 -1950) iktisadi büyümeyi yenilikler ve eksik rekabet unsurları üzerinden açıklayan görüşlerine yer verilecektir.

2.1 ADAM SMITH: İŞBÖLÜMÜ ve BÜYÜME İktisadi büyüme olgusunu inceleyen ilk iktisatçı, iktisat biliminin babası sayılan Adam Smith’dir. Adam Smith’in 1776 yılında yayınlanan Milletlerin Zenginliğinin Doğası ve Nedenleri Üzerine Bir Deneme başlıklı eserinde geliştirdiği büyüme modeli, (18. yüzyılın ortalarında kendi ülkesi İngiltere’de ortaya çıkan ve 19. yüzyılda diğer Avrupa ülkelerine ve ABD’ye yayılan) sanayi devriminin sanayi büyüme hızının-yeniliklerin ve işbölümünün belirgin biçimde artması gibi özellikleri üzerine inşa edilmiştir. Bu yönüyle Adam Smith’in sanayi devriminin tam başlarında geliştirdiği büyüme modeli, aslında sanayi devriminin bir ürünüdürmodelin arka planında sanayi devrimi vardır. 2.1.1 İŞBÖLÜMÜ Adam Smith’in yirmi beş yılda tamamlanan Milletlerin Zenginliği’nde geliştirdiği büyüme modeli, işbölümü (division of labor) kavramı üzerine inşa edilmiştir. Adam Smith Milletlerin Zenginliği’nde işbölümünü hem farklı firmaların farklı mallar üretmeleri, hem aynı firmada çalışan

işçilerin bir malın farklı kısımlarını üretmeleri biçiminde tanımlamıştır: Adam Smith’e göre işbölümü, hem firmalar arası işbölümünü hem firma içi işbölümünü kapsar. Smith’e göre işbölümü emeğin verimliliğini belirler, işbölümü arttıkça emeğin verimliliği de-işçi başına üretim miktarı da artar. Adam Smith bu hususu, toplu iğne üretimindeki firma içi işbölümünün emeğin verimliliği üzerindeki etkilerine ilişkin aşağıdaki meşhur gözlemiyle vurgulamıştır: Ne bu işte (işbölümünün bağımsız bir iş koluna dönüştürdüğü bu toplu iğne üretim işinde) bir eğitimi olan ne de toplu iğne yapımında kullanılan aletlerle (ki bu aletlerin bulunması da büyük olasılıkla aynı işbölümü sonucunda gerçekleştirilmiştir) daha önce karşılaşmış olan bir işçi, tüm gücüyle çalışarak belki ancak günde bir iğne yapabilir; kesinlikle yirmi iğne yapamaz. Ancak bu işin şimdiki yürütülüş biçimi, toplu iğne yapımının çok sayıda alt dala bölünmesini sağlamıştır. Bir işçi teli gerer, bir başkası düzeltir, bir üçüncüsü keser, dördüncüsü ucunu sivriltir, beşincisi toplu ucun takılabilmesi için tepesini keser; toplu iğne başının yapımı iki veya üç ayrı işlem gerektirir; bunu iğneye takmak ayrı bir işlemdir, toplu iğneleri beyazlatmak yine ayrı bir iştir; iğneleri paketlemek bile ayrı bir iştir; böylece toplu iğne yapımı işi, bazı imalathanelerde her birinin ayrı işçi tarafından yapıldığı, bazılarında ise bir işçinin ik-üç işlemi birden yaptığı, yaklaşık on sekiz ayrı işleme bölünmüştür. Sadece on işçinin çalıştığı, dolayısıyla da bazı işçilerin bu işlemlerden ikisini üçünü birden yaptığı küçük imalathaneler, sıkı çalıştıklarında günde on pound-48.000 toplu iğne yapabiliyorlardı. Demek ki bir adam günde dört bin sekiz yüz iğne yapıyor sayılabilir. Oysa ayrı ayrı ve birbirlerinden bağımsız çalışsalar, her biri tek başına günde kuşkusuz yirmi iğne yapamayacaktı; yani uygun işbölümü sonucunda, şu an başarabildiklerinin iki yüz kırkta birini bile yapamayacaklardı (MZ, 10-11). Adam Smith’e göre, işbölümünün aynı sayıda işçinin çok daha fazla mal üretmesine yol açmasının-işbölümünün emeğin verimliliğini arttırmasının üç nedeni vardır. İşbölümü her şeyden önce her işçinin işini tek bir basit işleme indirgemek ve bu işlemi işçinin tek uğraşı haline getirmek suretiyle, işçinin becerisinin ve böylece yapabileceği iş miktarının artmasına yol açar. Adam Smith bu hususu, çivi üretimine ilişkin aşağıdaki gözlemiyle vurgulamıştır:

Çekiç kullanmaya alışmış, ancak hiçbir zaman çivi yapmamış sıradan bir demirci, çivi yapmak durumunda kalsa, eminim günde ancak iki yüz ya da üç yüz kadar üstelik çok kötü çivi yapabilir. Çivi yapmaya alışık olan ancak belli başlı ya da biricik işi çivicilik olmayan bir demirci, vargücüyle çalıştığında bir günde sekiz yüz ya da bin çividen daha fazlasını yapamaz. Oysa çivi yapımından başka hiçbir işte çalışmamış olan benim gördüğüm, yaşı yirmiye varmamış delikanlılar, sıkı çalıştıklarında herbiri günde iki bin üç yüzden çok çivi yapmaktaydılar (MZ, 14-15). Her işçinin işini tek bir basit işleme indirgeyen işbölümünün aynı sayıda işçinin çok daha fazla mal üretmesine yol açmasının ikinci nedeni, bir işten diğerine geçerken yitirilen zamanının tasarruf edilerek üretim sürecinde kullanılmasını sağlamasıdır. Adam Smith’e göre bir işten diğerine geçerken genellikle yitirilen zamanın tasarrufuyla elde edilen yarar, ilk bakışta düşünülebileceğinden çok daha büyüktür: Bir işten değişik bir yerde oldukça farklı aletlerle yapılan bir başkasına çabucak geçmek mümkün değildir. Küçük bir çiftliği ekip biçen bir kır dokumacısı tezgahından tarlasına, tarlasından tezgahına gidip gelirken epey zaman yitiriyor olsa gerekir. İki ayrı iş aynı işlikte yürütülebilse, yitirilen zaman çok daha az olacaktır. Ancak böyle olduğunda bile, yitirilen zaman gene de önemli ölçüdedir. Kişi bir işten diğerine geçerken genellikle ağırdan alır. Yeni bir işe başlarken insanın istekli ve gayretli olduğu çok enderdir, alışılmış deyimle kendini işe vermez ve bir süre verimli çalışma yerine, neredeyse boş boş oyalanır. Böylece beceri açısından geriliğini bir tarafa bırakırsak, sadece bu neden bile, bir kır işçisinin yapabileceği iş miktarını her zaman için önemli ölçüde azaltmak durumundadır (MZ, 15-16). İşbölümünün emeğin verimliliğini arttırmasının üçüncü ve son nedeni, işbölümünün işi kolaylaştırıp kısaltan ve tek kişiye bir çok kişinin yerini tutma olanağını sağlayan makinelerin geliştirilmesine yol açmasıdır: Bir başka deyişle işbölümünün emeğin verimliliğini arttırmasının üçüncü nedeni, işbölümünün teknolojik ilerlemeye yol açmasıdır. Adam Smith’e göre işbölümünün yol açtığı (emeğin verimliliğini arttıran) teknolojik ilerleme, her şeyden önce imalathanelerde çalışan işçilerin yaratıcılıkları sonucunda ortaya çıkar:

İnsanlar tüm dikkatlerini tek bir amaca yönelttikleri zaman, herhangi bir amaca ulaşmak için daha kolay ve kestirme yollar bulmaya, çok sayıda değişik şey arasında dikkatleri dağıldığı zamandan çok daha yatkındırlar. İşbölümü sonucunda, her kişinin olanca dikkati, doğal olarak bir tek çok basit amaca yönelir. Bu nedenle, işin her bir ayrı parçasını yapan şu ya da bu kişinin kendine ait olan o özel işi yapmak için, eğer işin niteliği böyle bir gelişmeye izin veriyorsa, kuşkusuz daha kolay ve kestirme yöntemler bulmasının beklenmesi doğaldır. İşbölümünün çok ileri olduğu manüfaktürlerde yararlanılan makinelerin çoğu aslında, çok basit bir işlemi yapmak için tutulan ve dolayısıyla da doğal olarak düşüncelerini bunu yapmanın daha kolay ve kestirme yollarını bulmaya yönelten sıradan işçilerin buluşlarıdır. Buralarda çalışan işçilerin kendilerine düşen işi kolaylaştırmak ve kısaltmak amacıyla icat etmiş oldukları çok yararlı makineler sık sık gösterilmektedir (MZ, 16-17). Ancak işbölümünün uyardığı teknolojik ilerleme, makine yapımcılarının yaratıcılıkları sonucunda veya yaratıcılık faaliyetinde uzmanlaşmış olan kişilerin çabaları sonucunda da ortaya çıkabilir: Makinelerdeki tüm gelişmeler kuşkusuz hep onların kullananların buluşu olmamıştır. Bir çok yenilik, makine yapım işinin başlıbaşına bir işkolu haline gelmesiyle, makine yapımcılarının yaratıcılığı sonucunda ortaya çıkmıştır. Bazı yenilikler ise işleri her şeyi gözlemlemekten başka bir şey yapmamak olan ve bunun sonucunda birbirine çok uzak ve benzemez nesnelerdeki gücü bir araya getirebilme kapasitesine sahip filozof ya da düşünür diye adlandırılan insanların ürünüdür. Toplumun gelişmesine paralel olarak diğer meslekler gibi felsefe ya da düşünce alanı da, belirli bir yurttaş sınıfının başlıca ya da biricik uğraşı ve işi olur. Diğer meslekler gibi bu iş kolu da, her biriyle özel bir filozof grubunun ya da sınıfının uğraştığı çok sayıda farklı farklı alt dallara ayrılır. Diğer işlerde olduğu gibi felsefede de bu işbölümü, beceriyi artırmakta, zamandan tasarruf sağlamaktadır. Her birey kendi özel dalında uzmanlaşır, daha çok iş yapılır ve bilimin miktarı önemli ölçüde artar (MZ, 17-18). Adam Smith’e göre işbölümünün düzeyi sanayiye kıyasla tarımda çok daha sınırlıdır: İplikçi hemen her zaman dokumacıdan ayrı bir kişidir. Ancak çift süren, tırmık kullanan, tohum atan ve ekin biçen genellikle aynı kişidir. Bu

değişik işlerin sıralanması yılın çeşitli mevsimlerine denk düştüğünden, bunların herhangi birini sürekli olarak tek bir insanın yapması mümkün değildir. Tarımın değişik dallarındaki işleri öyle tümüyle ayrıştırmanın olanaksızlığı, belki de tarımda emeğin üretim gücündeki gelişmenin imalattaki gelişmeye ayak uyduramamasının nedenidir (MZ, 12-13). Adam Smith’e göre (işçinin becerisini arttıran-bir işten diğerine geçerken yitirilen zamanının tasarruf edilerek üretimde kullanılmasını mümkün kılan-işi kolaylaştırıp kısaltan ve tek kişiye çok kişinin yerini tutma olanağını sağlayan makinelerin bulunmasına yol açan ve bu etkiler üzerinden emeğin verimliğini arttıran) işbölümü, yol açtığı genel zenginliği öngören ve amaçlayan herhangi bir bilinçli düşüncenin ürünü değildir. İşbölümü mübadele etme eğiliminin bir sonucudur: İşbölümü insan doğasındaki belirli bir eğilimin zorunlu sonucudur: Mal değişimi, takas veya bir şeyi başka bir şeyle mübadele etme eğilimi. Kendi tüketimini aşan kendi emeğinin ürün fazlasını gerek duyduğunda başkalarının emek ürünlerinin fazlasıyla mübadale edebilmesinin mümkün olması, her insanı kendini belirli bir işe vermeye, bu iş için olanca yeteneğini ve zekasını geliştirip yetkinleştirmeye teşvik eder (MZ, 22, 25) Mübadale etme eğilimine yol açan şey ise, kişisel çıkardır: Yemeğimizi kasabın, biracının ya da fırıncının yardımseverliğinden dolayı değil, onların kendi çıkarlarını gözetmeleri nedeniyle elde ederiz (MZ, 23). Diğer taraftan Adam Smith’e göre işbölümünün düzeyi piyasanın büyüklüğüne bağlıdır, piyasa-pazar büyüdükçe işbölümü de artar: İşbölümüne yol açan şey mübadele etme gücü olduğu gibi, iş bölümünün boyutları da her zaman bu gücün büyüklüğü ile, ya da bir başka deyimle pazarın-piyasanın büyüklüğü ile sınırlı olmak zorundadır. Pazar çok küçük olduğunda, kendi emek ürününün kendi tüketiminden arta kalan fazlasını istediği zaman, diğer insanların emek ürünlerinin fazlasıyla mübadele edemeyeceği için hiç kimse kendisini tümüyle tek bir işe vermek istemez (MZ, 33).

BÖLÜM 3 HARROD-DOMAR MODELİ: Modern Büyüme Teorisinin Birinci Dalgası

3.1

MODELİN TARİHSEL GELİŞİMİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

3.2

MODELİN VARSAYIMLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

3.3

GEREKLİ BÜYÜME HIZI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

3.4

DOĞAL BÜYÜME HIZI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

3.5

GEREKLİ ve DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUMSUZLUK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

3.6

MODELİN İKTİSADİ KALKINMA AÇISINDAN SONUÇLARI. . . . . . 93 3.6.1 SERMAYE BİRİKİMİNİN İKTİSADİ KALKINMADAKİ ROLÜ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 3.6.2 İKİ AÇIK MODELİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

3.7

MODELİN BÜYÜME TEORİSİNDE YOL AÇTIĞI GELİŞMELER. 98 ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 EK: GEREKLİ ve DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUMSUZLUK: FORMEL BİR ANALİZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Bu bölümde İngiliz iktisatçı Roy F. Harrod ve Amerikalı iktisatçı Evsey D. Domar tarafından bağımsız bir biçimde geliştirilen Harrod-Domar büyüme modeli incelenecektir. Bu amaçla önce modelin tarihsel gelişimi ve temel varsayımları açıklanacaktır. Daha sonra gerekli büyüme hızı ve doğal büyüme kavramları üzerinde durulacaktır. Bunu doğal büyüme hızı ile gerekli büyüme hızı arasındaki uyumsuzluğa ilişkin açıklamalar izleyecektir. Bu bölümde son olarak, Harrod-Domar büyüme modelinin iktisadi kalkınma açısından sonuçları değerlendirilecektir.

3.1 MODELİN TARİHSEL GELİŞİMİ John Maynard Keynes 1936 yılında yayınlanan Para, Faiz ve İstihdamın Genel Teorisi başlıklı kitabında, piyasa mekanizmasının otomatik olarak tam istihdamı sağlamasının mümkün olmadığını ileri sürmüştür. Keynes Genel Teoride o zamanlar Keynezyen Devrim diye nitelendirilen böyle bir tez geliştirirken, yatırımın sadece toplam talep üzerindeki etkisini hesaba katmış, yatırımın sermaye birikimi üzerindeki etkisini ise tümüyle ihmal etmiştir, kısacası kısa dönemli statik bir analiz yapmıştır. Keynes’in Genel Teoride sermaye birikimini ve dolayısıyla da iktisadi büyümeyi tümüyle ihmal eden statik bir analiz geliştirmiş olması, Genel Teori’nin basımından bir yıl sonra Roy F. Harrod (1937) tarafından Bay Keynes ve Geleneksel Teori başlıklı makalede eleştirilmiş ve söz konusu makale Harrod’un (1939) Dinamik Teori Üzerine Bir Deneme başlıklı makalesinin hareket noktasını oluşturmuştur. Harrod Dinamik Teori’de yatırımın toplam talep yanında sermaye birikimi üzerindeki etkisini de hesaba katmak suretiyle, piyasa mekanizmasının büyüyen bir ekonomide otomatik olarak tam istihdamı sağlamasının mümkün olup olmadığını, Keynes’in büyümeyen-statik bir ekonomi itibariyle ileri sürdüğü tezin büyüyen-dinamik bir ekonomi için geçerli olup olmadığını araştırmıştır.

İkinci Dünya Savaşı sonrasında Amerikalı iktisatçı Evsey D. Domar (1946, 1947) tarafından Harrod modeline çok benzeyen bir analiz geliştirmiş olması, söz konusu iki modelin bu bölümde olduğu gibi HarrodDomar modeli diye nitelendirilmesine yol açmıştır. Harrod-Domar modeli sermaye-hasıla oranının sabit olduğu varsayımı üzerine inşa edilmişitir. R. G. D. Allen’in (1970) belirttiği gibi, modelin bu yapısal varsayımı iki farklı biçimde formalize edilebilir: Her şeyden önce Harrod izlenerek, hızlandıran tipi bir yatırım fonksiyonu tanımlanabilir ve bu fonksiyonda yer alan arzulanan sermaye-hasıla oranının sabit olduğu kabul edilebilir. Sermaye-hasıla oranının sabit olduğu varsayımını formalize etmenin ikinci yolu ise, analizi Leontief üretim fonksiyonu diye de nitelendirilen sabit oranlı üretim fonksiyonu üzerine inşa etmektir. Bu bölümde söz konusu alternatif yaklaşımlardan daha net ve daha kısa olan ikincisi izlenecektir.

3.2 MODELİN VARSAYIMLARI Harrod-Domar modeli, üretim fonksiyonuna, tasarruf davranışına ve emek arzına ilişkin aşağıdaki varsayımlar üzerine inşa edilmiştir. i) Üretim Fonksiyonu: Sermaye (K) ve emek (L) girdileri kullanılarak tek bir mal (örneğin buğday) üretilir ve üretilen mal hem tüketim (C) hem yatırım (I) amacıyla kullanılır. Dolayısıyla da çıktının tüketilmeyentasarruf edilen kısmı (S) zorunlu olarak yatırım (I) amacıyla kullanılırüretilen buğdayın tüketilmeyen kısmı buğdaydan oluşan sermaye stokuna otomatik olarak ilave edilir. Bu yüzden de Harrod-Domar modelinin üretim fonksiyonuna dayalı versiyonunda, tasarruf fonksiyonu yanında ayrıca bir de yatırım fonksiyonu mevcut değildir. Tek malın üretiminde kullanılan sermaye ve emek girdileri arasında ikame imkanı hiç yoktur-sermaye ve emek girdileri tamamlayıcıdırlar. Malın sermaye ve emek girdilerinin sabit bir oranda kullanılması suretiyle üretildiği anlamına gelen bu varsayım, bir birim mal üretmek için v kadar sermaye girdisi ve u kadar emek girdisi kullanmak gerektiği-sermaye ve emek girdilerini v/u oranında kullanmak gerektiği biçiminde ifade edilebilir. Bu husus Şekil 3.1’de (belirli miktarda mal üretmeyi mümkün kılan alternatif girdi bileşimlerinin geometrik yerini temsil eden) eşürün eğrileri itibariyle gösterilmiştir. Şekil 3.1’de v birim sermaye ve u birim

emek kullanılarak bir birim mal (Y = 1) üretilir. Benzer biçimde 2v birim sermaye ve 2u birim emek kullanılarak iki birim mal (Y = 2) üretilir. Şekil 3.1’de mal sermaye ve emek girdilerinin sabit bir oranda (v/u oranında) kullanılması suretiyle üretildiğinden, bir girdinin miktarının diğer girdinin miktarı sabit iken artması daha fazla mal üretilmesini sağlamaz. Dolayısıyla da Y = 1 ve Y = 2 eşürün eğrileri, sırasıyla A ve T noktalarında köşelidirler-L biçimindedirler. Bir başka deyişle Şekil 3.1’deki eşürün eğrileri, eğimi (v/u)’ya eşit olan 0AE doğrusu boyunca köşelidirlerL biçimindedirler.

Şekil 3.1 Sabit Oranlı (Leontief) Üretim Fonksiyonu

K Y=2

Y=1

E S T

Y=2 R A

C v 0

Y=1 L

Şekil 3.1’de çıktının sabit bir v/u oranı üzerinden üretiliyor olmasının, v sermaye-hasıla oranının ve u emek-sermaye hasıla oranının sabit olduğu anlamına geldiğini asla gözden kaçırmamak gerekir. Şekil 3.1’de sermaye ve emek girdisi miktarlarının 0AE doğrusu üzerinde yer almayan P noktasındaki kadar olduğu kabul edilirse, bu durumda üretilecek maksimum mal-çıktı miktarı P noktasından geçen eşürün eğri-

sinin temsil ettiği kadardır. Şekil 3.1’de P noktasından geçen eşürün eğrisinin temsil ettiği çıktıyı teknik olarak P noktasındaki girdi bileşimi ile üretmek mümkün olduğu gibi, R noktasındaki girdi bileşimi ile de (RQ kadar sermaye ve 0Q kadar emek ile de) üretmek mümkündür. P noktasına kıyasla R noktasındaki girdi bileşiminin aynı miktarda sermaye girdisi (RQ) ve daha az emek girdisi (PR kadar az emek girdisi) ihtiva ettiği hesaba katılırsa, R noktasındaki girdi bileşimi daha düşük bir maliyet içerir ve bu yüzden de firmalar tarafından tercih edilir: Ekonomi P noktasındaki kadar sermaye ve emek girdisine sahip olduğunda, sermaye girdisi tam olarak kullanılırken emek girdisinin bir kısmı (PR kadarı) kullanılmaz ve böylece emek fazlası ortaya çıkar. Bu husus P noktasında emek girdisinin gerekenden fazla olduğu ve dolayısıyla da üretim düzeyinin sermaye girdisi tarafından belirlendiği biçiminde de ifade edilebilir. Buna karşılık Şekil 3.1’de sermaye ve emek girdisi miktarlarının S noktasındaki kadar olduğu kabul edilirse, bu durumda üretilecek maksimum çıktı S noktasından geçen eşürün eğrisinin temsil ettiği kadardır. Şekil 3.1’de S noktasından geçen eşürün eğrisinin temsil ettiği çıktıyı teknik olarak S noktasındaki girdi bileşimi ile üretmek mümkün olduğu gibi, R noktasındaki girdi bileşimi ile de (RQ kadar sermaye ve 0Q kadar emek ile de) üretmek mümkündür. R noktasına kıyasla S noktasındaki girdi bileşiminin aynı miktarda emek girdisi (0Q) ve daha az sermaye girdisi (RS kadar az sermaye girdisi) ihtiva ettiği hesaba katılırsa, R noktasındaki girdi bileşimi daha düşük bir maliyet içerir ve bu yüzden de firmalar tarafından tercih edilir: Ekonomi S noktasındaki kadar sermaye girdisine ve emek girdisine sahip olduğunda, emek girdisi tam olarak kullanılırken sermaye girdisinin bir kısmı (sermaye girdisinin SR kadarı) kullanılmaz ve böylece sermaye fazlası ortaya çıkar. Bu husus S noktasında sermaye girdisinin gerekenden fazla olduğu ve dolayısıyla da üretim düzeyinin emek girdisi tarafından belirlendiği biçiminde de ifade edilebilir. Yukarıdaki açıklamaları bir başka açıdan ifade etmek gerekirse, eşürün eğrisinin yatay eksene paralel kısmında yer alan P gibi noktalarda, sadece sermaye girdisi kullanılarak üretilecek olan çıktı miktarı (y = K/v) sadece emek girdisi kullanılarak üretilecek olan çıktı miktarından (y = L/u) küçüktür, K/v < L/u. Böyle bir durumda söz konusu iki değerden küçük olanın (K/v) içerdiği düzeyde çıktı üretilir ve böylece sermaye girdisi tam olarak kullanırken emek girdisinin bir kısmından yararlanılmaz-emek fazlası ortaya çıkar, üretim düzeyi sermaye girdisi tarafından belirlenir.

Buna karşılık eşürün eğrisinin dikey eksene paralel kısmında yer alan S gibi noktalarda, sadece emek girdisi kullanılarak üretilecek olan çıktı miktarı (y = L/u) sadece sermaye girdisi kullanılarak üretilecek olan çıktı miktarından (y = K/v) küçüktür, L/u < K/v. Böyle bir durumda söz konusu iki değerden yine küçük olanın (L/u) içerdiği düzeyde çıktı üretilir ve böylece emek girdisi tam kullanırken sermaye girdisinin bir kısmından yararlanılmaz-sermaye fazlası ortaya çıkar, üretim düzeyi emek girdisi tarafından belirlenir. Bu iki husus birlikte ele alınırsa, hem sermaye girdisinin hem emek girdisinin tam kullanımının sağlanması için K/v = L/u olmalıdır. Bu husus Şekil 3.1’de 0AE çizgisi üzerindeki A, R ve T gibi noktalarda, sadece sermaye girdisi kullanılarak üretilecek olan çıktı miktarı (y = K/v) ile sadece emek girdisi kullanılarak üretilen çıktı miktarı (y = L/u) arasında bir fark olmadığı hesaba katılarak değerlendirilirse, hem sermaye girdisinin hem emek girdisinin tam kullanımının sağlanması için ekonominin eğimi (v/u)’ya eşit olan 0AE doğrusu üzerinde bulunması gerekir. Yukarıdaki açıklamalara konu olan üretim fonksiyonu, gerek K/v < L/v ve gerek L/u < K/v iken çıktının değeri daha düşük olan büyüklük tarafından belirlendiği noktasından hareketle, aşağıdaki gibi ifade edilebilir:

Y = F(K , L) = min(K/v, L/u)

(3.1)

(3.1) no.lu üretim fonksiyonu denklemindeki min terimi, çıktının parantez içindeki iki değerden küçük olanı tarafından belirlendiği anlamına gelir. (3.1) no.lu üretim fonksiyonu, v/u oranının (sermaye-hasıla oranı/ emek-hasıla oranı katsayısının) sabit olduğu varsayımı üzerine inşa edildiği için, sabit oranlı üretim fonksiyonu (fixed-proportions production function) diye nitelendirilir. ii) Tasarruf Davranışı: Harrod-Domar modelinde planlanan tasarrufun (S) çıktının sabit bir oranı olduğu varsayılır. Marjinal ve ortalama tasarruf hadlerinin eşit olduğunu (S/Y = S/Y) içeren bu varsayım, tasarruf haddi s ile gösterilerek (0 < s < 1)aşağıdaki gibi ifade edilebilir:

S = sY

(3.2)

BÖLÜM 4 TEMEL SOLOW MODELİ: Sermaye Birikimi ve Büyüme

4.1

MODELİN YAPISI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

4.2

MAL ARZI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

4.3

MAL TALEBİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

4.4

SERMAYE BİRİKİMİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120

4.5

SOLOW DİYAGRAMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

4.6

DEĞİŞTİRİLMİŞ SOLOW DİYAGRAMI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

4.7

MODELİN COBB-DOUGLAS ÇÖZÜMÜ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

4.8

MUKAYESELİ STATİK. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 4.8.1 4.8.2 4.8.3 4.8.4

4.9

TASARRUF HADDİNİN DEĞİŞMESİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 NÜFUS ARTIŞ HADDİNİN DEĞİŞMESİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 YIPRANMA HADDİNİN DEĞİŞMESİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 SERMAYE STOKUNUN DEĞİŞMESİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

GEREKLİ ve DOĞAL BÜYÜME HIZLARI ARASINDAKİ UYUM. . . 141

4.10 TEMEL SOLOW MODELİ ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . PROBLEMLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

148 148 149 149

Bu bölümde büyüme konusundaki çalışmaları nedeniyle 1987 yılında Nobel iktisat ödülü alan Robert Solow’un, 1956 yılında yayınlanan “İktisadi Büyüme Teorisine Bir Katkı” başlıklı makalede geliştirdiği model-Solow büyüme modeli, teknolojinin sabit olduğu (teknolojik ilerlemenin olmadığı) varsayımı altında incelenecektir. Solow modelinin teknolojik ilerlemenin olmadığı varsayımı üzerine inşa edilen versiyonuna temel Solow modeli denildiği hesaba katılırsa, bu bölümde temel Solow modeli üzerinde durulacaktır. Temel Solow modelinin teknolojinin sabit olduğu yolundaki izleyen bölümde terk edilecek olan varsayımı, sermaye birikiminin iktisadi büyümedeki rolünün analiz edilmesine imkan verir. Temel Solow modeline ilişkin açıklamalarda önce modelin yapısı ve ana unsurları (mal arzı, mal talebi ve sermaye birikimi) açıklanacaktır. Sonra modelin dışsal değişkenlerinin (yatırım haddi, nüfus artış haddi, yıpranma haddi ve başlangıç sermaye stoku) durağan durum üzerindeki etkileri incelenecektir. Daha sonra temel modelin durağan durum analizi, CobbDouglas üretim fonksiyonu itibariyle formel bir biçimde ifade edilecektir. Bunu gerekli ve doğal büyüme hızıları arasında Harrod modelinde var olan uyumsuzluğun Solow modelinde nasıl giderildiğine yönelik açıklamalar izleyecektir. Bu bölümde son olarak temel Solow modelinin iktisadi büyümeye yönelik öngörüleri gözden geçirilecektir.

4.1 MODELİN YAPISI Solow’un 1956 yılında yayınlanan makalede geliştirdiği modern büyüme teorisinin ikinci dalgası diye nitelendirilen model, aslında neoklasik iktisadın iktisadi büyüme olgusuna yönelik sonuçlarının incelendiği bir çalışmadır. Bu yüzden Solow büyüme modeli neoklasik büyüme modeli diye de adlandırılır.

111

Neoklasik büyüme modelinin yapısını tanımlayan üç varsayım vardır. Bunlar ölçeğe göre sabit getiri, tam rekabet ve dışsallıkların olmadığı yolundaki varsayımlardır. Modelin söz konusu yapısal varsayımlarından birincisine göre, tüm girdiler belirli bir oranda (iki kat) artınca çıktı da aynı oranda (iki kat) artar. İkinci varsayıma göre ise, karar birimleri (üreticiler ve tüketiciler) fiyat kabul edici konumdadırlar ve piyasalarda fiyat arz ve talebi birbirine eşit kılar- piyasalar sürekli temizlenir. Dışsallığın olmadığı yolundaki son varsayıma göre ise, bir üreticinin bir başka üreticiye sağladığı fiyatlandırılmayan bir yarar veya yüklediği fiyatlandırılmayan bir maliyet yoktur. 1980’lerin ortalarından sonra Solow büyüme modeline alternatif olarak geliştirilen ve Bölüm 7’de incelenecek olan yeni büyüme teorisi (içsel büyüme teorisi) arasındaki fark, yeni büyüme teorisinde Solow modelinin söz konusu yapısal varsayımlarının terkedilmiş olmasıdır. Solow büyüme modelinde iki farklı karar birimi vardır, aileler-tüketiciler ve firmalar-üreticiler. Bunlardan aileler-tüketiciler emek girdisi (L) yanında sermaye girdisinin de (K) sahibidirler. Dolayısıyla da aileler sahip oldukları emek ve sermaye girdilerini sırasıyla belirli bir ücret haddi (w) ve belirli bir sermaye kiralama maliyeti (r) üzerinden firmalara kiraya verirler. Solow modelinde aileler firmaların da sahibidirler. Dolayısıyla da modelde ailelerin geliri (Y), emek geliri (wL) ve sermaye geliri (rK) toplamından ibarettir: Y = wL + rK. Solow modelinde aileler-tüketiciler elde ettikleri gelirin s kadarını tasarruf ederek (S = sY) yatırım amacıyla kullanırlar (I = S = sY). Solow modelinde ayrıca ailelerin sahip oldukları sermaye girdisi üretim sürecinde  haddinde yıpranır. Dolayısıyla da modelde ailelerin-tüketicilerin sahip oldukları sermaye miktarında t dönemine kıyasla t + 1 döneminde meydana gelen artış, t dönemindeki yatırım ile t dönemindeki yıpranma arasındaki farka eşittir: Kt+1 = It - Dt = It - Kt = sYt - Kt. Solow modelindeki ikinci karar birimi olan firmalar-üreticiler, ailelerden (fiziksel) sermaye ve emek girdilerini kiralarlar ve bu girdileri varolan teknoloji-üretim bilgisi üzerinden çıktıya dönüştürürler. Dolayısıyla da modelde sermaye (K), emek (L), teknoloji-üretim bilgisi (A) gibi üç tür üretim faktörü vardır. Bunlardan hem sermaye girdisi ve hem emek girdisi rakip (rival) girdidir: Belirli miktarda sermaye girdisi ve belirli miktarda emek girdisi belirli bir firma tarafından kullanılınca, diğer firmaların kullanacakları sermaye girdisi ve emek girdisi miktarı azalır. Bir başka deyişle aynı sermaye girdisi ve emek girdisi aynı anda birden çok

firma tarafından kulanılamaz. Örneğin belirli bir makine veya belirli bir işçi (Ahmet Bey) aynı anda hem A firmasında hem B firmasında çalıştırılamaz. Buna karşılık teknoloji-üretim bilgisi rakip olmayan (nonrival) bir girdidir. Teknoloji-üretim bilgisi belirli miktarda sermaye girdisi ve belirli miktarda emek girdisi ile birlikte üretim sürecinde kullanılınca, diğer firmaların kullanacakları teknoloji-üretim bilgisi miktarı azalmaz. Bir başka deyişle teknoloji-üretim bilgisi aynı anda birden çok firma tarafından kullanılabilir. Örneğin buğday üretimine ilişkin teknoloji-üretim bilgisi hem A hem B firması tarafından aynı anda kullanılabilir. Dolayısıyla da A ve B firmalarının farklı miktarlarda çıktı üretmelerinin nedeni, üretim bilgilerinin değil kullandıkları sermaye girdisi ve emek girdisi miktarlarının farklı olmasıdır. Solow modelinde kâr maksimizasyonu amaçlayan firmalar sermaye ve emek rakip girdilerini ve rakip olmayan teknoloji-üretim bilgisi girdisini kullanarak ürettikleri çıktıyı, ailelere-tüketicilere satarlar. Aileler satın aldıkları çıktının dışsal olarak belirlenen bir kısmını (s) tasarruf ederek yatırım amacıyla kullanırlar ve böylece sahip oldukları sermaye girdisinin miktarını zaman içinde artırırlar (sermaye birikimi). Aileler satın aldıkları çıktının geri kalan kısmını ise, tüketim amacıyla kullanırlar. Solow modelinde firmalar tarafından üretilen çıktının aileler tarafından hem yatırım hem tüketim amacıyla kullanılması, modelde yatırım malı üretimi ve üretim malı üretimi ayırımının olmadığı-Solow büyüme modelinin tek mallı-tek sektörlü bir model olduğu anlamına gelir. Solow büyüme modelinde ailelerin elde ettikleri gelirden tasarruf ettikleri kısım (s), nüfus artış haddi (n), yıpranma kaddi () ve ekonominin başlangıçta sahip olduğu işçi başına sermaye miktarı (k0), modelin dışsal (değeri model içinde belirlenmeyen) değişkenleridir. Modelin bir başka dışsal değişkeni ise, teknolojik ilerleme hızıdır (g). Solow modelinin bu bölümde incelenecek olan versiyonunda, teknolojik ilerlemenin olmadığı-üretim bilgisinin değişmediği varsayılacaktır. Solow modelinin bu bölümde incelenecek olan versiyonunun temel Solow modeli diye nitelendirilmesinin nedeni olan bu varsayım, teknolojik ilerleme hızının sıfır olduğu (gA = 0) biçiminde de ifade edilebilir. Temel Solow modeline ilişkin olarak bu bölümde yapılacak açıklamalarda ayrıca hükümetin olmadığı ve ekonominin kapalı olduğu varsayılacaktır. İzleyen bölümde analize dahil edilecek bu varsayımlardan ikincisi, analize konu ülkenin diğer ülkelerden mal ve varlık satın almasının ve onlara mal ve varlık satmasının mümkün olmadığı anlamına gelir.

4.2 MAL ARZI: ÜRETİM FONKSİYONU Solow modelinde ekonominin arz tarafını, girdilerin çıktıya nasıl dönüştüğünün bir kataloğu olan üretim fonksiyonu temsil eder. Bu bağlamda firmalar (fiziksel) sermaye, emek ve teknoloji-üretim bilgisi gibi üç girdiyi kullanarak çıktı üretirler. Dolayısıyla da teknolojinin (A) sabit olduğu varsayımı altında (gA = 0) çıktı miktarı, (fiziksel) sermaye girdisinin (K) miktarına ve emek girdisinin (L) miktarına bağlı olarak değişir:

Y = F(K, L)

(4.1)

Solow modeline ilişkin olarak bu bölümde ve izleyen bölümlerde yapılacak açıklamalarda, ülkedeki her kişinin aynı zamanda işçi olduğu-emek girdisinin miktarı (L) ile nüfus (N) arasında bir fark olmadığı ve dolayısıyla da emek girdisi büyüme hızının (L/L) nüfus büyüme hızına (n) eşit olduğu (L/L = n) varsayılacaktır. Solow büyüme modelinde (4.1) no.lu üretim fonksiyonundaki sermaye ve emek faktörlerinin birbirleri ile sürekli ve muntazam bir biçimde ikame edildikleri varsayılır: Harrod-Domar modelinin sermaye ve emek girdileri arasında ikamenin olmadığı yolundaki varsayımı, Solow modelinde benimsenmez. Bu husus Şekil 4.1’de gösterilmiştir: Solow modelinde çıktı a noktasındaki girdi bileşimi üzerinden üretilebileceği gibi, b noktasındaki girdi bileşimi üzerinden (a noktasına kıyasla daha fazla sermaye daha az emek kulanılarak) veya c noktasındaki girdi bileşimi üzerinden (a noktasına kıyasla daha fazla emek daha az sermaye kullanılarak) üretilebilir: Solow modelinde firmalar, sermaye ve emek girdilerini birbirleri ile ikame etmek suretiyle sonsuz sayıdaki üretim tekniğinden biri üzerinden üretim yaparlar. Solow modelinde firmalar, Harrod-Domar modelinde olduğu gibi çıktıyı sermaye ve emek girdileri arasında bir ikame yapmadan a noktasındaki girdi bileşimi üzerinden üretmek zorunda değildirler. Solow modelinin üretim fonksiyonuna ilişkin ikinci varsayımı, üretimin ölçeğe göre sabit getiriye tabi olduğu-girdiler z kadar (iki kat) arttığında çıktının da z kadar (iki kat) arttığı hususudur, üretim fonksiyonunun birinci dereceden homojen olması varsayımı. Bu varsayımın arkasındaki iktisadi mantık, sahip olduğu üretim tesisinin yanına onun aynısı-kopyası ikinci bir tesis kuran bir firmanın, yeni tesiste eski tesisteki kadar çıktı üretebilmesidir, kopyalama argümanı (replication argument).

Şekil 4.1 Solow ve Harrod-Domar Tipi Üretim Fonksiyonları

Y (Harrod/Domar)

a c

Y (Solow) L

Daha önce belirtildiği gibi sermaye ve emek rakip birer girdidir, aynı sermayenin ve aynı emeğin birden çok firma tarafından kullanılması mümkün değildir. Bu yüzden de bir firmanın sahip olduğu üretim tesisinin yanına onun kopyası-aynısı inşa etmesi, sermaye ve emek girdilerinin miktarının iki kat artmasını içerir. Buna karşılık, teknoloji-üretim bilgisi rakip olmayan (nonrival) bir girdidir-teknoloji aynı anda birden çok firma tarafından kulanılabilir. Bu yüzden de bir firmanın sahip olduğu üretim tesisinin yanına onun aynısını-kopyası inşa etmesi, teknolojinin iki kat artmasını içermez, firma eski tesisteki teknolojiyi yeni tesiste de kullanır. Bu açıklamalar ışığında ölçeğe göre sabit getiri durumu aşağıdaki gibi ifade edilebilir:

Y = F(K, L, A) , F(zK, zL, A) = zY

(4.2)

Solow modelinin (4.1) no.lu üretim fonksiyonuna ilişkin üçüncü varsayımı, üretimin azalan verimler kanununa tabi olduğu hususudur: Solow

BÖLÜM 5 TEMEL SOLOW MODELİNİN BAZI UZANTILARI

5.1

YAKINSAMA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 5.1.1 YAKINSAMA DİNAMİĞİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 5.1.2 KOŞULSUZ YAKINSAMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 5.1.3 KOŞULLU YAKINSAMA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

5.2

ALTIN KURAL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

5.3

HÜKÜMET ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

5.4

AÇIK EKONOMİDE BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

5.5

FAKİRLİK TUZAKLARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186 ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 PROBLEMLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188

Bu bölümde temel Solow modeli çeşitli açılardan genişletilecektir. Bu bağlamda önce koşulsuz ve koşullu yakınsama analizleri açıklanacaktır. Sonra Solow modelindeki optimal tüketim düzeyini belirlemeyi amaçlayan altın kural analizi incelecektir. Bunu Solow modelini hükümet sektörünü ve açık ekonomiyi kapsayan bir biçimde genişleten analizler izleyecektir. Bu bölümde son olarak büyüme tuzakları analizi üzerinde durulacaktır.

5.1 YAKINSAMA 5.1.1 YAKINSAMA DİNAMİĞİ Solow modelinde durağan durumda olmayan bir ekonominin belirli bir hızla büyüyerek (k < k*) veya belirli bir hızla küçülerek (k > k*) durağan duruma yönelmesine [gk = k/k = sy/k - ( + n), gk = k/k = 0, sy/k = ( + n)], durağan duruma doğru yakınsama (convergence toward steady state) denir. Durağan duruma doğru yakınsamanın hızı-durağan duruma yönelen bir ekonomide gerçekleşen işçi başına çıktı büyüme hızı veya işçi başına çıktı küçülme hızı, ekonominin durağan durumdan ne kadar uzak olduğuna bağlı olarak değişir. Bu bağlamda ekonomi durağan durumdan ne kadar uzak olursa, fert başına çıktı büyüme veya küçülme hızı da o kadar yüksek olur. Solow modelinin içerdiği yakınsama dinamiği (convergence dynamics) denilen bu önemli husus, Şekil 5.1’de gösterilmiştir. Şekil 5.1’de yer alan ve etkin işçi başına sermayenin ortalama ürününün (y/k) tasarruf edilen kısmını (sy/k) temsil eden sy/k eğrisinin negatif eğimli olmasının (k işçi başına sermaye arttıkça sy/k teriminin değerinin azalmasının) nedeni, üretimin azalan verimlere tabi olmasıdır-işçi başına sermaye arttıkça, etkin işçi başına sermayenin marjinal ürünü ve dolayısıyla da ortalama ürünü (y/k) azalmasıdır.

155

Şekil 5.1 Yakınsama Dinamiği

( + n), sy/k

k/k A

+n sy/k = s(apk) k

Şekil 5.1’de yer alan ve sermaye yıpranma haddi ve nüfus artış haddi toplamını temsil eden ( + n) eğrisinin yatay eksene paralel olmasının nedeni ise, söz konusu değişkenlerin dışsal olarak belirlenmesi ve dolayısıyla da değerlerinin işçi başına sermayeden bağımsız ve sabit olmasıdır. Şekil 5.1’de sy/k teriminin değerinin işçi başına sermaye arttıkça azaldığı hususu ile ( + n) teriminin değerinin işçi başına sermayeden bağımsız ve sabit olduğu hususu birlikte düşünülürse, Şekil 5.1’de k arttıkça değeri azalan sy/k terimi, değeri k’dan bağımsız ve sabit olan ( + n) terimine belirli bir k düzeyinde eşit olur ve böylece ekonomi işçi başına sermayenin büyüme hızının sıfır olduğu-işçi başına sermayenin değişmediği durağan duruma ulaşır: sy*/k* =  + n, k/k = 0. Bu husus Şekil 5.1’de sy/k eğrisinin ( + n) doğrusunu A noktasında kesmesiyle gösterilmiştir. Şekil 5.1’de etkin işçi başına sermaye durağan durumdakinden küçük iken (k < k*), işçi başına sermayenin ortalama ürününün tasarruf edilen kısmı yıpranma haddi ve nüfus artış haddi toplamından büyüktür, sy/k > ( + n). Bu bağlamda işçi başına sermaye (k) durağan durumdaki işçi başına sermayeden (k*) ne kadar küçük olursa-ekonomi durağan durumdan ne kadar uzak olursa, etkin işçi başına sermayenin ortalama ürünü (y/k) o kadar yüksek ve dolayısıyla da işçi başına sermayenin ortalama

ürününün tasarruf edilen kısmı (sy/k) o kadar yüksek ve buna bağlı olarak işçi başına sermaye büyüme hızı (gk = k/k) o kadar yüksek olur, gk = k/k = sy/k - ( + n). Şekil 5.1’de k durağan durum işçi başına sermaye düzeyinden sola doğru uzaklaştıkça sy/k eğrisi ile ( + n ) eğrisi arasındaki dikey mesafenin artması bu hususu temsil eder. Özetlemek gerekirse Şekil 5.1’de ekonomi durağan durumun ne kadar gerisinde olursa (k < k*), sy/k ve ( + n) eğrileri arasındaki pozitif mesafeye eşit olan etkin işçi başına sermaye büyüme hızı, o kadar yüksek olur. Bu husus etkin işçi başına çıktının işçi başına sermayeye bağlı olarak değiştiği hesaba katılarak değerlendirilirse, Şekil 5.1’de ekonomi durağan durumun ne kadar gerisinde olursa (k < k*), işçi başına çıktı büyüme hızı o kadar yüksek olur. Yukarıda (k < k*) durumu için yapılan analiz (k > k*) durumu için tekrarlanırsa yukarıdakine benzer bir sonuca, ekonomi durağan durumun ne kadar ilerisinde olursa (k > k*), sy/k ve ( + n) eğrileri arasındaki negatif mesafeye eşit olan işçi başına sermaye küçülme hızının o kadar yüksek ve dolayısıyla da işçi başına çıktı küçülme hızının (etkin işçi başına negatif büyüme hızının) o kadar yüksek olduğu sonucuna ulaşılır. Özetlemek gerekirse Solow modeline göre bir ekonomi (kendi) durağan durumdan ne kadar uzak olursa, işçi başına sermaye büyüme hızı ve dolayısıyla da işçi başına çıktı büyüme hızı-ekonominin durağan duruma doğru yakınsama hızı o kadar yüksek olur.

5.1.2 KOŞULSUZ YAKINSAMA Solow modelinin durağan duruma doğru yakınsama dinamiğinin ürünü olan iki öngörüsü vardır. Solow modeline göre aynı yapısal özelliklere, aynı teknoloji düzeyine (üretim fonksiyonuna)-aynı yatırım haddine-aynı nüfus artış haddine ve aynı yıpranma haddine ve dolayısıyla da aynı durağan duruma sahip olan ülkelerden daha fakir olanlar (fert başına çıktı düzeyi daha düşük olanlar) daha zengin olanları (fert başına çıktı düzeyi daha yüksek olanları) onlardan daha hızlı büyüyerek ortak durağan durumda yakalarlar. Solow modelinin koşulsuz yakınsama hipotezi (unconditional convergence hypothesis) denilen bu öngörüsü, Şekil 5.2’de gösterilmiştir. Şekil 5.2’de daha fazla işçi başına sermayeye (kr) ve dolayısıyla da daha fazla işçi başına çıktıya sahip olan zengin ülke ile, daha az işçi başına

sermayeye (kp) ve dolayısıyla da daha az işçi başına çıktıya sahip olan fakir ülke arasında bir fark olmadığı (iki ülkenin üretim fonksiyonlarının-teknolojik ilerleme hızlarının-yatırım hadlerinin-nüfus artış hadlerinin ve yıpranma hadlerinin aynı olduğu) kabul edilmiştir. Bu durumda ülkelerin karşıya karşıya oldukları y = f(k), i = sy = syf(k) ve ( + n) eğrileri ve dolayısıyla da durağan durumları (durağan durum işçi başına sermaye düzeyleri ve buna bağlı olarak durağan durum işçi başına çıktı düzeyleri) aynıdır, k* ve y*. Bu husus işçi başına sermayenin ve çıktının daha düşük olduğu fakir ülkenin ortak durağan durumdan (k*) zorunlu olarak daha uzakta olduğu hesaba katılarak değerlendirilirse, Solow modeline göre fakir ülke (durağan duruma doğru yakınsama dinamiği gereği) zengin ülkeden daha hızlı büyüyerek onu ortak durağan durumda (k*, y*) yakalar. Şekil 5.2 Temel Solow Modelinde Koşulsuz Yakınsama

( + n), sy/k

k/k +n

sy/k = s(apc) k kp

Solow modelinin bazen mutlak yakınsama hipotezi diye de nitelendirilen koşulsuz yakınsama gerçek hayatın işleyişini acaba yansıtır mı? Bu soru ülkelerin belirli bir başlangıç yılındaki (örneğin 1960) gelir düzeyleri (y0) ile belirli bir dönemdeki (örneğin 1965-1990) ortalama büyüme hızları (avgY) arasında aşağıdaki denklem üzerinden bir regresyon analizi yapılarak cevaplandırılabilir:

avgYi = β0 + β1y0i + εi

i = 1,….,N

(5.1)

ε ve N simgelerinin sırasıyla hata terimini ve ülke sayısını gösterdiği (5.1) no.lu denklemdeki β1 teriminin değerinin negatif olması, başlangıçta fakir olan ülkelerin (y0 düşük) yüksek bir büyüme hızına (gYi yüksek) sahip olduklarını veya başlangıçta zengin olan ülkelerin (y0 yüksek) düşük bir büyüme hızına (gYi düşük) sahip olduklarını-koşulsuz yakınsamanın varlığını içerir. Mutlak yakınsama hipotezinin geçerliliğini (5.1) no.lu denklem üzerinden test eden çeşitli çalışmalarda ulaşılan iki temel sonuç vardır. Bunlardan birincisi dünyadaki tüm ülkeleri kapsayan ampirik çalışmalarda elde edilen β1 teriminin değerinin yaklaşık sıfır olduğu yolundaki sonuçtur. Tüm ülkeler açısından büyüme hızı ile başlangıç gelir düzeyi arasında bir ilişki-korelasyon olmadığı anlamına gelen bu sonuç, Solow modelinin koşulsuz yakınsama hipotezi ile uyumludur. Zira Solow modelinde mutlak yakınsama, aynı teknolojik ve tercihsel parametrelere sahip olanaynı durağan denge ile karşı karşıya olan ülkeler arasında ortaya çıkan bir olgudur. Oysa dünyadaki ülkeler arasında, teknoloji düzeyi-tasarruf haddi ve nüfus artış haddi gibi parametreler açısından büyük farklılıklar vardır, dünyadaki ülkelerin çoğunun durağan durumları birbirinden farklıdır. Dolayısıyla da tüm ülkeler açısından bakıldığında büyüme hızı ile başlangıç gelir düzeyi arasında bir ilişkinin-korelasyonun olmaması, Solow büyüme modelinin koşulsuz yakınsama hipotezini destekleyen bir sonuçtur. Ayrıca OECD ülkeleri, ABD’nin 47 eyaleti ve Avrupa Birliği’nin 73 bölgesi için yapılan ampirik çalışmalarda, (5.1) no.lu denklemdeki β1 teriminin değerinin negatif olduğu sonuçuna ulaşılmıştır. Bu husus OECD ülkelerinin-ABD eyaletlerinin ve Avrupa Birliği bölgelerinin benzer yapısal parametrelere sahip oldukları-aynı durağan dengeyle karşı karşıya oldukları hesaba katılarak değerlendirilirse, söz konusu sonucun Solow modelinin koşulsuz yakınsama hipotezini desteklediği söylenebilir. Aynı şey Baumol’un (1986) günümüzün zengin 16 ülkesi için 1870-1979 dönemi itibariyle yaptığı Delong (1988) tarafından eleştirilen çalışması için de geçerlidir.

5.1.3 KOŞULLU YAKINSAMA Solow modelinin gerçek hayatta ülkelerin farklı özelliklere ve dolayısıyla da farklı durağan durumlara sahip oldukları gerçeği üzerine inşa edilen

BÖLÜM 6 GENEL SOLOW MODELİ: Teknolojik İlerleme ve Büyüme

6.1

TEKNOLOJİK İLERLEMENİN TÜRLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .191

6.2

GENEL SOLOW MODELİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192

6.3

MUKAYESELİ STATİK ANALİZ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

6.3

TASARRUF HADDİNİN DEĞİŞMESİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202

6.3

ETKİNLİĞİN ARTMASI: BÜYÜME PRİMİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

6.3

TEKNOLOJİK İLERLEMENİN HIZLANMASI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

6.4

DÜZELTİLMİŞ ALTIN KURAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207

6.5

BÜYÜME MUHASEBESİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

6.6

BEŞERİ SERMAYE ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215

6.7

DOĞAL KAYNAKLAR ve BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 6.7.1 ARAZİ ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 6.7.2 YENİLENEMEZ KAYNAKLAR ve BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 6.7.3 ARAZİ, YENİLENEMEZ KAYNAKLAR ve BÜYÜME . . . . . 224

6.8

GENEL MODEL ve İKTİSADİ BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 ÇALIŞMA SORULARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 PROBLEMLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

Bu bölümde temel Solow modelini teknolojik ilerlemeyi kapsayacak biçimde genişleten genel Solow modeli incelenecektir. Bu amaçla önce genel Solow modeli açıklanacak ve genel modelin tasarruf haddindeki, teknolojik ilerleme hızındaki ve etkinlikteki değişmeye yönelik sonuçları üzerinde durulacaktır. Bunu değiştirilmiş altın kural analizine, yakınsama hızına ve büyüme muhasebesi analizine ilişkin açıklamalar izleyecektir. Bu bölümde son olarak Solow modelinin eleştirel bir değerlendirmesi yapılacaktır.

6.1 TEKNOLOJİK İLERLEMENİN TÜRLERİ Üretim faktörlerinin çıktı üretmek için nasıl bir araya getirileceğine ilişkin bilgiye üretim teknolojisi (production technology), üretim faktörlerinin çıktı üretmek için nasıl bir araya getirileceğine ilişkin bilginin zaman içinde gelişmesine ise teknolojik ilerleme (technological progress) denir. Teknolojik ilerleme aynı miktarda sermaye ve işgücü ile daha fazla çıktı üretilmesini sağlar. Bu ise üç farklı biçimde gerçekleşebilir: Teknolojik ilerleme her şeyden önce mevcut sermaye stokunun etkinliğini artırabilir. Mevcut sermayenin sanki artmasına yol açan bu tür teknolojik ilerlemeye, sermayeyi artıran teknolojik ilerleme-Solow nötr teknolojik ilerleme (capital augmenting technological progress-Solow neutral technological progress) denir. Sermayeyi artıran teknolojik ilerleme-Solow nötr teknolojik ilerleme, A teriminin teknoloji endeksini temsil ettiği aşağıdaki üretim fonksiyonuyla gösterilir:

Y = F(AK, L)

(6.1)

191

Ayrıca teknolojik ilerleme mevcut işgücünün etkinliğini artırabilir. Mevcut işgücünün sanki artmasına yol açan bu tür teknolojik ilerlemeye, işgücünü artıran teknolojik ilerleme-Harrod nötr teknolojik iler(labor augmenting technological progress-Harrod neutral technological progress) diye de nitelendirilir. İşgücünü artıran teknolojik ilerleme A teriminin teknoloji endeksini temsil ettiği aşağıdaki üretim fonksiyonuyla gösterilir:

Y = F(K, AL)

(6.2)

Üçüncü ve son altenatif olarak teknolojik ilerleme hem mevcut sermaye stokunun hem işgücünün etkinliğini artırabilir. Mevcut sermayenin ve mevcut işgücünün sanki artmasına yol açan bu tür teknolojik ilerlemeye, sermayeyi ve işgücünü artıran teknolojik gelişme-Hicks nötr teknolojik ilerleme (capital and labor augmenting technological progress-Hicks neutral technological progress) denir:

Y = AF(K, L)

(6.3)

6.2 GENEL SOLOW MODELİ Solow büyüme modelinde teknolojik ilerlemenin büyüme üzerindeki etkisi üç varsayım altında analiz edilir. Her şeyden önce teknolojik ilerlemenin dışsal (exogenous) olduğu varsayılır: Solow modelinde teknolojik ilerlemenin nasıl ortaya çıktığı modelde açıklanmaz. Bir başka deyişle Solow modelinin teknolojik ilerlemenin cennetten düşen bir meyva (manna from heaven) olduğu kabul edilir. Ayrıca Solow büyüme modelinde teknolojik ilerlemenin mevcut işgücünün etkinliğini artıran türde olduğu varsayılır: Solow modelinde, teknolojik ilerlemenin emeğin etkinliğinin artmasına ve böylece aynı miktarda sermaye ve emek ile daha fazla çıktı üretilmesine yol açtığı görüşü benimsenir. Y = F(K, AL)

(6.2)

Teknoloji endeksi (A) ile emek girdisi (L) çarpımına etkin emek (effective labor, E) denildiği hesaba katılırsa, (6.2) no.lu üretim fonksiyonuna göre genel Solow modelinde çıktı sermayeye (K) ve etkin emeğe (E = AL) bağlı olarak değişir: Sermayenin artması gibi teknolojik ilerleme sonucu etkin emeğin artması da (teknolojik ilerleme sonucu emek miktarının artmış gibi olması da) çıktının artmasına yol açar.

Y = F(K, E)

(6.3.a)

Solow modelinin teknolojik ilerleme konusundaki üçüncü ve son varsayımı, teknolojik ilerlemenin muntazam olduğu-zaman içinde  (teta) gibi sabit bir hızla büyüdüğü hususudur: A/A = . Bir başka deyişle Solow modelinde Schumpeter’in teknolojik ilerlemenin ani ve süreksiz- aralıkla ortaya çıkan bir olgu olduğu yolundaki görüşü kabul edilmez. Teknolojik ilerlemeyi kapsayan Solow büyüme modelinde firmaların üretim faaliyeti yine azalan verimler kanununa tabidir: Emek miktarı veri iken sermaye miktarı artınca, her ilave birim sermayenin çıktıda meydana getirdiği artış giderek azalır-sermayenin marjinal ürünü (MPK) pozitiftir ve azalır: . MPK = Y/K > 0, dMPK/dK = 2Y/K2 < 0 Benzer biçimde sermaye miktarı veri iken etkin emek miktarı artınca, her ilave birim etkin emeğin çıktıda meydana getirdiği artış giderek azalır-etkin emeğin marjinal ürünü (MPE) pozitiftir ve azalır: MPE = Y/E > 0, dMPE/dE = 2Y/E2 < 0 Ayrıca temel Solow modelinde olduğu gibi firmaların üretim faaliyetleri ölçeğe göre sabit getiriye tabidir, sermaye ve emek girdileri z kadar arttığında çıktının da iki kat arttığı kabul edilir. F(zK, zE) = zY , F[(zK, (A)zL)] = zY

Ölçeğe göre sabit getiri varsayımı altında girdilerin (z = 1/E = 1/AL) oranında arttığını kabul etmek suretiyle, etkin emek üzerinden tanımlanan (6.3.a) no.lu üretim fonksiyonu aşağıdaki gibi yazılabilir:

Y = F(K, E)

(6.3.a)

Y/E = F(K/E, 1)

(6.3.b)

(6.3.b) no.lu denklemdeki Y/E terimi artık işçi başına çıktıyı (y = Y/L) değil, etkin işçi başına çıktıyı (ye ) temsil eder: ye =Y/E = Y/AL = y/A. Benzer biçimde (6.3.b) no.lu denklemdeki K/E terimi işçi başına sermayeyi (k = K/L) değil, etkin işçi başına sermayeyi (ke ) temsil eder: ke = K/E = K/AL = k/A.

(6.3.c)

Dolayısıyla da genel Solow modelinde etkin işçi başına çıktı (ye) etkin işçi başına sermayeye (ke) bağlı olarak değişir. ye = f(ke)

(6.3.d)

Genel Solow modelinde işçi başına çıktının (y) etkin işçi başına çıktı (ye) ile teknoloji endeksinin (A) çarpımına eşit olduğunu gözden kaçırmamak gerekir. ye = y/A, y = yeA

(6.4)

Benzer biçimde genel Solow modelinde işçi başına sermaye (k), etkin işçi başına sermaye (ke) ile teknoloji endeksinin çarpımına eşittir:

ke = k/A,

k = keA

(6.5)

Diğer taraftan temel Solow modelindekine benzer bir biçimde etkin işçi başına çıktı (ye), etkin işçi başına tüketim (ce) ile etkin işçi başına yatırımın (ie) toplamına eşittir: Y=C+I Y/E = C/E + I/E ye= ce + ie

(E = AL) (6.6)

Ailelerin-tüketicilerin üretim sürecinde elde ettikleri gelirin s kadarını tasarruf ettikleri ve dolayısıyla da (1 - s) kadarını tüketim amacıyla kullandıkları varsayımı altında etkin işçi başına yatırım, temel modeldekine benzer bir biçimde tasarruf-yatırım haddi ile etkin işçi başına çıktının çarpımına-etkin işçi başına tasarrufa eşittir: C = (1 - s)Y C/E = (1 - s)Y/E ce = (1 - s) ye

(6.7)

ye = (1 - s) ye + ie ie = sye

(6.8)

(6.8) no.lu denkleme göre tasarruf haddi veri iken etkin işçi başına yatırım (ie), etkin işçi başına çıktının (ye) bir fonksiyonudur. Temel modelde olduğu gibi genel modelde de sermaye stokunda meydana gelen değişme, yatırım ile sermaye stokunda meydana gelen yıpranma arasındaki farka eşittir:

2) Durağan durumda olan bir ekonomide sermayenin çıktıdaki payı α = 0,30, ortalama çıktı büyüme hızı 0,03, yıpranma haddi 0,04 ve sermaye çıktı oranı 2,5’tir. a) Durağan durumdaki tasarruf haddini hesaplayınız. b) Durağan durumda sermayenin marjinal ürünü kaçtır? c) Hükümetin tasarruf haddini altın kural sermaye düzeyine yükselttiğini kabul edelim. Altın kural durumunda sermayenin marjinal ürünü kaç olur? Hesaplayınız ve başlangıç durumu ile karşılaştırınız. d) Durağan durumdaki sermaye hasıla oranını hesaplayınız. e) Altın kural sermaye düzeyine ulaşmak için tasarruf haddi kaç olmalıdır? Hesaplayınız. 3) Sermaye-hasıla oranının durağan durumda sabit olduğunu cebirsel olarak gösteriniz. 4) Bir ekonomide sermayenin hasıladaki payı 2/3’tür. a) İşgücü 0,05 artarsa çıktıda ne kadar değişiklik olur? Büyüme muhasebesi denkleminden yararlanarak hesaplayınız. Bu yeni durumda emeğin verimliliği (Y/L) ve toplam faktör verimliliği artmış mıdır? Hesaplayınız. b) Birinci yılda sermaye stoku K = 6, emek girdisi L = 3 ve çıktı Y = 12 iken, ikinci yılda K = 7, emek girdisi L = 4 ve çıktı Y = 14 olmuştur. Bu durumda iki yıl arasında toplam faktör verimliği artmış mıdır? Hesaplayınız. 5) Büyüme muhasebesi denkleminden yararlanarak emek verimliliğindeki büyümenin toplam faktör verimliliğindeki büyümeye ve sermayeemek oranına bağlı olduğunu gösteriniz 6) Nüfus büyüme hızının n = 0,01 ve teknolojik ilerleme hızının θ = 0,02 olduğu bir ekonomi durağan durumdadır. Bu ekonomide toplam çıktı ve toplam sermaye büyüme hızı 0,03 ve sermayenin çıktıdaki payı 0,3’tür. Büyüme muhasebesi analizinden yararlanarak çıktıdaki büyümeyi bileşenlerine ayırınız. 7) Durağan durumdaki bir ekonomide teknolojik ilerleme hızı θ = 0,02 ve α = 1/3 iken, teknolojik ilerleme hızı daha sonra θ = 0,03 olmuştur. a) Bu ekonomide işçi başına çıktı büyüme hızı başlangıçta ve teknolojik ilerleme hızının artmasından sonra kaçtır? b) Büyüme muhasebesi analizindeki (6.21.e) no.lu denklemden yararlanarak çıktıdaki artışın ne kadarının sermaye girdisindeki artıştan ve ne kadarının toplam faktör verimliliğinden kaynaklandığını hesaplayınız.

BÖLÜM 7 İÇSEL BÜYÜME MODELLERİ: Büyüme Teorisinin Üçüncü Dalgası

7.1

AK MODELİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

7.2

ARROW-ROMER MODELİ: YAPARAK ÖĞRENME ve BİLGİ YAYILMA HİPOTEZİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

7.3

LUCAS MODELİ: BEŞERİ SERMAYE ve BÜYÜME. . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

7.4

ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME ve BÜYÜME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 7.4.1 ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME MODELLERİNİN REKABETÇİ OLMAMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 7.4.2 ROMER’İN ÜRÜN ÇEŞİTLİLİĞİ MODELİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 7.4.3 AGHİON-HOWİTT’İN ÜRÜN NİTELİĞİ MODELİ. . . . . . . . . . . . 254 ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 PROBLEMLER. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

Bu bölümde Solow modeline-neoklasik büyüme modeline alternatif bir yaklaşım olarak 1980’lerin ortalarında Paul M. Romer’in öncülüğünde geliştirilen içsel büyüme modelleri incelenecektir. Bu bağlamda önce Solow modelinin azalan verimler kanununun geçerli olduğu yolundaki varsayımını benimsemeyen (rekabetçi) içsel büyüme modelleri üzerinde durulacaktır. Bunu Solow modelinin teknolojik ilerlemenin dışsal olduğu yolundaki varsayımını benimsemeyen (eksik rekabetçi) içsel büyüme modellerine ilişkin açıklamalar izleyecektir. 7.1 AK MODELİ Solow büyüme modelinde üretim azalan verimler kanununa tabidir, sermaye miktarı artınca sermayenin marjinal ürünü azalır. Buna karşılık 1980’lerin ortalarından sonra geliştirilen içsel büyüme modellerinden bazılarında Solow modelinin bu yapısal varsayımı benimsenmez. Solow modelinin teknolojik ilerlemenin dışsal olduğu yolundaki diğer yapısal varsayımının benimsendiği bu tür modellerden en basit olanı AK modelidir. AK modelindeki üretim fonksiyonu aşağıdaki gibidir:

Y = AK

(7.1)

(7.1) no.lu denklemde yer alan A terimi teknoloji düzeyini belirten pozitif bir sabittir ve bir birim sermaye ile üretilen çıktı miktarını-sermayenin ortalama ürününü temsil eder, A = Y/K. (7.1) no.lu denklemdeki A teriminin değerinin sabit olması, sermayenin ortalama ürününün marjinal ürününe eşit olduğunu ve dolayısıyla da sermayenin marjinal ürününün de sabit olduğunu-sermaye girdisinin miktarı artınca marjinal ürününün (azalmak yerine) sabit kaldığını içerir: (7.1) no.lu denkleme göre, üretim azalan verimlere tabi değildir.

233

AK modelinde sermaye birikimini temsil eden denklem Solow modelindeki denklemin aynıdır: K = IK - K = sY - K

(7.2.a)

K/K = (sAK - K)/K

(7.2.b)

K/K = sA - 

(7.2.c)

Bir oranının büyüme hızının paydaki ve paydadaki terimlerin büyüme hızları arasındaki farka eşit olduğu yolundaki kural (7.1) no.lu Y = AK biçimindeki üretim fonksiyonuna A teriminin sabit olduğu hesaba katılarak uygulanırsa (A = Y/K), hasıla ve sermaye büyüme hızlarının birbirine eşit olduğu (gY = gK) sonucuna ulaşılır: Y/Y = gY = gK = K/K

(7.3)

(7.3) no.lu denklem sermaye birikimi hızını veren (7.2.c) no.lu denklemde yerine konursa, çıktı büyüme hızını veren aşağıdaki denklem elde edilir: Y/Y = gY = gK = sA - 

(7.4)

(7.4) denkleme göre (toplam) çıktı ve sermaye büyüme hızı sA ve  terimleri arasındaki ilişkiye bağlıdır. Eğer sA >  ise, çıktı sürekli olarak artar: Bu husus başlangıç dönemi sermaye stokunun K0 olduğunun kabul edildiği Şekil 7.1’de gösterilmiştir. Şekil (7.1.a)’da yer alan sY doğrusunun K doğrusunun yukarısında yer alması, sermayenin (7.2.a) no.lu denklem gereği iki eğri arasındaki mesafe kadar arttığını gösterir. Bu durumda çıktı ve sermaye Şekil (7.1.b)’de gösterildiği gibi aynı (sA - ) hızıyla büyürler.

Şekil 7.1 AK Modeli: Çıktının Büyümesi

(a)

sY K

K

(b)

gK = gY



AK modeli fert başına çıktı büyüme hızı itibariyle de çözülebilir. Bunun için yapılması gereken şey, bir oranının büyüme hızının paydaki ve paydadaki terimlerin büyüme hızları arasındaki farka eşit olduğu yolundaki kuralı sermaye-emek oranına (k = K/L) uygulamaktır: gk = gK - gL gk + gL = gK gk + gL = gY gk + gL = sA -  gk = sA - ( + n) gy = sA - ( + n),

(7.5.a) gy = gk

(7.5.b)

(7.5.b) no.lu denklem göre fert başına çıktı ve sermaye büyüme hızı sA ve ( + n) terimleri arasındaki ilişkiye bağlıdır. Eğer sA > ( + n) ise, fert başına çıktı sürekli olarak artar. Bu husus başlangıç dönemi fert başına sermaye stokunun k0 olduğunun kabul edildiği Şekil 7.2’de gösterilmiştir. Şekil (7.2.a)’da yer alan sy doğrusunun ( + n)k doğrusunun yukarısında yer alması, işçi başına sermayenin (k) iki eğri arasındaki mesafe kadar arttığını belirtir. Bu durumda çıktı ve sermaye Şekil (7.2.b)’ de gösterildiği gibi aynı [sA - ( + n)) hızıyla büyürler. Dolayısıyla da AK modeline göre fert başına çıktının teknolojik ilerleme olmadan ( = 0) sürekli olarak büyümesi, ekonominin teknolojik ilerleme olmadan büyümesi mümkündür. Bu husus AK modelinin ve Solow modelinin sonuçları arasındaki birinci temel farktır. Şekil 7.2 AK Modeli: Fert Başına Çıktının Büyümesi

(a)

( + n)k

k

(b) sA

gk = gy

+n k0

Diğer taraftan sA > (+ n) iken, ceteris paribus, s tasarruf haddi ne kadar yüksek- yıpranma haddi ve n nüfus artış haddi ne kadar düşük olursa (Şekil 7.1.b’de sA eğrisini ne kadar yukarıda ve (+ n) eğrisi ne kadar

aşağıda olursa), fert çıktı büyüme hızı da (sürekli olarak) o kadar yüksek olur. Dolayısıyla da AK modelinde s tasarruf haddinin artması, ekonominin sürekli olarak daha hızlı büyümesine yol açar: AK modelinde hükümet tasarrufu teşvik eden ve böylece tasarruf haddini artıran bir politika izlemek suretiyle, büyümeyi kalıcı olarak hızlandırabilir. Bu husus AK modelinin ve Solow modelinin sonuçları arasındaki ikinci temel farktır. AK modeline göre aynı A, s,  ve n değerlerine ve farklı işçi başına sermaye-işçi başına çıktı verilerine sahip olan ülkeler, aynı hızla büyürler. Dolayısıyla AK modelinde aynı A, s,  ve n değerlerine ve farklı işçi başına sermaye-işçi başına çıktı verilerine sahip olan ülkelerden daha fakir olanların (fert başına çıktı düzeyi daha düşük olanların) daha zenginleri (fert başına çıktı düzeyi daha yüksek olanları) onlardan daha hızlı büyüyerek ortak bir durağan durumda yakalamaları (koşulsuz yakınsama) söz konusu değildir. Bu husus-AK modelinin Solow modelinin tersine koşulsuz (veya koşullu) yakınsama içermemesi, AK modelinin ile Solow modelinin sonuçları arasındaki üçüncü temel farktır. AK modelinde azalan verimler kanununun var olmamasının bir sonucu olan bu husus, AK modelinin Cobb-Douglas üretim fonksiyonun  = 1 varsayımı altında ifade edilmesinden ibaret olduğu [Y = AK L1 - ,  = 1 iken Y = AK] hesaba katılarak da görülebilir. Zira  = 1 iken Solow modelinde yakınsama hızı (b) sıfırdır: b = (1 - ) ( + n +  ),  = 1 iken b = 0. Yukarıdaki açıklamalardan anlaşılmış olacağı gibi, AK modelinde ulaşılan tüm radikal sonuçlar azalan verimler kanununun geçersiz olmasının-sermayenin marjinal ürününün sabit olmasının bir ürünüdür. Ancak AK modelinde sermayenin marjinal ürününün neden sabit olduğu açıklanmaz, AK modelinde sermayenin marjinal ürününün sabit olduğu sadece varsayılır. Modelin bu yetersizliğini, modeli fiziksel sermaye (K) yanında beşeri sermayeyi de (H) kapsayacak biçimde genişletmek-sermayenin fiziksel sermaye ile beşeri sermayeden ibaret olduğunu kabul etmek suretiyle gidermek mümkündür. Zira sermaye kavramının kapsamını genişleten böyle bir yaklaşım altında Solow modelinde olduğu gibi her girdi için azalan verimler kanunu, sermaye girdisi için ise ölçeğe göre sabit getiri söz konusu olacaktır. K fiziksel sermaye miktarı ve H beşeri sermaye miktarı örneğin iki kat artınca çıktının da iki kat artması (ölçeğe göre sabit getiri) ise, geniş anlamda sermaye için sermayenin ortalama ve dolayısıyla da marjinal ürününün sabit olması-azalan verimlerin geçerli olmaması demektir.

a) Fert başına çıktı büyüme hızını hesaplayınız. b) Başlangıçtaki fert başına hasıla düzeyini ve 100 yıl sonraki fert başına hasıla düzeyini hesaplayınız. c) Başlangıçtaki bilgi stokunun (A0), fikir üretiminde çalışanların payının (ℓ), araştırmadaki verimliliğin (z) ve nüfusun (L) iki kat artması (a ) ve (b) şıklarında ulaştığınız sonuçları nasıl etkilediğini, söz konusu durumlardan her biri için açıklayınız. d) Sizce (c) şıkkındaki değişiklerden hangisini diğerlerine tercih etmek gerekir? Açıklayınız. 3) Aghion-Howitt modelini cebirsel olarak açıklayınız.

BÖLÜM 8 TEKNOLOJİNİN YAYILMASI VE BÜYÜMENİN TEMEL BELİRLEYİCİLERİ

8.1

TEKNOLOJİNİN YAYILMASI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 8.1.1 MODEL. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 8.1.2 DURAĞAN DURUM. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 8.1.3 MUKAYESELİ STATİK ANALİZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

8.2

BÜYÜMENİN TEMEL BELİRLEYİCİLERİ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 8.2.1 8.2.2 8.2.3 8.2.4

COĞRAFYA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279 KÜLTÜR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 TİCARET-ENTEGRASYON. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281 KURUMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283

ÖZET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 TEMEL KAVRAMLAR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285 ÇALIŞMA SORULARI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

Bu bölümde iki husus üzerinde durulacaktır. Bunlardan birincisi teknolojinin yayılması analizidir. Bu bölümde incelenecek ikinci husus, büyüme teorisinin dördüncü dalgası diye nitelendirilen büyümenin temel belirleyicileri tartışmalarıdır.

8.1 TEKNOLOJİNİN YAYILMASI: TEKNOLOJİ ÜRETİMİ ve TEKNOLOJİ TAKLİDİ Romer modeline ve Aghion-Howitt modeline göre teknolojik ilerleme, araştırma sektöründe-fikir üretiminde çalışan kişilerin kâr amaçına yönelik faaliyetleri sonucu ortaya çıkan bir olgudur. Ancak gerçek hayatta dünyadaki tüm araştırmacıların teknolojik ilerlemeye katkıları aynı değildir, gerçek hayatta teknolojik ilerleme gelişmiş ülkelerdeki araştırmacıların kâr amacına yönelik faaliyetlerinin bir ürünüdür. Dolayısıyla da Romer ve Aghion-Howitt modellerinde aslında gelişmiş ülkelerde teknolojinin nasıl üretildiği-teknolojik ilerlemenin nasıl ortaya çıktığı açıklanır. Buna karşılık teknolojik ilerlemenin gelişmiş ülkelerden teknoloji üretmeyen az gelişmiş ülkelere yayılması üzerinde-teknolojinin gelişmiş ülkelerden gelişmekte olan ülkelere transferi üzerinde durulmaz. Aşağıdaki açıklamalarda Romer ve Aghion-Howitt modellerinde ihmal edilen teknolojinin yayılması hususu, Barro-Salai Martin tarafından 1997 yılında geliştirilen Romer türü modelin basitleştirilmiş bir versiyonu itibariyle incelenecektir.

8.1.1 MODEL Aşağıdaki açıklamalarda yeni bir teknolojiyi elde etmenin icat etme (innovate) ve taklit etme (imitate) gibi iki alternatif yolu olduğu noktasından hareketle, kurulacak modelin teknoloji lideri ülke-yeni teknolojiyi icat eden ülke ve takipçi ülke-yeni teknolojiyi taklit eden (bir yerden

267

alan) ülke gibi iki ülkeyi kapsadığı kabul edilecektir. Bu iki ülkeden teknoloji lideri 1 no.lu ülkede, emeğin LY1 kadarı çıktı üretiminde, LA1 kadarı ise araştırma faaliyetinde-yeni teknoloji üretiminde çalışır:

L1 = LY1 + LA1

(8.1)

Dolayısıyla da teknoloji lideri 1 no.lu ülkede araştırma-geliştirme faaliyetinde çalışan kişilerin oranı (sA1) ve çıktı üretiminde çalışan kişilerin sayısı (LY1) aşağıdaki gibi ifade edilebilir: sA1 = LA1/L1

(8.2)

LY1 = (1 - sA1) L1

(8.3)

Çıktının sadece emek girdisi kullanılarak üretildiği basitleştirici varsayımı altında lider ülkenin üretim fonksiyonu aşağıdaki gibidir: Y1 = A1LY1

(8.4.a)

Y1 = A1(1 - sA1) L1

(8.4.b)

y1 = A1(1 - sA1)

(8.4.c)

(8.4.c) no.lu denkleme göre teknoloji lideri ülkede teknoloji düzeyi-verimlilik düzeyi (A1) ne kadar yüksek olursa fert başına çıktı düzeyi de (y1) o kadar yüksek olur. Ayrıca (8.4.c) no.lu denkleme göre teknoloji lideri ülkede teknoloji düzeyi-verimlilik düzeyi (A1) veri iken nüfusun araştırma-geliştirme faaliyetinde çalışan kısmı (sA1) ne kadar düşük olursa, fert başına çıktı düzeyi (y1) yine o kadar yüksek olur. (8.4.c) no.lu denklemi yorumlarken, teknoloji lideri ülkede nüfusun araştırma-geliştirme faaliyetinde çalışan kısmı (sA1) veri iken, fert başına çıktı büyüme hızının (y1/y1 = gy1) teknolojik ilerleme hızına (gA1) eşit olduğunu gözden kaçırmamak gerekir:

gy1 = gA1

(8.5)

Teknoloji üreten 1 no.lu ülkede teknolojik ilerleme, Romer modelinde olduğu gibi fikir üretiminde-araştırma sektöründe çalışan kişi sayısına (LA) bağlıdır: A1/A1 = gA1= LA1/u1

(8.6.a)

A1/A1 = gA1= sA1L1/u1

(8.6.b)

(8.6) no.lu denklemde yer alan u1 terimi, teknolojik ilerlemenin emek birimi cinsinden fiyatını-belirli bir teknolojik ilerleme hızına ulaşmak için kaç birim emek gerekli olduğunu temsil eder. (8.6.b) no.lu teknolojik ilerleme denklemi-teknoloji büyüme hızı denklemi (8.5) no.lu denklemle birlikte değerlendirilirse, aşağıdaki denkleme ulaşılır: gy1= gA1= sA1L1/u1

(8.7)

(8.7) no.lu denkleme göre teknoloji lideri ülkede nüfusun araştırmageliştirme faaliyetinde çalışan kısmı (sA1) artınca veya teknolojik ilerlemenin emek birimi cinsinden maliyeti (belirli bir teknolojik ilerleme hızına ulaşmak için gerekli olan emek miktarı) azalınca, fert başına çıktı büyüme hızı artar. Ayrıca (8.7) no.lu denkleme göre lider ülkede nüfusişgücü (L1) ne kadar büyük olursa (araştırma sektöründe çalışan kişi sayısı LA1 = sA1L1 ve böylece) çıktı büyüme hızı-teknolojik ilerleme hızı o kadar yüksek olur. Teknoloji lideri olan-teknolojiyi üreten 1 no.lu ülke için yaptığımız açıklamalar aslında teknolojiyi taklit eden-teknolojiyi 1 no.lu ülkeden kopyalayan 2 no.lu teknoloji taklitçisi ülke için de geçerlidir. Dolayısıyla da teknoloji taklitçisi 2 no.lu ülke itibariyle fert başına çıktı-teknoloji büyüme hızını veren denklem kısaca aşağıdaki gibi yazılabilir:

gy2= gA2= sA2L2/u2

(8.8)

(8.8) no.lu denklemdeki sA2 terimi teknoloji takipçisi 2 no.lu ülkede araştırma-geliştirme faaliyetinde çalışan kişilerin oranını, L2 terimi 2 no.lu takipçi ülkedeki işgücünü-nüfusu temsil eder. Denklemdeki u2 terimi ise, teknolojiyi taklit etmenin-yeni teknolojiyi taklit yoluyla elde etmenin emek birimi cinsinden fiyatını-taklit yoluyla belirli bir teknolojik ilerleme hızına ulaşmak için kaç birim emek gerekli olduğunu belirtir. (8.8) no.lu denkleme göre teknoloji takipçisi ülkede nüfusun araştırmageliştirme faaliyetinde çalışan kısmı (sA2) artınca veya (taklit yoluyla gerçekleşen) teknolojik ilerlemenin emek birimi cinsinden maliyeti (taklit yoluyla belirli bir teknolojik ilerleme hızına ulaşmak için gerekli olan emek miktarı, u2) azalınca, fert başına çıktı büyüme hızı artar. Ayrıca (8.8) no.lu denkleme göre takipçi ülkede nüfus-işgücü (L2) ne kadar büyük olursa, (araştırma sektöründe çalışan kişi sayısı LA2 = sA2L2 ve böylece) çıktı büyüme hızı-teknolojik ilerleme hızı o kadar yüksek olur. Buraya kadar yaptığımız açıklamalar, teknoloji lideri ülkedeki işgücünün teknoloji takipçisi ülkedeki işgücüne eşit olduğu (L1 = L2 = L) varsayımı altında aşağıdaki gibi özetlenebilir: gy1= gA1= sA1L/u1

(8.9)

gy2= gA2= sA2L/u2

(8.10)

(8.9) ve (8.10) no.lu denkleme dayalı aşağıdaki açıklamalarda teknoloji üretme maliyetinin (u1), teknoloji taklit etmenin maliyetinden büyük olduğu (u1 > u2) kabul edilecektir. Aslında teknoloji üretmenin maliyetinin taklit etmenin maliyetinin büyük olması, 2 no.lu ülkenin teknoloji üretmek yerine teknoloji taklit etmeye yönelmesinin nedenidir. Aşağıdaki açıklamalarda ayrıca teknoloji üretmenin maliyetinin (u1) sabit olduğu, teknoloji taklit etmenin maliyetinin (u2) ise ülkeler arasındaki teknolojik açığa-A1/A2 oranının değerine bağlı olarak değiştiği kabul edilecektir. u2 = c(A1/A2)

(8.11)

Bu bağlamda A1/A2 oranının değeri bir olduğunda teknolojiyi taklit etmenin maliyetinin teknolojiyi üretmenin maliyetine eşit olduğu; 2 no.lu

takipçi ülke 1 no.lu lider ülkenin teknolojik olarak ne kadar gerisinde ise (A1/A2 teriminin değeri ne kadar büyük ise) teknolojiyi taklit etmenin maliyetinin o kadar düşük olduğu ve nihayet A1/A2 oranının değeri sonsuza gittiğinde (lider ülke ile taklitçi ülke arasındaki teknoloji açığı sonsuza yaklaştığında), teknoloji taklit etmenin maliyetinin sıfır olduğu varsayılacaktır: A1/A2 = 1, u2 = u1 A1/A2↑, u2↓ A1/A2 → ∞, u2 = 0

8.1.2 DURAĞAN DURUM Taklit etmenin maliyetine ilişkin varsayımlar orijinin 1’i temsil ettiği Şekil 8.1’de gösterilmiştir. (8.9) ve (8.10) no.lu teknolojik ilerleme denklemlerinin grafik biçiminde ifade edildiği Şekil 8.1’de, teknoloji takipçisi 2 no.lu ülkedeki teknolojik ilerleme hızı A1/A2 oranının bir fonksiyonudur. Buna karşılık 1 no.lu lider ülkedeki teknolojik ilerleme hızı A1/A2 oranından bağımsızdır, gA1 eğrisinin yatay eksene paralel olması bu hususu yansıtır. Şekil 8.1’de yer alan ve 2 no.lu takipçi ülkedeki teknolojik ilerleme hızını temsil eden gA2 eğrisinin dikey ekseni gA1 eğrisine kıyasla daha aşağıda kesmesinin (A1/A2 = 1 ve buna bağlı olarak u1 = u2 iken takipçi ülkedeki teknolojik ilerleme hızının (gA2) lider ülkedeki ilerleme hızından (gA1) küçük olmasının nedeni, lider ülkede işgücünün daha büyük bir kısmının fikir üretiminde çalışmasıdır: sA1 > sA2 , sA1L/u1 > sA2L/u1. Şekil 8.1’de takipçi ülkedeki teknolojik ilerleme hızını temsil eden gA2 eğrisinin pozitif eğimli olmasının-A1/A2 oranının değeri büyüdükçe takipçi ülkedeki teknolojik ilerleme hızının sürekli büyümesinin nedeni ise, A1/A2 oranının değeri büyüdükçe, takipçi ülke ile lider ülke arasındaki teknolojik açık arttıkça, teknoloji taklit etmenin maliyetinin (u2) azalmasıdır: gA2 = sA2L/u2 . Şekil 8.1’de gA2 eğrisi gA1 eğrisinin bir süre sonra yukarısında yer alırtakipçi ülkedeki teknolojik ilerleme hızı lider ülkedeki teknolojik ilerleme hızından bir süre sonra daha büyük olur. Bunun nedeni A1/A2 oranı-

Bu kitapta yapılan açıklamalardan çıkan dört temel sonuç vardır. Bunlardan birincisi dünya çapında büyümenin yaklaşık 1800 yılından sonra ortaya çıkan ve dolayısıyla da oldukça yeni olan bir olgu olduğu hususudur. İkinci temel sonuç, dünya çapında büyümenin ülkeler arasındaki gelir farklılıklarının zaman içinde azalmasına değil artmasına yol açmış olmasıdır. Bu kitapta yapılan açıklamalardan çıkan üçüncü sonuç, büyümenin-ülkeler arasındaki gelir farklılıklarının iki tür belirleyicisi olduğu hususudur, yaklaşık belirleyiciler ve temel belirleyiciler. Büyümenin yaklaşık belirleyicilerden birincisi sermaye birikimidir: Bir ülkedeki fiziksel ve beşeri sermaye birikiminin yüksek olması, ülkeler arasındaki gelir farklılıklarının birinci nedenidir. Yaklaşık belirleyicilerden ikincisi, verimliliğin temel belirleyicisi olan teknoloji düzeyidir. Teknolojik ilerleme-icatlar büyümenin motorudur ve teknolojik ilerlemenin daha hızlı olduğu ülkeler, daha hızlı büyürler. Büyümenin yaklaşık belirleyicileri etkileyen temel belirleyiciler, coğrafya, kültür, dışa açıklık ve kurumlar olmak üzere dört tanedir. Büyümenin temel belirleyicileri açısından daha avantajlı ve/veya daha gelişmiş olan ülkelerde sermaye birikim hızı ve teknolojik ilerleme hızı daha yüksek olur ve dolayısıyla da bu ülkeler daha hızlı büyürler. Firmaların kâr elde etmeyi amaçlayan davranışları sonucu sağlanan teknolojik ilerlemeyi ancak eksik rekabet itibariyle modellemenin mümkün olması, bu kitapta yapılan açıklamalardan çıkan dördüncü temel sonuçtur.

287

BÖLÜM 1 1) Fert başına hasıla ortalama büyüme hızının yüzde 2 olduğu bir ülkede fert başına hasıla kaç yıl sonra sekiz katına çıkar? 70 kuralından yararlanarak hesaplayınız. Fert başına hasıla büyüme hızının yüzde 2 olduğu bir ülkede fert başına hasıla 70 kuralına göre 35 yıl sonra iki katına çıkar: 70/2 = 35. Aynı mantık gereği fert başına hasıla 35 yıl sonra yeniden iki katına ve dolayısıyla da 70 yıl sonra 2 x 2 = 4 katına çıkar. Dolayısıyla da fert başına hasılanın sekiz katına çıkması için gerekli süre 35 + 35 + 35 = 105 yıldır. 2) 1.000 kişinin yaşadığı A ülkesinde 2003 yılında hasıla 2.000.000 TL’dir. A ülkesinde ortalama büyüme hızının % 3,5 olması halinde, fert başına hasıla kaç yıl sonra-hangi yıl 4.000 TL olur? X ülkesinde 2003 yılında fert başına GDP 2.000 TL’dir: 2.000 .000 1000

= 2.000 TL

Dolayısıyla fert başına GDP’nin 4.000 TL’ye yükselmesi, fert başına GDP’nin 2 katına çıkması demektir. Bunun için geçmesi gereken süre ise, 70 kuralına göre 20 yıldır, 70/3.5 = 20. 3) A ülkesinde fert başına hasıla 1950 yılında 2.000 TL, 2000 yılında ise 8.000 TL’dir. 1950-2000 dönemindeki ortalama büyüme hızını 70 kuralına göre hesaplayınız. 1950 yılında 2.000 TL olan fert başına hasılanın 2000 yılında 8.000 TL olması, 1950-2000 döneminde hasılanın iki kere iki katına (önce 2.000 TL’den 4.000 TL’ye sonra 4.000 TL’den 8.000 TL’ye) çıkması demektir. Fert başına hasılanın 50 senede iki kere iki katına çıkması, 70 kuralı gereği her 25 yılda bir iki katına çıkması demektir. Bu husus 70 kuralı üzerinden hesaba katıldığında, 1950-2000 dönemi ortalama büyüme hızı (g) % 3 olarak hesaplanır: 70/g = 25, g = 3.

233

4) A ülkesindeki fert başına reel hasıla B ülkesindekinin % 12,5’i kadardır. A ülkesinde ve B ülkesinde fert başına reel hasılanın sırasıyla % 7 ve % 2 büyümesi halinde, A ülkesinin B ülkesine yetişmesi için kaç sene geçmesi gerekir? Bir oranın büyüme hızı, paydaki değişkenin büyüme hızı ile paydadaki değişkenin büyüme hızı arasındaki farka eşittir. Dolayısıyla da yılda % 7 hızla büyüyen X ülkesi büyüme hızı (gX) ile yılda % 2 hızla büyüyen Y ülkesi büyüme hızı (gY) arasındaki oranın büyüme hızı, % 5’e eşittir: gX/gY = (% 7)/(% 2) = % 7 - % 2 = % 5 Bu durumda 70 kuralına göre gX/gY oranı 14 senede iki katına çıkar: 70/5=14 Diğer taraftan X ülkesi Y ülkesine yetiştiğinde, iki ülkenin reel GDP’leri artık birbirine eşit olur. Bu ise iki ülkenin büyüme hızlarının birbirine eşit olması demektir. Dolayısıyla da X ülkesi Y ülkesine yetiştiğinde, gX/gY oranı 1 olur. Başlangıçta 0,125 olan gX/gY oranının 1 olması için, üç kere iki katına çıkması (önce 0,125’ten 0,25’e, sonra 0,25’ten 0,50’ye ve daha sonra da 0,50’den 1’e yükselmesi) gerekir: 1/0,125 = 8= 23 Bir başka deyişle, X ülkesinin Y ülkesine yetişmesi için, 42 yıl geçmesi gerekir: 14 x 3 = 42 yıl. 5) Dünya A ve B gibi iki ülke vardır ve her ülke nüfus iki kişiden ibarettir. A ülkesinde yaşayan Ayşe’nin ve Mehmet’in geliri sırasıyla 1.000$ ve 4.000$, B ülkesinde yaşayan Margaret ve James’in geliri ise sırasıyla 2.000$ ve 3.000$’dır. Bu verilere göre dünya gelir dağılımındaki eşitsizliğin daha önemli nedeni ülkelerarası eşitsizlik midir yoksa ülkeiçi eşitsizlik midir? Açıklayınız.

A ülkesindeki ortalama gelir (1.000$ + 4.000$)/2= 2.500$, B ülkesindeki ortalama gelir ise (2.000$ + 3.000$)/2 = 2.500$’dır. Dolayısıyla da A ülkesindeki ortalama gelir B ülkesindeki ortalama gelire eşittir, ülkeler arasında gelir eşitsizliği yoktur. Buna karşılık A ülkesinde Mehmet’in geliri ile Ayşe’nin geliri arasındaki fark 3.000$’dır, 4.000 – 1.000 = 3.000. Oysa B ülkesinde James’in geliri ile Margaret’in geliri arasındaki fark 1.000$’dır, 3.000 – 2.000 = 1.000$. Bu husus ülkeler arasında gelir eşitsizliği olmadığı yolunda yukarıda ulaşılan sonuç ışığında değerlendirilirse, dünya gelir dağılımındaki eşitsizliğin tek nedeni ülkeiçi gelir dağımındaki eşitsizliktir. 6) Türkiye’de 1950 ve 2005 yıllarında fert başına hasıla sırasıyla 2.519$ ve 7.950$’dır. Türkiye’de 1950-2005 döneminde gerçekleşen büyüme hızının 2005 yılı sonrasında geçerli olması halinde 2075 yılında fert başına hasıla ne olur? Hesaplayınız. Türkiye’nin 1950-2005 dönemindeki ortalama büyüme hızı (g) aşağıdaki gibi hesaplanabilir: Y1950 (1 + g)n = Y2005 2.519 (1 + g)n = 7.950 g = (7.950/2.519)1/55 - 1 g = 0,0110 (% 1.1) Bu ortalama büyüme hızının 2005 sonrası dönemde geçerli olması halinde fert başına hasılanın 2075 yılında ulaşacağı değer 17.098$’dır: Y2005 (1 + g)70 = Y2075 7.950 (1 + 0,011)70 = 17.098$ 7) 2005 yılında Türkiye’deki fert başına hasıla 7.950$, ABD’deki fert başına hasıla ise 41.399$’dır. ABD’de fert başına hasıla ortalama büyüme hızı ise % 1,9’a eşittir. Bu verilere göre ABD hangi yılda Türkiye’ nin 2005 yılındaki hasılasına sahiptir? Hesaplayınız.

ABD’deki fert başına hasıla Türkiye’deki 2005 yılında geçerli olan düzeye 2005 yılından t yıl önce eşit olmuştur: YABD 20005 - t = YTürkiye 2005 = 2.519$ YABD 20005 - t (1 + g)t = YABD 2005 2.519(1 + 0,019)t = 41.399 (1 + 0,019)t = 41.399/2.519 t ln (1 + 0,019) = ln (41.399/2.519) t(0,01882) = 2.799 t = 148,7 Dolayısıyla da Türkiye’de 2005 yılında geçerli olan fert başına hasılaya ABD yaklaşık 149 yıl önce sahip olmuştur: YABD1856 = YTürkiye2005

BÖLÜM 4 1) Bir ekonomide toplam üretim fonksiyonu Y = K0,5 L0,5 biçimindedir, A = 1. a) Bu üretim fonksiyonu ölçeğe göre sabit getiriye tabi midir? Bir üretim fonksiyonunun ölçeğe göre sabit getiriye sahip olması için, girdiler belirli bir oranda (z misli) artınca çıktının da aynı oranda (z misli) artması gerekir, zY = (F(zK, zL). Y = K0,5 L0,5 biçimdeki üretim fonksiyonunda 0,5 + 0,5 = 1 olması, bu üretim fonsiyonunun ölçeğe göre sabit getiriye sahip olduğunu içerir. Bu husus aşağıdaki gibi de açıklanabilir:

Y = K0,5 L0,5 , (zK)0,5 (zL)0,5 = zK0,5L0,5 = zY .

b) Toplam üretim fonksiyonunu işçi başına üretim fonksiyonu (y = Ak) biçiminde yazınız. İşçi başına üretim fonksiyonunu bulmak için toplam üretim fonksiyonunun her iki tarafını L’ye bölmek gerekir: Y = K0,5 L0,5 , Y/L = (K0,5 L0,5)/L , y = (K0,5 L0,5) / (L0,5 L0,5), y = K0,5/L0,5 , y = k0,5

c) Temel Solow modelinde sabit olduğu kabul edilen teknoloji düzeyinin A = 1, tasarruf haddinin s = 0,1, nüfus artış haddinin n = 0 ve yıpranma haddinin  = 0.05 olduğu varsayımı altında, durağan durum işçi başına çıktıyı (y*) ve durağan durum işçi başına tüketimi (c*) hesaplayınız. Durağan durumda işçi başına sermaye değişmez: k = sy - ( + n)k sy* = ( + n)k*

(k = 0, durağan durum)

y = k0,5 , y* = k*0,5 sk*0,5 = ( + n)k* 0,1k*0,5 = 0,05k*, 0,1/0,05 = k*/k*0,5, 0,1/0,05 = k*0,5, k*= (0,1/0,05)2

k* = 4 y* = k*0,5, y* = 40,5, y* = 2 . c* = (1 - s)y*, c* = (1 – 0,1)2 , c* = 1,8 . d) t = 1 başlangıç döneminde işçi başına sermayenin k = 2 olduğu varsayımı altında, beş dönem için işçi başına çıktıyı (y) ve işçi başına tüketimi (c) hesaplayınız.

KAYNAKÇA

Acemoğlu, D. - Johnson, S. - Robinson, J. (2004) “Institutions as the Fundamental Cause of Long-Run Growth”. P.Aghion - S.Durlauf (eds) Handbook of Economic Growth, Elsevier, Amsterdam içinde 385-472. Acemoğlu, D. (2009) Introduction to Modern Economic Growth, Princeton Univertiy Press, New Jersey. Adelman, I. (1961) Theories of Economic Growth. Norton, New York. Aghion, P.- Howitt, P. (1998) “Growth with Quality-Improving Innovations:An Integrated Framework”. P.Aghion - S.Durlauf (eds) Handbook of Economic Growth, Elsevier, Amsterdam içinde 67-110. Aghion, P.- Howitt, P. (1998) Endogenous Growth Theory. The MIT Press, Cambridge. Aghion, P.- Howitt, P. (1992) “A Model of Growth through Creative Destruction”. Econometrica, 323-351. Akyüz,Y. (1978) Sermaye Bölüşüm Büyüme. A.Ü. Basımevi, Ankara. Allen, R. G. D (1967) Macro-Economic Theory. Macmillan, Londra. Arrow, K. J. (1962) “The Economic Implications of Learning by Doing”. Review of Economic Studies, 15-173. Barro, R. J. (1997) Deteminants of Economic Growth: A Cross-Country Empirical Study. The MIT Press, Cambridge. Barro, R .J.-Xavier, S. (1997) “Technological Diffusion, Convergence and Growth”. Journal of Economic Growth, 1-27. Barro, R.J.-Xavier, S. (2004) Economic Growth 2E. The MIT Press, Cambridge. Baumol, W. J. (1986) “Productivity Growth, Convergence and Welfare: What the Long-Run Data Show”. American Economic Review, 1072-1085. Bourguignon, F - Morrison, C. (2002) “Inequality Among Citizens:1820-1992”. American Economic Review, 92: 727-744.

World

Bretschger, L. (1999) Growth Theory and Sustainable Growth. Edward Elgar, Cheltenham. Brue, S .L. (2000) The Evolution of Economic Thought 6E. The Dreyden Press, New York.

317

318 İKTİSADİ BÜYÜME Bulutay, T. (1961) Başlıca İktisadi Büyüme Nazariyeleri. Sevinç Matbaası, Ankara. Bulutay, T. (1972) İktisadi Büyüme Modelleri Üzerine Açıklamalar ve Eleştiriler. Sevinç Matbaası, Ankara. Cass, D. (1965) “Optimum Growth in an Aggregative Model of Capital Accumulation”. Review of Economic Studies, 223-240. Colander, L.(1994) The History of Economics 3E. Houghton, Boston. Coricelli, F - Matteo, M - Hahn, F. (1998) New theories in Growth and Development. Macmillan, Londra. Dasgupta, D. (2005) Growth Theory. Oxford University Press, Londra. DeLong, J. B. (1988) “Productivity Growth, Convergence, and Welfare: Comment”. American Economic Review, 1138-1154. Domar, E. D. “Capital Expansion, Rate of of Growth and Employment”. Econometrica, 137-147. Easterly, W. (2006) The White Man’s Burden:Why the West’s Effort to Aid the Rest Have Done So Much Ill and So Little Good. The Penguin Press, New York. Easterly, W. (1999) “The Ghost of Financing Gap:Testing the Growth Model Used in International Financial Institutions”. Journal of Development Economics, 423-438. Easterly, W - Levine, R. (2001) “It’s not Factor Accumulation: Stylised Facts and Growth Models”. World Bank Economic Review, 177-219. Eltis, W. (2000) The Classical Theory of Economic Growth. Palgrave, Londra. Feldman, G.A. (1928) “On the Theory of Rates of growth of National Income”, N.Spulber (ed) Foundation of Soviet Strategy for Economic Growth, IUP, Bloomington 1964 içinde ss. 174-199 ve 304-331. Feldstein, M - Horioka, C. (1980) “Domestic Saving and International Capital Flows”. Economic Journal, 314-329. Findlay, R. (1973) International Trade and Development Theory. Columbia University Press, New York. Foley, D. K.- Michl,T.R. (1999) Growth and Distribution. Harvard University Pres, Cambridge. Galor, O - Maov, O. (2001) “Evolution and Growth”. European Economic Review, 718-729. Galor, O - Maov, O.(2002) “Natural Selection and the Origin of Economic Growth”. Quarterly Journal of Economics, 1133-1191. Galor, O - Weil, D. N. (1999) “From Malthusian Stagnation to Modern Growth”. American Economic Review, 150-154.

Kaynakça 319 Galor, O - Weil, D. N. (1999) “Population,Technology and Growth: From Malthusian Stagnation to Demographic Transition and Beyond”. American Economic Review, 806-828. Gradstein, M.- Kai, K. K. (2006) Institutions and Norms in Economic Development, The MIT Press, Cambridge. Hansen, G. D.- Prescott, E. C. (2002) “Malthus to Solow”. American Economic Review, 1205-1217. Harrod, R.F. (1939) “An Essay in Dynamic Theory”. Economic Journal, 14-33. Harrod, R.F. (1948) Towards a Dynamic Economics. Macmillan, Londra. Gylfason, T. (1999) Principles of Economic Growth. Oxford University Press, Londra. Helpman, E. (2004) The Mystery of Economic Growth. Harvard University Press, Cambridge. Hendrick,V. D. B. (2001) Economic Growth and Development. McGraw-Hill Irwin, Boston. International Monetary Fund (2006), World Economic Outlook. Washington. Jones, C. I. (2013) Economic Growth 3E. Norton, New York. Jones, G. H. (1974) An Introduction to Modern Theories of Economic Growth. McGraw-Hill, New York. Kaldor, N. (1956) “Alternative Theories of Distribution”. Review of Economic Studies, 83-100. Kaldor, N. (1961) “Capital Accumulation and Economic Growth”. Lutz, F.A Hague, D. C (eds), The Theory of Capital içinde 177-222. Keynes, J. M. (1936) The General Theory of Employment, Interest and Money. Macmillan, Londra. Landes, D. S. 1998) The Wealh and Poverty of Nations: Why Some Are So Rich and Some So Poor. Norton, New York. Lucas, R. E. (1988) “On the Mechanics of Economic Development”. Journal of Monetary Economics, 3-42 Lucas, R. E. (1988) Lectures on Economic Growth. Harvard University Press, Londra. Maddison, A. (2006) The World Economy. OECD Publishing, Paris. Malthus, T. R. (1798) Population: The First Essay. The University of Michigan Press, Michigan (1964 3E). Mankiw, N. G - Romer, D - Weil, D. N. (1992) “A Contribution to the Empirics of Economic Growth”. Quarterly Journal of Economics, 407-37. Marx , K. (1871) Capital. Vol II, Progress Pubjlishers 7E (1977).

320 İKTİSADİ BÜYÜME Miller, M. H. - Upton, C. W. (1986) Macroeconomics: A Neoclassical Introduction. The University of Chicago Press, Chicago. Mokyr, J. (2005) “Long-Term Growth and the History of Technology”. P.Aghion - S.Durlauf (eds) Handbook of Economic Growth, Elsevier, Amsterdam içinde 1113-1180. North, D. C. (1990) Institutions, Institutional Change and Economic Performance. Cambridge University Press, Cambridge. Parente, S. L - Prescott, E. C. (2005) “A Unified Theory of the Evolution of International Income Levels”. P. Aghion-S. Durlauf (eds) Handbook of Economic Growth, Elsevier, Amsterdam içinde 1214-1256. Pasinetti, L. (1962) “Rate of Profit and Income Distribution in Relation to Economic Growth”. Review of Economic Studies, 267-269. Ramanathan, R. (1982) Introduction to the Theory of Economic Growth. Springer-Verlag, Berlin. Ramsey, F. (1928) “A Mathematical Theory of Saving”. Economic Journal, 543559. Rebelo, S. (1991) “Long-Run policy Analysis and Long-Run Growth”. Journal of Political Economy, 500-521. Ricardo, D. (1817) The Principles of Political Economy and Taxation. Dent, Londra (1974). Rodrik, D. (2003) In Search of Prosperity Analytic Narravites on Economic Growth. Princeton University Press, Princeton. Roger, M. (2003) Knowledge, Technological Catch-Up and Economic Growth. Edward Elgar, Cheltenham. Romer, D. (2001) Advanced Macroeoconomics 2E. McGraw-Hill Irwin, Boston. Romer, D. (1994) “The Origins of Endogenous Growth”. Journal of Economic Perspectives, 3-22. Romer, D. (1993)” Idea Gaps and Object Gaps in Economic Develop-ment”. Journal of Monetary Economic, 543-573. Romer, D. (1990) “Endogenous Technical Change”. Journal of Political Economy, 71-102. Romer, D. (1989) “Capital Accumulation in the Theory of Long-Run Growth”. R. J. Barro (Ed), Modern Business Cycles Theory, Harvard University Press, Cambridge. Romer, D. (1986) “Increasing Returns and Long-Run Growth”. Journal of Political Economy, 1002-1037. Rostow, W.W. (1990) Theorists of Economic Growth from David Hume to the Present. Oxford University Press, New York.

Kaynakça 321 Rostow, W.W. (1960) The Stages of Economic Growth. Cambridge University Pres, Cambridge. Sach, J. D. - Warner, A. M. - Fisher, S. (1995) “Economic Reform and the Process of Global Integration”, Brookings Papers, 1-118. Schumpeter, J. A.(1942) Capitalism, Socialism and Democracy. Harper, New York (1975). Smith, A. (1776) Wealth of Nations. Bantam, New York (2003). Snowdon, B. - Howard R. V. (2005) Modern Macroeconomics. Edward Elgar, Cheltenham. Solow, R. M. (1956) A Contribution to the Theory of Economic Growth , Quarterly Journal of Economics, 65-94. Solow, R. M. (1957) “Technical Change and the Aggregate Production Function”. Review of Economics and Statistics, 312-320. Solow, R. M. (2002) Growth Theory: An Exposition 2E. Oxford University Press, Londra. Solow, R. M. (2004) “Perspectives on Growth”. The Journal of Economic Perspectives, 45-54. Sorensen, P. B.- Witta-Jacobsen, H. J. (2005) Introducing Advanced Macroeconomics. McGraw-Hill, New York. Swan, T. W. (1956) “Economic Growth and Capital Accumulation”. Economic Record, 334-361. Ünsal, E. M. (2007) Makro İktisat 7B. İmaj Yayınevi, Ankara. Ünsal, E. M. (1998) “The Pattern of Investment and Economic Growth Reconsidered”. Indian Economic Journal, 109-118. Ünsal, E. M. (1991) “The Heavy Industry Priority in Socialist Economic Planning”. Science&Society, 391- 407. Ünsal, E. M. (1990) “Allocation of Investment in an Open Feldman Model Reconsidered”. International Review of Economics and Business, 645654. Valdes, B. (1999) Economic Growth: Theory, Empirics and Policy. Edward Elgar, Cheltenham. Weil, D. N. (2013) Economic Growth 3E. Pearson, New York. Young, A. (1995) “The Tyranny of Numbers: Conforting Statistical Realities of the East Asian Growth Experience”. Quarterly Journal of Economics, 641-680. Xavier, S. (2002) “15 Years of New Growth Economics: What We Learnt?”. Bank of Chile Working Papers, No.172.

KAVRAM DİZİNİ

A altın çağ, 92 araştırma arbitrajı, 265

B balıkların tükenmesi etkisi, 250 başa-baş yatırımı, 122 bıçak sırtı sorunu, 93

dolaysız yabancı yatırım, 173 döviz açığı, 96 durağan durum, 122 durağan durum büyüme, 90 durağan duruma doğru yakınsama, 155 düzeltilmiş altın kural, 209

bilginin yayılması, 238

emeğin marjinal ürünü, 116

büyük itiş, 181

etkin emek, 193

büyük ıraksama, 18

etkinlik, 204

büyüme engeli, 221

etkin ücretler teorisi, 46

büyüme muhasebesi denklemi, 210

evrimsel, 72

büyüme primi, 205 büyümenin temel belirleyicileri, 29 büyümenin teorisinin canlanması, 28 büyümenin yaklaşık belirleyicileri, 29

F fakirlik tuzağı, 179 Feldstein-Horioka bulmacası, 178 fert başına reel hasıla, 5 fiili büyüme hızı, 89

cehaletimizin ölçüsü, 212 coğrafya, 279

gerekli büyüme hızı, 89

dengeli büyüme, 90 devlerin omuzları üzerinde durma etkisi, 250 dışlanabilir mallar, 245 dışlanabilir olmayan mallar, 245

gerekli yatırım, 122 girişimciler, 73 güney-güney diyaloğu, 96

dışlanabilirlik, 245

Harrod nötr teknolojik ilerleme, 192

doğal büyüme hızı, 91

Hicks nötr teknolojik ilerleme, 192

323

324 İKTİSADİ BÜYÜME I

ortalama büyüme hızı, 11

icatlar, 71

ölçek etkileri, 117

idareciler, 73 iki açık analizi, 95

P-R

iktisadi büyüme, 11

piçleşmiş altın çağ, 106

iktisadi büyümenin stilize gerçekleri, 24

portföy yatırımı, 173

işbölümü, 39

rakip, 112

işgücünü arttıran teknolojik ilerleme, 192

rakiplik, 245

ithal ikamesi politikası, 96

rakip olmayan mallar, 113, 115, 246

K kapitalistler, 73

rakip mallar, 246 rant, 61 reel gayri safi yurtiçi hasıla, 4 rekabetçi küme, 256

kasvetli bilim, 56

risk primi, 178

kendi ayakları üzerinde durma etkisi, 250

kendi durağan durumu, 160 kısmen dışlanabilir, 246 kira, 61 kişi başına reel hasıla, 5 kopyalama argümanı, 114 koşullu yakınsama hipotezi, 160 kurumlar, 283 kültür, 280

sabit oranlı üretim fonksiyonu, 87 satın alma gücü döviz kuru paritesi, 6 Schumpeterci yaklaşım, 247 sermaye birikiminin altın kuralı, 166 sermaye derinleşmesi, 121 sermayenin genişlemesi, 122 sermayenin marjinal ürünü, 116

sermayeyi arttıran teknolojik ilerleme, 191

minumum yaşama düzeyi, 56

sermayeyi ve işgücünü arttıran teknolojik gelişme, 192

modern iktisadi büyüme, 16 mucitler, 73 mukayeseli statik, 132 müteşebbisler, 73

N nominal gayri safi yurtiçi hasıla, 3

O-Ö omuzlar üzerinde durma etkisi, 258

Solow artığı, 212 Solow denklemi, 121 Solow diyagramı, 123 Solow nötr teknolojik ilerleme, 191 Solow paradoksu, 134 Solow sürprizi, 134

T tasarruf tutma katsayısı, 178 teknolojik ilerleme, 191

Dizin 325 toplam faktör verimliliği, 210 tüketici artığı etkisi, 253

yakınsama dinamiği, 155 yaparak öğrenme, 238

yaygın azalan verimler, 61

üretim teknolojisi, 191

yenilikler, 79

ürün çeşitliliği yaklaşımı, 247 ürün niteliği yaklaşımı, 247

V-Y verimlilik yavaşlaması, 212

yaratıcı yıkım, 72 yaygın büyüme, 18 yeniliklerin kümelenmesi, 71 yoğun azalan verimler, 62 yoğun büyüme, 18