Türk Siyasal Yaşamında Koalisyon ◆ Muzaffer Ayhan Kara by Serbest Kitaplar

00 - INDB - Koalisyon.indb 3

21.05.2015 13:13

Muzaffer Ayhan Kara Türk Siyasal Yaşamında Koalisyon

BigBang Yayınları: 17 3. Baskı: Mayıs 2015; 2. Baskı: 2007 (Cumhuriyet Kitapları); 1. Baskı: 2004 (Otopsi Yayınları); ISBN 13: 978-605-4665-19-8

Copyright © 2015, BigBang Yayınları® Tüm hakları saklıdır. Hiçbir şekilde tamamı veya herhangi bir parçası fotokopiyle veya başka yöntemlerle çoğaltılamaz ve dağıtılamaz. Bunu yapanlar veya buna teşebbüs edenler hakkında yayınevimiz kanunî takibat yaptırma hakkına sahiptir.

Kapak Tasarımı: Furkan Şener (www.furkansener.com) Sayfa Tasarımı: BigBang Yayınları Baskı: Tarcan Matbaası Adres: Zübeyde Hanım Mah.Samyeli Sok. No: 15, İskitler, Ankara Telefon: (312) 384 34 35-36 • Faks: (312) 384 34 37 • Sertifika No: 25744

Adres: Dr. Mediha Eldem Sok. No: 68/9, Kızılay, Ankara • Telefon/Faks: (312) 434 44 64 E-Mail: info@bigbangyayinlari.com • Web: www.bigbangyayinlari.com • Sertifika No: 25787

00 - INDB - Koalisyon.indb 4

21.05.2015 13:13

MUZAFFER AYHAN KARA 1958’de doğdu. İlk, orta, lise, üniversite öğrenimini Şişli’de tamamladı. 1976’da 50. Yıl Çağlayan Lisesi’ni, 1983’te İİTİA-Şişli Siyasal Bilimler Fakültesi-Siyaset ve Yönetim Bölümü’nü bitirdikten sonra M. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde Türk Dış Politikası-Uluslararası İlişkiler-Sosyoloji alanlarını kapsayan yüksek lisans dersleri aldı. 1983’ten itibaren periyodiklerin yanında Güneş, Radikal, Cumhuriyet, Yurt ve Odatv’de yazılar kaleme aldı. 2006-2009 arasında Cumhuriyet Kitapları’nın editörlüğünü yaparken Radyo Barış’ta da haftada bir mikrofona gelen “Kitap Kurdu” programını hazırladı ve sundu. Ağırlıklı olarak Türk siyasal yaşamı ve yakın siyasal tarih alanında kitapları bulunuyor. Başlıcaları olan Yön’ün Devrimi Devrim’in Yönü 2006’da, Türk Siyasal Yaşamında Koalisyon ise 2007’de (2. baskı), Cumhuriyet Kitapları arasında yayınlandı. 2012’den 2015 Mayısı’na kadar bir dönem 68’liler Birliği Vakfı Yönetim Kurulu üyeliğinde bulundu. 2011’den bu yana, genel başkan yardımcılığından itibaren CHP İstanbul Milletvekili Osman Korutürk’ün danışmanlığını yapmaktadır. Simten Soyhan ile 1996’da evlendi. 2000’de doğan Arca Deniz isimli bir oğulları vardır.

00 - INDB - Koalisyon.indb 5

21.05.2015 13:13

00 - INDB - Koalisyon.indb 6

21.05.2015 13:13

ÖZET İÇINDEKILER

1. 2.

DEMOKRASI VE UZLAŞMA KÜLTÜRÜ AÇISINDAN KOALISYONLAR 1961 SEÇIMLERI VE TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA YENI BIR OLGU: KOALISYONLAR

İKİNCİ DÖNEM KOALİSYONLAR (1974-1979)

ÜÇÜNCÜ KOALISYONLAR DÖNEMI (1991-2002)

00 - INDB - Koalisyon.indb 7

21.05.2015 13:13

00 - INDB - Koalisyon.indb 8

21.05.2015 13:13

İÇINDEKILER

KISALTMALAR

TAKDIM

ÖNSÖZ

ÜÇÜNCÜ BASKI İÇIN AÇIKLAMALAR

DEMOKRASI VE UZLAŞMA KÜLTÜRÜ AÇISINDAN KOALISYONLAR

Koalisyon Yönetimi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Türkiye Koalisyonla Tanışıyor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Koalisyon Tipleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Koalisyonda Tercihler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Parlamentoda Koalisyonlar ve Hükümet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Seçim Sistemleri-Koalisyon Etkileşimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 İkiden Çok Büyük Partili Sistem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Parlamento ve Koalisyon; Siyasal Partilerin Gücü. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Koalisyonlarda İstikrar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Sonnotlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

1961 SEÇIMLERI VE TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA YENI BIR OLGU: KOALISYONLAR

Birinci İnönü Koalisyon Hükümeti (CHP-AP: 20.11.1961-25.06.1962) . . . . . . . . 58 Hükümetin Kurulma Çalışmaları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Koalisyonda Baştan İtibaren Gerilim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

00 - INDB - Koalisyon.indb 9

21.05.2015 13:13

26. Hükümet (I. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Birinci İnönü Koalisyon Hükümetinin Programı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 Hükümet Programının Değerlendirilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Birinci Koalisyon Sırasında Askeri Darbe Girişimi: 22 Şubat Olayı ya da ‘Tilki Tuzağı’. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Birinci Koalisyon Dağılıyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 İkinci İnönü Koalisyon Hükümeti (CHP-YTP-CKMP-Bağımsızlar; 20.11.1962-25.12.1963) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 27. Hükümet (İkinci İnönü Koalisyonu) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 İkinci İnönü Koalisyon Hükümetinin Programı Üzerine…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Hürriyet ve Anayasa Bayramı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Önemli Bir Gelişme; 21 Mayıs Darbe Girişimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 İkinci Ortak Hükümet Ömrünü Tamamlıyor…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Üçüncü İnönü Koalisyon Hükümeti (CHP-Bağımsızlar; 25.12.1963-20.02.1965) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 28. Hükümet (III. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 Üçüncü Koalisyonun Hükümet Programı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Kıbrıs Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 İnönü’lü Koalisyonlar Dönemi Kapanıyor…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 İnönü’lü Koalisyonların Ardından. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Dördüncü Koalisyon Hükümeti (AP-CKMP-YTP-MP; 20.02.1965-07.10.1965). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 29. Hükümet (IV. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Hükümet Programı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Ek 1: Koalisyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Ek 2: Gene Koalisyona Dair . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Sonnotlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

İKİNCİ DÖNEM KOALİSYONLAR (1974-1979)

12 Mart Dönemi ve 1973 Seçimleri Öncesinde Siyasal Atmosfer. . . . . . . . . . . . . . . 97 1973 Seçimleri; İkinci Koalisyonlar Dönemi Başlıyor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Birinci Ecevit (CHP-MSP) Koalisyon Hükümeti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 CHP-MSP Heyetleri Çalışmalara Başlıyor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 37. Hükümet (V. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Hükümet Programı; Gerekçe ve Dayanaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Siyasal İslamcılar CHP-MSP Koalisyonunu Nasıl Karşıladı?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Ortaklar Arasında Anlaşmazlıklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Kıbrıs Yeniden Ön Planda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Ecevit’in Tutmayan Erken Seçim Hesabı ve Koalisyonun Çöküşü . . . . . . . . . . . . . 116

00 - INDB - Koalisyon.indb 10

21.05.2015 13:13

Ek 1: Darbe İçinde Darbe; Sunay-Tağmaç-Türün İç Darbesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Ek 2: CHP’nin 22. Kurultayı’na Sunulan PM Raporu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Birinci Milliyetçi Cephe (MC) Koalisyonu (AP-MSP-CGP-MHP; 01.04.1975-05.06.1977). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Hükümet Krizi; Partilerüstü Bir Hükümet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Faşizan Baskılar Artıyor; Hükümet Krizi I. MC ile Aşılıyor… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 MC’ye Doğru Tırmanan Şiddet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Bilgiç Anlatıyor…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Hükümet Kuruluyor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 39. Hükümet (VI. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Karanlık Bir Sürecin Halkaları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Ecevit, Demirel’in Gerginlik Politikasını ve I. MC’yi Değerlendiriyor. . . . . . . . . . . 134 I. MC’de İç Gerilim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 MSP’nin ‘Ağır Sanayi’ Hamlesi ve Sökülebilen Uyduruk Temeller! . . . . . . . . . . . . . 140 MC’nin Sokak Gücü Ülkücü Komandoların Başrolde Oynadığı Olaylar. . . . . . 141 I. MC Döneminde Eğitim. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 İlk Öğretim Üyesi Cinayeti I. MC Döneminde İşleniyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144 I. MC’nin Çöküşü; Genel Seçimler Dört Ay Erkene Alınıyor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Büyük Provokasyon Zincirinin İlk Önemli Halkası; 1 Mayıs 1977 . . . . . . . . . . . . . . 147 Ecevit’e Yönelik Suikast Girişimleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151 I. MC Dönemindeki Ekonomik Gelişmeler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 I. MC’nin Sonu; Kim Kazançlı Çıktı?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 1977 Seçimleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 İkinci Milliyetçi Cephe (MC) Koalisyonu (AP-MSP-MHP; 21.07.1977-05.01.1978) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 41. Hükümet (VII. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 Hükümet Programı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 II. MC Döneminde Ülkede Durum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 II. MC’nin Çöküşü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 İkinci Ecevit Koalisyon Hükümeti (CHP-CGP-DP-Bağımsızlar; 05.01.1978-12.11.1979). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 42. Hükümet (VIII. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 İkinci Ecevit Koalisyonu Hükümet Programı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 İkinci Ecevit Koalisyon Hükümetinin Serüveni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Ekonomi, ‘Şilivari’ Direniş…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 İkinci Ecevit Koalisyonu Çöküyor…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 12 Eylül 1980’de Düdük Çalıyor, İkinci Koalisyonlar Dönemi Kapanıyor. . . . . 175 Ek 1: Dr. Birsen Örs’ün MC Değerlendirmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 Ek 2: Doç. Arsev Bektaş’ın MC Değerlendirmesi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

00 - INDB - Koalisyon.indb 11

21.05.2015 13:13

Ek 3: MC Dönemine İlişkin Ecevit-Demirel Polemiği. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Sonnotlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

ÜÇÜNCÜ KOALISYONLAR DÖNEMI (1991-2002)

189

1991 Seçimleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190 Merkez Sağ-Merkez Sol Koalisyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 Dokuzuncu Koalisyon Hükümeti (DYP-SHP; 21.11.1991-25.06.1993) . . . . . . . 192 49. Hükümet (IX. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 Dokuzuncu Koalisyona Genel Bir Bakış. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 Koalisyon Protokolü ve Ortak Hükümet Programı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Demirel Başbakanlığındaki DYP-SHP Hükümetinin 500 Günü. . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Dokuzuncu Koalisyon Hükümetinin Sürpriz Sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 Onuncu Koalisyon Hükümeti (DYP-SHP; 25.06. 1993-05.10.1995) . . . . . . . . . . . 208 50. Hükümet (X. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 Onuncu Koalisyonun Protokolü ve Hükümet Programı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Hükümeti Bekleyen Sorunlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Takvimde İz Bırakan Kimi Gelişmeler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 Onuncu Koalisyon Hükümeti Çatırdıyor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Onuncu Koalisyonun Sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Onuncu Koalisyon için Değerlendirmeler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 On Birinci Koalisyon Hükümeti (DYP-CHP; 30.10.1995-06.03.1996). . . . . . . . . 225 On Birinci Koalisyonun Hükümet Programı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 52. Hükümet (XI. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 1995 Seçimleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 On İkinci Koalisyon (ANAYOL) Hükümeti (ANAP-DYP; 06.03.1996-28.06.1996) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 53. Hükümet (XII. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 On Üçüncü Koalisyon (REFAHYOL) Hükümeti (RP-DYP; 28.06.1996-30.06.1997) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Hükümet Programından Satırbaşları ve Realizasyon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238 54. Hükümet (XIII. Koalisyon) Bakanlar Kurulu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 REFAHYOL’un Kısa Süren Macerası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 REFAHYOL’da Krizler Dizisi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 REFAHYOL’dan Ayrıntılarıyla Kimi Önemli Satırbaşları. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 On Dördüncü Koalisyon (ANASOL-D) Hükümeti (ANAP-DSP-DTP; 30.06.1997-11.01.1999). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278 55. Hükümet (XIV. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 ANASOL-D Protokolü ve Hükümet Programı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Davul Hükümette, Tokmak Baykal’da… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

00 - INDB - Koalisyon.indb 12

21.05.2015 13:13

Baykal Ağırlığını Koyuyor; Seçim Tarihi Belirleniyor…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295 Yılmaz-Baykal Uzlaşmasına Dayalı Protokol. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 ANASOL-D’nin Bir Yılı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 Apo’nun Suriye’den Çıkması da Hükümeti Kurtaramıyor; Abbas Yolcu.... . . . 304 ANASOL-D’nin Bilançosu; Artılar DSP’ye, Eksiler ANAP’a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 On Beşinci Koalisyon (ANASOL-M) Hükümeti (DSP-MHP-ANAP; 28.05.1999-03.11.2002). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 18 Nisan 1999 Seçimlerine Genel Bakış . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311 18 Nisan Seçimlerinden Bazı Notlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 1999 Seçimleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 57. Hükümet (XV. Koalisyon) Bakanlar Kurulu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 57. Hükümetin Protokolü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 ANASOL-M Hükümet Programı. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 ANASOL-M’nin Seyir Defteri

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

ANASOL-M’deki Önemli Krizler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347 Biraz da Koalisyon Adabı Üzerine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 ANASOL-M’ye İlişkin Olarak Bazı Değerlendirmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 ANASOL-M’nin Ekonomide Üç Yılı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 Üçüncü Yılında Koalisyona Bakışlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 ANASOL-M Dönemindeki Bazı Önemli Gelişmeler Üzerine.... . . . . . . . . . . . . . . . . . 369 MHP Restini Çekiyor…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 ANASOL-M, Ülkeyi Erken Seçime Götürüyor…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 2002 Seçimleri: Üçüncü Koalisyonlar Döneminin Sonu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386 3 Kasım Seçimlerinden Bazı Notlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392 3 Kasım Sonuçlarının Dışarıdan Görüntüsü. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394 Ek 1: Onuncu Koalisyonun Başbakan Yardımcısı Karayalçın ile Mülakat. . . . . 396 Ek 2: Demirel’in İnönü Vakfı’nda Yaptığı Konuşma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398 Ek 3: Erdal İnönü’nün İnönü Vakfı’nda Yaptığı Konuşma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403 Ek 4: 28 Şubat MGK Bildirisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405 Ek 5: 28 Şubat MGK Kararları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406 Sonnotlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408 KAYNAKÇA

415

DIZIN

419

00 - INDB - Koalisyon.indb 13

21.05.2015 13:13

00 - INDB - Koalisyon.indb 14

21.05.2015 13:13

KISALTMALAR

AB : Avrupa Birliği AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu AFP : Fransız Basın Ajansı AİHM : Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi AKP : Adalet ve Kalkınma Partisi ANAP : Anavatan Partisi AP : Adalet Partisi BBP : Büyük Birlik Partisi BÇG : Batı Çalışma Grubu BTP : Bağımsız Türkiye Partisi CGP : Cumhuriyetçi Güven Partisi CHP : Cumhuriyet Halk Partisi CIA : Amerikan Merkezi Haberalma Örgütü CKMP : Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi CMUK : Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu CP : Cumhuriyetçi Parti DEHAP : Demokratik Halk Partisi DEP : Demokrasi Partisi DGM : Devlet Güvenlik Mahkemesi DİE : Devlet İstatistik Enstitüsü DİSK : Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu DP : Demokrat Parti DP : Demokratik Parti DPT : Devlet Planlama Teşkilatı DSP : Demokratik Sol Parti DTP : Demokrat Türkiye Partisi DYP : Doğru Yol Partisi EOKA : Kıbrıslı Savaşçıların Ulusal Örgütü FP : Fazilet Partisi GATA : Gülhane Askeri Tıp Akademisi GEGP : Güçlü Ekonomiye Geçiş Planı GİK : Genel İdare Kurulu GP : Genç Parti GP : Güven Partisi H.Ü. : Hacettepe Üniversitesi HADEP : Halkın Demokrasi Partisi

00 - INDB - Koalisyon.indb 15

21.05.2015 13:13

HEP : Halkın Emek Partisi IDP : Islahatçı Demokrasi Partisi ILO : Uluslarası Çalışma Örgütü IMF : Uluslararası Para Fonu İ. Ü. : İstanbul Üniversitesi İDT : İktisadi Devlet Teşekkülleri İP : İşçi Partisi İSO : İstanbul Sanayi Odası İYÖKD : İstanbul Yüksek Öğrenim Kültür Derneği KA-DER : Kadın Araştırmaları Derneği KİT : Kamu İktisadi Teşekkülü KKTC : Kuzey Kıbrıs Türk Cunhuriyeti LDP : Liberal Demokrat Parti MASK : Milli Askeri Stratejik Konsept MBK : Milli Birlik Komitesi MC : Milliyetçi Cephe MGK : Milli Güvenlik Kurulu MGV : Milli Gençlik Vakfı MGSB : Milli Güvenlik Siyaset Belgesi MHP : Milliyetçi Hareket Partisi MİT : Milli İstihbarat Teşkilatı MİT : Milli İstihbarat Teşkilatı MP : Millet Partisi (1961) MP : Millet Partisi (1961) MP : Millet Partisi (1995) MSP : Milli Selamet Partisi MYK : Merkez Yönetim Kurulu NATO : Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü ODTÜ : Ortadoğu Teknik Üniversitesi OECD : Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü OGD : AB Uyuşturucu Jeopolitik Gözlemevi OHAL : Olağanüstü Hal Rejimi ÖDP : Özgürlük ve Dayanışma Partisi ÖHD : Özel Harp Dairesi ÖİB : Özelleştirme İdaresi Başkanlığı ÖKK : Özel Kuvvetler Komutanlığı PKK : Partiya Karkeran Kürdistan(Kürdistan İşçi Partisi) POAŞ : Petrol Ortaklığı Anonim Şirketi POL-DER : Polis Derneği REFAHYOL : Refah Partisi-Doğru Yol Partisi RP : Refah Partisi SCF : Serbest Cumhuriyet Fırkası SEKA : Selüloz Kağıt İşletmeleri SHP : Sosyal Demokrat Halkçı Parti

00 - INDB - Koalisyon.indb 16

21.05.2015 13:13

SKB : Silahlı Kuvvetler Birliği SP : Saadet Partisi SP : Sosyalist Parti SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu TAEK : Türkiye Atom Enerjisi Kurumu TBKP : Türkiye Birleşik Komünist Partisi TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TBP : Türkiye Birlik Partisi TCF : Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası TCY : Türk Ceza Yasası TDK : Türk Dil Kurumu TEDAŞ : Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi TİP : Türkiye İşçi Partisi TİSK : Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu TKP : Türkiye Komünist Partisi (1920) TKP : Türkiye Komünist Partisi (2001) TMY : Terörle Mücadele Yasası TOBB : Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği TOFAŞ : Türk Otomobil Fabrikası AŞ TÖB-DER : Tüm Öğretmenler Birleşme ve Dayanışma Derneği TRT : Türkiye Radyo Televizyon Kurumu TSK : Türk Silahlı Kuvvetleri TSKGV : Türk Silahlı Kuvvetleri Güçlendirme Vakfı TTK : Türk Tarih Kurumu TÜBA : Türkiye Bilimler Akademisi TÜBİTAK : Türkiye Bilimsel Teknik Araştırma Kurumu TÜRK-İŞ : Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu TÜSİAD : Türkiye Sanayici ve İşadamları Derneği YTP : Yeni Türkiye Partisi (1961) YAŞ : Yüksek Askeri Şura YDH : Yeni Demokrasi Hareketi YDP : Yeniden Doğuş Partisi YÖK : Yükseköğretim Kurulu YP : Yurt Partisi YSK : Yüksek Seçim Kurulu YTP : Yeni Türkiye Partisi (2002)

00 - INDB - Koalisyon.indb 17

21.05.2015 13:13

00 - INDB - Koalisyon.indb 18

21.05.2015 13:13

TAKDIM

oalisyonlar, Türkiye’de siyaset yapma yöntemlerini, siyasetçi ruhunu en yalın biçimiyle ortaya çıkaran iyi bir turnusol kağıdı işlevindedir. Partilerin görüntüdeki kimliğiyle, iktidarda kalma hırsı… Liderlerin halktan oy almak için kullandıkları söylemle, hükümet kurmak için takındıkları tavır… Parti içi muhalefette aslan kesilenlerle, koalisyon uyumu için her diyaloğa girenler… Bu ikiliklerin tümü koalisyon hükümetlerinde su yüzüne çıkar. Başta İskandinav ülkeleri olmak üzere Avrupa’da, demokrasi kültürünün iyi-kötü yerleştiği her ülkede hükümet kurma yöntemlerinden biri koalisyondur. Ancak bunu yaşama geçirme biçimi her ülkede değişiktir. Bizde ise bambaşka. Muzaffer Ayhan Kara, sadece zarfın üzerinde yazılanla değil, içindekilerle de ilgili bir araştırmacı olarak, Türkiye’deki koalisyon kültürünü bütün yönleriyle irdeleyen bir eser ortaya çıkardı. İlk sayfalarını çevirdiğiniz bu kitap, sadece koalisyon kültürüne değil, siyaset ve devamında demokrasi kültürüne de katkısı olacak bir çalışma… Ankara’da gelişmeleri izleyen bir gazeteci olarak hükümetlerin kuruluşlarına, işleyiş süreçlerine bakarken en çok Aziz Nesin’i anımsarım. Zira, başta sözünü ettiğimiz ikili tutumlar üzücü olsa da aynı zamanda eğlencelidir. Özellikle koalisyon hükümetleri bu konuda çok malzeme içerir. MUZAFFER AYHAN KARA | TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA KOALISYON

00 - INDB - Koalisyon.indb 19

21.05.2015 13:13

KARA | KOALISYON

Her şeyden önce, Türkiye’deki koalisyon hükümetlerini dışarıdan kimse yıkamaz. Dünyanın en etkili toplarını getirip, sürekli atış yapsanız bile boşuna. İktidar koltuğu öylesine güçlü bir kalenin içindedir. Ülkede yaşanan krizler, bunalımlar, depremler koalisyonda ufak tefek çatlaklar dışında olumsuz bir etki bırakmaz. Hani depreme karşı en dayanıklı yapıları üretmekle ünlü Japonlar bizdeki koalisyon yapılarının bileşkenlerini gökdelenlere uygulasalar, ellerindeki buluşların tümünü okyanusa atıp, bizden patent hakkını isterler! Ülkede olup biten onca olaydan etkilenmeyen bu koalisyonların başlıca yıkıcısı içten çöküntüdür. Ortakların kendi aralarında bir çıkar çatışması belirmişse, bu çatlağı hiçbir şey sıvayamaz. İş, seçime gidip yeniden seçip sıvamaya kalır! Koalisyonlarda duyguların da ortası yoktur. Seçimden önce birbirlerini adeta düşman ilan ederler: “O parti gelirse, ülke batar…”

Seçim sonuçları koalisyonu gösterirse bütün bunlar çöpe atılır. İlk görüşmeden sonra yeni bir yaklaşım yaratılır: “Adeta tek parti gibiyiz. Her konuda aynı düşündüğümüzü gördük!”

Koalisyonlar, partilerin seçim sözlerini tutmamaları için de çok iyi bir tutamaktır. Tabandan, “hani verdiğiniz sözler” sesleri yükselirse hemen yanıt gelir: “Çok istiyoruz, bir an önce yapacağız ama, ahh öteki ortak. Bir türlü ikna olmuyor. Biraz sabır…”

Tabii aynı şey, öteki parti için de geçerlidir! Koalisyon partileri kendi içlerinde küçük de olsa, öteki ortağa karşı muhalafet bulundururlar. Bu da ortağın her söylediğini yapmamaya yarar: “Bizce bu öneri doğru ama, bizim partinin içi biraz karışık. Arkadaşları ikna etmemiz çok zor. En iyisi biraz rafta dursun. Sonra tozunu alırız.”

Bütün bunların yanında, koalisyonların toplumdaki uç noktaları bir ölçüde törpülediğini de vurgulamadan geçemeyiz. Özellikle merkezin sağındaki ve solundaki partilerin bir araya gelmesi doğal olarak toplumu da etkiliyor, tarafları yumuşatıyor. Ancak koalisyon iki tarafı da

00 - INDB - Koalisyon.indb 20

21.05.2015 13:13

Takdim

yıpratırsa bu kez kazanan radikal uçlar oluyor. Bu, siyasetin “boşluk tanımayan” bir başka kuralı… Demokrasi kültürünün, kendin gibi düşünmeyenle de bir arada olabilme olgunluğunun bir ürünü olarak ortaya çıkan koalisyonların Türkiye’deki serüvenini Kara’nın kaleminden okuyalım. Kara, olabildiğince tarafsız ve bilgi ağırlıklı bir ufuk sunuyor bize. Kara kara düşünmek ya da harç kara kara demokrasi yapısını yükseltmek sizin elinizde. Her iki yaklaşımdan bir koalisyon da oluşturabilirsiniz!

Mustafa Balbay

Ağustos 2003, Ankara

00 - INDB - Koalisyon.indb 21

21.05.2015 13:13

00 - INDB - Koalisyon.indb 22

21.05.2015 13:13

ÖNSÖZ

oalisyonlar, parlamenter demokrasiye dayalı rejimlerde kaçınılmaz hükümet biçimlerinden birisidir. Dünyada parlamenter demokrasiye dayalı hemen her kıtada pekçok ülke koalisyon hükümetleriyle yönetilegelmiştir. Bugün de, Avrupa ülkeleri de içinde olmak üzere birçok ülke; örneğin Almanya, İtalya gibi parlamenter demokrasiler koalisyonla yönetilmektedir. ★ Türkiye’de çok partili parlamenter demokratik yapının başlangıcı 1946 olmakla birlikte, iki partili sistemde koalisyonların gündeme gelmesi olanaksızdı. 27 Mayıs İhtilali sonrasında gerçekleştirilen ilk genel seçimlere katılan dört partiden hiçbiri Millet Meclisi’nde salt çoğunluğu sağlayarak tek başına hükümet kurabilecek çoğunluğa erişememişti. İşte bu, yepyeni bir durum demekti. Süngünün gölgesindeki sandıktan çıkan sonuç kimseyi tatmin etmediği gibi, “ortak hükümet” seçeneği de kuşkuyla karşılanmaktaydı. Şunun şurasında 15 yıllık ömrü olan çok partili rejim şimdi de koalisyon hükümeti ile karşı karşıyaydı. Üstelik, konjonktür askerlerle sivillerin, yani hükümetin uyumlu olmasını zorunlu kılıyordu. Milli Birlik Kurulu, Silahlı Kuvvetler Birliği’nin sıcak nefesini ensesinde hissediyordu; kendi inisiyatifi dışında yeni ve hiyerarşik bir askeri darbenin eli kulağındaydı. Bu koşullarda, Türkiye koalisyonla tanıştı. CHP ve AP, İnönü’nün başkanlığında ilk ortak hükümeti kurdular. 1961’deki ilk koalisyondan 3 Kasım 2002 seçimlerine kadar devam eden son koalisyona kadar, ara rejim dönemleri dışında tam 15 kez koMUZAFFER AYHAN KARA | TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA KOALISYON

00 - INDB - Koalisyon.indb 23

21.05.2015 13:13

KARA | KOALISYON

alisyon hükümetleriyle yürüyen parlamenter demokrasinin 22 yılı koalisyonlarla geçti. ★ Oysa, çok partili rejimi dayatan ve bu dayatma sonucu ivedilikle gündeme alanlar iki partili bir sistemi düşünmüşlerdi. Bu sistemde koalisyonlara yer yoktu. İkiden çok partili sistemin fiilen yerleştiği 1961 sonrası ortamda koalisyonlar hep yadsındı, eleştirildi, ayakbağı olarak görüldü. Medya vasıtasıyla sürekli kötülenen koalisyonlar, seçmen nazarında da sürekli aşağılandı, gözden düşürülmeye çalışıldı. Nitekim, bu anlayışın bir ürünü olarak 3 Kasım 2002 seçimlerinde bir tek parti hükümeti oluştuğu gibi, Meclis de iki partiden oluştu. Temsilde adaletin ve istikrarın sakatlandığı bir sonuç alınmasına karşın egemen kesimler olsun, denizaşırı ‘stratejik ortak’ olsun, sonuçtan memnundu. Ancak, gelişmelerin Türk siyasal yaşamına koalisyonları yakın bir gelecekte yeniden gündeme getirmesi sürpriz olmayacaktır. Bu nedenle, parlamenter demokratik sürecin önemli bir unsuru olan koalisyonlar konusunu mercek altına alma gereğini duyduk. ★ İki bölümden oluşan bu çalışmada esas olarak koalisyonların, parlamenter demokratik sürecin vazgeçilmez bir unsuru olduğu ve bundan gocunmanın yersizliği üzerinde durulmuştur. Tam tersine, demokrasi kültürü ve uzlaşma anlayışının gelişmesine hizmet edecek bir hükümet biçimi olduğunun altı çizilmiştir. Birinci bölüm, koalisyonlara genel bir bakış getirmektedir. Aleskerov-Ersel-Sabuncu’nun parlamenter demokrasiler açısından çok önemli yapıtlarından bu bölümde azami olarak yararlandım. İkinci bölümde ise, kronolojik olarak ilk koalisyondan son koalisyona kadar koalisyon hükümetlerinin panoraması çizilmiştir. Koalisyonları kimler, nasıl ve hangi siyasal konjonktürlerde kurmuşlardır? Bileşimleri, kabine listeleri nasıldır? Protokol ve programları nasıldır? Hükümet ettikleri dönemde Türkiye’nin önemli iç ve dış gelişmeleri nelerdir? Hangi iç gerilimleri yaşamışlar, nasıl dağılmışlardır? ★ Parlamenter demokratik sürecin önemli bir unsuru olan koalisyonları ele alan bu çalışma bir eksiğe dikkat çekip, kendi alanında çok az yapı-

00 - INDB - Koalisyon.indb 24

21.05.2015 13:13

Önsöz

lan çalışmalara katkıda bulunurken, daha kapsamlı çalışmaların önünü açmak amacıyla kaleme alınmıştır. Bu arada, koalisyonların hikayesi verilirken, son kırk yılın siyasal tarihine ait önemli gelişmeler de fonda belirmiş olmaktadır.

er Ayhan Kara MuzaffMayıs 2003, Moda

00 - INDB - Koalisyon.indb 25

21.05.2015 13:13

00 - INDB - Koalisyon.indb 26

21.05.2015 13:13

ÜÇÜNCÜ BASKI İÇIN AÇIKLAMALAR

007 Mart ayında Cumhuriyet Kitapları arasında ikinci baskısı yapılacak olan bu çalışma için kaleme aldığım “İkinci Baskı İçin Açıklamalar...”da şöyle demişim:

“Elinizdeki kitap, Türkiye’nin son koalisyon hükümetine dönük 2002 yazındaki ‘parlamenter darbe’ sürecinin sonunda aşağı yukarı tamamlanmak üzereydi. 3 Kasım 2002 seçimlerinin ardından gelen AKP tek parti hükümetinin bir yılı dolmadan da tamamlandı ve Türk Siyasal Yaşamında 1961 Sonrası Bir Olgu; Demokrasi ve Uzlaşma Kültürü Açısından KOALİSYONLAR adıyla Otopsi Yayınları’nca 2004 Haziran’ında yayınlandı. Şimdi, yaklaşan Cumhurbaşkanlığı seçimleri bir yana, yeni bir genel seçimin de öngünlerindeyiz. Seçim erkene alınmasa bile artık ilkbahar ve önümüzdeki kıştan önce de yeni bir parlamento ve yeni bir hükümet geliyor. Yani sıcak bir bahar-yaz ayları bekliyor ülkemizi. Bu aşamada, gözden geçirilerek kısaltılan, fakat özü değiştirilmeden Türk Siyasal Yaşamında KOALİSYON adıyla aynen ikinci baskısı yapılan kitabın önemli bir boşluğu dolduracağına inanıyorum. AKP tek parti iktidarından ağzı yanan Türk kamuoyunun koalisyon olgusunu ve ülkemizde bu alanda yaşanan daha önceki deneyimleri mercek altına alması kaçınılmaz görülüyor. Zaten, ülkemizde nedense hep ‘halının altına itilmeye çalışılan’ koalisyon, parlamenter demokrasinin başlıca iki unsurundan birisidir. Koalisyonları iyi taraflarıyla görüp geliştirmek ve olumlu yönde yararlanmak açısından konuya eğilmek gerçekçi olacaktır. Çok gereksinimimiz olan uzlaşma kültürü ve demokrasi açısından da koalisyonlar yararlı olabilir. Bu arada, kitapta, daha o zamandan Mayıs 2007’deki Cumhurbaşkanlığı seçimi analiz edilerek bugün yaşanan krize de işaret

MUZAFFER AYHAN KARA | TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA KOALISYON

00 - INDB - Koalisyon.indb 27

21.05.2015 13:13

KARA | KOALISYON

edilmektedir. Türkiye, kritik bir dönemeçtedir. Araba ya kaza yapacak, ya davirajı alarak yoluna devam edecektir. Önemli olan, tehlikenin farkına vararak araba devrilmeden önce önlem almaktır. Araba devrildikten sonra yol gösteren çok olur.”

★ Yukarıdaki satırları kaleme aldıktan bu yana tam sekiz yıl geçmiş… Bu arada AKP 2007’de ve 2011’de hem de oyunu arttırarak genel seçimleri kazandı ve iktidarını sürdürüyor. Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde de başarılı olan AKP, Gül’den sonra Erdoğan’ı da Meclis’te ve halk oyu ile Köşk’e oturttu. Üç genel seçim, üç yerel seçim, bir referandum ve halk oyu ile Cumhurbaşkanlığı seçiminde ummadığı kadar başarı elde eden AKP’nin sırrı nerede? Bu sorunun yanıtı ayrı bir inceleme konusudur. Ancak şu kadarını belirtmeden geçemeyeceğim; AKP başarısını biraz da ana muhalefet CHP’nin bir “iktidar alternatifi” olarak bir türlü organize olamamasına borçludur. “Muhalefet” olmakla “iktidar alternatifi olmak” arasındaki farkı kavrayan bir CHP karşısında AKP’nin işi çok zor olacaktır. Tek parti iktidarının ‘istikrar’ demek olmadığı bir kez daha uzun süren AKP iktidarlarında yaşayarak görüldü. Uzlaşma ve demokrasi kültürü açısından koalisyonlara neden güçlü bir vurgu yaptığımız AKP’nin 14 yıllık iktidar pratiğiyle umarım anlaşılmıştır. Kutuplaşmanın had safhada olduğu bir dönem yaşanıyor. İçte ve dışta istikrarsızlık almış başını gidiyor. İtibarını yitiren, sözünü dinletemeyen ve güven duyulmayan bir devlet olduk. Ekonomide büyüme hedefi tutturulamıyor. Sosyal uçurum derinleşiyor. Toplumun çok büyük bir kısmı borç içinde güvensiz yaşıyor. “İrtica odağı” olarak görülen ve bir oy farkla kapatılmaktan kurtulup para cezasına mahkum olan AKP, gevşek bir koalisyonda iktidarı paylaştığı Gülen Cemaati’ni şimdi ‘paralel’ ilan ederek üzerine gidiyor. Erdoğan’ın ‘savcısı’ olduğu Ergenekon ve Balyoz gibi davalar çökmüş durumda… Yargı, üniversite, medya, asker ve sivil bürokrasi alabildiğine baskı altında… Bir talandır pervasızca sürüp gidiyor… Cumhurbaşkanı olduktan sonra Atatürk Türkiyesi’nin simgesi Çankaya Köşkü’ne gitmeyerek yaptırdığı ucubeye yerleşen Erdoğan, şimdi de AKP’yi başkanlık sistemine geçmeye zorluyor. Parlamenter demokrasiyi bir kenara bırakarak sözde ‘Türk usulü’ başkanlık peşinde dolaşıyor. AKP anayasayı değiştirerek başkanlık sistemine geçiş için refleks gösterebilecek mi? Buna göre bir Meclis artimetiği ortaya çıkacak mı? Çok zor, hatta olanaksız. Ancak, bu noktada AKP’nin başka bir “gevşek koalisyon” partneri HDP’nin manevraları dikkat çekiyor. İnsan merak

00 - INDB - Koalisyon.indb 28

21.05.2015 13:13

Üçüncü Baskı İçin Açıklamalar

ediyor; 10 maddelik pakette uzlaşan AKP-PKK-HDP neden o pakete bir madde daha ekleyerek barajı düşürmüyor veya kaldırmıyor? Burada bir ‘kumpas’ sezmemek elde değil. Güya, 2011 seçimlerinde MHP’ye olduğu gibi CHP seçmenine vicdan yaptırıp barajı geçmesi için bu kez HDP’ye bir ölçüde oy kaydırtılacak… Türkçemizde güzel bir söz vardır; “Her zaman papaz pilav yemez”. HDP barajı geçmesin mi? Tabii ki geçsin; demokrasi için, ülke için çok iyi olur. Ne var ki CHP seçmeninin görevi başkalarına tahtıravalli olmak değildir. Büyüyen, oyunu arttıran bir CHP bu ülkenin sigortası olabilir. (Ayrıca, Meclis’te CHP milletvekillerinin barajın düşmesi için verdiği yasa önerileri yıllardır beklemektedir. Doğrusu da barajın sıfırlanmasıdır.) AKP’nin üç dönem peş peşe iktidarının sona yaklaştığı ve 7 Haziran’da yeni bir genel seçime gidecek Türkiye’de ya AKP dördüncü kez iktidara gelecek ya da Dördüncü Koalisyonlar Dönemi açılacak… Havada bir koalisyon iklimi var. AKP eriyor. Bu erime seçime kadar artarak sürebilir. 276’nın altına düşecek bir AKP, 7 Haziran akşamı balkondan da iktidardan da düşecektir. İşte o zaman Türkiye içeride de dışarıda da rahat bir nefes alacaktır. Kutuplaşma sona erecektir. Türkiye’nin iki yakasını bir araya elverişli bir koalisyon getirebilir. Türkiye, ancak bu kadar gerilebilirdi. AKP’nin daha fazla ülkeyi germesine seçmenin de izin vereceğini düşünmek istemiyorum. Tabii ki sonucu hep birlikte göreceğiz. Bakalım 8 Haziran’da nasıl bir siyasal aritmetiğe uyanacağız? Bu arada, bu kitaba önsöz yazdığında, Mustafa Balbay Cumhuriyet’in Ankara Temsilcisi’ydi. O da AKP iktidarında Ergenekon sanığı yapıldı. Silivri’deyken CHP’den 2011 genel seçimlerinde 24. Dönem İzmir Milletvekili seçildi. Tahliye edildi ve TBMM’de yemin ederek göreve başladı. (Bu kitaba yazdığı önsöz, Balbay’ın yazdığı ilk ve tek önsöz, bu ayrıcalığı bana tanıdığı için kendisine bir kez daha teşekkür ediyorum) ilginçtir ki, Cumhuriyet’ten sonra Balbay’la yollarımız TBMM’de de kesişti. Çünkü ben de 24. Dönemde CHP İstanbul Milletvekili Osman Korutürk’ün TBMM Danışmanı oldum. Bir süre CHP Genel Başkan Yardımcılığı ve Parti Meclisi Üyeliği de yapan, Sosyalist Enternasyonal Delegesi, Yurtdışı Örgütlenme Başkan Vekili, TBMM Dışişleri Komisyonu CHP Sözcüsü ve 17 Aralık Soruşturma Komisyonu Üyesi olarak yoğun bir çalışma temposu içinde olan E. Büyükelçi Korutürk’le birlikte çalışmak; bu şekilde CHP’ye katkıda bulunmak ve tabii zaman zaman Balbay’la Meclis’te ve çeşitli zeminlerde karşılaşmaktan çok mutlu olduğumu belirtmeliyim. Son sözüm şu: Türkiye için 7 Haziran’daki tercihim, parlamenter demokrasi ve koalisyon. Yeter AKP, yeter…

00 - INDB - Koalisyon.indb 29

21.05.2015 13:13

00 - INDB - Koalisyon.indb 30

21.05.2015 13:13

1 DEMOKRASI VE UZLAŞMA KÜLTÜRÜ AÇISINDAN KOALISYONLAR

rof. Emre Kongar, 1961’deki ilk koalisyon ile 1991’deki DYP-SHP koalisyonunu karşılaştırırken, koalisyonları “demokrasi kültürü” açısından olumlamaktadır:

“27 Mayıs 1960 darbesinin yaralarının hemen hemen aynıyla siyaset sahnesine ve dolayısıyla 1961 koalisyonuna taşındığını görüyoruz. Böylece 1961 koalisyonu daha kurulurken ‘sakat’ ya da ‘yaralı’ bir nitelik taşıyordu. Ortaklar aslında ‘düşman kardeşler’di. Oysa, 1991 koalisyonu 1961 koalisyonunun tam tersine 12 Eylül 1980 darbesinin yaralarını sarmak amacıyla bir araya gelen ‘eski sahiplerin’ ‘yeni dayanışmasını’ sergiliyordu! Neydi değişen? Otuz yılda Türkiye’de değişen en önemli öge ‘demokrasi kültürü’ idi.”1

Kongar, devamla; 1991’de kurulan DYP-SHP koalisyon hükümetinin ‘tarihsel görevini’ demokrasinin yeniden kurulması olarak belirtmekte ve 12 Eylül 1980 darbesinin demokratik işleyişi bertaraf eden düzenlemelerinden en çok zarar gören iki büyük akım olan DYP ve SHP’nin ‘demokrasiyi kurma’ amacında birleştiklerini saptamaktadır.2 DYP-SHP koalisyon hükümetinin Başbakan Yrd. Prof. Erdal İnönü, demokrasi kültürü içinde koalisyon olgusunu şöyle değerlendirmektedir: “... koalisyon demokrasilerin normal bir aracı. Yani, koalisyon demokrasilerde olağanüstü hallerde kullanılan herkesin bundan sıkıntı çektiği bir araç filan değil Avrupa’da. Seçim sonucunda eğer tek parti iktidar olacak kadar oy alamamışsa o zaman koalisyon

MUZAFFER AYHAN KARA | TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA KOALISYON

00 - INDB - Koalisyon.indb 31

21.05.2015 13:13

1. BÖLÜM

hemen gündeme geliyor. Batı Avrupa’da, Avrupa’nın bazı ülkeleri yıllardır koalisyonla gidiyorlar. Yani orada bir koalisyon kurulduğu zaman “üç ay sonra düşecek”, “bakalım hangi parti hangi partiye kazık atacak da koalisyon bozulacak” diye bakmıyorlar. Bir koalisyon kuruluyor, kurulurken düşünülüyor ‘nasıl olacak’ diye, ondan sonra o koalisyon seçime kadar gidiyor.”3

Kendi koalisyon deneyine ilişkin olarak da şunları söylemektedir Erdal İnönü: “Sayın Demirel bize geldiğinde ve ortaklık teklif ettiğinde gördük ki, geniş bir yaklaşım içinde, ‘her tarafı düşünerek koalisyonun ele alacağı sorunları önce düşünelim, önce tartışalım, ondan sonra hükümetin çatısını kurma aşamasına gidelim’ gibi gayet güzel bir yaklaşım içindeydi. Ve bundan sonra mutlulukla gördüm ki, koalisyonun kurulması herkesin beklediği şeymiş meğerse. Halkta da büyük bir memnunluk gördük.”4

Prof. Kemali Saybaşılı, demokratikleşme süreci açısından DYP-SHP koalisyonunu çok önemsemekte ve demokrasi açısından bu koalisyonu; “siyasal bir gerçeklik ve dolayısıyla somut bir anlam da kazanmıştır. 1970’li yıllarda da koalisyonlar kurulmuştu; ancak, bunlar taraflar arasında bakanlıkların paylaşılması ötesinde ciddi bir programa sahip olmayan birer iktidar ortaklığı niteliğini taşımışlar, iktidar ortaklığını da şimdiki koalisyon hükümeti örneğinde olduğu gibi, ciddi bir toplumsal, ekonomik, siyasal programa dayandıramamışlardır. Öte yandan, DYPSHP koalisyonu, doğal olarak iktidar ortaklığı özelliğine de sahip olmakla birlikte, program ortaklığı olma özelliği ön plana çıkmakta ve daha belirgin bir nitelik oluşturmaktadır.” şeklinde değerlendirmektedir.5 Saybaşılı, DYP-SHP koalisyonunun demokrasi ile ilişkisini irdelemeyi şöyle sürdürmektedir: “... DYP-SHP koalisyonu ile, Türkiye, tarihinde ilk kez çağı yakalamıştır. Çağ, demokrasi çağıdır. Türkiye Cumhuriyeti de evrensel tarihle ülkenin özgün tarihinin çakışması anlamında, evrensel olan gerçeği saptamıştır. Çünkü, demokrasi, Batı Avrupa-ABD ya da başka herhangi bir ülke merkezli bir değer değildir; toplum, iktisat, bilim, teknoloji ya da öteki herhangi bir teknik etken-merkezli bir siyasal sistem de değildir. Genel olarak yurttaş, özel olarak da seçmen-merkezli bir siyasal sistem ve süreçtir. Bundan sonrası ise, gelecekteki uzun dönemli uygulamanın başarısına ya da başarısızlığına bağlı bulunacak bir gelişme olacaktır.”6

Koalisyonun Türkiye siyaset sürecinde çok partili yaşamdan itibaren en önemli gelişme olduğu değerlendirmesini de yapan Saybaşılı, sonucu ise uygulamanın belirleyeceğinin altını çizmektedir.7

00 - INDB - Koalisyon.indb 32

21.05.2015 13:13

2 1961 SEÇIMLERI VE TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA YENI BIR OLGU: KOALISYONLAR

961 seçimleri ile birlikte Türk siyasal yaşamında ortaya çıkan yeni bir olgu olan koalisyonlar, üç ana başlık altında değerlendirilebilir: Birinci (60’lı yıllar), İkinci (70’li yıllar), Üçüncü Koalisyonlar Dönemi (90’lardan 2000’lere). Görüldüğü gibi, 80’leri 12 Eylül’ün ve hemen sonrasının özel koşullarından dolayı atlayan koalisyonlar, DP iktidarı dışında çok partili dönemin hemen hemen tamamına damgasını vurmuştur. 1965’in ikinci yarısındaki AP hükümetleri ile 12 Eylül Yönetimi sonrasının ANAP hükümetleri adeta istisnai bir durum oluşturmuştur. Başka bir deyişle, 1960 sonrasındaki siyasal süreci üçe ayırırsak; ara rejim dönemleri, tek parti hükümeti dönemleri ve koalisyon dönemleri; yaklaşık 22 yıl ile koalisyon dönemlerinin öne çıktığı görülecektir. 1960’tan 2002 Kasımı’na kadar yaklaşık 41,5 yılın yarısından fazlası koalisyon hükümetleri ile geçmiştir. Yaklaşık 7 yıl ara rejimlerle, daha doğrusu ‘Silahlı Kuvvetler Partisi’ hükümetleri ile yönetilen Türkiye’de tek parti hükümetleri dönemi yaklaşık 13 yıl ile sınırlıdır. Bu üç koalisyon dönemine tek tek ayrıntılarıyla girmeden önce, Türk siyasal yaşamındaki koalisyon hükümetlerinin kronolojik bir listesine göz atalım:

MUZAFFER AYHAN KARA | TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA KOALISYON

00 - INDB - Koalisyon.indb 53

21.05.2015 13:13

2. BÖLÜM

1. 2. 3.

26. Hükümet 27. Hükümet 28. Hükümet

8. İsmet İnönü Hükümeti (CHP-AP) 9. İsmet İnönü Hükümeti (CHP-YTP-CKMP-Bağımsızlar) 10. İsmet İnönü Hükümeti (CHP-Bağımsızlar)

20.11.1961 25.06.1962 25.06.1962 25.12.1963 25.12.1963 20.02.1965

29. Hükümet

Suat Hayri Ürgüplü Hükümeti (AP-CKMP-YTP-MP)

20.02.1965

37. Hükümet

1. Bülent Ecevit Hükümeti (CHP-MSP)

26.01.1974

39. Hükümet

4. Süleyman Demirel Hükümeti

31.03.1975

(AP-MSP-CGP-MHP; I. MC)

21.06.1977

41. Hükümet

5. Süleyman Demirel Hükümeti (AP-MSP-MHP; II. MC)

05.01.1978

42. Hükümet

3. Bülent Ecevit Hükümeti (CHP-CGP-DP-Bağımsızlar)

49. Hükümet

7. Süleyman Demirel Hükümeti (DYP-SHP)

10. 11.

50. Hükümet 52. Hükümet

1. Tansu Çiller Hükümeti (DYP-SHP) 3. Tansu Çiller Hükümeti (DYP-CHP)

07.10.1965 17.11.1974

21.07.1977 05.01.1978 12.11.1979 21.11.1991 25.06.1993 25.06.1993 05.10.1995 30.10.1995 06.03.1996

12.

53. Hükümet

2. Mesut Yılmaz Hükümeti (ANAP-DYP; ANAYOL)

06.03.1996

13.

54. Hükümet

Necmettin Erbakan Hükümeti (RP-DYP; REFAHYOL)

28.06.1996

14.

55. Hükümet

3. Mesut Yılmaz Hükümeti (ANAP-DSP-DTP; ANASOL)

30.06.1997

15.

57. Hükümet

6. Bülent Ecevit Hükümeti (DSP-ANAP-MHP; ANASOL-M)

28.05.1999

28.06.1996 30.06.1997 11.01.1999 03.11.2002

BIRINCI DÖNEM KOALISYONLAR (1961-1965)

27 Mayıs 1961 İhtilali sonrası ilk genel seçimler 15 Ekim 1961’de gerçekleşmiştir. Yeni Anayasaya göre Meclis’in yanında ayrıca Cumhuriyet Senatosu kurulmuştur. Kapatılan DP’nin katılamadığı seçimlerde CHP’nin dışında yeni kurulan; Adalet Partisi (AP), Yeni Türkiye Partisi (YTP) ve Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) yarışmıştır. Milletvekili ve senatörlük için seçimler birlikte yapılmasına karşın, iki ayrı seçim sistemi uygulanmıştır. Senato seçimleri çoğunluk sistemine, milletvekili seçimleri ise nispi temsil esasına göre yapılmıştır.

00 - INDB - Koalisyon.indb 54

21.05.2015 13:13

3 İKİNCİ DÖNEM KOALİSYONLAR (1974-1979)

12 MART DÖNEMI VE 1973 SEÇIMLERI ÖNCESINDE SIYASAL ATMOSFER

965’te seçim yasasının AP’yi engellemek amacıyla değiştirilmesi tam bir ‘bumerang’ olmuş, AP ezici bir çoğunlukla, yüzde 50’yi aşan oy oranı ile tek başına iktidara gelerek Birinci Koalisyonlar Dönemi’ne (1961-1965) son vermiştir. AP, 1969 seçimlerinde de üstünlüğünü koruyarak tek başına iktidara gelecektir. Ne ki, Süleyman Demirel’in Başbakanlığındaki AP Hükümeti 12 Mart 1971 Muhtırası ile karşı karşıya kalmış; Demirel, ünlü şapkasını alarak gitmiştir. İstifasıyla bir ‘ara rejim’ dönemi açılmaktadır. 25 yıllık kısa çok partili döneminin ikinci ara rejimi iş başındadır. Daha doğrusu, ikinci kez üst koalisyon bozulmuş; askerler tek başına iktidara el koyarak dolaylı bir biçimde inisiyatifi almıştır. Sonradan, dönemin Dışişleri Bakanı İ. Sabri Çağlayangil, 12 Mart’ta büyük ölçüde ABD’nin, CIA’in olduğunu açıklayacaktır.1 ABD, bölgedeki çıkarları ve SSCB ile rekabeti açısından Türkiye’yi yeniden dizayn etmek istemektedir. Ülkenin “zinde kuvvetleri”; asker ve sivil aydınlar, gençlik önderleri ve sendikacılar; kısaca ulusal-devrimci, Kemalist güçler “balyoz” harekatıyla karşı karşıyadır. İş, idam sehpaları kurulmasına kadar uzanmıştır. Darbe içinde darbeyi gerçekleştiren faşizan Tağmaç-Türün ekibi, özel işkence merkezlerinde, sorgu evlerinde ulusal-devrimci ve Kemalist güçlerin önde gelen isimlerini işkencelerden geçirmektedir. Deniz’ler idam sehpasına götürülmüş, Mahir’ler ‘çatışmalarda’ bertaraf edilmiştir. Doğan Avcıoğlu, Mümtaz Soysal, Talat Turhan, İlhan Selçuk, İlhami Soysal gibi isimler Ziverbey’lerde, Mamak ve Selimiye’lerde işkencelerden geçirilerek tutuklanmışlardır. Ülkenin hapishaneleri ve askeri garnizonlar MUZAFFER AYHAN KARA | TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA KOALISYON

00 - INDB - Koalisyon.indb 97

21.05.2015 13:13

3. BÖLÜM

aydınlar, gençler ve subaylarla tıka basa doldurulmuştur. Ortada büyük bir Amerikancı-faşist komplo vardır; Silahlı Kuvvetler’in en üst kademesindeki komutanlara ve anamuhalefet lideri Ecevit’e kadar uzanan bir komplo... Cunta, emrindeki sıkıyönetim mahkemeleri aracılığıyla onları bile suçlayan ifadeler almak istemiştir işkence merkezlerinde. Demirel ve Ecevit, Muhtıra’nın kendilerine karşı verildiğini düşünmekte; bir türlü paylaşamamaktadırlar. Anayasa budanmış, devrimci, Kemalist unsurlar ‘temizlenmiştir’. Silahlı Kuvvetler’de de benzer bir ‘temizlik’ yürütülmektedir. Kemalist subaylara tahammül yoktur, kalanlar da sindirilmektedir. Bu koşullarda, ordu kışlasına çekilmektedir. 14 Ekim 1973’te genel seçimler, Aralık 1973’te de yerel seçimler yapılacaktır. Siyaset, ara rejimden çıkış için nefesini tutmuş beklemektedir. 1973 SEÇIMLERI; İKINCI KOALISYONLAR DÖNEMI BAŞLIYOR

14 Ekim 1973 Seçimlerinde seçmen sayısı 16. 798. 164 olmasına karşın, ancak 11. 223. 843 seçmen oy kullanmış; kullanılan oyların 10. 723. 658’i geçerli sayılmıştır. Yüzde 66,8 ile katılım oranı en düşük seçimdir. Yepyeni bir lider ve yenilenen siyasal çehresiyle seçimlere katılan CHP, seçimlerden üstünlükle çıkmıştır ama tek başına hükümet kurabilecek sayıya yaklaşamamıştır. Seçim sonuçları şöyledir:2 1973 Milletvekili Seçimi Parti

Aldığı Oy Sayısı

CHP

3.570.583

33,3

185

41,1%

3.197.897

29,8

149

33,1%

MSP

1.265.771

11,8

10,7%

1.275.502

11,9

10,0%

CGP

564.343

5,3

2,9%

MHP

362.208

3,4

0,7%

TBP

121.759

1,1

0,2%

Bağımsız

303.218

2,8

1,3%

62.377

0,6

10.723.658

100

450

MP TOPLAM

Oy Oranı (%)

Milletvekili Sayısı

Milletvekili Oranı (%)

100%

Seçim sonuçları CHP’nin CGP ile, AP’nin ise DP ile bölündüğünü göstermektedir. Siyasallaşan İslamcı kesimlerin MSP’si de sonuçta AP’yi bölmüş olmaktadır.

00 - INDB - Koalisyon.indb 98

21.05.2015 13:13

4 ÜÇÜNCÜ KOALISYONLAR DÖNEMI (1991-2002)

eferandumda kıl payı “evet” ile siyasal yasağı kalkan Demirel, DYP Genel Başkanı olarak 1991 Genel Seçimlerinde başbakan adayı olarak seçmen karşısındadır yeniden. Hamzakoy’dan Başbakanlığa uzanan 11 yılık süreç bir çırpıda geçivermiştir. Ancak, bu kez, 12 Eylül dönemidir araya giren... Demirel, seçmenden ödünç oy istemekte; sosyal demokrat politikalarla alt ve orta gelir grubundaki toplum kesimleriyle bağ kurmaya çalışmaktadır. Demirel’in verdiği sözleri, Necati Doğru, Sabah’taki köşesinde alt alta şöyle sıralamıştır: “Enflasyon ilk yılın sonunda yüzde 30’a, zaman içinde yüzde 10’a düşürülecek, 500 gün sonunda tek rakamlı olacak... Asgari ücretten vergi kesilmeyecek... Çiftçi ürün bedelleri peşin ödenecek. Sanayiinin teknolojisi yenilenecek. Bütçe ve KİT açıkları GSMH’nin yüzde 4,5’ine inecek. Para basma makinesi durdurulacak. Fonların hepsi bütçenin içine alınacak. Tek konut sahiplerinden emlak vergisi alınmayacak. Kredi faizleri düşürülecek. Sanayi kesimi için 18 trilyonluk yeni kaynak yaratılacak. Halk Bankası da Ziraat Bankası da halkın hizmetine sunulacak. Tüketici çağdaş yasalarla korunacak. Herkes düşündüğünü özgürce söyleyebilecek.

MUZAFFER AYHAN KARA | TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA KOALISYON

00 - INDB - Koalisyon.indb 189

189

21.05.2015 13:13

190

4. BÖLÜM

Helsinki Nihai senedi ve Paris Şartı’ndaki bütün hak ve özgürlükler Türkiye’de uygulanmaya başlanacak. Devlet insana saygılı olacak. Her ailenin bir ev bir de otomobil olmak üzere iki anahtarı olacak... Yeşil Kart gelecek. Sağlık güvencesi olmayanlar da ücretsiz muayene, ücretsiz teşhis, ücretsiz tedavi, ücretsiz ilaca kavuşacaklar. Ev kadınlarına sosyal sigorta uygulaması gelecek. Hazine arazilerine uydu kentler kurulacak. İşsizlik sigortası getirilecek. YÖK kaldırılacak. Üniversiteler özgün ve özerk hale gelecekler. İLO standartları uygulanacak. Grev hakkı olmayan sektör kalmayacak. Adalet reformu yapılacak. Karakol duvarları camdan olacak. KİT’ler ve zaman içinde tüm devlet bankaları özelleşecek. TV özelleşecek.”

1991 SEÇIMLERI

1991 seçimlerine gidilirken, ANAP hükümeti Seçim Yasası’nda arızi anlamda değişikliklere gitmiştir. 2 ila 4 milletvekili çıkaran seçim çevrelerinde yüzde 25 çevre barajı uygulanırken, 5-6 üye çıkaracak seçim çevrelerinde baraj yüzde 20 olarak saptanmıştır. Başka bir değişiklik, tercihli sistemin devreye sokulmasıdır. Buna göre, tercihin dikkate alınması için, tercihli oyların adayın listesinde yer aldığı partinin o seçim çevresinde aldığı oyların yüzde 15’ini aşması gerekmektedir. Bu oranı aşan sayıda tercih oyu alan adaylar, en çok tercih alandan başlayarak parti listesinin başına geçirilecek ve o partiden milletvekili seçilenler bu yeni sıraya göre saptanacaktır. Hiçbir adayın yeterli tercih oyu alamaması durumunda ise, parti listesindeki sıralama esas alınacaktır.1 Katılım oranının yüzde 83’lerde olduğu 20 Ekim 1991 Seçimlerinde geçerli oylar 24.416.526 olmuş; sonuçlar şu tabloyu ortaya çıkarmıştır:2 1991 Milletvekili Seçimleri Parti

Aldığı Oy Sayısı

DYP ANAP SHP

00 - INDB - Koalisyon.indb 190

Oy Oranı (%)

Milletvekili Sayısı

Milletvekili Oranı (%)

6.600.644

27,0

178

39,5

5.862.639

24,0

115

25,6

5.066.546

20,8

19,5

21.05.2015 13:13

408

4. BÖLÜM

hakkında yasal işlemler ivedilikle sonuçlandırılmalı ve bu tür yasadışı uygulamaların ulaşabileceği vahim boyutlar dikkate alınarak, yasa ile öngörülmemiş bütün özel korumalar kaldırılmalıdır. 17) Ülke sorunlarının çözümünü ‘Millet kavramı yerine Ümmet kavramı’ bazında ele alınarak sonuçlandırmayı amaçlayan ve bölücü terör örgütüne de aynı bazda yaklaşarak onları cesaretlendiren girişimler yasal ve idari yollardan önlenmelidir. 18) Büyük kurtarıcı Atatürk’e karşı yapılan saygısızlık ve Atatürk aleyhine işlenen suçlar hakkında 5816 sayılı kanunun istismar edilmesine fırsat verilmemelidir.”224

SONNOTLAR 1. Aleskerov, F.-Ersel, H.-Sabuncu, Y., aynı eser, s. 206 2. Aleskerov, F.-Ersel, H.-Sabuncu, Y., aynı eser, s. 207 3. Kongar, E., aynı eser, s. 254 4. Cumhuriyet, 21.11.1991 5. Saybaşılı, K., DYP-SHP Koalisyonu’nun Üç Yılı, Bağlam Yayınları, 1995, İstanbul, s.. 60 6. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 73 7. Kongar, E., aynı eser, s. 228 8. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 49 9. DYP-SHP Koalisyon Protokolü, CHP Kütüphanesi Yayını, s. 4 10. aynı eser, s. 5-7 11. aynı eser, s. 21-23 12. DYP-SHP Hükümet Programı, CHP Kütüphanesi Yayını, s. 5 13. aynı eser, s. 5 14. aynı eser, s. 5 15. aynı eser, s. 8 16. aynı eser, s. 12 17. aynı eser, s. 15 18. aynı eser, s. 24 19. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 51-59 20. Saybaşılı, K., aynı eser, s.. 71-72 21. Kongar, E., aynı eser, s. 229 22. Kongar, E., aynı eser, s. 264 23. DYP-CHP Hükümet Pogramı, CHP Kütüphanesi Yayını, S. 6 24. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 62 25. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 62 26. Kongar, E., aynı eser, s. 265 27. Sevinç, Ş., Yenilmiş Komutanlar Müzesi, Ümit Yayıncılık, 2000, Ankara, s. 101-103 28. Sevinç, Ş., aynı eser, s. 103-104

00 - INDB - Koalisyon.indb 408

21.05.2015 13:13

Üçüncü Koalisyonlar Dönemi (1991-2002)

409

29. 12.07.1993 tarihli Cumhuriyet’ten akt. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 66 30. SHP Raporu’ndan akt. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 68 31. SHP Raporu’ndan akt. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 68 32. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 68-69 33. Kongar, E., aynı eser, s. 254-262 34. Kongar, E., aynı eser, s. 266 35. Sevinç, Ş., aynı eser, s. 105-106 36. Sevinç, Ş., aynı eser, s. 111-112 37. Sevinç, Ş., aynı eser, s. 116 38. Kongar, E., aynı eser, s. 267 39. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 117 40. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 117 41. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 106-114 42. Saybaşılı, K., aynı eser, s. 114 43. DYP-CHP Uygulama Programı (23.03.1995), CHP Kütüphanesi Yayını, s. 3-6 44. Kara, M. A., Koalisyonlar Üzerine, Basılmamış İnceleme, 1997, İstanbul, s. 25 45. Kara, M. A., aynı eser, s.. 26 46. 52. Hükümet Programı (31.10.1995), CHP Kütüphanesi Yayını, s. 2 47. aynı eser, s. 3 48. aynı eser, s. 6-7 49. Milliyet, 31.10.1995 50. YSK Açıklaması’ndan akt. gazeteler. 51. Kongar, E., aynı eser, s. 271 52. Kongar, E., aynı eser, s. 271 53. Hanedanın Son Prensi’nden Akt. Akşam, 21.01.2003. 54. Hürriyet, 06.11.1994 55. Kara, M. A., aynı eser, s. 31 56. Kongar, aynı eser, s. 274 57. Bölügiray, N., 28 Şubat Süreci 2, Tekin Yayınevi, 1999, İstanbul, s. 11 58. Kongar, E., aynı eser, s. 275 59. Bölügiray, N., aynı eser, s. 38 60. Akpınar, H., 28 Şubat Postmodern Darbenin Öyküsü, Ümit Yay., 2001, Ankara, s. 54 61. Akpınar, H., aynı eser, s. 57 62. Bölügiray, N., aynı eser, s. 62 63. Kara, M. A., aynı eser, s.. 34 64. Akpınar, H., aynı eser, s. 121-123 65. Akpınar, H., aynı eser, s. 124-125 66. Akpınar, H., aynı eser, s. 143

00 - INDB - Koalisyon.indb 409

21.05.2015 13:13

410

4. BÖLÜM

67. Bölügiray, N., aynı eser, s. 39 68. Bölügiray N., aynı eser, s. 180-185 69. Bölügiray, N., aynı eser, s. 186-194 70. Kongar, E., aynı eser, s. 277 71. Kongar, E., aynı eser, s. 278-279 72. Perinçek, D., Çiller Özel Örgütü, Kaynak Yayınları, 1996, İstanbul, s. 43 73. Öztürk, S., Devletin Derinliklerinde, Ümit Yayıncılık, 5. Baskı, 2002, Ankara, s. 165-166 74. Öztürk, S., aynı eser, s. 167-168 75. Cumhuriyet, 03.11.2002 76. Cumhuriyet, 03.11.2002 77. Öztürk, S., aynı eser, s. 224-233 78. Kara, M. A., Yeni Tip Müdahale ve Ordunun Restorasyon İstemi, Kendi Yayını, 2001, İstanbul, s. 35 79. Kara, M. A., 18 Nisan 99 Seçimleri-Panorama, Kendi Yayını, 2002, İstanbul, s. 79-80 80. Bölügiray, N., aynı eser, s. 150 81. Akpınar, H., aynı eser, s. 157 82. Akpınar, H., aynı eser, s. 161-162 83. Akpınar, H., aynı eser, s. 183 84. Akpınar, H., aynı eser, s. 241 85. Akpınar, H., aynı eser, s. 302 86. Bölügiray, N., aynı eser, s. 283 87. Radikal, 19.06.1997 88. Radikal, 19.06.1997 89. Radikal, 19.06.1997 90. Cumhuriyet-Milliyet-Radikal; 19-20-21.06.1997 91. Sevinç, Ş., aynı eser, s. 174 92. Sevinç, Ş., aynı eser, s. 179 93. Cumhuriyet, 10.07.1997 94. Cumhuriyet, 01.07.1997 95. Cumhuriyet, 13.07.1997 96. Radikal, 07.07.1997 97. Radikal, 07.07.1997 98. Cumhuriyet, 08.07.1997 99. Kongar, E., aynı eser, s. 294 100. Sevinç, Ş., aynı eser, s. 180 101. Sevinç, Ş., aynı eser, s. 181-182 102. sevinç, Ş., aynı eser, s. 184 103. Kongar, E., aynı eser, s. 295

00 - INDB - Koalisyon.indb 410

21.05.2015 13:13

Üçüncü Koalisyonlar Dönemi (1991-2002)

411

104. Radikal, 04.06.1998 105. Cumhuriyet, 15.06.1998 106. Cumhuriyet, 06.06.1998 107. Milliyet, 14.06.1998 108. Milliyet, 17.06.1998 109. Cumhuriyet, 16.06.1998 110. Cumhuriyet, 05.07.1998 111. Cumhuriyet, 05.07.1998 112. Milliyet, 24.10.1998 113. Cumhuriyet, 13.11.1998 114. Cumhuriyet, 14.11.1998 115. Cumhuriyet, 25.11.1998 116. Cumhuriyet, 25.11.1998 117. Radikal, 26.11.1998 118. Cumhuriyet, 26.11.1998 119. Kara, M. A., aynı eser, s. 13 120. Kara, M. A., aynı eser, s. 13 121. Kara, M. A., aynı eser, s. 14-15 122. Kara, M. A., aynı eser, s. 20 123. Kara, M. A., aynı eser, s. 20 124. Kara, M. A., aynı eser, s. 20 125. Kara, M. A., aynı eser, s. 21 126. Kara, M. A., aynı eser, s. 22 127. Kara, M. A., aynı eser, s. 24 128. Kara, M. A., aynı eser, s. 32-36 129. Yanardağ, M., MHP Değişti mi? - Ülkücü Hareketin Analitik Tarihi, Gendaş Kültür, 2002, İstanbul, s. 625 130. Kara, M. A., aynı eser, s. 39 131. Kara, M. A., aynı eser, s. 40 132. Kara, M. A., aynı eser, s. 40 133. Kara, M. A., aynı eser, s. 40 134. Kara, M. A., aynı eser, s. 44-45 135. Kara, M. A., aynı eser, s. 45 136. Kara, M. A., aynı eser, s. 47 137. Kara, M. A., aynı eser, s. 52 138. Kara, M. A., aynı eser, s. 53-54 139. Kara, M. A., aynı eser, 54-55 140. Turgut, M., 18 Nisan 1999 Seçimleri Değerlendirmesi, Boğaziçi Yayınları, 1999,

00 - INDB - Koalisyon.indb 411

21.05.2015 13:13

412

4. BÖLÜM

İstanbul, s. 114-129 141. Milliyet, 15.05.1999 142. Hürriyet, 16.05.1999 143. Hürriyet, 16.05.1999 144. Hürriyet, 16.05.1999 145. Milliyet, 19.05.1999 146. Hürriyet, 19.05.1999 147. Radikal, 12.05.1999 148. Radikal, 13.05.1999 149. Cumhuriyet, Mayıs 1999 150. Cumhuriyet, Mayıs 1999 151. Cumhuriyet, 26.05.1999 152. Cumhuriyet, 27.05.1999 153. Cumhuriyet, 29.05.1999 154. Cumhuriyet, 30.05.1999 155. Hürriyet, 29.05.1999 156. Cumhuriyet, 29.05.1999 157. Cumhuriyet, 30.05.1999 158. Cumhuriyet, 29.05.1999 159. Cumhuriyet, 01.06.1999 160. Hürriyet, 29.05.1999 161. Cumhuriyet, 30.05.1999 162. Hürriyet, 29.05.1999 163. Milliyet, 29.05.1999 164. Cumhuriyet, 29.05.1999 165. Cumhuriyet, 04.09.2000 166. Cumhuriyet, 11.11.1999 167. Cumhuriyet, 12.12.1999 168. Radikal, 11.01.2000 169. Radikal, 13.11.2000 170. Cumhuriyet, 14.11.2000 171. Cumhuriyet, 14.11.2000 172. Radikal, 14.11.2000 173. Cumhuriyet, 14.11.2000 174. Radikal, 15.01.2000 175. Milliyet, 18.02.2000 176. Milliyet, 18.02.2000 177. Hürriyet, 06.06.2000

00 - INDB - Koalisyon.indb 412

21.05.2015 13:13

Üçüncü Koalisyonlar Dönemi (1991-2002)

413

178. Milliyet, 04.06.2000 179. Milliyet, 05.06.2000 180. Cumhuriyet, 08.06.2000 181. Radikal, 21.10.2000 182. Cumhuriyet, 01.07.2001 183. Radikal, 16.11.2001 184. Cumhuriyet, 07.02.2002 185. Cumhuriyet, 05.03.2002 186. Radikal, 01.03.2002 187. Aktüel, 485/2000 188. Cumhuriyet, 05.11.2001 189. Cumhuriyet, İlhan Selçuk, 15.07.2000 190. Cumhuriyet, Toktamış Ateş, 09.11.2001 191. Cumhuriyet, Toktamış Ateş, 09.01.2002 192. Cumhuriyet, 28.05.2002 193. Cumhuriyet, 28.05.2002 194. Cumhuriyet, Mustafa Balbay, 28.05.2002 195. Cumhuriyet, Orhan Birgit, 28.05.2002 196. Hürriyet, Cüneyt Ülsever, 04.09.2002 197. Milliyet, 21.07.2001 198. Milliyet, 21.07.2001 199. Cumhuriyet, Türey Köse, 90 Sıcak Gün(Dizi), 13.10.2002 200. aynı dizi, 12.10.2002 201. aynı dizi, 12.10.2002 202. aynı dizi, 10.10.2002 203. aynı dizi, 10.10.2002 204. aynı dizi, 11.10.2002 205. Cumhuriyet, 09.07.2002 206. Cumhuriyet, 22.07.2002 207. Cumhuriyet, 15.07.2002 208. Radikal, 09.07.2002 209. Cumhuriyet, 23.07.2002 210. Cumhuriyet, 11.08.2002 211. Hürriyet, 05.09.2002 212. Cumhuriyet, 03.10.2002 213. Hürriyet, 07.11.2002 214. Cumhuriyet, 05.11.2002 215. Cumhuriyet, Mustafa Balbay, 07.11.2001

00 - INDB - Koalisyon.indb 413

21.05.2015 13:13

414

4. BÖLÜM

216. Cumhuriyet, 06.11.2002 217. Vatan, 01.12.2002 218. Aydınlık, 08.12.2002 219. Cumhuriyet, 06.11.2002 220. Muzaffer Ayhan Kara, SHP(CHP) Genel Başkanı Murat Karayalçın ile Mülakat, 1997 221. İlk Koalisyondan Son Koalisyona 1961-1991, İnönü Vakfı Yay., 1992, Ankara, s. 14-20 222. aynı eser, s. 21-24 223. Akpınar, H., aynı eser, s. 204-206 224. Akpınar, H., aynı eser, s. 206-210

00 - INDB - Koalisyon.indb 414

21.05.2015 13:13

KAYNAKÇA

KITAPLAR 52. Hükümet Programı (31.10.1995), CHP Kütüphanesi Yayını, 1995, Ankara Akpınar, Hakan, 28 Şubat-Post-modern Darbenin Öyküsü, Ümit Yayıncılık, 1. Basım, Şubat 2001, Ankara Akyaz, Doğan, Askeri Müdahalelerin Orduya Etkisi, İletişim Yayınları, 1. Basım, Eylül 2002, İst. Aleskerov, Prof. F. - Ersel, Prof. H. - Sabuncu, Prof. Y., Seçimden Koalisyona, Yapı Kredi Yayınları, 1. Basım, Nisan 1999, İst. Arar, İsmail, Hükümet Programları 1920-1965, Burçak Yayınevi, 1968, İst. Arzık, Nimet, Demirel’in İçi Dışı, Milliyet Yayınları, 1985, İst. Aydemir, Talat, Talat Aydemir’in Hatıraları, Kitapçılık LTD. Yayınları, Şubat 1968, İst. Bektaş, Arsev, Demokratikleşme Sürecinde Liderler Oligarşisi, CHP ve AP (1961-1980), Bağlam Yayınları, Mayıs 1993, İst. Bila, Hikmet, CHP Tarihi, Kendi Yayını, 1. Basım, 1979, Ankara Bilgiç, Sadettin, Hatıralar, Boğaziçi Yayınları, 1. Basım, Şubat 1998, İst. Bölügiray, Nevzat, 28 Şubat Süreci-2, Tekin Yayınevi, 1. Basım, 1999, İst. Can, Celalettin, 78’liler Sorguluyor, Kendi Yayını, 2000, İst. Duru, Orhan, Ecevit’in Çilesi, Afa Yayınları, Mart 1995, İst. DYP-CHP Hükümet Programı, CHP Kütüphanesi Yayını, 1995, Ankara DYP-CHP Uygulama Programı (23.03.1995), CHP Kütüphanesi Yayını, Ankara DYP-SHP Hükümet Programı, CHP Kütüphanesi Yayını, 1992, Ankara DYP-SHP Koalisyon Protokolü, CHP Kütüphanesi Yayını, 1992, Ankara Ecevit’in Açıklamaları, Ajans Türk, Ankara, 1976 Fincancıoğlu, Yurdakul, Demirel-Demokrasinin Duraklama Yılları, Büke Yayınları, 1. Basım, Nisan 2000, İst.

MUZAFFER AYHAN KARA | TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA KOALISYON

00 - INDB - Koalisyon.indb 415

415

21.05.2015 13:13

416

KARA | KOALISYON

Güneş, Turan (Yay. Haz.: Güneş, Prof. Hurşit), Türk Demokrasisinin Analizi, Ümit Yayıncılık, Aralık 1996, Ankara Hale, William (Çev: Ahmet Fethi), Türkiye’de Ordu ve Siyaset, Hil Yayın, 1. Basım, Ocak 1996, İst. Hasırcı, Metin, Bitmeyen Mücadele: Erbakan, Değişim Yayınları, Ekim 1996, İst. İlk Koalisyondan Son Koalisyona 1961-1991, İnönü Vakfı Yayım, 1992, Ankara Kahraman, Ahmet, İslamköylü Süleyman, Öteki Yayınları, 2. Basım, 1998, Ankara Kara, Muzaffer Ayhan, 18 Nisan 1999 Seçimleri-Panorama, Kendi Yayını, Ocak 2000, İst. Kara, Muzaffer Ayhan, Koalisyonlar Üzerine (Basılmamış İnceleme), 1997, İst. Kara, Muzaffer Ayhan, Yeni Tip Müdahale ve Ordunun Restorasyon İstemi, Kendi Yayını, Kasım 2001, İst. Karib, Zafer, Yeni Devrin Eşiğinde MSP, Çığır Yayınları, Nisan 1977, İst. Kili, Prof. Suna, 1960-1975 Döneminde Cumhuriyet Halk Partisi’nde Gelişmeler -Siyaset Bilimi Açısından Bir İnceleme-, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 1. basım 1976, İst. Koloğlu, Orhan, Ecevit ile CHP, Büke Yayınları, 1. Basım, Haziran 2000, İst. Kongar, Emre, 21. Yüzyılda Türkiye, Remzi Kitabevi, 4. Basım, Mayıs 1998, İst. Mater, Tayfun, Devrimci Yol Savunması, Simge Yayınları, Ocak 1989, İst. Mirkelamoğlu, Necip, Ecevit Ecevit’i Anlatıyor, Kervan Yayınları, 1977, İst. Ölçen, Nejat, Ecevit Çemberinde Politika, Ümit Yayınları, 1. Basım, Nisan 1995, Ankara Örs, Birsen, Türkiye’de Askeri Müdahaleler-Bir Açıklama Modeli, Der Yayınları, 1996, İst. Öztürk, Saygı, Devletin Derinliklerinde, Ümit Yayıncılık, 5. Basım, Nisan 2002, Ankara Perinçek, Doğu, Çiller Özel Örgütü, Kaynak Yayınları, 1. Basım, Aralık 1996, İst. Powell, G. B. (Çeviren: Turhan, Mehmet), Çağdaş Demokrasiler, ‘S’ Yayınları, 1990, Ankara Sanal, Turhan, Demirel Hükümetleri, Kendi Yayını, 2000, Ankara Saybaşılı, Kemali, DYP-SHP Koalisyonunun Üç Yılı, Bağlam Yayınları, 1. Basım, Ekim 1995, İst. Sevinç, Şaban, Yenilmiş Komutanlar Müzesi, Ümit Yayınları, 1. Basım, Ekim 2001, Ankara T C. Hükümetleri - Cilt: 1, Başbakanlık O ve M Daire Başkanlığı, Yayın No: 11, 1978, Ankara T.C. Hükümetleri - Cilt: 2, Başbakanlık O ve M Daire Başkanlığı, Yayın No: 11, 1978, Ankara Turan, Şerafettin, İsmet İnönü; Yaşamı, Dönemi, Kişiliği, T.C. Kültür Bakanlığı Yayını, 1. Basım, 2000, Ankara Turgut, Mehmet, 18 Nisan 1999 Seçimleri Değerlendirmesi, Boğaziçi Yayınları, Eylül 1999, İst. Turhan, Talat, Devrimci Bir Kurmay Subayın Etkinlikleri - 1. Kitap, Sorun Yayınları, 1. basım, Haziran 2001, İst. Yanardağ, Merdan, MHP Değişti mi?-Ülkücü Hareketin Analitik Tarihi, Gendaş Kültür, 1. Baskı, Ekim 2002, İst.

DERGILER 7 Gün Aktüel

00 - INDB - Koalisyon.indb 416

21.05.2015 13:13

Kaynakça

417

Aydınlık TBMM Tutanak Dergisi

GAZETELER Akşam Cumhuriyet Hürriyet Milliyet Radikal

00 - INDB - Koalisyon.indb 417

21.05.2015 13:13

00 - INDB - Koalisyon.indb 418

21.05.2015 13:13

DIZIN

# 6. Filo 255 7 Gün 137, 141, 160, 162, 185–186 12 Eylül Darbesi 31, 33, 35–36, 53, 75–76, 99–100, 116, 131, 150, 171, 173–176, 189, 191–192, 195, 197, 200–201, 203, 220–221, 255, 272, 294, 315–317, 321, 330, 360, 387, 397 12 Mart ara rejimi 109, 113, 121 12 Mart Muhtırası 35, 113, 264 22 Şubat 60, 65–69, 73, 75–76, 84, 365 27 Mayıs İhtilali 23, 35, 45, 73–76, 91 28 Şubat Süreci 36, 41, 45, 47, 66, 108, 236, 239, 243–246, 255, 257, 264– 266, 272–273, 276, 278, 293–295, 303, 310–311, 313, 315, 317, 319–320, 323–324, 332, 341–342, 351, 380, 386, 388, 405–406

A Ablum, Mahir 129 AB Uyuşturucu Jeopolitik Gözlemevi (OGD) 254 Adak, Fehim 103, 129, 159, 241, 275 Adalet Partisi (AP) 23, 35–37, 43–44, 50, 53–55, 57–65, 69–73, 75–77, 81, 85, 87, 89–91, 97–101, 107–108, 113, 116, 124, 126–130, 136–137, 140, 147, 154–165, 167, 174–181, 187, 189, 282, 389–390, 392,

399–400, 405 Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) 27–29, 37, 41, 43–45, 50, 370, 381, 383, 385–393, 395–396 Ağar, Mehmet 233–234, 242, 245, 257–258, 261–262, 336 Akarcalı, Bülent 234 Akay, Nihat 160 Akbulut, Yıldırım 219, 330, 370 Akdoğan, İ. Hakkı 90 Akıncılar 99 Akın, Vecihi 56, 193, 344 Akova, Enver 164, 166–167 Akpınar, Hakan 237, 246–248, 268, 273 Aksay, Hasan 129 Aksoy, Bekir 241 Aksu, Abdülkadir 233, 249, 390 Akşener, Meral 245, 269, 273 Aktepe, Eyüp 371 Aktulga, Suat 56, 121 Aktuna, Yıldırım 193, 234, 242, 330 Akyar, Cahit 62 Akyol, Avni 159 Akyürek, Doğancan 194 Albaylar Cuntası 67, 84, 111 Aleskerov, F. 24, 39, 48–49, 51 Alican, Ekrem 59, 71–72, 90 Aliyev, Haydar 262 Allende, Salvador 153, 173 Alpiskender, Ferit 78

MUZAFFER AYHAN KARA | TÜRK SIYASAL YAŞAMINDA KOALISYON

00 - INDB - Koalisyon.indb 419

419

21.05.2015 13:13

420

KARA | KOALISYON

Alpkaya, Emin 121 Alp, Mehmet 90, 163, 166, 228 Altan, Çetin 149, 165 Altıner, Şinasi 228, 238 Altınsoy, Mehmet 90, 241, 268–269 Amiklioğlu, Ateş 228 Anadolu Ajansı (AA) 267, 337–338 Anadolu 267 ANAREFAH Koalisyonu 232 ANASOL-D Koalisyonu 38, 46, 236, 252, 278, 282, 292–294, 299–301, 303, 308–309, 311, 316 ANASOL-M Koalisyonu 35, 38–39, 46–47, 50, 236, 311, 336, 341, 343–344, 346–347, 353–354, 359–360, 364–367, 369, 380, 384, 387 Anavatan Partisi (ANAP) 35, 37, 39, 42–44, 46–48, 53, 108, 176, 190–192, 204–205, 215, 219, 226, 229–237, 241–242, 244, 247, 263, 274, 276–282, 291–294, 296, 298, 300, 305, 307–309, 311, 313–315, 321, 323–338, 340, 342, 344, 346–348, 350, 352–356, 358–363, 367, 369–371, 376–378, 385, 387, 391–393, 395, 397–398, 405 Anayasa Mahkemesi 121, 177, 235, 240, 293–294, 353 ANAYOL Koalisyonu 38, 50, 232–236, 308 Andican, Ahad 280 Apaydın, Orhan 150 ara rejim 23, 33, 35, 37, 42, 53, 72, 97–98, 198 Arcayürek, Cüneyt 131, 335 Arınç, Bülent 37, 390 asgari büyüklükte koalisyon 39 asgari çoğunluklu koalisyon 38, 40 Asiltürk, Oğuzhan 102, 129, 133, 139, 159 askeri darbe 23, 33, 35–37, 60, 65, 77, 173, 176, 195, 210, 361 askeri müdahale 79, 84, 109, 180, 185, 189, 264, 396, 405 asker-sivil koalisyonu 37 Aşık, Eyüp 233, 279–280, 305, 369 Ataç, Baki 228–229 Atakan, Selçuk 68 Atalay, Oğuz 163, 165 Ataman, Hüseyin 90 Atatürkçülük 88, 131 Atatürk devrimleri 63–64, 73–74, 80, 91,

00 - INDB - Koalisyon.indb 420

144 Atatürk Islahatı 63, 64, 74 Atatürk milliyetçiliği 73, 311–312, 332, 406 Atatürk, Mustafa Kemal 28, 45, 61–64, 68, 73–74, 76, 80, 91, 103, 105–107, 137, 144–146, 177, 197, 217, 267, 270, 282, 284, 290, 295, 312, 315, 322, 325, 334, 336–338, 390, 393, 406–407 Ateş, Abdülkadir 193, 227–228, 306, 360, 385 Atığ, Gülay 292–293 Attila, İsmet 228, 234 Avcıoğlu, Doğan 97, 106 Avrupa Birliği (AB) 254, 278, 288, 291, 302–303, 310, 338, 340, 343, 345, 348–349, 351, 357–359, 368–369, 377–379, 383–384, 390, 395, 406 Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) 65, 76, 170 Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) 350 Ayaz, Nevzat 193 Aybar, Raif 72, 100 Aydemir, Talat 56, 67–70, 75–76, 88, 94–95 Aydın, Koray 333, 343, 371 Aydın, Şahin 125 Aygün, Oğuz 164 Ayhan, Cevat 242 Aykut, İmren 233, 279, 281 Aytekin, Fevzi 333 azınlık hükümeti 58, 127, 157, 175–176, 192, 225, 236, 275, 279, 310, 315, 321, 323, 345, 384, 397 azınlık koalisyonu 38 Azizoğlu, Yusuf 72

B bağlantı kayışı 326, 333 bağlantılı koalisyonlar 38–39 bağlantısız koalisyonlar 38 Bahçeli, Devlet 46–47, 313, 316–318, 324, 326–333, 335, 339, 341, 343–344, 346–347, 349–350, 353, 357–359, 371, 377, 381, 383–384 Balbay, Mustafa 21, 29, 332–333, 335– 336, 345–346, 354, 358, 366–367, 386–387 Baran, Doğan 228

21.05.2015 13:13

Dizin

Baran, İrfan 90 Barutçu, Ömer 193, 227, 234, 242 Başesgioğlu, Murat 279, 281, 355 başkanlık sistemi 28, 44–45, 245 Başol, Halil 129 Batallı, Mehmet 193, 228, 241–242, 281 Batı Çalışma Grubu (BÇG) 243, 265–267, 272, 293, 388 Baturalp, Recai 56 Bayar, Celal 59, 160, 345 Baykal, Deniz 101–103, 115, 166, 194, 220–222, 225–228, 274, 276, 278–280, 291–297, 299–300, 303–308, 312–313, 322, 374 Bayramoğlu, Fuat 147 Bekata, Hıfzı Oğuz 34, 71 Bektaş, Arsev 177, 189 Berberoğlu, Demir 241–242 Beyazıt, Kemali 63 Bila, Hikmet 63, 65, 70, 79, 85–86, 95–96, 184, 186, 354 Bildirici, Faruk 232, 252 Bilgehan, Cihat 90, 159 Bilget, Tunç 228 Bilgiç, Saadettin 57, 60–61, 70, 85, 89, 94–96, 115, 124–125, 127, 159–161, 185, 282 Bilgin, Ömer 251 Bir, Çevik 266 Birgit, Orhan 103, 298–299, 366–367, 382–383 Birler, İsmail Hakkı 102 Birleşmiş Milletler (BM) 83, 119, 200, 291, 303 Birlik Vakfı 37, 390 BM Güvenlik Konseyi 83 Boğaziçi Üniversitesi 194 Bostancıoğlu, Metin 333 Bozbeyli, Ferruh 115, 124–125, 282 Bölügiray, Nevzat 236–237, 239, 248, 267 Bölükbaşı, Osman 57, 78, 90, 99 Bucak, Sedat 254, 258, 260–262 Budak, Rıdvan 331, 363 Bulutoğlu, Kenan 166 Büyük, Abdullah 43, 131, 147, 160, 173, 180, 208, 239, 249, 268, 318, 387, 395, 400, 402–403 Büyük Birlik Partisi (BBP) 39, 230, 234, 241, 274, 276, 278, 316, 391

00 - INDB - Koalisyon.indb 421

421

C-Ç Callaghan, James 112 Can, Kemal 317 Can, Kutbettin-Vecihi 268 Can, Mehmet 166 Cem, İsmail 111, 279, 281, 333, 349, 352, 370, 374–379, 381, 383 cepheleşme 33, 109, 121, 125, 324 Cevheri, Necmettin 159, 193–194, 227, 238 Ceyhun, Ekrem 193–194 CHP-AP Koalisyonu 100 CHP-DP ikili sistemi 34 CHP-MSP Koalisyonu 101–102, 105, 107, 116, 120, 399 Cindoruk, Hüsamettin 208, 243, 274, 279, 296–297, 307 Cizrelioğlu, Selahattin 103 Coşan, Esad 268–269 Coşkun, Alev 166 Cotarelli, Carlo 364 Cömert, Bedrettin 174 Cumalıoğlu, Fehmi 159 cumhuriyetçi blok 301 Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP) 35, 63, 98–99, 124, 126–130, 137–140, 156–158, 161, 164–167, 173–175, 177 Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) 54–55, 58, 70–72, 76–78, 87, 89–90, 315 Cumhuriyetçi Parti 63 Cumhuriyet 29, 83, 259–260, 296–298, 300, 309, 330, 332, 343, 355, 364, 366, 376, 388, 390 Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) 23, 28–29, 33, 35–36, 38–39, 41, 43–44, 46, 48, 50, 54–55, 57–64, 69–73, 76– 79, 81–82, 84–88, 95, 98–103, 105–111, 114–118, 120, 123–127, 130–131, 135–137, 141–142, 146–147, 149, 151, 153, 155–158, 160–167, 174–180, 185–186, 189, 192–194, 210, 213, 221–222, 224–230, 274, 276, 278–280, 282, 292–300, 304–308, 312–314, 317–318, 321–323, 375, 377, 382, 385–388, 391–393, 398–400, 405 cumhuriyet krizi 244 Cumhuriyet Senatosu 54, 62, 89, 130, 156, 161, 175

21.05.2015 13:13

422

KARA | KOALISYON

cunta 35–36, 67, 75, 84, 98, 111, 113, 122, 152–153, 176, 385 Çağan, Nami 223, 281, 332–333 Çağlar, Cavit 193, 227, 242 Çağlayangil, İhsan Sabri 58, 90, 97, 129, 159 Çakıcı, Alaattin 263, 305 Çakır, Erol 142, 360 Çakır, Ruşen 388 Çakmakoğlu, Sabahattin 333 Çakmur, Yüksel 167 Çatlı, Abdullah 133, 254, 259–263 Çay, Abdülhaluk 333, 363, 371 Çay, Fuat 228 Çelebi, Işın 279–280, 374 Çelikbaş, Fethi 62–63, 72, 79 Çelik, Necati 242 Çetin, Hikmet 165–166, 193, 221–222, 224, 271, 299, 377 Çevikçe, Erol 103 çevre barajı 190 Çiçek, Cemil 233–234, 281–282, 389–390 Çilingiroğlu, Firuz 228 Çiller, Tansu 50, 54, 192–194, 208–215, 218–220, 222, 224–228, 231–232, 234–238, 241–248, 251–255, 257–259, 263, 271–279, 281, 292, 297, 307–308, 312–314, 320, 323, 328, 336, 346, 355, 360, 383, 392, 397 Çiller-Uçuran, Özer 252–253 çok partili dönem 33, 37, 53, 62, 97, 103, 118, 127, 342, 387, 389 çok partili rejim 23–24, 34, 41, 43–45, 230, 311–312 Çölaşan, Emin 335 Çöllü, Rıza 268 Çörekçi, Ahmet 266 çözüm hükümeti 293 Çukurova Grubu 373 Çumralı, Sedat 78

D Dağdaş, Gürcan 242 Dağlı, Halit 233, 242 Danışman, Rıfkı 129 Darendevi Efendi 268 Dedelek, Yaşar 233, 238

00 - INDB - Koalisyon.indb 422

Demircan, Ahmet 242, 268–269 Demircan, Ali Rıza 268 Demirci, Musa 242 Demirel, Bedrettin 56 Demirel, Süleyman 32, 34–35, 47, 50, 54, 85, 87–91, 97–98, 100–101, 113, 116, 118, 121, 125–130, 132–138, 140, 148, 150–155, 157–165, 171, 173, 175–186, 189, 191–194, 199, 203–204, 208, 210–211, 213, 219, 222, 226, 232, 238, 244, 246, 265–266, 269–270, 274–278, 281, 295–300, 307, 326–328, 335, 351–353, 391, 394, 397, 399, 404–405 Demir, Kemal 69, 79, 129–130 demokrasi kültürü 19, 21, 24, 28, 31 Demokrasi Partisi (DEP) 213–215 Demokrasi Türkiye Partisi (DTP) 46, 244, 274, 276, 278–282, 296, 307 demokrasiye balans ayarı 266, 269 Demokratik Halk Partisi (DEHAP) 391, 393 demokratikleşme 32, 189, 194–195, 197, 199–200, 204–205, 207, 209, 211–212, 219, 227, 286, 339, 348, 357, 398 demokratik sol 82, 181, 381 Demokratik Sol Parti (DSP) 37, 39, 43–44, 46–48, 62, 191, 223, 229–231, 233, 236–237, 274, 276, 278–282, 296, 304, 307–308, 310–315, 317, 321–336, 340–341, 343, 345, 347–349, 354–355, 357, 359–364, 366, 368, 370, 374–384, 387, 389, 391, 394 denge politikası 60, 107 Derman, Ömer Zekai 90 Derviş, Kemal 356, 363, 365, 367, 370, 373–378, 381, 383 Devlet Güvenlik Mahkemesi (DGM) 130, 205, 220, 250, 260–261, 269, 336–337 Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) 94, 311, 337, 366, 368 Devlet Konseyi 177 Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu (DİSK) 74, 125, 130, 147–148, 150, 330, 374 Dicle, Hatip 213 Diker, Tevfik 237–238 Dinçer, Ali 227 Dinçer, Hasan 71, 90

21.05.2015 13:13

Dizin

Doğan, Avni 61 Doğan, Aykon 227 Doğan, Çetin 271 Doğan, Hüsnü 234 Doğan, Lütfi 166 Doğramacı, İhsan 89 Doğru, Abdülkerim 103, 129, 139 Doğru, Necati 149, 189 Doğru Yol Partisi (DYP) 31–35, 38–39, 41, 43–44, 47–48, 50–51, 189–195, 203–216, 218–220, 222–238, 240–244, 246–248, 251, 253–254, 258, 260, 268, 272–279, 281, 293, 304, 306–308, 310–314, 317, 319– 320, 323–324, 326–328, 330–331, 336, 353–354, 369, 387, 389, 391–393, 396–397, 399–400, 404–405 Dokuzlar 374–375 Doruk, Abdurrahman 68 DSP-MHP-ANAP Koalisyonu 368. Ayrıca bkz. ANASOL-M koalisyonu, 326–327, 340, 345 Dumankaya, Halit 251 Durmuş, Osman 333 duygusal koalisyon 92 Dünya Bankası 206, 363, 373, 394 düşük yoğunluklu çatışma 213 DYP-CHP Koalisyonu 224–226, 293, 397 DYP-SHP Koalisyonu 31–34, 38–39, 51, 192, 194–195, 203–207, 218, 222, 232, 317, 396–397, 399

E Ebedi Şef 35 Ecevit, Bülent 33, 35, 39, 41, 46–47, 54, 62–63, 71–72, 78–80, 84, 98–102, 106–107, 109–110, 112–118, 120–121, 124–126, 130–131, 134–136, 147, 151–153, 155, 157–158, 162–167, 170–175, 177–178, 184–187, 191, 236, 274, 276, 279–280, 294, 296, 298–300, 302, 308–310, 312, 314–315, 317, 321, 323–336, 340–341, 344–354, 356, 359–360, 363, 367–370, 375–384, 386, 397 Ecevit, Rahşan 324–325, 327–328, 346, 357, 375 Ege, İskender Cenap 159 Eğitimciler Grubu 334

00 - INDB - Koalisyon.indb 423

423

Eken, Korkut 259–260, 262–263 Ekinci, Hasan 228, 274 Ekmen, Adnan 227 Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) 154, 199 Elçi, Şerafettin 163, 166 Emre, Süleyman Arif 102, 159 Enerem, Tekin 241 enflasyon 46, 109, 153–155, 175, 189, 200, 202, 204–205, 212, 222, 240, 284–285, 289, 292–293, 302, 310, 339, 342, 345, 360, 364–365, 396, 404–405 en küçük kazanan koalisyon 40 Enosis 83, 112, 121, 124 Ensarioğlu, Salim 228, 241 EOKA 83 Er, Ali 51, 369 Erbakan, Necmettin 44, 50, 54, 99, 101–103, 109, 113–117, 119, 128–129, 136–140, 159, 162–163, 185, 232, 235–238, 241–249, 257–258, 264–265, 267–271, 273–277, 279–280, 293, 297, 308, 319, 340, 389 Erbaş, Özgür 260 Ercan, Nevzat 234, 241 Ercan, Şerif 193 Erçel, Gazi 344, 364 Erdem, Ali Naili 90, 129, 160 Erdoğan, Recep Tayyip 28, 44, 250, 369, 388–390, 393–396 Erek, Ali Şevki 129, 159–160, 228 Erez, Yalım 234, 242, 281, 310, 353 Ergenekon, Gökberk 193 Ergenekon, Yılmaz 129, 159 Ergezen, Zeki 389 Erim, Nihat 85 Erkan, Ünal 233–234 Erkaya, Güven 265, 272, 277 erken genel seçim 46–47, 114–115, 121, 124, 130, 155, 226–227, 233, 265, 298, 383 Erken genel seçim 37, 124, 147 Erkin, Feridun Cemal 72, 78 Erkovan, Mustafa Kemal 129–130 Ersel, Hasan 24, 39, 48–49, 51 Ersoy, Bahir 166, 260–261 Ersun, Namık Kemal 56, 121, 153 Ersümer, Cumhur 281, 331, 333–334,

21.05.2015 13:13

424

KARA | KOALISYON

344, 353, 355–356, 369 Erten, Muammer 78 Esen, Fikret 56 Esengün, Lütfü 241, 268 Ete, Muhlis 72 Evcil, Erol 306, 345 Evliyaoğlu, Kâmran 62 Evren, Kenan 36, 173, 176, 191–192, 212, 372 Eyiceoğlu, Celal 56 Eyidoğan, Akif 61 Eyüboğlu, Orhan 69, 101–102, 114–115, 166–167

F Faralyalı, Ersin 193 Faysal (Kral) 247 Feyzioğlu, Turhan 61–63, 71, 77, 79, 85, 128–129, 137–140, 165–167, 173 fikirsel koalisyon 92 Financial Times 379 Ford, Gerald 112 Frankfurter Rundschau 395 Fransa Ulusal Meclisi 309 Fuller, Graham 277

G Gaydalı, Edip Safter 240, 333 Gemici, Hasan 280, 333 Genç Parti (GP) 391, 394 Genelkurmay Başkanlığı 67, 122, 151, 173, 266, 269, 300 genel seçim 23, 27–29, 35–36, 39, 41, 44–46, 54, 62, 86, 98–99, 107, 109, 115, 130, 146–147, 161, 176, 189–190, 204, 214, 222, 224, 226, 228–230, 253, 285, 294, 296, 298, 307–308, 312, 322, 374 geniş çoğunluklu koalisyon 38 Giyim Sanayicileri Derneği (GİSAD) 292 gizli protokol 162, 238, 249 Göğüş, Ali İhsan 78 Gökalp, Yusuf 333, 344, 359 Gökay, Fahrettin Kerim 72 Gökçek, Cengiz 159 Gökçek, Melih 250 Gökdemir, Ayvaz 227, 233 Göksoy, Ayseli 241 Gölhan, Mehmet 237

00 - INDB - Koalisyon.indb 424

Gönen, Akın 193 Gönensay, Emre 234, 241 Gönül, Ali Rıza 248 Gönül, Vecdi 37, 389 the Guardian 395 Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı 365 Gül, Abdullah 28, 37, 241, 277, 389 Gülek, Kasım 72, 76 Gülen Cemaati 28, 294 Gülen, Fethullah 37, 44, 268, 380, 389 Güley, Ferda 103 Gümüşpala, Ragıp 58–59, 70, 77, 85, 89 Günbey, Sacit 268 Gündoğan, Bekir 336 Güner, Agâh Oktay 159, 234, 369 Güneri, Rıza 242 Güneş, Hasan Fehmi 131, 167 Güneş Motel 164 Güneş, Turan 103 Güney, Sacit 242 Güney, Ülkü 234, 297 Güngör, Bilal 228 Gürcan, Fethi 67 Gürdal, İbrahim 281, 369 Gürdere, Metin 279–280 Gürel, Şükrü Sina 280, 333, 336, 380 Güreş, Doğan 241 Gürkan, Aydın Güven 218 Gürkan, Uluç 374 Gürler, Faruk 56, 121–123 Gürpınar, İrfan 228 Gürsan, İhsan 62, 90 Gürsel, Cemal 35, 56–59, 67, 70–71, 77, 85, 89 Gürün, Gencay 241 Güven, Muhittin 62 Güven Partisi (GP) 63, 99 Güventürk, Faruk 56

H hacı-bacı sarması 237, 246 Hacı Galip Efendi 268 Hale, William 99, 110, 113, 170, 184–186 Halıcı, Emrehan 376 Halkın Demokrasi Partisi (HADEP) 44, 229, 314, 323 Halkın Emek Partisi (HEP) 39, 191, 212–215

21.05.2015 13:13

Dizin

Harp Akademileri 56 Harp Okulu 67–69, 75 Hatipoğlu, Şevket Reşit 72 havada ikmal 50, 243–244, 246, 273, 277 Hergün 148 Hikmet Abi Formülü 307 Hizbullah 345, 398 hükümet icraatı 76, 109, 183, 268 hükümet programı 40, 49, 58, 63–65, 71, 73, 79–81, 91–92, 101, 103, 105–106, 111, 123, 161, 167–168, 199–203, 211, 224, 226, 228, 233, 239, 279, 282, 285, 336, 341–342 Hürriyet 74–75, 150, 176, 186, 223, 235, 272, 282, 316, 326, 390

I-İ ılımlı İslam 44, 277, 381, 389, 395 IMF. Bkz. Uluslararası Para Fonu the Independent 395 Irmak, Sadi 124–125 ıslahat 64–65, 78 Islahatçı Demokrasi Partisi (IDP) 39, 191 Işık, Haşan Esat 90, 102, 166 icracı bakanlıklar 49 iç barış 73, 101, 104, 151, 167, 336 iç kabine 345, 348 İçli, Tayfun 377 ikiden çok büyük partili sistem 43 iki partili sistem 23, 42–43 iktidar ortaklığı 32, 101, 107, 194, 204, 329 İleri, Güler 193 İlhan, Vecdi 166 İnal, Şekip 90 İnan, Akif 268 İnan, Kâmran 159, 292 İnan, Şefik 62 İncesulu, Hilmi 62 İnkaya, Cemalettin 164 İnönü, Erdal 31–32, 47, 191, 193–194, 207, 210, 221, 401, 403 İnönü, İsmet 35, 41, 45, 54, 56–63, 65–71, 73–74, 76–80, 88, 94, 106, 382 İnönü Vakfı 34, 51, 94, 398, 403 İpekçi, Abdi 117, 133–136, 163, 174, 182–184, 316 İrtemçelik, Mehmet Ali 333, 336, 349 irticai tehdit 266

00 - INDB - Koalisyon.indb 425

425

İskenderoğlu, Recai 90 İslamoğlu, Münif 227 İslimyeli, Fenni 78 İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ) 220, 398 İsvan, Ahmet 149 İsvan, Mehmet 152 İşgüzar, Hilmi 164, 167 İtalyavari 36 ittifaklar kümesi 389 İzmen, Mehmet 72

J Jandarma İstihbarat ve Terörle Mücadele (JİTEM) 256, 261 Jaruselam Post 395 Johnson, Lyndon 82, 84, 87–88

K Kaçar, Kemal 268 Kaddafi, Muammer El 271, 277 Kadın Adayları Destekleme Derneği (KaDer) 334 kadro partisi 371 Kahraman, İsmail 242, 389 Kahraman, Mehmet 193 Kalemli, Mustafa 232, 238, 292 Kalkan, Emire 245 Kapanlı, Turhan 90, 129, 159 Kara, Burhan 280 Kara, Muzaffer Ayhan 396–397 Karaaslan, Ahmet 164, 166–167 Karabilgin, Ahmet 215 Karaca, Gıyasettin 69, 129 Karaca, Şükrü 247 Karadayı, İsmail Hakkı 232, 265, 267, 270–272, 293 Karamehmet, Mehmet Emin 372 Karaoğlan 113–114, 155, 382 Karaosmanoğlu, Yakup Kadri 76 Karasapan, Celal Tevfik 72 Karayalçın, Murat 210, 213–215, 218–221, 292, 396–397 Karib, Zafer 107–108, 111, 120, 132, 184–185 karma hükümet 73, 81, 101, 110, 155 Kavak, Cavit 280 Kavakçı, Merve 327, 336

21.05.2015 13:13

426

KARA | KOALISYON

Kaya, Alaaatin 268 Kayacan, Kemal 56, 121–123 Kayalar, Lütfullah 234 Kaya, Salman 219–220 kaybeden koalisyon 40 Kayra, Cahit 102–103 kazanan koalisyon 39–40 Kazan, Şevket 102, 139, 242, 244, 268, 271, 274 Keçeciler, Mehmet 234, 331, 333 Kemalizm 106 Kennedy, J. F. 77 Keskin, Adnan 228 Kıbrıs Fatihi 113–114, 155 Kılıç, Ecevit 260 Kılıç, İlhan 266 Kılıç, Mustafa 163, 166 Kılıç, Selahattin 129, 160 Kıratlıoğlu, Esat 228 Kırca, Coşkun 69, 228 Kışlalı, Ahmet Taner 167 Kıvrıkoğlu, Hüseyin 265, 293, 332 Kilercioğlu, Orhan 193 Kili, Suna 63, 65, 70, 79–80, 94–96, 117, 184–185 kimlik krizi 244 Kinkel, Klaus 277 koalisyon ortakları 39, 72, 130, 137, 162–163, 165, 178, 207, 218, 224, 244, 273, 296, 303, 326, 332, 334–335, 338, 343, 349, 352, 355, 357, 366, 379 koalisyon ortaklığı 108, 123, 175, 237 koalisyon partileri 47, 177, 215, 299, 384 Koalisyon partileri 20, 47, 348 koalisyon pazarlığı 47 koalisyon protokolü 41, 47, 49–50, 75, 89, 111, 118, 123, 195, 200, 207, 211, 218, 220, 224, 341, 347, 362, 402, 404–405 koalisyon yapma 40, 92, 232, 247 Kocabıyık, Hüseyin 247 Kocadağ, Hüseyin 254, 260 Koçaş, Sadi 150 Koç Grubu 163 Koman, Teoman 266 Kongar, Emre 31, 33, 51, 58, 70, 76, 79, 85, 91, 94–96, 109, 164, 171, 173–174, 184–187, 191, 195, 207, 210, 213, 217, 221, 230–231, 235–236, 254,

00 - INDB - Koalisyon.indb 426

256, 258, 291, 294 Korutürk, Fahri 29, 84, 100, 102, 111, 124, 127–128, 157–158, 164–166, 173 Kozakçıoğlu, Hayri 241 Köksalan, İrfan 237 Köksal, Hikmet 193, 208, 228, 265, 270, 389 Köprülüler, Teoman 166 Köse, Tahir 193 Köstepen, Mehmet 241 Kul, Emin 234 Kul, Mustafa 228 Kumbaracıbaşı, Onur 193–194 Kurdaş, Kemal 59, 89 Kurt, Nafiz 47, 228, 235, 241, 386 Kurucu Meclis 35 Kurutluoğlu, Sahir 61, 72 Kutan, Recai 159, 242, 268, 293, 319, 360 Kutlular, Mehmet 268 Kutsal ittifak 301 Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO) 68, 82, 84, 112, 171, 256, 263

L laiklik 117, 231, 265–268, 270, 277, 338, 394–395, 406 La Libre Belgigue 394 La Stampa 394 Le Monde 394 Liberation 280, 394 lider partisi 317, 349, 371

M M-8 Grubu 277 Makarios, III. 82–83, 111 Malki, Nesim 305, 345 Mataracı, Tuncay 163, 166 Melen, Ferit 72, 78, 129, 137 Menderes, Adnan 59, 393 Menteşe, Nahit 129, 159, 228, 233 Menzir, Necdet 281 Meral, Bayram 374 Merkez Bankası 154, 183, 336, 338, 344, 364, 373 merkez parti 63, 93, 294 merkez sağ 35, 43, 80, 109, 191–192, 194, 203, 210, 222, 224, 230, 232, 235, 282, 294, 312–313, 324, 332, 346, 381, 387–389, 393–394

21.05.2015 13:13

Dizin

merkez sol 35–36, 43–44, 191–192, 203, 210, 222, 224, 230, 294, 312, 324, 387, 393 Mete, Muslihittin Yılmaz 103 Mezarcı, Hasan 214 Millet Partisi (MP) 54, 58, 78, 80, 89–90, 98–99, 229 milletvekili dokunulmazlığı 283, 286 Milli Avcı Birlikleri 83 Milli Birlik Komitesi (MBK) 41, 55–57, 59, 62, 66, 70, 89, 315 Milli Gençlik Vakfı (MGV) 250 Milli Güvenlik Konseyi 197, 201 Milli Güvenlik Kurulu (MGK) 36, 41, 49, 76, 84, 108, 153, 238–239, 243, 245, 255, 264–266, 270, 273, 275, 277, 279, 293, 313, 332, 345–346, 377–379, 389, 405–407 milli irade 87, 91, 405 Milli İstihbarat Teşkilatı (MİT) 111, 123, 131, 138–139, 149–151, 167, 244, 252, 256–257, 261–263, 315, 349, 378 milli koalisyon 57, 61 milli mutabakat hükümeti 33 Milli Nizam Partisi (MNP) 99, 319 Milli Selamet Partisi (MSP) 35, 39, 98–103, 105–108, 110–111, 114, 116–120, 123–130, 134, 136–140, 156–160, 162–163, 174–178, 184, 319, 340, 398 Milli Şef 35, 41, 59 Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) 29, 39, 41, 44, 46–47, 98–99, 124–132, 137–139, 147, 154, 156–160, 162–163, 171, 174–178, 191, 214, 229–230, 232, 236, 279, 294, 311–319, 322–337, 340–341, 343–355, 357–364, 366, 368, 370–371, 376, 380, 383–384, 387, 389, 391, 393–394 Milliyet 117, 134, 181–182, 185, 297, 303, 316, 324, 353, 391 Mirkelamoğlu, Necip 107, 115, 184–185 Mirzaoğlu, Ramazan 333 Moğultay, Mehmet 193 muhalefet partisi 43, 86, 135, 151, 322 Muhtar, Reha 372 Mukaddes İttifak 87–88 Mumcu, Erkan 331, 333, 344, 359, 369, 376, 389 Müezzinoğlu, Ziya 166

00 - INDB - Koalisyon.indb 427

427

Müftüoğlu, Haluk 125, 129, 138, 276, 278

N Narin, Ali 345 NATO. Bkz. Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü Nesin, Aziz 19, 216 the New York Times 395 nispi temsil 54, 92, 100, 322

O-Ö OECD. Bkz. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü Oğuz, Ahmet 88 Ok, Mustafa 103 Ok, Nurettin 129 Oktay, Seyfi 193 Okuyan, Yaşar 333, 369 Omay, İbrahim Saffet 78 Onat, Arif Hikmet 78 Orakoğlu, Bülent 272 Oral, Cavit 62–63 Oral, Hüdai 79 Oral, Sümer 193, 276, 333 ortak hükümet 23, 35, 58–60, 63, 65, 70–71, 75–77, 79, 81–83, 85–86, 91, 100–101, 103, 125, 163, 195, 212, 218, 224, 323, 326 ortak hükümet protokolü 196, 211, 224 ortak muhalefet 177 Ortak Pazar 65, 74, 76, 177 ortak program 63 ortanın solu 82, 100–101 Osmanağaoğlu, Mahmut Usta 268 Osma, Şinasi 57 Öcalan, Abdullah 309, 335, 345, 347–350, 384 Öçten, Rıfat 72 ödünç oy 47, 189 Ökçün, Gündüz 166 Öksüz, Enis 333, 344, 370–371, 373 Öktem, İbrahim 78 Ökten, Necmi 61, 72 Ölçen, Ali Nejat 101, 184 Ömer Efendi 268 Önal, Recep 344, 364, 381 Öngüt, Güneş 166

21.05.2015 13:13

428

KARA | KOALISYON

Önsal, Vedat 115 Örs, Birsen 176, 187 örtük koalisyon 50 Özal, Ahmet 336, 354 Özal, Turgut 33, 42, 103, 108, 129, 139, 152, 159, 176, 191–192, 195, 207–208, 210–212, 219, 254–255, 258, 293, 321, 372, 389–390, 393 Özaydınlı, İrfan 166–167, 172 Özbek, Osman 245, 270–271 Özdemir, Ali Talip 233 Özdemir, Mahmut 167 Öz, Doğan 171 Özel Harp Dairesi (ÖHD) 131, 153, 171 Özel Kuvvetler Komutanlığı (ÖKK) 83, 172, 315 özelleştirme 202, 206, 209, 211, 222, 224, 228, 239, 289, 305, 339, 342, 344–345, 364, 372–373, 397 Özel Örgüt 212, 254–255, 258, 263, 272 Öz, Esat 318 Özgöçmen, Doğan 56, 121 Özgündüz, Selahattin 268 Özgürlük ve Dayanışma Partisi (ÖDP) 100, 125 Özkan, Hüsamettin 276, 280, 333, 353, 370, 374–381, 383 Özkan, Tuncay 372 Özkasnak, Erol 271 Özsoy, Halil İbrahim 281 Öztorun, Necdet 253 Öztrak, Orhan 72, 78, 129 Öztürk, Saygı 262 Öztürk, Seyfi 90, 129, 159 Özülker, Bahattin 56 Öz, Yaşar 260

P Paksu, Ahmet Tevfik 129–130 Paksüt, Emin 62 Pamukbank 372 Parlak, Evliya 336 parlamenter darbe 27, 375–376, 378–379, 384, 395 parlamenter demokrasi 23–24, 27–29, 34, 39, 128, 175, 192, 226, 396 parlamenter sistem 40, 44–45, 245, 386 parlamento aritmetiği 40 Parsadan, Selçuk 252–253

00 - INDB - Koalisyon.indb 428

parti içi muhalefet 19, 61, 71, 194, 218, 279 partiler federasyonu 94 partilerüstü hükümet 124 parti listesi 190–191 parti programı 49 Partiya Karkerên Kurdistan (Kürdistan İşçi Partisi) (PKK) 29, 211–213, 215, 245, 247, 253–254, 256, 261–263, 270–271, 306, 308, 311, 315, 317–318, 345, 363, 384, 398 Perinçek, Doğu 212, 258, 263 Petrol Ortaklığı Anonim Şirketi (POAŞ) 306 Pirinççioğlu, Vefik 78 Pir Sultan Abdal 215–217 Pişkinsüt, Sema 359 PKK. Bkz. Partiya Karkerên Kurdistan (Kürdistan İşçi Partisi) Pol-Der 125, 172 Poyraz, Vefa 129 Pulatoğlu, Şevket 62

R Radikal 273, 307, 350, 354, 391, 407 Radyo ve Televisyon Üst Kurulu (RTÜK) 220, 309 Refah Partisi (RP) 36, 39, 44, 191, 229– 232, 234–238, 240–250, 258, 268, 270–271, 273–278, 291, 293–294, 312, 317–319, 322, 391 REFAHYOL Koalisyonu 44, 50, 236–241, 243–244, 246–249, 251–252, 266–280, 284–285, 291, 293– 295, 297, 299, 308–309, 313–314, 320, 322–324, 327 reform hükümeti 77, 82, 211 rejim bunalımı 284

S-Ş Sabah 189, 222, 299, 391 Sabuncu, Yavuz 24, 39, 48–49, 51 sağ cephe 121, 125, 177 sağlam koalisyon 92 Sağlam, Mehmet 242 Sağlar, Fikri 193, 228, 251, 263 Said-i Nursi 246 Saltık, Haydar 176 Sampson, Nikos 84, 111, 113, 124 Sancar, İlhami 61, 72, 78

21.05.2015 13:13

Dizin

Sancar, Semih 67, 113 San, Mithat 90 Saraçoğlu, Rüştü 233 Sarç, Ömer Celal 89 Sarper, Selim 61 Satır, Kemal 63, 78–79 Savaş, Kutlu 262, 291, 293 Savcı, Sabahattin 159 Sav, Önder 103, 297, 299, 305 Saybaşılı, Kemali 32, 51, 194–195, 203, 207, 211, 216–217, 222 Saygın, Işılay 228, 234, 278–280, 336 Sazak, Gün 159–160, 339 seçim blokları 39 seçim çevreleri 190, 229, 322, 392 seçim hükümeti 91, 115, 124, 226–228, 238, 244, 274, 276, 293–296, 304, 307, 383 seçim kampanyası 65, 93, 101, 152, 180, 215, 236, 322, 328, 396 seçim sath-ı maili 130, 147, 384–385 seçim sistemleri 34, 41–42 Seçkiner, Yücel 280, 369 Seçkin, İlyas 72 Seferberlik Tetkik Kurulu 131 Selçuk, İlhan 97, 360 Septioğlu, Ali Rıza 166–167 Serdaroğlu, Rıfat 241, 280, 369 Seren, Suat 62 Sevigen, Mehmet 227 Sevinç, Şaban 213, 215, 292 Sezer, Ahmet Necdet 347, 352, 369, 376–377, 383, 386, 390 Sezgin, İsmet 89, 193–194, 208, 241, 243, 279–280, 300, 353 Show TV 372 Silahlı Kuvvetler 23, 36, 41, 45, 53, 55–57, 65–66, 68, 70, 73–75, 81, 91, 98, 112–113, 131, 137, 152, 171, 173, 176, 231, 243, 245, 248, 253, 262–264, 266–270, 272–273, 277–278, 280, 287, 313, 351, 380, 388–389 Silahlı Kuvvetler Partisi 53 silahsız kuvvetler 36, 243, 264, 266–267, 271–273 sivil toplum kuruluşu (STK) 171 siyasal İslam 36, 44, 106–108, 110, 132, 161, 217, 230–231, 236, 243–244, 246, 267, 293–294, 313, 381, 389,

00 - INDB - Koalisyon.indb 429

429

395 Soğuk Savaş 99, 130, 162, 172, 203, 254, 256, 316, 342, 363, 393 Somuncuoğlu, Sadi 159, 329, 331, 333, 362, 370 Son Havadis 148 sorumlu muhalefet 278, 304 sosyal demokrasi 221, 230, 405 sosyal demokrat 33, 44, 82, 114, 181, 189, 191–192, 223, 230, 317, 322, 363, 374, 381–382, 404 Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) 31–35, 38–39, 43, 47–48, 50–51, 190–195, 203–216, 218–224, 232, 317, 321, 396–401 sosyalist parti 93 Sosyalist Parti (SP) 191 Soysal, İlhami 97 Soysal, Mümtaz 97, 223 Söylemez Çetesi 254 Söylemez, Ufuk 233, 242, 254, 272 Star 262, 391 Sunay, Cevdet 66–68, 76, 85, 121–122 Sungurlu, Oltan 233, 281 Su, Nihat 61 Susurluk Çetesi 212, 254–255, 257–258, 285, 293 Süddeutsche Zeitung 395 Sükan, Faruk 90, 165–167 Şahin, Erman 193 Şahin, İbrahim 259–261 Şahin, Refaaddin 228, 280 Şahin, Turan 78 Şakar, Önol 159–161 Şarvan, Nazmi 244 Şehit Anaları Vakfı 252 Şeker, Bahattin 242, 254 Şener, Abdüllatif 242 Şener, Ahmet 103, 166

T Tağmaç, Memduh 97, 121–122 Talay, İstemihan 281, 333, 374–375, 381, 383 Taner, Güneş 280, 305, 307, 353 Tanır, Vefa 69, 194, 228 Tan, Mete 166 Tanrıkulu, Ahmet Kenan 333, 349, 352

21.05.2015 13:13

430

KARA | KOALISYON

Tansel, İrfan 57, 66, 68 Tantan, Sadettin 333–334, 352, 355–356, 369 Taranoğlu, Ersin 233, 281 tarihsel uzlaşma 106, 340 tarihsel yanılgı 106 tarikatlar koalisyonu 37, 50 tarikat ve cemaat koalisyonu 37 Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu (TMSF) 372 Taşanlar, Orhan 219–220 Taşar, Mustafa 234, 281, 353 Tatlıses, İbrahim 266 Tayan, Turhan 228, 234, 242 Tekir, Sabri 241 tek parti iktidarı 27–28, 37, 41–42 tek parti rejimi 45 Temizel, Zekeriya 281, 310, 353, 373 temsilde adalet 24, 41–43, 191, 285, 322, 387 temsil krizi 244–245 tercih oyu 190–191 Tercüman 148 Tezman, Oğuz 228 Time 83, 88–89 the Times 379 TOFAŞ (Türk Otomobil Fabrikası AŞ) 234, 242, 248, 252 Tokar, Ziyaettin 242, 268 Toker, Metin 63, 87 Tokoğlu, Lütfü 129–130 Topaloğlu, Ahmet 61, 90 Topçu, Yaşar 193, 281, 353 Toptan, Koksal 193, 208, 228, 241, 389 Topuz, Ali 103, 166 topyekun Savaş 213 Toskay, Tunca 331, 333, 336, 344 Törüner, Yaman 233–234 Tuğ, Baki 228 Tulga, Refik 56 Tunç, Cemil 242 Tural, Cemal 56 Turan, İsmail 268 Turgut, Mehmet 90, 322 Turhan, Talat 56, 66, 68, 75, 97, 122, 263 Tüm Öğretmenler Birleşme ve Dayanışma Derneği (TÖB-DER) 125, 142 Türk Dil Kurumu (TDK) 176 Türkeri, Fevzi 271–272

00 - INDB - Koalisyon.indb 430

Türkeş, Alparslan 99, 125, 128–129, 131, 137–139, 147, 157, 159–160, 163, 214, 232, 315–317 Türkeş, Burhanettin 345 Türk, Hikmet Sami 280, 333 Türk-İslam Sentezi 99, 131 Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) 207, 337 Türkiye Bilimsel Teknik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK) 337 Türkiye Birlik Partisi (TBP) 98–99, 156 Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) 29, 37, 39, 41–43, 56, 177, 193, 197, 201, 205, 207, 209, 212–213, 216, 231–233, 237–241, 243–244, 246, 248, 256, 258–259, 273–276, 281, 292, 295, 298, 300, 304–305, 307–309, 322–323, 326, 331, 336, 343–344, 347, 351–354, 356, 359, 363, 366, 375–378, 383, 386, 392, 397 Türkiye Elektrik Dağıtım Anonim Şirketi (TEDAŞ) 234, 242, 248, 252 Türkiye İşçi Partisi (TİP) 74, 82, 99–100, 125, 156, 165, 263 Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu (TÜRK-İŞ) 374 Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu (TİSK) 146 Türkiye Komünist Partisi (TKP) 100 Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) 146 Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT) 108, 111, 144, 146, 182, 337, 380, 382 Türkiye Sanayici ve İşadamları Derneği (TÜSİAD) 173–174, 231 Türkler, Kemal 148, 150, 316 Türkmenoğlu, Mahmut 103 Türköne, Mümtaz’er 247 Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK) 56–57, 75, 111, 124, 266–267, 271–272, 277, 295, 300–301, 389, 394, 407 Türk Tarih Kurumu (TTK) 176

U-Ü Uğurlu, Abuzer 345 Uğur, Necdet 101–102, 166 Uluğbay, Hikmet 281, 331, 333, 343, 364 ulusal sol 231, 364 Uluslararası Para Fonu (IMF) 171, 173, 175,

21.05.2015 13:13

Dizin

310, 360–361, 363–367, 371–373, 394–395 uygulama programı 224 uygunsuz bileşim 37, 44, 103 uygunsuz bileşimli üst koalisyon 44, 386, 389 uyumsuz üst koalisyon 91 Uzel, Celalettin 78 uzlaşma hükümeti 72, 106 uzlaşma kültürü 27, 31, 33, 38, 41, 194, 283, 285, 350 uzlaşma programı 72, 103 uzlaşma ve atılım hükümeti 332, 337, 341 Üçpınarlar, Hamdi 228 ülke barajı 42–43, 46, 191, 229–230, 281, 312–313, 322–323 Ülkücü Polisler Derneği 125 Ülkü Ocakları Derneği 133, 145–146 Ülman, Haluk 113 Ünal, Nesrin 336 Ünisan, Teoman 228 Ürgüplü, Suat Hayri 35, 54, 58, 86–87, 89–91 Üskül, Zafer 371 üst koalisyon 37, 44–45, 97 Üstündağ, Mustafa 101, 103 Üşenmez, Şuayip 333

W-Y the Washington Post 395 Yalova, Yüksel 234, 333–334, 344, 373 Yaşar, Ahmet 268 Yazıcıoğlu, Muhsin 241, 243, 273–275 Yeni Asya 268 Yeni Demokrasi Hareketi (YDH) 229 Yeniden Doğuş Partisi (YDP) 229 Yeni Şafak 390 yeni tip müdahale 51, 95, 243, 264, 273, 277

00 - INDB - Koalisyon.indb 431

431

Yeni Türkiye Partisi (YTP) (1961) 54–55, 58–59, 70–72, 76–77, 79–81, 85, 89–90 Yeni Türkiye Partisi (YTP) (2001) 369, 374–375, 381, 387, 391 Yeşil Kuşak 99, 130, 161, 176 Yıldırım, Salih 280 Yıldız, Salih 166 Yılmaz, Ayfer 233–234, 242 Yılmaz, Mehmet Ali 193 Yılmaz, Mesut 44, 46, 54, 129, 159, 218, 225–226, 231–235, 237, 239, 244, 263, 268, 274, 276, 278–280, 282, 291–301, 303–305, 307–309, 312–313, 320–321, 323, 328, 331–332, 334, 344, 346–347, 349, 351–355, 357–360, 369–370, 375–376, 383–384, 396, 403 Yılmaz, Mustafa 280, 333 Yiğit, Korkmaz 121, 304–306 Yolaç, Malik 78–79 yönetimde istikrar 41–42, 285, 387 yönetim krizi 128, 131, 388 Yörük, Abdülhak Kemal 72 Yurdoğlu, Lebit 78 Yurt Partisi (YP) 229 Yüce Divan 234, 236–238, 246–248, 308, 328, 334, 347, 352–354, 369 Yücel, Bahattin 242 Yücelen, Rüştü Kazım 280, 333 Yüceler, Mehmet 78, 166 Yücel, Turgut 159–160 Yüksek Askeri Şura (YAŞ) 37, 44–45, 245, 270, 379, 389, 407 Yükseköğretim Kurulu (YÖK) 190, 192, 288

Z Zaman 268, 390 Zeren, Macit 90 Zeybek, Namık Kemal 241 Zeytinoğlu, Nasır 59

21.05.2015 13:13

00 - INDB - Koalisyon.indb 432

21.05.2015 13:13