Maria Kotkiewicz Kraków 2009
ORGANIZACJE POZARZĄDOWE W EDUKACJI OBYWATELSKIEJ
RozwaŜania swoje na temat roli organizacji pozarządowych w edukacji obywatelskiej w Polsce opieram na własnym doświadczeniu. Od 10 lat naleŜę do jednej z największych w naszym kraju organizacji pozarządowych skierowanych do dzieci i młodzieŜy, jaką jest Związek Harcerstwa Polskiego. Misją tej organizacji jest wychowanie młodego człowieka poprzez wspieranie jego wszechstronnego rozwoju i kształtowanie charakteru1. Od kilku lat jako instruktorka Związku Harcerstwa Polskiego prowadzę zajęcia edukacyjne z dziećmi i młodzieŜą i niejednokrotnie przekonuję się, jak bardzo organizacja ta moŜe wpłynąć na kształtowanie postaw społecznych jej członków – zuchów i harcerzy. Podczas wielu rozmów z moimi podopiecznymi, a takŜe z rówieśnikami okazywało się, Ŝe zdecydowana większość z nich potrafi wymienić tylko kilka organizacji pozarządowych, działających w Polsce. Nikła jest teŜ świadomość wpływania młodych ludzi na kształtowanie społeczeństwa obywatelskiego. A przecieŜ cele i zadania organizacji non profit stanowią jeden z waŜnych aspektów edukacji obywatelskiej w szkołach róŜnych typów. NajwaŜniejszym celem wychowania obywatelskiego na wszystkich poziomach nauczania jest przygotowanie młodzieŜy do uczestniczenia w róŜnych formach aktywności w Ŝyciu publicznym, w tym takŜe w organizacjach pozarządowych. ZałoŜenia programowe WOS-u, przedmiotu obowiązkowego dla szkół podstawowych, gimnazjów, liceów i techników akcentują bardzo duŜą rolę jednostki w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego. NajwaŜniejszym celem wychowania obywatelskiego na wszystkim poziomach nauczania jest przygotowanie młodzieŜy do uczestniczenia w róŜnych formach aktywności społecznej. W podstawie programowej dla szkół podstawowych i gimnazjów wyraźny akcent połoŜono na kształtowanie u uczniów postawy zaangaŜowania w działania obywatelskie, podejmowania inicjatyw społecznych pro publico bono, konieczności współpracy róŜnych
1
Statut ZHP, Warszawa 2005.
podmiotów Ŝycia publicznego, w tym organizacji pozarządowych. Podaje się takŜe konkretne przykłady działania tych organizacji i uzasadnia ich znaczenie dla obywateli. Licealny poziom
kształcenia
i obywatelskich
obywatelskiego
uświadamiając
zakłada
uczniom
wzmacnianie
konieczność
postaw
pracy
dla
prospołecznych społeczeństwa
z uwzględnieniem obowiązujących w nim podstawowych zasad etycznych2. Główne cele Związku Harcerstwa Polskiego równieŜ zachęcają do upowszechniania w społeczeństwie przywiązania do takich wartości jak wolność, prawda, sprawiedliwość, demokracja, samorządność, równouprawnienie, tolerancja i przyjaźń. ZHP troszczy się o tradycje i dziedzictwo narodowe, kształtuje postawy patriotyczne, przygotowuje swoich członków do aktywności na rynku pracy. Upowszechnia takŜe zasady wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, prowadzi równieŜ działania wspomagające rozwój demokracji, przyczyniając się do budowania społeczeństwa obywatelskiego. Organizacja pozarządowa to pojęcie zdefiniowane przez Ustawę o działalności poŜytku publicznego i o wolontariacie z 2003 roku3. Jest ona utworzona przez osoby prywatne w celu realizacji konkretnego, niedochodowego celu o znaczeniu społecznym. Według danych z rejestru REGON (rejestr podmiotów gospodarki narodowej prowadzony przez Główny Urząd Statystyczny kraju) w pierwszym kwartale 2008 roku oprócz wspomnianego juŜ przeze mnie Związku Harcerstwa Polskiego w Polsce zarejestrowanych było 58 237 stowarzyszeń (bez Ochotniczych StraŜy PoŜarnych, które mają formę prawną stowarzyszeń, jednak w praktyce działają na odmiennych zasadach, niŜ pozostałe stowarzyszenia i są bardzo specyficznymi, wymagającymi osobnych badań organizacjami) oraz 9 106 fundacji. Najwięcej jest w Polsce organizacji pozarządowych działających w obszarze sportu, turystyki, rekreacji i hobby. 38,3% organizacji wskazuje ten obszar jako najwaŜniejsze pole swojej aktywności. Inne aspekty działań wskazywane najczęściej przez organizacje jako główne to kultura i sztuka (12,7% organizacji), edukacja i wychowanie (12,8%) oraz usługi socjalne, pomoc społeczna (11,2%) i ochrona zdrowia (7,7%)4. 2
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z dnia 15 stycznia 2009 r., nr 4, poz. 17.
3
Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności poŜytku publicznego i o wolontariacie, Dz. U. z dnia 29 maja 2003 r., Dz.U.03.96. 874 z późn. zm.
4
http://civicpedia.ngo.pl/x/327345# (2.11.2009 r.)
Do największych polskich organizacji pozarządowych naleŜy Polski Czerwony KrzyŜ, Caritas Polska, Polska Akcja Humanitarna, Fundacja Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Fundacja „Nasza Ziemia”, Fundacja „Itaka”. W
naszym
kraju
działają
teŜ
organizacje
pozarządowe
o
charakterze
międzynarodowym. Niektóre z nich, takie jak np. Fundacja Konrada Adenauera, Fundacja im. Roberta Schumana, Fundacja Edukacja dla Demokracji, Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności wspierają polskie organizacje pozarządowe w pracy na rzecz budowania społeczeństwa obywatelskiego w demokratycznej Polsce. Istniejące organizacje pozarządowe zajmują się róŜnymi sferami Ŝycia: udzielają wsparcia psychologicznego, realizują marzenia nieuleczalnie chorych, ich działalność skierowana jest teŜ w stronę bezpośredniej pomocy społecznie wykluczonym (bezdomni, narkomani, alkoholicy), niepełnosprawnym (np. Fundacja Anny Dymnej „Mimo wszystko”). Organizacje te mogą stać się miejscem realizacji róŜnorodnych zainteresowań, pasji i potrzeb ich członków, a tym samym stanowią duŜe wsparcie dla szkół w zakresie kształtowania osobowości młodych ludzi, uwraŜliwiając ich na potrzeby społeczne i zapobiegając postawom egoistycznym. Niektóre z wymienionych organizacji pełnią funkcję edukacyjną w zakresie ekologii, bezpieczeństwa, rozwijania patriotyzmu, pielęgnowania pamięci historycznej i tradycji regionu czy miasta. Najczęściej organizacje te współpracują z przedstawicielami lokalnej społeczności, w której szczególne miejsce zajmuje samorząd lokalny na poziomie gminy lub powiatu. WaŜnym partnerem, z którym kontakty są niemal tak częste, jak z samorządem są instytucje uŜyteczności publicznej, takie jak szkoły, szpitale czy muzea. Blisko połowa działających w Polsce organizacji deklaruje współpracę z
lokalnymi mediami. Wśród partnerów
stowarzyszeń pojawiają się takŜe inne organizacje pozarządowe. RównieŜ Związek Harcerstwa Polskiego współpracuje z organami władzy publicznej, administracji rządowej i samorządowej, placówkami oświaty i wychowania, Wojskiem Polskim oraz innymi słuŜbami mundurowymi, Kościołem katolickim i innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi, a takŜe z organizacjami społecznymi i podmiotami, których cele i działalność nie są sprzeczne z celami ZHP. WaŜną rolę odgrywa takŜe współpraca z rodzicami i środowiskiem lokalnym, zwłaszcza ze szkołami. ZHP moŜe teŜ rozwijać współpracę z innymi organizacjami zrzeszającymi dzieci i młodzieŜ (np. skautowymi) w innych państwach oraz z organizacjami o charakterze międzynarodowym.
Wspomniane wcześniej podstawy programowe zawierają duŜo treści, których realizacja moŜe kształtować rozwój młodego człowieka, przygotowując go do bycia aktywnym członkiem społeczeństwa. Często jednak praktyka odbiega od deklaracji i szczytnych haseł. Jak wskazują badania CBOS z września 2008 roku, zaledwie co dziesiąty Polak naleŜy do jakiejś organizacji pozarządowej, a tylko 7 % włącza się do jej działania5. Jak wiemy, działalność organizacji pozarządowych oparta jest przede wszystkim na nieodpłatnej pracy wolontariuszy. Są nimi najczęściej uczniowie i studenci, osoby z wyŜszym wykształceniem, ludzie młodzi, mieszkańcy wsi lub duŜych miast (pow. 200 tys. mieszkańców). Wolontariat łączy się równieŜ z pomocą finansową. Wiele osób, które poświęciło czas i pracę dla organizacji społecznych lub grup nieformalnych, zadeklarowało wsparcie materialne (pieniądze lub dary rzeczowe). W ostatnich latach wolontariusze wspierali najczęściej Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy, Ochotniczą StraŜ PoŜarną, GOPR, WOPR, organizacje i grupy działające w sferze edukacji i wychowania oraz ruchy religijne czy parafialne. Powodem zaangaŜowania w wolontariat jest zainteresowanie tym rodzajem pomocy oraz satysfakcja płynąca z działania na rzecz innych. Praca społeczna zwiększa stopień zaufania wobec drugiego człowieka, uczy otwartości, wzmacnia wiarę w sens wspólnego działania oraz w moŜliwość porozumienia się z innymi, pomimo dzielących ich róŜnic. Na tej właśnie zasadzie opiera się praca tzw. streetworkerów – wychowawców „ulicznych i podwórkowych”, pomagających młodzieŜy, zagroŜonej marginalizacją, osobom bezdomnym, narkomanom, prostytutkom, chorym na AIDS. Praca organizacji pozarządowych często opiera się na zaangaŜowaniu wolontariuszy, którzy często nie są członkami tych organizacji. W mojej edukacji obywatelskiej znaczącą rolę odegrała działalność w organizacji pozarządowej. Ludzie, których spotkałam na swojej drodze jako członkini Związku Harcerstwa Polskiego, spełniali rolę wychowawców i przewodników, byli doskonałym wsparciem dla rodziców i nauczycieli. Dzisiaj to ja staram się uczyć młodych harcerzy współpracy w zespole, szacunku do siebie, do tradycji, historii, kształtując tym samym ich postawę obywatelską. Mam świadomość, Ŝe poprzez uczestnictwo w organizowanych przeze mnie róŜnych wyjazdach, zlotach, festiwalach, akcjach charytatywnych (bale szkolne, praca z niepełnosprawnymi harcerzami) druhny i druhowie uczą się elementarnych zasad współŜycia społecznego.
5
Stowarzyszeniowo- Obywatelski Kapitał Społeczny. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, wrzesień 2008.
Wiem, Ŝe aktywna działalność młodych ludzi w podstawowych jednostkach organizacyjnych Związku Harcerstwa Polskiego, jakimi są gromady, druŜyny, kręgi jest ciekawym sposobem spędzania wolnego czasu, a w przyszłości moŜe stać się sposobem na Ŝycie i rozwój zawodowy, wpływa takŜe na kształtowanie psychiki młodego człowieka – uczy otwartości, akceptacji, odpowiedzialności za siebie i zespół, uwraŜliwia na potrzeby innych, daje poczucie wspólnoty celów. Jestem głęboko przekonana, Ŝe uczniowie będący członkami Związku Harcerstwa Polskiego czy innych, działających przede wszystkim w obszarze edukacji i wychowania organizacji pozarządowych, budują od podstaw społeczeństwo obywatelskie. W późniejszym, dorosłym Ŝyciu staną się oni świadomymi, odpowiedzialnymi i aktywnymi obywatelami demokratycznego państwa.
Bibliografia:
1. Partnerstwa
organizacji
pozarządowych
w
projektach
międzynarodowych,
Wyd. Fundacja Edukacja dla Demokracji, Warszawa, 2008. 2. Działania edukacyjne organizacji pozarządowych – podstawy pracy trenera, Wyd. Fundacja Edukacja dla Demokracji, Warszawa, 2008. 3. Praca w zespole i współpraca z wolontariuszami, Wyd. Fundacja Edukacja dla Demokracji, Warszawa, 2008. 4. Stowarzyszeniowo-Obywatelski Kapitał Społeczny. Komunikat z badań CBOS, Warszawa, wrzesień 2008. 5. Statut ZHP, Warszawa 2005. 6. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności poŜytku publicznego i o wolontariacie, Dz. U. z dnia 29 maja 2003 r. Dz.U.03.96.874 z późn. zm. 7. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz. U. z dnia 15 stycznia 2009 r., nr 4, poz. 17. 8. http://www.poland.gov.pl/Organizacje,pozarzadowe,128.html (2.11.2009 r.). 9. http://www.rcim.krakow.pl/main/wpis.php?id_g=47&id=139 (2.11.2009 r.). 10. http://www.pozytek.gov.pl/Wykaz,organizacji,majacych,status,OPP,1020.html (2.11.2009 r.). 11. http://civicpedia.ngo.pl/x/327345# (2.11.2009 r.).