CARTA A MI PUEBLO, A NUESTRA AMÉRICA Y AL MUNDO.
ÑUKA LLAKTAMAN, ÑUKANCHIK ABYA YALAMAN, TUKUY LLAKTAKUNAMAN
Ecuadormanta kari warmikuna, AbyaYalamanta, tukuy llaktamanta kari warmikuna
Taripakkunaka Diario el Universo huchayuk nishkakunami. Shinapash chay llaki ima shina kashkatami riksichikrini. Shinami tukuy llaktamanta kari warmikunaka ima shina kashkata riksinkakuna, imamanta ñukanchik shinchi shayarishkata, piwantak ñawi ñawi chinparurashkata, pikunatata mishashkatami riksichina kanchik. Chaytami kipa wiñaykunaka riksina kankuna. Chusku wata shinatami Llakta Pushaktaka imatapash nishpa mana allipi churashkakuna. Willaykunawan mana mikushkamantachari, paykupa ayllukunata shuk llaktakunaman Ecuadorpa shutipi mana kachashkamantachari chashna rurarkakuna. Shinapash mana allipi 1
churakukpimi, ñuka katikkunata ñukamanta, ñuka ayllumanta, 2010 wata, septiembre killa, 30 punchamanta ama imakunatapash katishpa nichunmi kamachita rikushpa huchachinata uyachirkani. Tawka katikkunami chayta mana allikachirkakuna, shinapash killkashka willaykuna ashtawanmi imakunata nishpa katirka. Ñuka rurasha nishkata alliman rikuchunmi mañarkani. Shinapash mana alli kana kakpika, ruranata sakinatami nirkani. Ñukaka tukuykuna shinami kani, yankamanta rimakushkataka ña mana uyanayarkachu. Kipami Ecuadorpi kawsakkunaman imata rurakrikushkata riksichirkani. Shinapash, Emilio Palacioka chay punchakunaka Diario El Universopa killkakmi karka. 2011 wata, febrero killa, 6 punchami payka “Llullakuna ña ama ashtawan” killkashkapi ñukata wañuchik nishpa kayarka. Ñuka hanpi wasipi wichashka kakpi, chayman tukyachishpa yaykuchun mañashkata nirka. Wañushkata yuyarishpami, Llaktata rikushpami, chaytaka mana upalla sakirinita rikurkani. Chaytamantami, ñuka kikinmi penal juiciota 2
kallirikani, kamachita rikukkunapa makipimi juicio katinatami sakirkani. Shinapash kallarimantami, kipamanpash, mana shina kashkata kishpichiway, pantashkanchikmi nikpika, chayllapi sakinata nirkani. Chaytami Llakta Kamachipika, 66 yupaypika nikun, Convención Interamericana de Derechos Humanospipashmi chayta nikun, Ecuadorka ari nishpami shuti killkashka. Chaytaka 13, 14 yupaypimi rikunalla kan; shinallatak kullkimanta rimashpaka, shuk centavollatapash mana hapinatami nirkani, tiyakpika, Yasuní-ITT nishkaman kunatami nirkani. Shinapash mana uyarkakunachu. Willaykunaka kishpilla imatapash ninata mana sakin nishpa, kullkitami munan nishpami shayarirkakuna. Chay juiciotaka mana munarkanichu. Pitapash wichachinataka mana munashkanichu. Ñukanchikka huchachi tukushkakunapa ayllupimi yuyashkanchik, shinapash paykunaka ñukanchik ayllukunapika mana yuyarkakunachu. Pitapash llakichinata mana maskarkachikchu, pipapash kullkita hapinataka mana yuyarkanchikchu; kallarimantami ima shina kashkata willachun mañarkanchik, tawka kutinmi chayta 3
nirkanchik. Juiciopika 150 yankamanta imatapash nikuk killkashkatami rikuchirkanchik, chaykunapimi wa単ushkakunamanta tukyachishkakunata anchuchishkata, chay shina 30 S nishkapi ima tukushkata ama yachachun chashna rurashkata nikurka. Chashna killkakta willaymanta llukchishpa kachanapa rantika killanta chaskina kullkitami mirachirka. Kay juicioka shinchimi kashka, shaykuchishkami. Huchachi tukushkakunaka ima mana kunkaripakunawanmi mitsarinkapak shayarishkakuna; killashkakunapika paykunapa alli kashkatami surkuchishkakuna. Kamachita rikushpa, mana mishay ushashkata rikushpaka, willaypi imakunata killkashkakunawan mishankapak munarkakuna. Shinami paykunapa yuyashkata Kamachipa hawapi churankapak munarkakuna. Mawka kamachikunata rikushpami, shukmanta huchachikushkata nirkakuna. Llullashkamanta kashkataka mana nirkakunachu. Kashna jucioka 単ukanchik Ecuador llaktapika 12.000 shinami tiyan. 4
Paykunapa killkashkapimi taripakkunata ñukanchik shukta shutak churachikushkata yuyachirkakuna. Chay taripakkunatami “urpi” nishpa kayarkakuna. Shinapash Diario El Universo shukta shukta churachikushkataka mana nirkachu. Paykunapa nishkata ari nik taripaktami maskakurkakuna. Sukta kutinmi shukta taripakkunata churachirka, chaytaka Diario El Universomi mañarka. Paykunapa mana alli kashkata rikushpami chashna rurarkakuna. Imapash kachunmi kallaripika misharkanchik. Paykunapa mitsarinaka yankallami karka. Tantanakuypika El Universopa kamachi yachakka mana karkakchu, shitashpami sakirka. Mishashka kipaka, taripakta, ñuka kamachi yachakkunatami willaykunawan mana allipi churay kallarirka. Pipash ñukawan kaktapashmi chashna ruray kallarirka Mana chayllachu karka. Emilio Palaciopa killkashka mana llulla kashkatami rikuchinkapak shayarirkakuna. Shinami shuk rikuchinapi 30 S puncha Llaktata mana kuyakkunata kaskupi tukyachichun mañakushkata nishpa rikuchirkakuna. Shinapash chay rikuchinatami ñukanchikka 5
charirkanchik, chaypimi 単ukata kusakapi tukyachichun, Llaktata umachunka mana sakishachu nishpami nikurkani. Llaktapi kawsakkunaka chaywanmi 単awita paskarkakuna, shinallatak 単ukanchikta ashtawan katirkakuna. Llulla kashkaka hawallami rikurirka, juicio tukurina rikurikukpipashmi kishpichiway, pantashkanchikmi nichun shuyarkanchik. Chayta rurana rikurirkami. Shuk killkashkatami kachamurka, shinapash shuk mana alli kamachi yachakpa makimanmi chayarka, chaymi huchayuk nikushkaka mana alli kashkata ni kallarirka, huchayuk nikuk killkashkata taripak mana rurashkata nirka, shuk llaktamanta yachakta apamushpami chayta nichirka, paykunapa kullkiwanmi apamurkakuna. Wakin killkashka willaykunami chayta ima shina kana kashkata rikurkakuna, shinapash kamachipa 単awpapika mana imapachu valirka. Chashna nikukpipash, kimsa taripakka ishkayniki huchachinapimi kutinllatak huchayuk nirkakuna. Chashnapimi CIDH nishkaman ri kallarinkuna, chaypika Kishpilla Imatapa Ninapa Parlakka huchachik 6
tukushkapa nishkatallami uyarka. Mana chayllachu karka, ashtawankarin paypa nishkatami Ecuadorka uyana kashkata nirka. Kipaka, ña mana imata ruray ushashkata rikushpami, El Universoka kipishchiway nisha nin, shinaka llullashkatami nin, shinapash kashna nishpa kishpichiway ninatami nin. Llullakpika, Llakta Kamachipash, Convención Interamericanapashmi kipichiway nichinman karka, chayta allichichun mañanman karka. Mana llullakpika, ¿imapashi kishpichiway ninman karka? Chashnami paykunaka kamachita rikushpa, imatapash rurankapak munarkakuna. Huchayuk nikukta shikanyachinkapak tantanakuymanta rimashpaka, huchayukkunaka ishkay kutinmi chaytaka mañarkakuna. Llaktaka paykuna huchayuk ninata imashinapash unayachinkapak munashkatami rikurka. Tantanakunkapak shuk puncha sirikpimi, shuk taripakka unkurka, shuk taripakwan tantanakuyta rruranallami karka, shinapash pushakka tantanakuy mana tiyanatami nirka, huchayukkunaka chayta ña yachashkarkakunami, tantanakuyman mana 7
shamurkakunachu. Kunkaylla unkushka taripakka Diario El Universopa kamachi yachakkuna imakunata nikushkatami riksichirka. Chayka hatun llakimi kan, shinapash willaykkunaka mana imatachu nirkakuna. Huchayukkunaka mushuk Taripanata Rikuk Tantanakuy yaykuchunmi unayachirkakuna, paykunapa makipimi kay llakita churarkakuna. Shinami paykunaka ari mana kashpaka mana nina karkakuna; willaykunaka paykunapa mana alli kashkata nikpika, imakunata ninkapakmi shuyakurkakuna. Mushuk taripakkunaka mana mancharkakunachu. Tantanakuypa shuk puncha sirikpimi, shuk taripak warmipa nikushkata uyachirkakuna. Taripakka mana fiscalpa 単awpapichu chaytaka nishkarka, El Universopa kamachi yachakkunapa 単awpapimi chayta nishkarka. Tantanakuy punchaka El Universopa kamachi yachakkunaka 12 pachatami rimarkakuna, kayanti tutamantami, 15 pacha kipa, tukuy taripakkunaka huchayuk nikushkataka, kutinllatak shina kashkatami nirkakuna. 8
Ashtakatami yachakushkanchik. Willaykunaka imakunata rurakllami kashka, paykunaka kamachitaka mana rikuk kashkachu; kay Kamay manarak tiyakpika, ishkay killkashkawanmi pitapash manchachiklla karkakuna. Ñukanchikmantaka ashtakatami killlkashkakuna, ñukanchik pirka shinaka mana shuwashpa, karilla shayarishkami kashka, chaymantami mana urmachi ushashkakuna. Willaykunaka shuk shina kashkatami rikuchishkakuna, shuk llaktamanta willaykunapashmi kimirishkakuna. Shinami huchayukkunapa nishkatalla surkuchishkakuna, shuk manñamantalla nishkatami riksichishka. Abya-Yalamanta, shuk llaktamanta killkashka willaykunaka Rafael Correapa ima shina kashkataka mana mañashkachu. Huchayukkunapa nishkatallami rikushkakuna. Chashnaka mana rurana kashkatami yuyani. Diarios de las Américas nishkaka, ashtawanka Colombiamanta killashkakkunaka, Palaciopa killkashkatami surkuchirkakuna. Chaytaka allimanmi rikurkanchik, shinami Abya-Yalapi kawsakkunaka ñukanchikpa nishkata rikuy 9
ushashkakuna, shinapash Latinoaméricapa willaykuna ima shina kashkatami rikuchishka. Paykunaka willay shinchi rimakpika, uray kumurishpa uyanalla kashkatani nirkakuna, mana kashpaka, ashtawan llakipimi satirinki. Shinapash ¡Ecuadorpika chayka ña mana tiyankachu, Abya-Yalapipash ña mana tiyankachari! Ima shina ruranata mana katishkatami nikunkuna. Shinachari. Taripakkunaka kaynanikkamanllami chukchuk karkakuna, willaykunapa nishkatami katik karkakuna. Shinapash Ecuadorpika kay Kamayta katikkunaka ashtakami kankuna, paykunawanmi willaykunapa rurachun munashkawan chinpapurana kashkanchik. Kay makanakuy shinapimi Sistema Interamericano de Derechos Hunamos nishka ima shina kashkata riksishkanchik. Millanayakunami tiyashka. Shinami CIDH nishkapa wasika Washingtonpi kashka, chay tantanakuypa pushakka Estados Unidosmantami kan, shinapash Estados Unidoska mana chaypichu kan. ¿Imamanta chashna kan? Tantanakuypika Kamachimanta Parlanaka pusak shinami kan, shinapash 10
Kishpilla Imatapash Nina Parlanami imakunatapash surkuchinlla, kullkiyukpashmi kan. Kullkika Estados Unidosmanta, Unión Europeamantami shamun. Sinapash Estados Unidos CIDH nishkata mana riksinchu, Unión Europeaka mana chay tantanakuypichu kan. ¿Shinachu kana kan? ¿Kishpilla Imatapash Ninaka shuk kamachikunapa hawapichu kan, nachu willaykunapi kullki churashkata rikuriyakun? Kaytaka ña rikushkanimi. Llaktapa kullki wakaychi wasikunaka shuk mushuk ruray shina kashkatami rikuchik karkakuna, shinapash kaykunaka hatun charikkunapa kullkita rikuriyankapakmi karkakuna. CIDH nishkaka ONG shinami kan. Mana kamachita rikushpa rurakchu kan. Paykunaka imapipashmi satirinkuna. Willakkuna, willaykunapashmi llaki apankuna nin. Maykanpash Runa Kamachikunata llakichik kashkataka mana rikunkunachu, willaykunaka chashnapimi kankuna. Suyukunaka shuti killkashkatami paktachina kanchik, shinapash CIDH nishkapika paykunapa rurachun nishkatami llaktapika paktachichun mañankuna. 11
¿Yankamanta rimashkatachu mana huchachina kan? Chay hawa parlashunchik, chaymanta parlankapakka, Estados Unidos huchayukkunata wañuchinata sakichun mañashunchik, paykunaka ishkay ñawiyukmi kankuna. Shinapash paykunaka willakta, willaytapash ama huchachichunmi munankuna. Suyupa shikan wasipi llankakkunaka imatapash ninakunata uyanallami kanchik, shinami kan, shinapash ¿llullashpa, imatapash nichun sakinallachu kan? ¿CIDH maypitak chay hawaka imallatapash nin? Nikpika, llakimi kanman, mana allikunami Suyupa wasikunamanla llankankapak shamunmankuna. CIDH nishkaka shuk ONG shinami imatapash ruran, shinaka Suyukunaka millay shinami rikurinkuna; chaypi llankakkunaka runa kamachikunata mana charinachu kanchik; kutin willakkunapash, willaykunapash imatapash nishka kipa, huchachina illakmi kana kankuna. Chashna kakpika, CIDH nishkapa ruranatami mana allipi churan. Chaytami Suyukuna rikuna kankuna, mana yuyashkakunatachu rikuna kankuna. 12
CIDH nishkaka yallimana utiyallami kayta chayta rurachun mañashka. Huchayuk nikushkatami ama paktachichun mañashka. Shinapash CIDH nishkapika chayta mana mañay ushashkatami rikushkanchik. Shinapash chayta rurachunmi mañashka, paykunapa kamachikunapimi churashka. CIDH nishkapa kamachikunapika kayta chayta ruranata mañankapakka yallimana llakichina kakpimi, chashna mañan. Chayka mana tiyashkachu. Ecuadormanta hatun willay mana kakpika, ima shinami chunka ishkay waranka chusku patsak chusku chunka iskun kashna juicio tiyan, shinami kanman karka. Kay llakipimi Suyukuna ima shina kashkata rikushkanchik. Llankakkunamanmi imakunata rurachun kushka, paykunami hatun llaktapa, willaykunapa, willaykunapa washapi kullkipa alli kashkata rikushpa, imakunata rurashkakuna. Shinaka chay tantanakuytami allichina kan. Chaytami rurakrinchik, Abya Yalapi Runakunapa Kamachikunata rikuriyakrinchikmi. Pipash, maykanpash ima nikta mana uyashunchu. 13
Kashna chinpapuranaka shinchimi kashka, shinapash atishkanchikmi. Kimsa yuyaytami kaypika rikushkanchik. Paktarishkami. Wichachinataka mana maskarkanchikchu, kullkita kiuchunataka mana yuyarkanchikchu. Imata maskarkanchik, kaykunata: Puntaka El Universomi llullarka, llullashkata mana allichirka. Shinami paykunaka Llakta Kamachita, Runapa Kamachikunata, mana shina ruranata mana rikurkakuna; ishkayniki huchayukkunapurapi willaykunapa pushakkunapash, willaypash kana kashkatami rikuchirkanchik; kimsaniki Ecuadorpi kawsakkunapash, Abya-Yalapi kawsakkunapash killkashka willaykunata mana manchana kashkatami rikuchirkanchik, wakin willaykunaka mana allitami rurankuna, shinaka paykunataka kamachita rikushpa, mitsarinalla kashkatami rikuchirkanchik. Shinami willyakuna yapalla kashkamantaka mitsari ushashkata rikuchirkanchik. Ashtakakunatami pagui nina kani. Ă‘uka kamachi yachakkunata, Ăąuka aylluta, Ăąuka riksishkakunata, shinapash ashtawanka, Ecuadorpi kawsakkunapa, Abya-Yalapi kawsakkunapa yanapashkatami pagui nini. 14
Willaykuna imakunata nishpa mana allí churankapak shayarikpipash, Kamayta katikkunaka mana pishiyarkachu, ashtawankarin mirashkami, kutin willaykunata inikkunaka pishiyashkami. Ñuka alli kahskata rikushpami, imakunata rurashkani. Kaymantapash, shuk llaktamantapash willaykunaka ima millaykunatami nishkakuna. Taripakkunamanta rimashpaka, paykunata mana riksinichu. Ari, kimsa kutinmi mishashkanchik, atishkanchik. Imamanta? Ima shina kashkawan rurashkamanta, ñukanchikka mana llullashkanchikchu. Ashtakakunami huchayuk nikushkata paktachichun mañashka, shinapash ima shinami juiciota kallarinkapak shayarirkani, shinallatakmi shunku ukupi rurasha nishkata rurakrini, chaytaka aylluwan, riksishkakunawan, ñukata katikkunawanmi parlashkani. Imata rurakrini? Huchayukkunata kishpichikrinimi, huchayuk kashkamanta ima ruranata, kunata mana paktachikrinichu, El Universo llankachik wasitapashmi kishpichikrini. Shinallatak “Hatun wawki” kamuta killkakkunatapashmi juiciota katikuni, 15
chayllapimi sakikrini. Chaypika Fabricio Correa rurakushkata ñuka yachashkatami nikurka, shinallatak ruranata tukuchikpi, juciota katishpa, ashtaka kullkita chaskinatami nirka, mana shinachu kashka Suyuka chay juiciokunata asha asha mishakunmi. Shinapash mana tiyashka llankachik wasikunata shayachinkapakka Diario El Universopa procurardor nishka yachachishkamanta rurashkataka mana willanchu. Kunanka ña paykunata mana ininchu, shinaka chashna nikukkunawanka ña mana ashtawan ima ruranachu tiyan. “Hatun wawki” kamupika yanka, ima shina kashkata mana yachashpa killkashkami kan, chaypimi mana rikunayachishkata rikuchin. Mana shuwak kashkamanta mana rikunayachishkatami rikunchik. Shinapash mana chay tiyakpichari, shuwak kashkata yuyachin, chaymantachari mana rikunayachin. Mana alli killkashka willaykunata atishkanchikmi. Charikkuna, paykunapa tantanakuykuna mana mishay ushakpimi, willaykunaka paykunapa ranti shayarishka. Willaykunami paykunapa alli kashkata rikushpa, llaktapa alli kashkataka mana 16
alliman rikun, llakichinkapak shayarin. Kishpichinchikmi, shinapash mana kunkashunchu. Kumanta, Ăąawpamantapashmi yachakuna kanchik. Willaykuna tukuykunapa kachunmi rikuriyana kanchik. Kishpilla imatapash ninaka tukuykunapa shuk kamachi shinami kana kan, mana charikkunapallachu kana kan. Wakinkunaka killkachinatami taytakunamanta hapishka, chaytami Islas CaimĂĄnpi mana tiyashka llankachik wasikuna shutipi churashkakuna. Huchayukkunaka mana llaki apashka shinachu rikurina kankuna, chay shinaka mana rikurinkunachu. Kunanmantaka ima shina kashkata yachashpami imatapash nina kankuna. Llaki apashkakunaka, kaykunami kankuna. Shuk yachakuk wanprami Suyupa makipi mana kak sumak yachana wasikunamanta pushak karka. El Universoka 1886 watami payta mana yaykuchirka, imamanta? Wanpra machana yakuta, tabacuta ama katuchun kamachita yanapashkamantami mana yakuchirkakuna. Hatun llaki apashkakunaka ishkay waĂąushka wawapa tayta-mamami kankuna. Wawakunaka yanuna kushnita 17
samay aysashkamantami wa単urkakuna, shinapash willaykunaka supaypa misapi wa単uchishkatami nirkakuna. Ashtawan killkashka pankakunata katunkapakmi chashna rurarkakuna. Llaki apashkakunaka willakkunami kankuna. Maykankuna? Willaykunapa munashkata mana nishkamanta llukchishpa kachashkakunami kankuna. Llaki apashkakunaka Kamayta allikachishkamanta llukchishpa kachanata uyakkunami kankuna. Llaki apashkakunaka killkashka willaykunapi yankamanta huchachi tukushkakunami kankuna, tawka kutinmi mana rikunayachishkamanta chashna ninkuna. Ashallami kunanka willaykuna paykuna munashkata mana riksichik kashkataka ninkuna. Chayta yachay chayakkunami kaypipash shuk llaktakunapipash nikunkuna. Pikunami karilla shayarishpa chayta ninchik, paykunatami willakkunata llakichik, kishpilla imatapash ninata harkan ninkuna. Ima shinata chaykunataka kutichinchik, kushilla wawakunawan; kamukunawan, churakunawan Milenio yachana wasiman kushilla rikushkata rikushkawanmi kutichichink. Alli hanpi wasikunawan, 18
wasiwan, sumak ñankunawan, mana hanpiripa unkuyukkunaman imakunata kushkawan, ñukanchik mushuk Llakta Kamachiwan, chaykunawanmi kutichinchik. Ñukanchikpa ashtawan hatun kutichinaka pakta kawsakushka, wakcha kawsana pishiyakushka, kishpilla kawsakushkami kan. Chayta charinkapakka ima shina kashkata rikunatami minishtirin. Kutinllatak pushakta rupachinaka mana tiyankachu, willaykunami chay hatun llakipika karkakuna, paykunami chashna rurachun nikurkakuna. Chayka kutinka mana tiyankachu. Ima shinami Eloy Alfaro Delgado nirka, chashnami kunanpash ninchik: “Mana imachu kani, mana imachu valini, mana imatachu ñukapa munani, tukuymi kankunapa kana kan, kay llaktami kishpilla kawsana kan” ¡Atinkakaman! Rafael Correa Delgado ECUADOR LLAKTA PUSHAK
19
Quito, 2012 wata, febrero killa, 27 puncha
20