Rimanakuy 3p
MARÍA SISA SARANGO PAQUI Mishukunapa yachana wasipimi ñusta karka
2 Wata 2010 Wata, junio killa elciudadano.gov.ec Nº 17 LLAKTAPI KAWSAK HATARIPA KILLKASHKA
Clintonka Correa llaktata alliman pushakushkatami nin Hillary Clinton Estados Unidospa killkakka, Rafael Correa Llakta Pushakwan rimashka kipami, paypa Kamay paypa llaktamanta makanakukkuna Colombiapi kakushmanta imatapash yachanata minishtikpi, willanalla kashkata nirka, paykunaka millay hanpita tarpunapi, katunapi, rantinapi harkankapakmi kankuna nirka. 2p Foto:EMILIO SÁNCHEZ /PDR
Ecuadorka Perúwan Chilewan maykaman allpa manña kashka llakipi mana imata nina kashkatami nin 3p
Yachakunamanta samarina punchakuna 4p
Punápi kawsakkunami paykunallatak pukuchishka camarónkunata hapinkuna Kamayka mana maypipashchu kuchayachishpa camarónkunata pukuchina kan nirka. Mana nishkapi kakpika, kichunatami nirka. 2p Foto:INTERNET
Kay punchakuna ima tiyashkakuna 2-3p
02 llaktapi kawsak Ecuador, 2010, junio killa, Nº17
Kunanmanta
Estados Unidosmanta shuk killkakka 2000 wata, agosto killami Ecuadorman shamurka Hillary Clintonmi kaynanik junio killa, 8 puncha Quitopi karka. Rafael Correa Llakta Pushakwanmi millay hanpi hawa, tukuykunapa nishkata uyana hawapash rimarka.
E
stados Unidosmanta killkak shamushpami, Rafael Correa muyunti llaktakunapa pushak shina kashkatapash, shinallatak ñukanchik llaktata wiñachinkapak rurakushkata allikachishkatapash rikuchirka. Chashnami Luis Valencia sarunpi canciller nishkapash; Adrián Bonilla Facultad Latinoamericana de Ciencias Sociales pushakpash nirkakuna. Valenciapash Bonillapashmi Hillary Clinton shamushkawanka Barak Obama Estados Unidos Llakta Pushakka América Latinawan shuktak yuyaywan apanakunkapak munashkata rikuchikun nirkakuna. Valenciaka “Ecuador Llakta Pushakpa nishkataka shikan llaktakunapimi uyankuna, Estados Unidospipashmi uyan” nirka.
Alliman rikushpaka, allimi apanakukrinchik, llaktakunaka paykunapa alli kashkatami maskankuna” RAFAEL CORREA, Llakta Pushak
Foto:Emilio Sánchez /PDR
CHASHNAMI Correaka Hillary Clinton killkakita chaskirka
EL CARIBEPI, AMÉRICA LATINAPI ECUADORPA SHUTIPI KAK WASIKUNAPA PUSHAKKUNATAMI IMA SHINA RURAKUSHKATA RIKURKAKUNA. Rafael Correa Llakta Pu[shakka América Latinapi, El Caribepi Ecuadorpa shutipi kak Wasi pushakkunawanmi tantanakurka. Imata rurakushkatami rikurka. Llaktakuna tantanakunapi, katunarantinapi, shuktakunapi imata ruranatami rikurkakuna.
ECUADORKA MICHELLE BACHELETMANMI WALLKATA KARAN. Ecuador Kamayka Michelle Bachalet sarunpi Chilepa Llakta Pushakmanmi San Lorenzo shutiyuk wallkata karan. Shinami allita rurashkatapash, llaktakuna tantanakuchun imakunata rurashkatapash rikuchin.
Mana tukuytachu ari ni ushanchik, shinapash ima alli kashkataka yachanchikmi (…) Estados Unidoska Ecuadorwan apanakunatami katunapi, rantinapi, kullkita churanapi alliman rikun, chaykunaka ishkatin wiñankapakmi alli kan” HILLARY CLINTON, Estados Unidospa Killkak
Ecuador, 2010, junio killa, Nº17 llaktapi kawsakuk 03
Rimanakuy MARÍA SISA SARANGO PAQUI
Puná: chaypi kawsakkunaka paykunapa punta pukuchishka camaróntami hapinkuna
CENTRAL SUMAK YACHANA WASIMANTA OBSTETRICIA YACHAKUK
Minishtishkata charishpaka, imatapash rurankapakmi kanchik
¿
Maymantatak kanki kuytsa? Saraguromanta-
mi kani, shinapash ñami unayta Quitopi kawsani. Tayta shuk ruranata Quitopi charishkamantami tukuylla kaypi kawsankapak shamurkanchik. Ñukanchikka suktami kanchik. Tayta mamapash, kimsa warmi wawapash, shuk kari wawapashmi kanchik. ¿Shinaka Quitopichu yachakurkanki? Ari, shinapash yachana
wasipa kallari watataka Saraguropimi yachakurkani, kipaka ña Quitopimi yachakushpa katirkani. Kunanka Central sumak yachana wasipi kani, mamakunata wawata unkuchinkapakmi yachakukuni, mishu shimipika obstetricia ninkuna. Kallaripillami kani. ¿Yachana wasikunapika allimanchu chaskirkakuna? Ari, alli-
manmi chaskik karkakuna. Saraguropi yachana wasipa kallari watapika hawalla shinami karka, chaypika ashtaka ñuka shina wawakunami karkanchik. Yachakukpuraka mana imapash llakichu tiyarka, yachachikkunawanmi wakin llaki tiyarka. ¿Ña Quitopi kashpaka? Quitopi yachakunaka sinchimi karka. Ñukallami runa shina karkani. Ama llaki apankapakka yachakuytami ashtakata yachakuna karkani. Paykuna shina kashkatami rikuchik karkani. Chaytami runakunaka ri-
Pi kashka Saraguromanta kuytsa Yachana wasi:Celina Vivar Espinoza-Saraguro; General José de San Martín-Quito Hatun yachana wasi: Universitario Manuel María Sánchez-Quito Sumak yachana wasi: Central-Quito, Obstetricia, kallari sukta killa kuchina kanchik, mana kashpaka, mana valik shinatami rikunkapak munankuna. Runakunaka mishu shimitapashmi allita rimana kanchik mana kashpaka asinkunami. ¿Imatatak hatun yachana wasimantaka ashtawan yuyarinki?
Pichka wata yachakunapi kakpimi, ñuka yachakuna ukumanta mashikunapash, yachachikkunapash hatun yachana wasipa ñusta kachun shayarichun nirkakuna. Kallaripika mana munarkanichu, tayta-mamawan rimashka kipami, ña ari nirkani. Ñusta tukunkapak munakkunaka 18 shinami karkakuna. Ñukaka Saraguro shina churakushkami chaypika karkani. ¿Misharkankichu? Ari, misharkanimi, may kushillami karkani. Akllakkunaka mishukunallami karkakuna, chaypimi runakunapash mishay ushashkata yuyarkani. Runakunaka minishtishkakunata
Foto:José Maldonado
charishpaka, imatapash rurankapakmi kanchik, umayuk, shunkuyuk, makiyukmi kanchik. ¿Kunanka ñami Central sumak yachana wasipi kanki, imashinatak kashka? Kallari puncha Saragu-
ro churakunawan chaypi kashkata rikushpaka, ashtakakunami mancharirkakuna, warmi mashikunaka mana allimanchu rikurkakuna. Yachachikkunaka maymanta kashkatami tapurkakuna. Chashnami purikushkani. Ñallami kallari sukta killataka tukuchikrini. ¿Yachakunata tukuchishka kipaka, imatashi ruranki? Saragu-
romanmi tikrasha nini, chaypimi yachakushkawan yanapasha nini. Chashnami chaypi kawsanata yuyani. Ña Saraguropi kashpaka, runa warmikunatami wawata unkuchinapi yanapankapak munani. Ñukanchik runa llaktakunapimi kaytaka ashtakata minishtinchik.
PINTAGPIPASH, LA MERCEDPIPASHMI MUSHUK WASIKUNATA KURKA. Walter Solís Wasichinata Rikuk Wasi pushakka 165 wasitami Pintagpipash, La Mercedpipash kurka. Kaykunaka Quito kitipi, Pichincha markapimi kankuna. Wasichinkapakka 659.766 dólartami minishtirka.
IMAPASH UNKUYYUKKUNAKA 1800-MANUELA YUPAYMAN KAYASHPAMI KILLKARI USHANKUNA “Manuela Espejo” ruranaka imapash unkuyyukkuna killkarichunmi 1800-manuela nishkapash 177 yupaypash tiyashkata riksichin. Guayas markapika junio killa, 13 punchamanta 27 punchakaman killkarichun mañan. Chayta rikushpami, hanpikkunaka ima punchata rikunkapak rinata yachay ushankakuna.
Puná Viejapi kawsakkunaka kaynanik mayo killami paykunapa punta pukuchishka camarónta hapirkakuna, hapishkaka allipachami karka. Ishkay camarón pukuchinatami charinkuna. Kamayka mana alliman charikushkata kichushpami paykunaman kurka. Kunanka katushka kullkika paykunapa makipi, llaktapi sakirinamantami shuk shikan alli kawsayta charinata yuyakunkuna. Shuk pukuchinaka iskun kuchayachishkatami charin. Pukuchinakunaka San Cayetanopipash, Tío Panchopipashmi kankuna. San Cayetanoka 48 hectáreayukmi kan, kutin Tío Panchoka 70 hectáreayukmi kan. Luis Cárdenas Puná Vieja Tantanakuymantaka kushillami “Kamayka imawan ruranatami kushka, kunanka shuk shikan kawsaytami charishun” nirka. Cayetanopika 67.000 libra pukuchishka, chaytaka 125.00 dólarpimi katurka. Chay kullkika pukuchinkapak mashna minishtishkata anchuchina kanka, kutin puchushka kullkika chay llaktatapi imakunata rurankapakmi kanka.
Ecuadorpash Perúpash sumakta apanakushkatami rikuchin Perú Kamayka shuk killkashka pankawanmi Ecuadorwan allpa manñamantapash, mama kuchapipash llaki mana tiyashkata uyachirka. Rafael Correa Llakta Pushak kaynanik junio killa, 9,10 punchakuna chaypi kashpami, chashna nirka. “Perú Kamayka allpa manñamantapash, mama kuchapipash llaki mana tiyashkatami nirka, chashnallatakmi ñukanchikpash ninchik (…) Mana imatachu Tribunal de la Haya nish-kaman nina kanchik” nirka. Kay kimsa wataka ishkantin Kamaymi alli apanakushkakuna, imakunapa ishkay tukushpa rurankapakmi pankakunata shuti killkashkakunapash. Shinami maykunapi ishkantin llaktapa shutipi kak wasikuna tiyachun ari nishkakuna. Sueciapi Ecuadorpa shutipi kak wasika Perúpa shutipipashmi kakrin, kutin Argeliapi Perú shutipi kak wasika Ecuadorpa shutipipashmi kakrin.
04
llaktapi kawsak
Ecuador, 2010, junio killa, Nº17
Mama Llakta
PRODUCCIÓN Secretaría General de Comunicación de la Presidencia de la República SECOM. Editor en Quichua: José Maldonado (Ushku Chukuri). Editor gráfico Mario Gallardo Neira
Yachakunamanta samarina killakuna Wawakunaka kay killakunaka wasipimi imakunapipash yanapankuna.
A
ri, urkupi kak llaktakunapi yachana wasikunapi yachakunaka kay killami tukurin. Shinami wawakunapash, wanprakuytsakunapash samarinkuna. Wakin yachana wasikunallami ñukanchik llaktakunapika kankuna. Ashtawanka shuktak llaktakunapimi kankuna. Paykunaka tamiyakpi, intikpi, chiri kakpi, yallimana wayra tiyakpipashmi, chakillapash carropipashmi rinkuna. Yachakushka kipaka, ña chishimi wasiman tikramunkuna. Shinallatakmi chakillapash, carropipash kutinkuna. Wasimanka yarikay yarikay, shaykushkami chayamunkuna. Wasipika imallapash tiyashka mikunatami karanchik,
chaytami mikunkuna. Kipaka kachamushka ruranakunatami ruray kallarinkuna. Shinapash wakinkuna chaytaka mana ushankunachu, ñukanchikpash mana yachashkamantaka mana rikuchi ushanchikchu. Chayka llaki apankunami. Yachachikka kayanti punchaka chaychari mana allita rurashkamanta yallimanata rimankuna. Shinapash kay junio killa chayamukpika, wawakunapash, ñukanchikpash kushillami tukunchik, yachakunami tukurin, samarina killakunami chayamun. Wawakunaka utiyalla hatarishpapash, mana yachana wasimanchu rina kankuna. Wasipimi sakirinkuna. Paykunaka kay killakunaka wasipimi imakunapipash yana-
WAKIKUNAKA shuyunatani yachakukuna
pankuna. Kari warmi wawakunami mamatapash, taytatapash yanapankuna, shinami yanunkuna, papata llushtinkuna, mapa churakunakunata takshankuna, wasi ukuta pichankuna. Wasipi yaku mana tiyakpika, yakuta pukyumanta, larkamanta apamunkapak rinkuna. Sara tiyakpika, ishkunkuna; habas, purutu ima tiyakpika, tikpankuna. Wakrata, ovejata, kuchita
charishpaka, michinkapakmi rinkuna; kuypa kiwatapashmi apamukrinkuna. Awanapipashmi imakunata rurashpa yanapankuna. Shinallatak tayta-mama maymanpash rikpika, wasitami rikunkuna. Turi panipura, wasi kuchupi kawsakkunawan pukllanakunkunapashmi. Chashnami chay punchakunaka kashnakunata rurashpa kaynankuna.