Rimanakuy 3p
NAYLA DE LA TORRE MAIGUA 2 Wata 2010 Wata, julio killa elciudadano.gov.ec Nº 18 LLAKTAPI KAWSAK HATARIPA KILLKASHKA
Ñukanchik kikin kawsaytami punchanta kawsachina kanchik
ONU: Ecuadorka millay kiwakunata mana tarpunchu Naciones Unidaspa millay kiwakunata tarpunata rikuk ukumi Ecuadorpika millay kiwakunata mana tarpunchu, 2p Ecuadorka ama chayta tarpuchun rikuriyakunmi nin.
Anta-añankuka kucha mama manñatami 2p kutin puri kallarin
RAFAEL CORREA Llakta Pushakmi kaynanik junio killa, 29 puncha Duránmanta Yaguachikaman anta-añakuta purichi kallarinapi karka.
Kay killkashka pankaka shuk watatami tiyashka 4p Kay punchakuna ima tiyashkakuna 3p
UNESCOka Zápara shimi ama chinkachun rikuriyana kan nirka 3p
63,9 02 llaktapi kawsak Ecuador, 2010, junio killa, Nº17
Kunanmanta
Ecuadorpika millay kiwa tarpushkakunaka mana tiyanchu
27,3
2008-2009 Millay hanpi kichushka 2008 2009
2008 watawan rikushpaka, 2009 wata millay hanpikunata hapishpa kichushkaka 124% shinapimi mirarka
M
illay hanpikunata tarpunaka Ecuadorpika may ashallami kan. Naciones Unidaspa millay hanpikunata rikuk ukuka chaymantami mana tiyashkata ni ushanchik nirka. Ecuadormanta millay hanpikunata rikukkunamantami coca
tarpunaka Colombiapa chinpapi kak allpakunapika mana tiyan. Chay tarpunakunaka millay kiwakunata tarpushkata hapishpa wichachina kamachikunamantapashmi mana mirashka. Shinami 2008 wataka kay antispi kak mama llaktakunapika millay kiwa tarpushkaka 158.000
0,95 1,1
1,4 1,8
PBC
Heroína
Cocaína
hectárea kashkata willarka. Colombiapika 42,3%; Perúpi 37,3% shina; Boliviapi 20% shina kashkata willarka. Kutin Ecuadorka chay llakta-
UNESCOka Zápara shimitami tukuykuna rikunapash, allichinapash kana kashkata nin UNESCOka Zápara ayllu llaktatami tukuykuna rikuna kashkata nin. Chay ayllu llaktami paykunapa kawsaymanta sinchi shayarishka, chaymantami chashna allikachishkataka chaskishka. María Fernanda Espinosa Llaktapa Kashkata Rikushpa Yachay Chayachik Wasi pushakmi Torimbopi, Coca markapi, chashna nikuk pankata kunkapak rirka. Kamaypashmi UNESCOpa kunapi kimirirka, chashnami chay pankata kurka. Chaywanka zápara rimayka mana chinkankachu. Espinosaka “Zápara ayllu llaktaka paykunapa allpamantapash-
mi sinchi shayarishka, kunanka 250.000 hectárea shinatami ña charinkuna” nirka. Kamayka yachana wasikunapi kimsa shimipi yachachichunmi rikukun; shinaka yachakukkunaka mishu shimi-
pipash, kichwapipash, záparapipashmi yachakunkakuna. Bartolo Ushigua Zápara Llaktapa pushakka Kamay paykunapa kawsay ama wañuchun yanapakushkamantami pagui nirka.
Anta-añanku: Duránmanta Yaguachikaman rinallami kan Shamuk 2012 watami Duránmanta Quitokaman anta-añankupi rinalla kanka. Rafael Correa Llakta Pushakmi Duránmanta Yaguachikaman rinata allichishkata kushpa chashna nirka. Correaka “Yaguachi! Durán! Kankuman kayta ku-shpaka ashtakatami kushikuni, kayka tukuy mama llaktapami kan” nirka. Ecuadorta riksinkapak sha-
mukkunapaka anta-añankuka Galápagos shinami kanka, kuchupi kak ayllu llaktapaka imapash ruranakunapash, kullkinapashmi tiyanka. Correaka sarun Kamaykuna allichinkapak mana imata rurash-
kamantami huchachirka. “Paykunami mana allichishkamanta wakin llaktakunataka wañuchirkakunapash” nirka. Allichishkaka 22 km shina sunimi kan; kullkimanta rimashpaka, 7 hunu dólartami minishtirirka.
1,9 2,8 Marihuana
kunapa kuchullapi kakpipash, “coca tarpushkaka mana ashtakachu kashka” nin. Naciones Unidaspa chayta rikuk ukuka allita rurakushkatami nin.
Shikankunami Otavalopi ALBApa Tantanakuypi karkakuna Rafael Correa Ecuadormanta; Evo Morales Boliviamanta; Hugo Chávez Venezuelamanta Llakta Pushakkunaka shikan, karumanta kashkamanta ama tsinichunmi Otavalopa Nishkata shuti killkarkakuna. Chaypipashmi allpa mamapi imapash tiyashkata rikuriyana kashkata nikunpash. Kay junio killapi, 24 punchapash, 25 punchapashmi América Latinamanta runakunapa, yanakunapa 300 shina kachamushka pushakpash tantankushka karkakuna. Ecuadorpa Yasuní-ITT nishkatapashmi allikachirkakuna; Ecuadorka 800 hunu yana wira puntuta surkuchinapa rantimi kullkita kuchun nikun. Ecuadorka chashnami allpata ama llakichinkapak munan. Kimsantin llakta pushakkmi ALBApi kak mama llaktakunaka runakunata, yanakunata yallimana wakcha shina kawsanamanta kishpichinkapak imakunata rurana kashkata nirka. Chay tantanakuypipashmi katuna rantina hawa rimarkakuna, shinami Ecuador Llakta Pushakka ñukanchikpuraka mana mishanakunachu kanchik, chaypa rantika imata charishkata rikushpa, ishkay tukushpa, rurana kashkatami rikuna kanchik nirka. Chashna yuyaywan rurashpaka, mikunaka tiyankallami nirka.
Ecuador, 2010, junio killa, Nº17 llaktapi kawsakuk 03
Rimanakuy KAY PUNCHAKUNA IMA TIYASHKAKUNA
NAYLA JACKELINE DE LA TORRE MAIGUA AWASHKAKUNATA KATUK WARMI
Ñawpa taytakuna shinami katushpa tiyani
¿
na ukutami charinkuna, paykunaka Mana, ñukaka hatun yachana ash-takatami rantinkuna. Shinapash wasita tukuchishkami kani, shuk shukpash katunchikmi. Tulshinapash casararkanimi, cánpika Colombiamanta mishukuchayka ña mana kati usharkanichu. nami rantinkuna. Paykunapash llaKunanka ishkay wawayukmi kani. shaktami rantinkuna. ¿Imatatak ruranki? Kunanka chay ¿Pitak ashtawan rantinkuna, misaco nishkatami katuni. Katuna pan- shukunachu, mishakunachu? Mipankunapimi katunkapak rini. Chay shukunawan rikushpaka, mishakunashinami kay Otavalopipash, Quitopi- mi ashtawan rantinkuna. Shinallatak pash, Ambatopipash, Tulcánpipash mishukunaka mashna nishkapi rankatuni. Semanan semanami chay llak- tinkunallami, kutin mishakunaka partakuman katunawan purini. Katuna- lashpa, parlashpami mashnapi nishkamantami shikan llaktataka pishiyachinlla. ¿Imashi kanpa wawakunata riksishkani. Pi kashka Yachakuk kuytsachu kanki?
Otavalomanta 20 watayuk 2 wawayuk Yachana wasi: Gonzalo Rubio Orbe-Otavalo Hatun Yachana Wasi: República del EcuadorOtavalo / Jaime Roldós Aguilera-Otavalo
kuy ñuka ayllumi awash-kakunata katushpa tiyarka. Ñuna tayta-mamapah, ñuka katukukunapashmi awash-kakunata katunkuna. Shinami ñukaka uchillamanta katunapi yanaparkani. Kunan ña casado kashpaka, chaywanmi kullkita hapini. ¿Karu llaktaman rishkankichu?
Mana, ñuka tayta-mamami karu llaktapi kawsankuna, paykunaka ñukanchik awashkakunata katushpami Portugalpi kawsankuna. Unaytami chaypi kawsankuna. Ñukapash, ñuka ñañapash, turipash unaytami ñuka katukukunawan kawsanchik. ¿Katunamanta rimashpa, pitak sacokunataka rantinkuna?
Kaymanta mishukunami rantinkuna. Wakin mishukunaka katu-
kunaka tukunkakuna? Puntaka paykuna
yachakuchunmi munani, tukuy yachakunata tukuchichunmi munani, paykunataka katichishami. Ama ñuka shina utiyalla casarachunka sakishachu. Yachakushpaka, ashtawan allimi kawsanka.
SUDAMERICANO PUKLLANAPI MISHAKKUNAKA CARONDELETPIMI KARKAKUNA Rafael Correa Llakta Pushakka kay junio killa, 28 punchami chaypi puncha mikunata Medellín-Colombiapi IX Sudamericano Pukllanapi mishakkunawan mikurka. Paykunaka 94 warkuchinatami chaskirkakuna.
¿Manachu yachakunata katinata yuyashkanki? Ari, chayta munani-
mi, shinapash wawakuna uchilla kashkamantami mana ushani, shinapash ña ashtawan hatun kakpika, ima shinapash yachakunata yuyakunimi. ¿Imatatak kan shina kuytsakunamanka ninkiman? Ñukan-
chik runa shina kashkatami ama kunkachun munayman, wakinkunaka mishukunapa kawsaytami katinkuna; chashna rurashpa katikpika, ñukanchik kikina kawsaymi wañun, chaytami rikuchun, yuyachun munayman.
KATIK PUSHAKKA ISHKAY MANA PURI USHAK WARMI WAWAKUNATAMI YANAPAN. Katik Pushakpa Wasika Jessica Congo unkuyuk kuytsamanmi shuk purik tiyarinata kurka. Kuytsaka kimsa killa wawayukmi kan. Erika Romeromanka ishkay tawnatami kurka, payka shuk chakitami mana charin.
Foto:José Maldonado
¿Kunanllachu katunkuki? Mana, tu-
PANI NISHKAKA 10 MARKAPIMI TIYANKA PANI (Programa Alimentario Nutricional Infantil) shutiyuk ruranaka urkupi kak 5 markapimi ña tiyan. Pichka watayukkaman wawakuna allita mikuchunmi; ama tullu, tsala kachunmi kan. Kaytami chunka markapi rurachikrin.
OÑAPIKA SUMAK ÑANKUNAMI TIYAN. Correa Llakta Pushakka Cuenca-Oña-Loja ñantami Azuay markapika rikurka. Ñanka ña tukuchishkami kan. Eddy Erráez Oña alcaldeka kashna ñanwanka riksik shamunkapakpash, pukuchishkakunata katunkapak apankapakpash may alli kashkatami nirka.
04
llaktapi kawsak
Ecuador, 2010, junio killa, Nº17
Mama Llakta
PRODUCCIÓN Secretaría General de Comunicación de la Presidencia de la República SECOM. Editor en Quichua: José Maldonado (Ushku Chukuri). Editor gráfico Mario Gallardo Neira
Kay killkashka pankaka ñami shuk watayuk kan Shamuk wata, shuktak wata tukukpi, kutinllatak chashnachari yuyarishun
K
aynanik shinami kichwa shimipi kay pankakunata killkay kallarirkanchik.Tukuymi ñukanchik shimipi kana karka. Manchay manchayllami killkay kallarirkanchik. Ñatakmi wata tukushka. Punchakuna yallimana utiyallami yallin, manachu chaytaka yuyashkanki. Shinallatakmi wawakunapash ñatak wiñankuna. Llukakuktami rikurkanchik, kunanka ñami purikunkuna. Mana imata rimay usharkakunachu, kunanka ña rimakunkunami. Ari, punchakuna, killakunaka kallpakunkunami. ¿Nachu? Shinaka ñukanchikpashmi rukuyakunchik, payayakunchik. Chaychari imakunatapash nish-
kata, ruranata hawalla kunkanchiklla. Kunkarishpaka hawallami pantanchik, chaypimi wawakunaka kashna chashna kashkata ninkuna, chayta uyashpaka ashataka asinayanmi, ashataka piñanayanmi, ashataka pinkanayanmi. Ari, shuk shikan punchakunapimi kanchik. Kunanka kipa wiñaykunaka ashtawanmi yachankuna. Kunanka paykunaka internet nishkatami charinkuna, chaypika maykunapi ima tiyashkakunata, ima mushuk yachaykunata, shikan riksishkakunatapashmi charinkuna. Piwanpash parlankapakka, celular kayanatami charinkuna, chaywanka mana parlankunallachu, killkankunapashmi. Ari, paykunaka ñukanchik wanpra,
kuytsa kashka punchakunawan rikushpaka, shuktak shikan kawsaytami charinkuna. ¿Nachu? Kay pankunapika Llakta Pushakpa rurashkakunatami willashkanchik; rurashkawanka mana willay ushashkanchikchu, asha kipallami llukshishkanchik. Shinallatak kay pankapimi ñukanchik kawsaymanta imakunata riksichishkanchik, kichwa shimipimi yachay chayachishkanchik. Chashnami ñukanchik kichwa shimitaka sinchiyachikunchik. Killkashka kana kashkatapashmi rikuchikunchik, mana rimashkalla
kana kashkatami rikuchikunchik. Kay killkashka pankakunata katikkunatami pagui ninchik. Ari, ñukanchik kichwa shimita killkak-katina sinchi kashkata yachanchikmi, shinapash kallarinami kanchik. Shuktak shimikunapipash chashnami kariyanka. Shinaka wata tukushkamantapash, ñukanchik kichwa shimi killkashka kashkamantapash kushikunami kanchik. Shamuk wata, shuktak wata tukukpi, kutinllatak chashna killkashunchari! Kayaminchakaman wawkikuna, panikuna!