Rimanakuy 3p
MIRIAM GUEVARA VARGAS
2 Wata 2010 Wata, julio killa elciudadano.gob.ec Nº 19 LLAKTAPI KAWSAK HATARIPA KILLKASHKA
Shikan kashpapash, tantanakushpa kawsay ushanchikmi
América Latinata rikushpaka, Ecuadorpika ashalla wakchakunami tiyan Oxford Sumak Yachana Wasipash, Naciones Unidaspa Wiñankapak Ruranapashmi 104 llaktapi hanpina, yachachina, shuktakunapash ima shina kashkata rikurkakuna. 2p
Ecuadorpi kawsakukkunamantaka 70% shinami Correa Llakta Pushakpa rurashkushkataka allikachinkuna 2p TAPUCHISHKAPIMI 69,8% shina Correapa rurashkata allikachishkata nikun. Shuktak llakta pushakkunawanka mana chashnachu kashka.
Guayaquilpa raymi 4p Kunan punchakuna ima tiyashkakuna 3p
02 llaktapi kawsak Ecuador, 2010, julio killa, Nº19
Kunanmanta
América Latinata rikushpaka, Ecuadorka ashalla wakchayukmi kan
1.755
Hanpina, yachachina, shuktakkunapash rikushpami, kaytaka yachay chayashka.
hunu dólartami Hanpinapi churashka
3.732
O
xford Sumak Yachana Wasimanta, Naciones Unidaspa Wiñankapak Ruranamanta taripakkunami 104 llaktapi wasi ukupi imata mana charishkata rikurkakuna. Tukuy llaktakunapi kawsakukkunata rikushpaka, chaykunapika 78% shinami kawsankuna. Chayka shuk yupayta surkuchinkapakmi karka. Shikan kamaykunapash, wiñachinkapak yanapakkunapash chay yupaywanmi imakunapipash yanapay ushankakuna. Yupay hatun kakpika llakimi kan, ashalla kakpika, allimi kan. Ecuadorka, América Latinapa yupaykunata rikushpaka, Uruguaypa washapimi kan. Uruguayka 1,7% shinatami charin; kutin Ecuadorka, 2,2% shinatami charin; Argentinaka 3%, Méxicoka 4% shinatami charinkuna. Haitími ashtawan wakchayuk kan, 57% shinami kan. Ni-
MILLENIO Yachana wasikunapash, tarpunapa mushuk yachaykunapashmi tiyan
caraguaka 40%, Bolivia 38%, Guatemala 32%, Perú 20% shinayukmi kan. Senpladeska 2006 wata, diciembre killamanta kay 2010 watakaman, kaynanik junio killakamanka 425.000 shinami ña mana wakchakuna kankuna, kutin shuktak 197.000 shinami yallimana wakcha kashkamanta llukshishkakuna nishpami willarkapash. Correa Llakta Pushakka “wakcha kashkata rikuchik yupay pishiyakpika, alliman rurakushkatami rikuchin” nirka.
Alli
58.9
Alli k ash ka ta
0% na 7 u k k ku i n
hunu dólartami Yachachinapi churashka
Mana alli
10,9 May mana alli May alli
10,9
10,9 Mana yachan 1,2
Correa Llakta Pushak rurakushkataka 70% shinami allikachinkuna Perfiles de Opinión nishkami tapushka, chaypimi 69,8% shina, Correa Llakta Pushakpa ña kimsa wata Llakta Pushak kashpapash, paypa rurakushkata allikachishkata nikun nishpa willarka. Chashnataka sarunka mana rikurishkachu nirkapash. Tapuchishkakunaka 600 shina kari warmi; 18 watayuk yalli; Quitomanta, Guayaquilmantami karkakuna. Kay julio killa, 10 punchamanta 13 punchakamanmi tapuchirka.
Chaypimi 58,9% shinaka Llakta Pushak allita rurakushkataka; kutin 10,9% shinami may allita rurakushkata ninkuna. Llaktakunata rikushpaka, Quitopika 71,3% shinami rurakushkata allikachinkuna, kutin Guayaquilpika 66,3% shinami allikachinkuna. Paulina Recalde Perfiles de Opinión nishkapa pushakka “rurasha nishkata hanpinapi, yachachinapi, wasichinapi paktachishkamantami chashna allikachinkuna” nirka.
N MA A PU I N Y NA KU KA KU KA A SH CH YA TI
Ecuador, 2010, julio killa, Nº19 llaktapi kawsakuk 03
Rimanakuy MIRIAM GUEVARA VARGAS AMAZONÍAMANTA KICHWA WARMI
Foto:José Maldonado
MILENIO YACHANA WASIKUNAKA AYLLU LLAKTAKUNAPAMI MAY ALLI KANKUNA PANI (Programa Alimentario Nutricional Infantil) shutiyuk ruranaka urkupi kak 5 markapimi ña tiyan. Pichka watayukkaman wawakuna allita mikuchunmi; ama tullu, tsala kachunmi kan. Kaytami chunka markapi rurachikrin.
Apa mamakunapa, apa yayakunapa yachashkaka kikin kashkata rikuchin WASICHINATA RIKUK WASIKA PICHINCHA MARKAPIMI WASIKUNATA KUN. Wasichinata Rikuk Wasika Pichincha markapi, Tuquillakipi, La Mercedpipashmi 51 wasita kurka. Chaypaka 263.000 dólartami minishtishka. Kutin La Cochapika 27 wasitami kurka, kay wasikuna hawapi shuk ukukunata mirachinallami kan
ECUADORKA TUKUY LLAKTAKUMANMI IMAPASH UNKUYYUKMANTA IMATA RURAKUSHKATA RIKSICHIN. Lenín Moreno Katik Pushakka Panamápi Runa Kamachikuna, Suyupa Rurana, Imapash Unkuyyukmanta Tantanakuypimi “Harkay Illak Ecuador” rurana hawa rimarka. Chayka imapash unkuyyukkunata rikunkapak kashkata nishpami willarka.
MORONA SANTIAGOPIMI WAWAKUNATA RIKUNAKA MIRANKA. Ximena Ponce MIESpa pushakmi Taishapi, Morona Santiago markapi, INFA wawakunata ashtawan rikuriyachun pankakunata shuti killkarka. Chayapami 156.000 dólarta kunka. Chashnami 477 shuar, achuar, quichua, mishu wawakunatapash rikunka.
¿
mana charishkamantami shuktak llakikuna rikurimurka, shinapash kawsani, ñukaka Desarrollo shuk hatun escriturawanmi chayIntegral Comunitario tecnó- taka allichirkanchik. logami kani. Kay EIBIMAZ (Educa- ¿ima shinatak wasikunaka kanción Intercultural Bilingüe de la kuna? Kichwakunapa shuklaya, Amazonía) nishkapimi llankani. shuarkunapa shuktak, achuarkunapa shuktakmi kankuna. Shinami ¿Manachu Puyumanta kanki? Mana, San Jacinto del Pindo ayllu kikin kashkataka wasichishkapillaktamanta, Merapash Pastaza- pash rikunalla kan. pash kitimanta, Pastaza marka- ¿Shikan runakunapura kashpamantami kani. pash allimanchu apanakunki¿Yachakunamantachu Puyoman chik? Ari, shikan kashpapash mana shamurkanki? Ari, kaypi kawsa- llaki tiyashkachu, ashtawanka musnaka kallaripika sinchimi karka. Ru- huk ruranakunata, yuyaykunatami na nishpalla ashtakatami llakichir- riksishkanchik, ashtawanmi yachaka. Shuk ukutami arrendak karkan- kushkanchik, mana chayllachu kashka, wanprachik, chaypimi sukta, kuytsakunapami kanchispura kawsak Pi kashka shuk tantanakuyta karkanchik, wasiyukrurashkanchik. kunaka chaytaka ma- San Jacinto del na munakchu karka- Pindomanta warmi ¿Imatatak chay tankuna. Arrendachinka- Yachana Wasi: tanakuypika rurankichik? Chaypika pakka mashna chay- Princesa Pacha 3 wata pi kawsakrikushkata- Santa Clara 3 wata makiwan ruranatami mi tapuk karkakuna; Hatun Yachana Wasi: yachachinchik, kuytashtaka kashkata ya- Provincia de Pastaza-Puyo sakunami maki watachashpaka, mana Sumak Yachana Wasi: kuna, wallkakuna, rinarrendachikchu kar- Extensión UNIDAE-Puyo ripi warkuchinakuna Tecnóloga Desarrollo kakuna. ruranata yachakunIntegral Comunitario kuna. Shinallatak apa ¿Maypitak kunanka mamakunami ñawpa kawsanki? Puyopi, shuk uchilla wasitami chari- rimaykunata, takikunata yachachinni, chayta charinkapakka shikan ru- kuna. Chashnami kikin kawsaytaka nakunami tantanakurkanchik. wawakunapa, wanpra-kuytsakunaChayka kichwakuna, shuarkuna, pa shunkupi, umapi yaykuchikunachuarkuna, andoakuna, shuktakku- chik. Chashnami apa mamakunapa, apa yayakunapa yachashka valik napashmi tanatankurkanchik. ¿Imatatak rurarkankichik? Kay kashkata rikuchikunchik. Puyopi Santo Domingopimi allpa Shinaka shikan kashkamanta tiyarka, kimsa hectárea shinatami mana llaki tiyanchu. Ari, llakipa Freire kushipatata rantirkanchik, rantika ashtawanmi riksinakunchaytaka “Ñukanchik Allpa” nish- chik, yachakunchik, yachanchik, pami shutichirkanchik. Ñuka ma- chashnami ashtawan apanakunmami minkakunaman rik karka. chik, ashtawan sinchi, karilla ruShinapash kikinpa nikuk pankata nakunami tukunchik. Imata rurashpatak kawsanki? Kunanka Puyopimi
04
llaktapi kawsak
Ecuador, 2010, julio killa, Nº19
Mama Llakta
Guayaquilpa raymi Llaktata tukushkamanta raymita uyashpaka, mishukuna shamushpa shayachishkatami yuyarina kanchik, mana runakuna shayachishkamanta raymichu kan
G
uayaquil llakta tukushkamanta raymimi kan, chaytaka Españamanta mishukuna shamushpami chashna rurashkakuna. Chayta yuyarishpami raymitaka
rurankuna. Shinapash kaymanta runakunaka chayta uyashpaka, wakin shikan yuyaykunatami charinchik. Puntaka sarunka kaypika ñami shuk llakta tiyarka, paykunaka
PRODUCCIÓN Secretaría General de Comunicación de la Presidencia de la República SECOM. Editor en Quichua: José Maldonado (Ushku Chukuri). Editor gráfico Mario Gallardo Neira
unaytapachami chaypi kawsarkakuna, shinaka paykunami punta chay llaktata shayachirka. Shinapash chaytaka mana yachashkamanta, mana riksishkamanta, mana yuyarinkapak munak kashkatami yuyachin. ¿Manachu chay punchata yuyarina kanchik?, ¿Imamantatak mishukunapa rurashkallata yuyarina kanchik? Mishukunaka kayman shamushpaka, ashtakatami ñukanchik ñawpa taytakunata llakichirkakuna. Llaktakunata shayachinkapakka chaypi kawsakkunatami wañuchirkakuna, kishpilla kawsanatami kichurkakuna, ñukanchik ñawpa tayta-mamakunaka paykunapa munashkata rurankapakmi kana karkakuna. Chay punchakunami ñukanchikpa kikin yuyaywan, kikin munaywan kawsayka tukurirka. Wakinkunaka kunanka shikan punchakunami kan ninchari. Shinapash mishukuna kaypi tiyashka llaktakuna hawapi mushuk llaktata shayachishkatami yuyarina kanchik. Chashna yuyashpaka kaypi sarun tiyashkakunatami valichishun. Kay hawaka pipash mana rimanchu, mana imata ninchu. Ya-
chana wasikunapimi kaymantaka yachachina kankuna. Shuk puncha chayta rikushunchari. Raymimanta rimashpaka, Guayaquilpika ashtaka rikunami tiyan, chay punchakunaka yachana wasikunapash, Suyupa wasikunapashmi imakunata rikuchinkapak rurankuna. Shinallatak kaymantapash shuktak karu llaktamantapash takikkunami shamunkuna. Chayta rikunkapakka ashtakakunami rinkuna. Runakunapashmi kay raymipika kanchik. Ñukanchikka chay punchakuna katunakunawanmi llukshinchik. Awashkakunata, churakunata, mikunata, shuktakunatapashmi katunchik. Allimi katurin. Chashnami chay punchakunaka imallapash kullkita chaskinchik. Raymi chaypa alli kashkatami rikunchik, chaymantami shamuk wata kay raymi chayamuchun chapariyakunchik. Shinaka taytakuna, mamakuna, wanpra-kuytsakuna, wawakuna chashna llakta tukushka raymita uyashpaka, chaytaka mishukuna rurashkatami yuyarina kanchik, mana ñukanchik runakunapa llaktata shayachishka raymichu kan.