Kawsakuk 21

Page 1

llaktapi kawsak elciudadano.gob.ec

n ukuykunapa ka Llaktaka ñamit

agosto killapa kallari ishkay semana, Nº 21 LLAKTAPI KAWSAK HATARIPA KILLKASHKA

Katik Pushak

Mana Hanpiripa

unkuyyukkunapa rurashkaka mana kunkaripami kan

1810 wata 300

Quitomantami wañurka. Chayka ñami ishkay patsak wata tukushka

Mushuk Llakta Kamachiwan ñami shuk watata tiyanchik OR D UA EC 09

20010

2

10 Killkakaktata Wasimi ll achinmushuky iyan P13 kapakka t

Rafael Correa Llakta Pushakka Llaktapa Hatun Tantanakuypimi kay wata paypa ishkay kutin Llakta Pushak shinapi ima rurashkata riksichirka. Chaypimi ñankunapa ashtaka kullkita churashkata, wakcha kawsayta pishiyashkata, shikan imakunata rurashkata uyachirka. P8-9

hayta c s i h c n a k a k i nap a r u r a P13 t a n a k y h i s t i a k m i i l l s a a hik w c i l l Llaktapa a a p h s u k i r


02

llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana

1810-2010, agosto killa, 2 puncha

Wata tukushkamanta rurashka

2008 Llaktapa Kamachi yallimana kuyaywan

3.500 shinami ishkay semanan ishkay semanan tukuy llaktaman rin

KAMAYPA MUSHUK LLAKTA KAMACHIWAN RURANAKA ÑAMI SHUK WATATUKUSHKA

L

laktapi K awsakpa pank akunapika Llakta Pushakpa, Katik Pushakpa, shikan shuktak Wasikunapash wakchakunapa ima rurashkatami riksichin. Kaypimi ima shina rur akushkata rikunalla k an, k aytaka shuktak willaykunaka mana rikuchinchu. Kay pankuna pika “K awsay ashtawan alli tukushk a”, “ 138 hunu dólarta antanka chayanakunata m ushukyachinkapak kushka”, “Mana h anpiripa unkuyyukkunapa hatari”, “Kamayta ashtakakuna katikushka”, “68% shinami Llakta Pushak rur akushkata allikachin”, “Chinaka 1.682 hunu dólartami

Kaypika Llakta Pushakpa Wasi, Katik Pushakpa Wasi, Shikan shuktak Wasikuna imakunata rurashkatami rikuchinchik. Kishpirinkapak hatarishkaka ñami ishkay patsak wata tukushka, ima shina kashkatami riksichinchik.

Ima shinami kunankaman llaktata mushukyachishkanchik, chashnami rurashpa kaktikrinchik”

Coca Cod o Sin clairpa maña chin”, “ONU: Ecuadorka millay kiwakunata mana tarpun chu” hawami killkashkanchik. Kamayka k ay w atatami mushuk Llakta Kamachiwan rurashka. Munashkata paktachinkapakka, mana samarishpa, shinchi shayarishpami rurana kashka. Kay pankakunapimi shik an w asikuna ima ta rurashkata riksichinchik. Ruranaka tiyanrakmi, shinapash rurashkata allikachikkunaka 70% shinami kankuna.

mishu kay shina Kichwa shimishimipi pi killkashkapashmi ti40 20 kay shina killkash- yashka, kayka 2009 watamankami tiyashka

ta, Julio killamantami tiyashka

kallaripankami tiyashka 263 digital Ciudadano TV tiyashka 70 Elnishkapashmi


20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak

LenínMoreno

03

Katik Pushakpa Wasi

57 watayukmikan, Abya Yalamanta llaktakunata rikushpaka, payllami chashna mana hanpiripa unkuyyukka kan. “Eventa” Fundaciónwanmi asichinapash, kushilla kanapash kawsankapak alli kashkata riksichik karka. Administración Públicatapash, Psicologíatapashmi yachakurka. 10 kamu shinatami asichina hawa killkashka.

LLANKANAPI KIMICHINA

RIKUK RINA. Maypimi llaki apashka tiyan, chaymanmi rikuk rin

Katik Pushakka punta kutinmi imata rurashkata willan Katik Pushakka, pay shina, llaki apashkakunatami imakunawan ninanta yanapashka.

Paykunata pipash mana yanapashkata rikushpami, chashna rurashkanchik”

L

enín M oreno K atik P ushakka punta kutinmi Hatun Tantanakuypi imata rurashka willarka. Payka “Ecuador A si” nishk aka kushikunkapakpash, yanapankapakpash, ash tawan alli imatapash rurankapak kashkata nirka. 2007 wataka 800 kari warmi wawatami wichana ukukunamanta ll ukchishkata; ki paka mana hanpiripa unkuyyukunatami rikuy kallarish-kata; shinalla tak “Hak ay Illak Ecuador”, “Manuela Espejo Rurana”, “Joaquín Gallegos Lara Bono” nishkakunatapash rurashkatami uyachirka. HARKAY ILLAK ECUADOR

KATIK PUSHAK. Kaypimi kay watapi pay ima rurashkata willakun.

Manuela Espejo Ruranaka

200.828 shina mana hanpiripa unku-

yuktami 22 markapi tarishka

dólartami Joaquín Gallegos Lara Bonopa kushka 38 hunu warmi wawatami wichana wasimanta llukchishka 800 kari

“Harkay Illak Ecuador” nishkaka 2007 wata, mayo killa, 23 punchamantami shuk Suyupa rurana shina kan, chashnami tukuy Ecuadorpi kawsakkunaka mana hanpiripa unkuyyukkunapa kamachitaka rikuriyana kankuna.yachay chayarka. Ayllu mana kashpaka shuk payta rikukmi 240 dólar valik bonota killan killan chaskinka. Kashna yanapankapakka 38´293.920 dólartami minishtinka.

2007 watamantami

29.889 kari warmita usha-

rishkapi hanpishka

Katik Pushakpa Wasika Llankanata Rikuk Wasiwan, sumak yachana wasikunawanmi 2009 wata Pichinchapi “Mana hanpiripa unkuyyukkunata l ankanapi kimichinata” rikurka.

MANUELA ESPEJO RURANA Kaywanmi mana hanpiripa unkuyyukkunata rikuy kallarirka. Cotopaxi, Carchi, Imbabura, Sucumbíos, Napo, Esmeraldas, Manabí, Los Ríos, Orellana, Pastaza, Morona Santiago, Zamora Chinchipe, Loja, Azuay, Cañar, Bolívar, Chimborazo, Tungurahua, Santo Domingo de los Tsáchilas, El Oro, Santa Elena markakunatami rikuk rishka, kunanka Guayas markapimi rikukun; kipaka Galápagosta, Pichinchatami rikuk rinka.

JOAQUÍN GALLEGOS LARA BONO Kay bonotaka 14.479 kari warmimi chaskikrin, paykunaka yallimana mana hanpiripa unkuyyukkunami kankuna. Manuela Espejo Ruranawanmi ashtawan yallimana unkuyyuk tiyashkata yachay chayarka. Ayllu mana kashpaka shuk payta rikukmi 240 dólar valik bonota killan killan chaskinka.


04

llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana

MaríaFernandaEspinosa

Llaktapa Kashkata Rikushpa Allichik Wasi Kaypimi Kawsayta, Pukllanata, Allpa wayrata Rikuk Wasikuna kankuna; shuktakkunapashmi kankuna

Allpa hawa, shikan kawsaykuna hawa yachakmi kan. 15 watatami karu llaktakunawan runakunapa kamachi hawa, kari warmi pakta pakta kashka hawa, allpa wayra shikan tukukushka hawa rimashpa allichik kashka.

MARCELA AGUIÑAGA Allpa Wayrata Rikuk Wasi

ANTA AÑANKU. Maykunapika ñami anta añankuka purikun

ÉRIKA SYLVA Kawsayta Rikuk Wasi

SANDRA VELA Pukllanata Rikuk Wasi

CARLOS VITERI Ecorae

Ecuadorpa shunku ima shina kashkata tarinkapak Ecuador ima shina kashkata rikuchinapami allichishka. Chashnami rurashpa katinka

8

2.000 Ecuad or ima shina k ashkata rikuchikta ama sh uwachun, ama w akllichichunmi 4 2 hunu dólar valik mitsanakunata c hurashka. 8.000 shina ñawpa chinkakuk raymitami kawsachishka. Anta añankunatatapashmi allichishka, chashnami Durán-Yaguachita; Quito-Latacungata; Riobamba-Palmirata; Tambo-Coyoctortapash ña purinalla kan, chaykunata allichinapimi 2 45 h unu d ólarta churashka. Yasuní ITT nishkapashmi Ecuad or all pa w ayrata mana wakllichinkapak m unashkata rikuchin, allpa ukupimi yana wirata

hunu dólartami 2007-2009 wata532 kuna Ecuador ima shina kashkata rikuchinkapak kushka

RIKURIYANA. Kashna shinakuna ama chinkarichunmi rikuriyakun

sakichikrin; sakichishkamantami mama llaktakunaka 3.600 hunu dólarta kuna kankuna. Chayka surkunawan rikushpaka, c hawpi shinami k an. UNESCOpashmi Ecuador

Kamay Galápagospi llaki tiyashkunata allichinkapak imakunata rurashkata allikachishka. Galápagoska kunanka mana llaki apakushka llaktakunapichu k an, c haymantaka ñami anchuchishka.

SHIKAN KAWSAYKUNA. Kunanka paykuna tiyashkatami rikurin, riksirin

hunu dólarmi 2012 wataka245 man anta añankuta allichinkapak tiyanka


20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak

JorgeGlasEspinel Fondo Solidaridad nishkapa pushak shinami 2007 watamanta 2009 watakaman karka. Chaypimi sarun mana rurashkakunata rurarka.

05

Llaktapa Minishtishkakunata Rikushpa Allichik Wasi Kay Wasika Allpapi Mana Tiyaypata; Michata; Kayanata Rikuk Wasikunapa rurashkakunata rikun.

WILSON PÁSTOR

LLAKTA PUSHAK. Pay kikinmi ruranakunata rikuk rin

Allpapi Mana Tiyaypata Rikuk Wasi

JAIME GUERRERO Kayanata, Rikuchinata, Rimanata Rikuk Wasi

Ecuadorpa kawsayka shamuk killakunaka shikanmi kanka Yana kurita surkukuk muyuntipi kak ayllu llaktakunaka kullkitami chaskinkakuna

MIGUEL CALAHORRANO

M

ushuk Hi dro- ta Eximbankka 1.682 hunu dólarta carburos K a- Coca Codo Sinclairta rurankapak machiwan rumañachirka. Tukuy llakta michata ranatami sh u- minishtishkata rikushpaka, chayka yakun. C hay- 35% shinatami ruranka. wanka yana kuManabí, G uayas, S anta E lena, rita sur kukuk Los Ríos, Cañar markakunaka parmuyuntipi k ak kuna y akutami c harinkakuna, ayllu llaktakunaka yana wirata sur- chaywanka 700.000 hectárea allkunkapak churashka kullkita an- papami alli kanka. Shinallatak Mulchuchishka kipa, puchushtipropósito Chone ruraka kullkimanta 12% shina nawanka 500.000 chaytami c haskinka, shinak a pi k awsakpami, tamiayllu llaktakunaka 130 h uyakpi, ña mana llaki nu dólartami watan watan Rurashkan- apanka. chaskinkakuna. Shinallatak Suyupa chikmi, Kamayka shamuk watayachana wasikunapimi shinapash kuna michawan imakunainternet nishkata churaruranaka chirka, fibra óptica nishtapash r urachunmi s huyan. Chaypami Chinaman- tiyanrakmi” kayukmi kankuna.

hunu dólartami 7.530 michapa kushka

Michata Rikuk Wasi

DOMINGO PAREDES Yakuta Rikuk Llaktapa Killkak Wasi YANA WIRA. Kashnami yana kurita surkunkapak utukunkuna

hunu dólartami watan watan yana wirata sur130 kuna muyuntipi kak ayllu llaktakunaka chaskinkakuna


06

llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana

Ruranata Rikushpa Allichik Wasi Kaypimi Shuktakyachinata, Tarpunata, Apana Apamunata, Riksichinata, Llankanata Rikuk Wasikunaka kankuna

NathalieCely Payka economistami kan. Guayaquil Católica Sumak Yachana Wasipimi 1990 wata economista tukurka. 1985, 1986, 1987 watakunami, ashtawan allí yachakuk kahskamanta, Filántropica karanata chaskirka; 1987 wataka Economía Facultad karanatapashmi chaskirka.

VERÓNICA SIÓN Shuktakyachinata Rikuk Wasi

RAMÓN ESPINEL Tarpunata Rikuk Wasi

MARÍA DE LOS ÁNGELES DUARTE Apanata Apamunata, Suyupa Ruranata Rikuk Wasi

FREDDY ELHERS Riksichinata Rikuk wasi

RICHARD ESPINOSA Llankanata Rikuk Wasi

TARPUNA. Kichwa ayllu llaktakunamanmi yanapakunaka chayakunkuna

Ruranaka kawsarikunmi, mirakunpashmi Kamayka ñankunata, chakakunata, yachachina wasikunata, hanpi wasikunatami allichikun, rurakunapash.

R

urana mir achunka, K amaymi ash taka kullki wan imakunata rurachishka. Shinami ñankunata, chakakunata maypika allichishka, maypika mushukta rurashka. Shinami c hay Spond ylus ñanta allic hikun. Cha ywanka riksinkapak rinami miranka. Shinallatak Troncal Amazónicata-

pashmi rurakun. Chaykunapaka ashtaka kullkitami churana kashka. Antanka chayanakunatapash, anta wapuna chayankunatapashmi allichikun, shinaka chaykunata charik llaktakunaka wiñankakunami. Shinami Si ngapur mama llak taka Man tapa an tanka, wanpuna chayanakunawan pay kikin rurankapak mañashka. Shuktak mama llak takunaman katunkapak rantinkapakka sarun shinaka mana unayanchu,

dólarmanta 50.000 10.000 dólarkamanmi mushuk ruraykunapaka chaski usharin

kunanka utiyallami rurarin. Mushuk ruraykunapami kullki tiyan, shinami “Ecuador Mushuk Rurayta K allari” nishk apaka 10.000 dólarmanta 50.000 dolárkaman chaski ushankuna.

SIRAKKUNA. Churakunata rurakkunapapashmi kay wataka alli kashka


20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak

KatiuskaKing Payka economistami kan. Católica Sumak Yachana Wasipimi yachakurka. Puntaka Senpladespimi katik killkak shina karka. Payka 2007-2010 Llakta Wiñanapa Ruranapi; 20092013 Llaktapa Sumak Kawsaypa Ruranapipashmi yanaparka.

Kullki Charinata Rikushpa Allichik Wasi Kay Wasika Kullki Charinata; Llaktakunawan Apanakunata Rikuk Wasikunapa rurashkakunatami rikun. Shinallatak Banco de Desarrollo, CFN nishkakunawanpashmi ishkay tukushpa ruran.

Kamaypa kullkimi ruranakunataka hatarichin

CHAKA. Kamayka tiyashka kullkiwanmi chashna chakakunata rurakun

Hatun mama llaktakunapi kullkimanta llakika kaypika mana yapata llakichirkachu.

K

amayka kullkita churash-pami imakunata rurachikun, chashnami ruranata ha tarichikun. Cha ywanka Su yu kanchamanta rur anakunatapash, llankanatapashmi mirachikun. Shinami 200 9 wata tukurikukpi, K amayka R eserva Internacional de Libre Disponibilidad n ishkapa 2 .555 h unu dólarta hapishpa, shikan ruranakunapi churarka. Wasichinapa maña china kullkika mirarkami; 2009 wataka mañachina kullkika 18.5% shinatami mirarka, kutin 2010

07

PATRICIO RIVERA Kullki Charinata Rikuk Wasi

KULLKI

wataka 29,3% shinatami mirarka. 2010 wata, abril-junio killakunaka llank ak illakkunak a 7.7% shinami karka, kutin 2009 wataka 8. 3% shinami k arka, chaypimi pishiyashkataka rikunalla kan. Hatun mama llak-

takunapi kullkimanta llakika, Suyupa kullki w akaychi wasi chashna kullki ta churashkamantami, kaypika mana llakichirka. Cha ymantami 200 9 wataka 0.3% shinata wiñarka; mana chashna rurakpika, -2.7% shinatami pishiyanman karka.

Tikrachish kawan kawsaypa churashkawan

Suyuka ima minishkata rikushpami, imakunata rurakun”

2000-2006 tikrachishka

2.794 kawsaypa churashka

450

2007-2010 tikrachishka

1.521 kawsaypa churashka

4.697 WASIKUNA. Kashna wasikunatami shayachikun

wata 2009 wata2010 wan rikushpaka, wasichinapa mañachina kullkika 29,3 % shinatami mirarka

shinami llan7,7% kay illak yupayka tukushka, 8,3% shinami 2009 wataka karka.


08

llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana

Llaktaman Willana

2010.08.10

R

afael Corr ea Llakta Push akka a gosto killa, mart es 10 punc hami Llaktaman Willanata u ya c h i n k a pak Hatun Tantanakuypi karka. Ishkay kutin Llakta Pushak shinapi mushuk Llakta K amachiwan kallari w ata rurashkatami willarka. P aypa willana pika kullki charinapi, kawsaypi, ruranapi, minish tishkakunapi ima rurashkatami uyachirka. Chusku pacha yallitami rimarka. Paypa Kamay imakunata rurankapak, sarunwan rikushpa, ashtawan kullkita churashkatami nirka; shinami c husku w atapi 14.900 hunu dólarta churashkata willarka. Kamaypa a lli r urashkataka maypika rur ashka, ma ypika allichishka ñankun ata tan tachishpaka, 5.000 km. shina suni ñankunapi; wakchakuna pishiyashkapi; 2009 wata kullki charinapi 0.36% shinapi wiñashkapi; tikr achina kullki ta suk yu yaywan kutichinapi; yana wirata surkunapi 5.000 hunu dólarta churashkapi rikunallami kan.

“Kunanka shuk alli pushanatami charinchik, chaypika runami kullkipa hawapi kan” Kunanka markakunapa, kitikunapa, shikan tantanakuypa pushakkunawanmi ishkay tukushpa ruranchik. Mushuk Llakta Kamachita rikushpa, wiñankapak ima minishtishka rikushpami, Hatun Tantanakuywan ishkay tukushpa minishtishka kamachikunata rurakrinchik.

KULLKIMANTA Ñankuna. Allichishka, rurashka ñankunata tan tachishpaka 5 .000 km shina sunitami rurashka; rurashka chakakunata tan tanchishpaka, 7.6 km suni shinatami rurashka; 11 antana c hayanata, 2 m ushuk an tanka chayanatami rur akun. K aykunata rurankapakmi 3 .450 h unu d ólarta churashka. Yakuwan michata rurana. Orellanapimi Coca Codo Sinclairta shayachikun, chaypaka 1.979 hunu dólartami minishtirin; Suyuka 297 hunu dólartami churanka, kutin 1.682 hunu dólartami Chinamanta Eximbank churanka. Ña michata ruray kallarikpika, Ecuadorka 533 diesel galóntami ña mana rantinka. Wiñana. Ecuadorka kayna2009 wataka, hatun llaktakunapi kullkimanta llaki tiyakpipash, 0.36% shinatami wiñarka, América Latinaka -2.5% shinatami mana wiñarka; Colombiaka 0.25% shinatami mana wiñarka; Mé-

tami mana wiñarka. Llankay illay. Kaynanik 2009 wata-

ka 7.9% shinami karka, Latinoaméricawan rikushpaka ashtawan ashami karka; Colombiaka 12%; Chil eka 8.4%; Perúka 8.6%; Argentinaka 8.4 % shinawanmi karkakuna. Kay 2010 wataka, junio killak a 7.7% shinami kan, ashtawanmi pishiyakun. Ashtawan valina.2009 wataka 4.3% shinami karka, kay wataka ashtawanmi pishiyanka. Tikrachina k ullkita allichishkamanta. Ima shina tikr achinata ri-

WAWAKUNAWAN. Chashnami mana millanayachishpa, shikan kawsaymanta wawawan parlan

xicoka, Tratado de Libre Comercio nishkata charishpapash, -7% shinatami mana wiñarka; Unión Europeaka -4.2% shinatami mana wiñarka; kutin Estados Unidoska -2.4% shina-

mashpa allic hishkamantami ma ñachishkamanta 300 hunu dólarta mana kuna k anka, chayka yapalla kuna kullkimi kan. Suyuman kuna kullki. Servicio de Rentas Internas nishkami 2009 wataka 6.600 hunu dólarta chaskishka; 2008 watawan rikush paka 8 % shinatami mirashka.

Llaktata mushukyachikunchikmi, chaypaka mana kaspikunawan, rumikunawan, mana makankushpami allichikunchik; chaypa rantika alli umawan, chuya makiwan, kunuk shunkuwanmi rurakunchik”


20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak

KUSHILLA. Chash-nami mana millanayachishpa, shikan kawsaymanta wawawan parlan

PUSHANA Suyupa shik an Wasikunapi llan kakkunapami k amachita sur kuchinka. Cha y k amachiwanka Ecuador manñakunapipash, Amazoníapipash kak yachachikkunaman, hanpikkunamanmi shuk bonota kunka. Hidrocarburos Kamachi

Kay k amachita allic hishpaka, churashka kullkita anchuchishpa, pu chushka kullkiman tami 12% shinata yana wirata surkuk muyuntipi kak ayllu llaktakuman kuna kanka. Kutin Anta Surkuna Kamachiwanka 60% shinatami ayllu llaktakunaman kunka.

Mushuk Kamachikuna

Hatun T antanakuymanmi R uranapa Tantachishka Kamachikunata Ari nic hun kachashka, shinami mana w akinkunalla llankachik wasiyuk kankakuna, mana w akin katuna panpakunapilla katunkakuna. Kunanka 60% katushkami ishkay llaktamanlla rin; ku tin 72% llankachik wasikunami shukpalla makipi kan. Shinallatak kamachipika shuk llankachik wasi 24 llankakta charikpika, 4% shina mana han piripa unkuyyuk kakpurapi yallimana unkushk apa yuyak a yllu llankachunmi mañakrin.

KAWSAY Wasichinkapak Kullkita Wakaychi Wasika (BEV) wasichikkunamanmi kullkita mañachinka. Wasikunaka 12.000 dólar valikmanta 60.000 d ólar v alikkamanmi kanka. Chayta rurankapakka 200 hunu dólar yallimi tiyan. Ban co Nacional de Fomento nishkami uchilla, maltalla llankachik wasiyukkunapa, anta surkukkunapa, makiwan rur akkunapa maña china kullkita charin. Yanuk warmikunamanta rimashpaka, manarak k ay G obierno tiyakpika, paykunaka killantami 75 dólar shinata killanta chaskik karkakuna, kunanka 240 dólartami KUSHILLA. Llakta Pushakka kushikushpami wawakunawan ukllarin killanta chaskina kankuna. Runa Wiñana Bonoka 15 dólartachu kuna k an, chaypika hanpimi k arka, k ay K amaywanka 35 Unkuymanta Harkarina. dólarmi tukushka. Kutin panpa- 2007 w atamantami 3 .600 h unu kunatapash yankami kun. Cha ykunapi Wasipa Bonoka 500 dó- dólarta hanpinapi churashka, shi- wanmi mawka hanpi wasikunatalarmi karka, kunanka 5.000 dó- nami Suyupa hanpi wasikunapika ka allic hishka, han pinkapak mihanpirinkapakka mana ima kullki- nishtishkakunata rantishkapash. larmi kan.

Kutsimi imatapash rurana kanchik, shinapash mana chashna ruray ushashkanchikchu, kutsi rurankpak shinchimi kan, chaypaka ñukanchik kikinpimi kallarina kanchik”

Llaktapi K awsakkunata T apuna. Llakta Kamachipa chunka sukta rurachun nishkapimi piti kitikunapi, kitikunapi, markakunapi, m aypimi m aykaman kash-kamanta llaki ti yan, chaypi kawsakkunata tapuna kashkata nikun, c hayta octubr e killak aman riksichina kashkatapashmi nikun. 24% markakunapa, 50% kitikunapa manñakuna ma ykaman kashkata mana y achrinchu, chaymantami maykan llakikuna tiyashka. 39 llaki ti yashkamanta 29 shinatami ña allic hishka. Kamayka chayshuk 10 llakitaka octubrekamanmi a llichinkapak munan. Shinapash wakinkunata allichinkapakka chaypi kawsakkunatami tapuna kanka. La Concordiapi (Esmeraldas); La Manga del Curapimi (Guayas, Los Ríos, Manabí, San to Domin go d e l os Tsáchilas) chaypi kawsakkunata tapuchina kashkata yuyachin.

Llaktapa alli kashkakunata ruranapika, pikunawanpash tantanakunkapakmi kanchik”

09


10

llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana

MiguelCarvajal Payka Sociologíatami Central Sumak Yachana Wasipi yachakurka. Masterado nishkatapashmi charin. 2009 wata, enero killa, 28 punchamantami kay Wasipa pushak kan. Puntaka Llaktapa Kashkata Mitsanata Rikuk Wasipa katik pushakmi karka.

Llaki illachinata rikushpa allichik wasi Kay Wasika Llaktapa Kashkata Mitsanata; Lakta Ukuta; Llaktakunawan Apanakunata; Taripanata Rikuk Wasikunapa rurashkakunatami rikun. Shinallatak Llaki Tiyakpi Imata Ruranata, Achiklla Kanapa Killkak Wasikunawanpashmi ishkay tukushpa ruran.

JAVIER PONCE Llaktapa Kashkata Mitsanata Rikuk Wasi

GUSTAVO JALKH Llakta Ukuta Rikuk Wasi ANTANKA. Kashna antankakunawanmi llaktapa kashkata rikuriyankapash, mitsankapash

Tantanakushpami Mitsarinataka shinchiyachikun JOSÉ SERRANO Taripanata Rikuk Wasi

RICARDO PATIÑO Llaktakunawan Apanakunata Rikuk Wasi

MARÍA DEL PILAR CORNEJO Llaki Tiyakpi Imata Ruranata Killak

Naciones Unidaspa Millay Hanpita Rikuk Ukuka Ecuador rurakushkataka allikachinmi.

K

unanka Mak anakukkunapash, Chapakkunapashmi ish kay tukushpa ruranakun, shinami 60 milla y hanpita rur ak wasita tarirkakuna. FARC nishkapak chapana, kawsana, millay hanpita rurana wasikunami karkakuna. Chashna rikuri yankapakka ashtawan mak anakukkunata, chapakkunatami kachana karka. Ecuadorka kunan punchaka 20 rikuri yankapak w asitami charin, chaypimi Marinamanta, Fuerza A éreamanta, Ejér citomanta, Chapakkunamanta makanakukkuna kankuna. Naciones Unidas Millay Han-

wataka 2010 2.000 mushuk chapakmi tiyanka

pita Rikuk Ukuka Ecuador allita rikuriyakushkata, shinalla tak Ecuadorpi milla y ki wakunata mana tarpukushkatami nirka. Kunan punchakunaka kullkipa wañuchina llakimi tiyan. Chayta rikuri yankapakmi k ay wataka 2.000 mushuk chapak tiyan, shamuk wataka 3.000 mu-

shuk chapakmi tiyanka. Shinaka 2011 wataka 42.000 chapakmi tiyanka. Allpa mamak a Ecuad orpika llakichinllami, c haypami Llaki Tiyakpi Imata Ruranapa Killkak Wasi ti yan. Kunanka imapash llaki tiyakpi, utiyalla imatapash ruranatami rikukun.

TUKYACHINAKUNA. Chapakkunaka mushuk tukyachinakunatami chaskirkakuna

3.000 mushuk chapakmi tiyanka, 2011 wataka tantachishpaka 42.000 chapakmi kanka Makanakukkunamanpash, chapakkuna manpashmi minishtishkakunata kukun


DorisSolíz Soiciologíatami yachakurka. Sumak yachana wasipi kashpaka, kawsaymanta, llankakkunapa, panpapi kawsakkunapa tantanakuykunapimi karka. 2001 watami “Kay Watamanta Warmi” nishkamanta Valdivia Venusta chaskirka.

20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak

Pushanata Rikushpa Allichik Wasi Kay Wasika Llakta Ukuta; Taripanata Rikuk Wasikunapa rurashkakunatami rikun. Shinallatak ECORAEwan; Llaktakunapa; Achiklla Kanapa; Willanapa; Llakta Pushanapa Kamachipa Killkak Wasikunawanpashmi ishkay tukushpa ruran.

Tukuykunapa yuyashkata uyak pushanata maypi rurachinatami maskan

KIKINPA KASHKATA MITSANA Allpamanta. n Manta

Base ñukanchik makiman tikrachina

ALEXANDRA OCLES Llaktakunapa Tantanakuykunapa Killkak Wasi

n Angostura llaki kipa, ñukanchikpa kashkata rikuriyashpa mitsana

Kunanka tukuykunami kamachi ima nikushkataka riksi ushankuna, chaymantami chay hawa ima yuyashkata ni ushankuna.

Llakta manña allpakunata rikuriyana

K

unanka shik an tantanakuykunami imakuna pipash k an, imakunata ni ushankuna, sarunka mana imatachu nik k arkakuna. Kunanka k amachikunata rik sichinkunami. Riksichikpimi, chayta rikukkunaka imatapash ni ushan kuna, chayta uyashpami kamachitaka allichinkuna; shinami tuku ykunapa nishkata uyashpa kamachita ari ni chin. Kunanka Llaktapi Kawsakkunapa Nina Kamachipashmi tiyan, shinami shik ankunapa yuyaykunata uyay usharin.

11

Kamachi n Karu llaktakunamanta kullki mañachi wasikunapa imapash nishkakunata mana upalla ari nina

JUAN SEBASTIÁN ROLDÁN

Rurashka Ima Shina Kashkata Rikuchinapa Killkak Wasi

n CIADIpa imapash nish-kakunata uyanalla

Katuna-Rantina Llaktata wiñachinkapak kakpika, pankakunata shuti killkana Libre Comercio nishkataka mana allikachina. TANTANAKUY. Shikan kawsaymanta runakunawanmi tantanakun

RICARDO PATIÑO Llaktakunawan Apanakunata Rikuk Wasi

CARLOS VITERI ECORAE

GUSTAVO JALKH Llakta Ukuta Rikuk Wasi

WASI PUSHAKKUNA. Paykunapa tantanakuykunapimi shikan kawsaymanta runakunapash kankuna.

Kamachikuna ima nikuktami riksinalla kan

Kamachikunamanta yuyashkata uyankunami


12

llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana

Kawsayta Wiñachinata Rikushpa Allichik Wasi Kay Wasika Kullki Charinata; Llankanata; Unkuyta; Kullkipipash, Kawsaypipash Kimichinata; Yachachinata; Wasichinata; Tarpunata Rikuk Wasikunapa rurashkakunatami rikun. Karu Llaktaman Rishkakuna, Senplades Killkak Wasikunawanpashmi ishkay tukushpa ruran.

JeannetteSánchez Payka llakta wiñanapa doctorami kan. Católica Sumak Yachana Wasipi, Louvainpi, Louvain-Le Neuvepi, Bélgicapimi yachakurka. Masterpashmi kan. Texas Sumak Yachana Wasipi, Austinpi, EE. UU. pimi yachakurka. FLACSO-Ecuadormanta masterpashmi kan, kaypika kullki charinatami yachakurka.

YACHACHINA. Llakta Pushakmi mushuk imakunawan yachachinataka rikun

GLORIA VIDAL Yachachinata Rikuk wasi

DAVID CHIRIBOGA Unkuyta Rikuk Wasi

XIMENA PONCE Kullkipipash Kawsaypipash Kimichinata Rikuk Wasi

WALTER SOLÍS Wasichinata Rikuk Wasi

Sumak Kawsayta charinkapakmi ruranakunapi tukuykunata kimichina kan Mushuk Llaktata shayachinkapakmi yachachinapi, hanpinapi, wasichinapi ashtaka kullkita churashka.

Y

achachinapimi 7.106 hunu dólarta c hurashka. S h i n a m i 1’428.348 y achana w asi y achakukmi sh unkunata charinkuna; 827.572 yachakukmanmi yachana wasi churakunata karashka; 2’162.098 y achakukmanmi k amukunata karaska. Hanpina. 3.600 hunu dólartami

unkuykunata rikunk apak kush-ka. Shinami w añunaka pishiyakun. Kunanka manarak pichka watayuk irki wawakunatami rikukrin; 2015 w ataka chashna wawakunaka ña ma na ti yankachu; 2013 w ataka manarak pic hka watayuk irki wawakunapash, irki wiksayuk mamakunapash mana ti yankachu; shinallatak 2013 wataka ma narak pichka

warmimi Wiñana 1’684 kari Bonota chaskinkuna hunu dólartami 7.106yachachinapa kushka

watayuk wir a w awakunaka mana tiyankachu. Wasichina. Ashtaka wasikunatami minish tirin, shinalla tak wasipi k awsankapak minish tishkakunapash mana ti yanchu. 2007 watamanta 2009 watakaman yallimana k ikchki kawsanata rikuk yupa yka 19.3% shinami tukushk a, chayka 2006 w ataka 23.1% shinami karka. Wasichinkapakka 1.122 hunu dólartami churashka.

WASIKUNA. Wawakunaka kashna kushka wasikuna kanchapimi kushilla kankuna

hunu dólartami unkuyku3.600 nata rikunkapak kushka hunu dólartami wasi1.122 chinkapakka churashka


20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak

Vinicio Alvarado

13

René Ramírez

SENPLADESpa Killkak

Llakta Pushanapa Ha tun Tantanakuyman kachana kamachikunatami allita rikun, allichin. L lakta Pushanapa shuk ukumi k an. Shinami ima pash Llakta Pushanaman shamukpika, ima shina kashkata rikushpa kutichin. Militar Wasipa, Asuntos Diplomáticos Ukupa, K amachi Kunakpa rurashkatapashmi rikun.

Senpladeska Llak tapa Ima Shina W iñanatami rur ashka. Chaytami 2009-2013 watakunapa allichishka, chayka Sumak Kawsayta Charinkapak Llaktapa Hatun Rurana: shikan kawsayyuk Suyuta shayachina shutiyukmi kan. Cha ypika chunka ishkay hatun ruranami tiyan, chayta paktachinkapakmi shamuk chusku wataka imakunata ruranka.

Secretarías

Suyuta Allichinapa Killkak

Alexandra Ocles

Manuel Baldeón

María Cornejo

Lorena Escudero

Llaktakunapa, tantanakuy kunapa Killkak Wasi

Yachaypa, Mushuk Ruraypa Killkak Wasi

Llaki Tiyakpi Imata Rurana Kashkapa Killkak Wasi

Karu Llaktaman Rishkakunapa Killkak Wasi

Shikan wasikunawanmi, ishkay tukushpa, shikan kawsaykunapa ima alli k ashkakunata ruran. Shinami Shikan Kawsay Rurana nishka tiyan, chaywanmi runa kashkamanta, y ana k ashkamanta ama tsiknic hun rikuriyakrin; imapash tiyakpi, tukuykunapa kachun rikuriyakrin.

Mushuk yachaykuna tiyachun, mushuk y achaykuna tuku yman c hayachunmi rikuri yakun; chayta rurachun, yachakuchunmi kullkita kukun.

Makanakukkunawanpash, chapakkunawanpashmi imakunata rur an. Sham uk killakunami willanakunapi llaki tiyakpi, imata rurana hawa riksichikrin.

Wasiman Kushilla Tikramuna Ruranawanmi 10.000 Ecuadormanta karu llaktakunapi kakkuna tikramushka. Tikramushkakunaka kaypi ima rur anakunatami kallarishkakuna, shinami 381 ruray tiyan, chaywanka llankanapashmi mirashka, shinami 1.507 mushuk llankana tiyan.

Sebastián Roldán

Fernando Alvarado

Alexis Mera

Domingo Paredes

Rurashka Ima Shina Kashkata Rikuchikpa Killkak Wasi

Willanapa Killkak Wasi

Kamachipa Killkak Wasi

Llakta Yakupa Killkak Wasi

Imapash mana alli kashkakunatami shik an y achakkunawan ima tukushkata rikun. K ay hawa kamachitami rikuriyashpa paktachin.

Shikan kaypi kawsakkuna imakunata nichunmi maskan. Llakta Pushakpa willanatami rikuriyan, chaypimi Llakta Pushakpa semanapi imata rurashkata risichin.

Mushuk kamachikunata, Llakta Pushak nishka shuti killkashkakunatami alli alli rikun. Llak ta Pushakpa shikan ukukunatami kamachikuna yachaywan yanapan.

Tukuy llaktapi tiyashka yakutami rikun. Ma ypi tiyashkatami rikun, shinallatak 35 shina pimi rakishka. Sh uk ha tun rur anaka Chone Multipropósitomi kan.

10 killkak wasimi tiyan

killkak 10 wasimi llaktapa minish-

tishkapi yanapan


14

llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana

Kishpichik tuta

1810.08.02

Quitoka Kishpichikkunata yuyarirkami 1810 wata, agosto killa, 2 pun cha ima ti yashkataka ashallatami riksichishka, chaypimi Quito chawpi llaktapi kawsakkuna kishpirinkapak munashkata rikurin.

R

Llaktapa ka wsaypika, kis hpirishun nis hpa ka parishka punc hamantaka a shtakatami y acharin, c hay punchaka tukuy Abya-Yalapami shuk hatun puncha tukurka. 1809 wata, agosto killa, 9 punchapa chiri tutami Manuela Cañizarespa wasipa kishpinkapak munakkunaka tantarirkakuna. Wasika El Sagr ario apunchik wasi kuchupimi karka, Catedral kuchupipashmi kar ka. Cha ypimi pun ta kaymanta Kamayta shayachirkakuna, chaytaka Junta Soberana de Gobierno nishpami shutichirkakuna. Pushak shinak a J uan Pío Montúfar Marqués d e Selva Al egremi karka; obispo J osé Cuero y Caicedomi K atik Pusha shinak a karka; Juan de Dios Moraleska Llakta Ukuta Rikuk Wasi pushakmi karka; Manuel Quirogaka Taripanata Rikuk Wasi pushakmi k arka; Juan Larreaka Haciendata Rikuk Wasi pushakmi karka. Antonio Anteka kayantin pun chaka -agosto killa, 10 puncha- may tutamantami Manuel Urries Conde Ruiz de Castilla, Real Audiencia pushakman shuk killkashka pankata kurka, chaypimi ña mana pushak k ashkata nikur ka. Ki pallami Juan Salinaska makanakukkunawan ha tun p lazaman kish pirinchikmi nishpa kapari kallarirka. Sukta puncha kipami, San Agustín a punchik w asipa Ca pitular Ukupi kishpi kashkata nikuk pan kata shuti killkarkakuna.

EUGENIO DE SANTA CRUZ Y ESPEJO Quitopi 1747 watami wacharirka. Hanpik, killkak, kamachi yachak, willak, yuyak, kishpirina yuyanapa muyu shinami karka. Paypa taytaka Luis Chusig Benítezmi karka; mamaka María Catalina Aldás yana warmimi karka. Chay punchakunaka runakuna católico tukukpika, mishukunapa shutitami hapik karkakuna, chaymantachari chay shutita charirka.

MANUEL RODRÍGUEZ DE QUIROGA Boliviapimi wacharirka. May wanpra kashpami, Quitoman shamurka. Shuk alli kamachik yachakmi karka, shinapash mana chay shina llankak usharkachu. 1809 wata, marzo killami wichashka karka. Pay kikinmi mitsarirka, llukshirkami; 1810 wata, agosto killa 30 yanka runawan, 12 charikwan, 3 kushipatawanmi wañurka.

MANUELA CAÑIZARES Quitomanta warmimi karka. Paymi kishpirina ima shina tukunata rikurka. 1809 wata, agosto killa, 2 puncha kipaka paytaka maykunatami maskarkakuna; mitikurkami, shinapash 1815 wataka Santa Clara warmi kushipata wasipimi pakakurka ninkuna.

WAÑUSHKAKUNA Ascázubi, Aquilera, Quiroga, Juan Pablo Arenas, teniente coronel Juan de Salinas, capitán José Vinueza, teniente Juan Larrea, shuktakunapashmi wañurkakuna.

Shinami Ante, Larrea, Montúfar, M orales, Salinas , Quir oga, shukkunapash kish pirinataka mana nishkapilla sakirkakuna, pankapimi killk arkakuna. Ari, 1809 wata, agosto killa, 10 pun cha ha tarishkaka kish pirinkapakmi karka. Junta nishk aka urmar kami, shinapash 1810 w ataka shukkunata hatarichinkapak allimi karka. Chashnami Car acaska abril killa, 18 puncha; Buenos Aireska mayo killa, 25 puncha; Bogotáka julio killa, 20 pun cha; septiembre killa M éxicoka 1 6 pun cha, Santiagoka 18 puncha hatarirkakuna. Kishpirina yuyayka Quitopimi wacharirka, kipami shuktak llaktakuman chinparka. Kishpirina yu yayka mana chay punchallachu wacharika,

runa 30 yanka 3 kushipata 300 shuktak 12 charik


20 10 agosto killapa kallari ishkay semana, llaktapi kawsak

Llaktata mushukyachikunchikmi, chaypaka mana kaspikunawan, rumikunawan, mana makankushpami allichikunchik; chaypa rantika alli umawan, chuya makiwan, kunuk shunkuwanmi rurakunchik”

CORREA LLAKTA PUSHAKKAAugusto Barrera alcaldewanmi maypimi Real Audiencia de Quito makanakukkunapa wasi karka, chaypimi willakukta uyarka.

Chay pun chaka 300 chay yuyayka unayatami shinatami wañuchirka, tiyarka. Kishpirinapa haQuitopika 20.000 shitun yuyakka Eugenio nami kawsarkakuna. de Santa Cruz y EspeKunan pun chawan jomi k arka, pa ymi rikushpaka, 30 .000 “Chakatanapa llan tushinatami wañuchirpi kishpirichik” nikuk ka. Paykunami katik pankakunata pirkakuwiñaykuna kish pinapi llutak karka. rishka kachun w a1810 wata, agosto kiANTONIO ñurkakuna. lla, 2 pun chami shuk ANTE LÓPEZ Kunanka ku tin hatun llaki tiyarka. Co- Imbaburamantami kar1809 wataka imaku- kishpirinkapakmi ronel Ar redondomi ka. natami rurarka,pay-mi hatarina k anchik. kishpirina ha tarinahatarinataka willarka. Wakcha k awsaytamanta wichashkakuPayka llakta kishpirishka kashkata rikuy u- mi tuku china k annata wic hana w asipi sharkami. Chayka Rio- chik, pakta pakta kawañuchirka, c hay bambapi, 1830 watami washaka ñankuna - punta Llaktapa Hatun natami mask ana man ll ukshishpami Tantanakuyta rikurka. kanchik, tan tanakush-pami kawsana shuwarkakuna, w armikunata llakichirka, pitapash wa- kanchik. Chashna rur ashpaka ñuchirka. Milla y sh unkuwanmi kishpirinamanta w añushkakunata allimanmi yuyarishun. wañuchirkakuna.

Kutsimi imatapash rurana kanchik, shinapash mana chashna ruray ushashkanchikchu, kutsi rurankpak shinchimi kan, chaypaka ñukanchik kikinpimi kallarina kanchik”

Llaktapa alli kashkakunata ruranapika, pikunawanpash tantanakunkapakmi kanchik”

15


llaktapi kawsak, 20 10 agosto killapa kallari ishkay semana

14

PRODUCCIÓN: Secretaría General de Comunicación de la Presidencia de la República SECOM. Editor en Quichua: José Maldonado “Ushku Chukuri”. Editor gráfico: Mario Gallardo Neira

llaktapi kawsak

Ecuadorpi kawsayta kuyay

Kanmi Ecuador kanki; kanmi llaktakunapa chawpi kanki, kanmi shuk metro muyunti allpamantaka yallimana tiyashka kiwayuk, kawsayyuk kanki. Chusku shikanpash kuchullapash suyu. Amazonía yunkapimi rikchari ushanki, urkukunapimi chawpi puncha mikuy ushanki, kucha mama manñapimi puñuy ushanki, kayantin punchaka Galápagospimi munaywan kaynay ushanki. Kayka shuktakkunawanka mana paktaripachu kan. Kanpa llaktaka shikanmi kan,

shinaka riksi!

kawsayta kuyay

ecuador


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.