kawsakuk 23_Layout 1 8/30/11 3:08 PM Page 1
llaktapi kawsak elciudadano.gob.ec
n ukuykunapa ka Llaktaka ñamit
20.10 wata/ septiembre killapa kallari ishkay
Rimanakuy
DELIA VACACELA Yachakushpaka, imatapash rurankapakmi kanchik 6p
LLAKTAPI KAWSAK HATARIPA KILLKASHKA No 23
LLAKTA PUSHAKKA JAPÓNMANPASH, COREA DEL SURMANPASHMI RIRKA. 4-5p
200
hunu
dólartami michata ruranapa mañachin Coreamanta Eximbankmi 200 hunu dólarta mañachisha nirka. Chayka michata rurankapakmi kanka, sukta chay shina shikan ruranami tiyan. Shinami Lojapi wayrawan michata rurana tiyanka, kaywanka 140 megavatiotami ruranka. Galápagospika intiwanmi michata ruranka.
Quitopi Shutita Killkachina Wasika alli allimi rurakun 3p
1’700.000 yachakuk wawami shunkunata chaskin 2p
Kay punchakuna ima tiyashkakuna 3p Llaktamanta llukshishpami imakunata riksirin 7p
kawsakuk 23_Layout 1 8/30/11 3:08 PM Page 2
02 llaktapi kawsakuk
20.10 wata/ septiembre killapa kallari ishkay No 23
Ima shina kashka
K wawami
1’700.000 Mushuk yachakuna wataka mushuk kamukunata kunawanmi urku llaktakunapipash Amazoníapipash kallarirka.
yachakuna
shunkunata chaskinkuna
ay 2010-2011 yachakuna wataka shuk shikan yuyaywanmi kallarirka. Chay shinami Kamayka yachakuna ashtawan alli kachun Yupana hawa, Allpa hawa, Rimana hawa mushuk kamukunata kurka. Shinallatak kay yachakuna watapapashmi yachakuna shunkuna tiyanka, chayka tukuy llaktapika 1’700.000 wawapami kanka. Kamayka kamukunapa, shunkunapapash 92’000.000 dólartami minishtirka; chaymantaka 77’000.000 dólarmi shunkunapa kan, kutin 15’000.000 dólarka kamukunapami kan. Kamayka hatun llakta kanchapi kak yachana wasikunapika churakunatapashmi kun. Kaykunata riksi chayashpami, ashtaka tayta mamakunaka wawakunata yachakuchun kachakunkuna. Yachakukkunaka chashna kamupash, churakunapash, chay hawa shunkunapash tiyakpika, yachakunata mana sakinayachinkunachu, katinkapakmi munankuna. Kamayka chashnami yachakunata munachishka. 1’600.000 shina yachakukmi urku llaktakunapika yachakunata kallarirka, kaynanik watakunawan rikushpaka, 4% shinatami mirashka. Kaykunamantapash, yachakuna alli tukukushkamantapashmi ashtakakuna Suyupa yachana wasikunaman yaykukun.
SHUNKUNA. Kashnami wawakunaka sumakta mikunkuna
«Kamukunata yanka kushpaka, ninantami yanapan» Edison Ibarra Don Bosco yachana wasipa pushakka Suyupa yachana wasikunapi kamukunata yanka kushpaka, 30 dólar shi-
natami wakaychirin, chayka wakcha taytamamakunapa shuk hatun yanapaymi kan. Chay yachana wasipika 1.700 shina y a-
chakukmi tiyan. Catalina Astudillo mamaka, ishkay yachakuk wawayukmi kan, payka kaynanik wata kamukunata yanka chaskishkatami kushikushpa willan, chayta rantinapa kullkiwanka shuk ushutata wawaman rantishkatami nirka. “Kamayka kaynanik watami kay Don Bo sco yachana wasipi kamukunata yanka kurka, chayka mana rantinachu karkani. Chaymantami kay wata shina kunata uyashpaka,
kushikuni. Chashna kunaka ñukanchikpaka shuk hatun yanapaymi kan. Kamukuna ninanta valishkamantami mana ranti usharin” nirka. Enrique Garzón chuskuniki watamanta yachakukpa taytami kan. Chashna kushpaka, ashalla charishka kullkiwanka shuktak yachakunkapak minishtishkakunata ranti ushashkatami nirka. “Kay Kamayka chashna rurashpaka, ashtawan wakchakunatami yapanakun” nirka.
kawsakuk 23_Layout 1 8/30/11 3:08 PM Page 3
C K TI HA AY YA KU PU SH NA NKA IM KU A NA
`PP, EL VERDADERO´ SHUTIYUK KILLKASHKA WILLAYMI ÑA LLUKSHIRKA Ashtakakunami kay septiembre killa, 6 puncha `PP, El Verdadero´ nishkataka kushikushpa chaskirkakuna. Kayka tukuykunapa killkashka willaymi kan, 40 centavomi valin. Correa Llakta Pushakka “Kamayta mana munak willaykunawan chinpapurankapakmi kan; kayka, shuktak willaykuna rikushpaka, mana kullkinkapakchu kan, kayka willankapakmi kan” nirka.
llaktapi kawsakuk
03
Mama Llakta
KASHNAMI shamukkunata chasking
Shutita Killkachina Wasika mushuk yuyaywanmi chaskikun 252 AYLLUMI MUSHUK WASIKUNATA CHASKINKUNA. El Oro markamanta, Huaquillas kitimanta 1.300 kari warmimi 252 wasita charinkuna. Chay wasikunaka Huaquillas Ishkay Tukushpa Wasichina nishkapimi kankuna. Wasichinata Rikuk Wasimi 2’373.658 dólarwan chashna rurarka. Wasika 38,41 m2 shinatami charin; yaku, micha, kayana, pukllana panpa, antawa shayachina panpapashmi tiyan; ñankunapash llanpuchishkami kankuna.
CUENCA-AZOGUES-BIBLIÁN ÑANTAMI MIRACHIN. Ñanta Ruranata Rikuk Wasika Caminosca nishkatami Cuenca-Azogues-Biblián ñanta mirachinkapak imakunata rikuchun
akllarka. Chayta rurankapakka 1´197.503 dólarta minishtirin; Guangarcuchumanta Azogueskaman, Azogues manñata yalli ñantapash rurankapakmi chay kullkitaka minishtirin.
SHUK ALLI WILLAKMI WAÑURKA Humberto Alvaradomi kay septiembre killa, 10 puncha Guayaquilpi wañurka. Payka Quitopimi wacharirka, shinapash Guayaquilpimi yachakurka. Payka Quevedopimi kawsarka. Ondas Quevedeñaspimi pushana hawa, pukllana hawa rimak karka; chay radiopika asichinkapak uyanapashmi tiyak karka.
Kikun kashkata nikuk pankata surkunkapak mana sarun shinachu llaki aparin.
K
ayna watakunaka kikin kashkata nikuk pankata surkunkapakka yallimanami llaki aparik karka, shinami may tutamanta shayarinkapak rina karka, kipaka unaytami shuyana karka; shinallatak surkuchispa kukkunapashmi tiyak karka, shinapash kullkipami surkuk karkakuna. Chayka kunanka Turubambapika ña mana tiyanchu. Kunanka kikinllatakmi tukuyta ruray usharin, utiyallami surkurinpash. Chashnami Jaime Ruiz La Ecuatorianapi kawsakka nin. “Puntaka kikin kashkatapash, sawarishkatapash nikuk pankakunata surkunkapakka tukuy punchami shukpa washa shukpa washa shayarina karkanchik. Wakin punchakunaka tamiyapipash, rupaypipashmi shuyana karkanchik” nirka Jaime Ruizka 35 watayukmi kan, 10h00 shinami c hayarka, 45 wawa pacha kipaka ñami ushipa wacharishka nikuk pankata surkushkarka.
Paulo Rodríguez Shutita Killkachina Wasipa pushakka kunanka shuyankapakka tiyarinakunami tiyan, hanka ñawsakunapa tiyarinakunapash, kichwa shimita rimakkunapashmi tiyan nirka. Rafael Correa Llakta Pushakka ima shina katikushkata rikunkapakmi shamurka; payka pipash shamukpi, alliman, kushilla, asish pa rikuchunmi mañarka. Guayaquilpipashmi chash-nallatak karka. Kaykuna shinami tuku y llaktapi tiyanka nirka. “Surukuchikkunaka ña mana ti yanachu kan. Kayman shamukkunata alliman, kushilla chaskichik!” nirka.
kawsakuk 23_Layout 1 8/30/11 3:09 PM Page 4
04 llaktapi kawsakuk
20.10 wata/ septiembre killapa kallari ishkay No 23
Riksinkapak
Coreamanta Eximbankmi 200 hunu dólarta
yakuwan, wayrawan
michata rurankapak Correa Llakta Pushak Corea del Surmanpash, Japónmanpash rishpami, ñukanchik llaktapi ruranakunapi kullkita churachunpash, katuna rantinata mirachichunpash ari nichirka.
mañachin
L
lakta Pushakka pichka punchatami Japónmanpash Corea del Surmapash rirka. Chayman rishpami, katunkapak-rantinkapak, mushuk yachaykunata charinkapak, allpata rikuriyankapak pankakunata shuti killkarka. Corea del Surmanta Eximbankka 200 hunu dólartami sukta yakuwan, wayrawan michata rurankapak, shuktakunapapash mañachisha nirka. Wakin llankachik wasiyukkunapashmi Llakta Pushakwan rirkakuna, paykunapash-mi Japónman challwata, sisata, mishki muruta, kiwakunata katunkapak pankata shuti killkarkakuna.
CHASKINA. Correa Llakta Pushak Seúlman chayakpika, shuk uchilla wawami watashka sisakunawan chaskirka. Wawaka chaymanta churakunata churakushkami karka.
AKIHITO JAPÓNPA APUMI RAFAEL CORREA Llakta Pushakta chaskirka. Ishkantin llaktapi ima tiyashkakunamantami rimarkakuna.
kawsakuk 23_Layout 1 8/30/11 3:09 PM Page 5
20.10 wata/ septiembre killapa kallari ishkay No 23
llaktapi kawsakuk
05
RIKUK RINA. Corea del Surpi kashpami, Llakta Pushakka Hyundai llankachik wasita rikuk rirka, chay wasika mushuk mushuk yachaykunawanmi ruran.
LLAKTA PUSHAKKA JAPÓNPI KASHPAMI, HIROSHIMA BOMBA ATÓMICA Uma nishkata rikuk rirka; chaypimi Ecuador mana makanakushpa, alliman kawsanata munashkata uyachirka. Mushuk Llakta Kamachipika Ecuadorka mana makanakuk llakta kashkatami nikun nirka.
Japónka Chachimbiropi allpapa kunuk samaywan michata rurankapakmi yanapakrin Correa Llakta Push-akka Lee Muyung-Bak Corea del Sur Llakta pu-shakwanmi michatapash, aduana nishkatapash allichinapi yanapakrin nikuk pankakunapi shuti killkarka. Rafael Correaka Ulsan-
pipashmi karka, chaypimi Grupo SK Energypa wasita rikuk rirka, kaykunami Pacífico Refineríata Manabí markapi rurakunkuna. Kaymanta pushakkunaka chaytaka 2015 watami tukushichun nirkakuna.
Corea del Surka Ecuadortami michatapash aduana nishkatapash allichinapi yanapakrin Rafael Correa Llakta Pushakka Lee Muyung-Bak Corea del Sur Llak ta pushakwanmi michatapash, aduana nishkatapash allichinapi yanapakrin nikuk pankakunapi shuti killkarka. Rafael Correaka Ulsanpipashmi karka, chaypimi Grupo SK Energypa wasita rikuk rirka, kaykunami Pacífico Refineríata Manabí markapi rurakunkuna. Kaymanta pushakkunaka chaytaka 2015 watami tukushichun nirkakuna. NAOTO KAN Japónpa Llakta Pushak shinaka Rafael Correa Llakta Pushakwanmi tantanakurka, chaypimi “chashna shamushkawanka, ashtawan allimi apanakushun” nirka.
kawsakuk 23_Layout 1 8/30/11 3:09 PM Page 6
06 llaktapi kawsakuk
20.10 wata/ septiembre killapa kallari ishkay No 23
Rimanakuy
LOJAMANTA ZAMORAPI KAWSAK WARMI
Pi kashka
Imapash kachun, yachakunami kanckik Saraguromanta Yachana Wasi: Benito Juárez- Las Lagunas - Saraguro Hatun Yachana Wasi: Instituto Nº 34 - Saraguro Sumak Yachana Wasi: Universidad Católica - Cuenca Administración Educativa Licenciada
ku wata shina kipaka, wawakunawanmi kaypi kawsay kallarirkani.
shuk llaktaman rishpami valik kashkata rikuchishkani , shinallatak kaypimi ñuka wawakunawan ña yacharishkani
¿
Mashna watata Zamorapi kawsanki? Ñami ishkay chunka watata kaypi tiyani. Trabajomantami kaypi kawsankapak shamurkani. Manarak kayman shamushpaka Cañaro ayllu llaktapimi killkanata, killkakatinata yachachik shina karkani. ¿Zamorapi yacharirkankillachu? Mana. Kallari punchakunaka shinchimi karka, chay punchakunaka kusamanta rakirishkapash, wawayukpashmi karkani. Shuk wata shinatami llaki aparkani. Chay punchakunaka wawakunataka ñuka mamawan, ñuka ñañakunawanmi sakina karkani. Chus-
¿Shinapash Saraguroman rik karkankichu? Ari, ishkay semanan ishkay semanami rikunkapak rik karkani. Kunanka unaypimi aylluta rikunkapak rini. Wakin wata kipaka, ishkay wawami kaypi wacharirka, paykunaka kaymanta ashtawan kashkatami ninkuna. ¿Kunan wiñakkunapaka, imata ashtawan alli kashkata rikunki? Ñukamanta kallarishpami, yachakuna alli kashkata rikuni; yachkushpaka, ashtawanmi wiñanchik. Shinapash yachakunaka mana ha wallachu kan. Kunankamami ñuka wawakunaka runa kashkamanta llaki apashkakuna. Shinami mi-shukunaka Saraguro chu-
rakunata rikushpa imakunatapash nishkakuna. Shinapash ñukaka shinchiyachina yuyaykunatami ku-shkani. Valik kash-katami wawakunaman rikuchini. Asha ashami ñuka ushikunaka runa kashpapash, shuktakkuna shina, valik kashkatami yuyarichini. Paykunaka shikan kashkata yachankunami. Pi k ashkatami punchanta yuyarichini.
¿Kanpa yachakuna punchakunawan rikushpa, kunanka shikanchu kan? Sumak Yachana Wasipi yachakushpaka, llakita mana charirkanichu, mashikunaka allimanmi rikuk k arkakuna. Shinapash Yachana Wasipi kashpami ashtaka llaki aparkani. Yachachikka makak, waktak karka, yallimanami rimak karka. Chayta yuyarishpaka llakinayanmi, shinapash chayta yuyarishpami ñuka ushikunata shuktak yuyaykunata kushpa shinchiyachini. ¿Warmi kashkamanta llaki tiyashkachu? Ari, shinapash kunan wiñaykunaka chaytami shuktakyachikunchik. Karikuna shina kashkatami rikuchikunchik. Ñukanchikllatakmi valik kashkata rikukunchik. Pipash chayta nichunka mana shuyakunchikchu. Ñukanchik yachakushpa, imakunapi allita rurashpami, sumak ka-shkata rikuchikunchik.
Foto:José Maldonado
DELIA AURORA VACACELA MEDINA
kawsakuk 23_Layout 1 8/30/11 3:09 PM Page 7
20.10 wata/ septiembre killapa kallari ishkay No 23
llaktapi kawsakuk
Llaktapi rikushka
KARU LLATAPI. Imakunata rurashpami kawsanchik
Karu llaktakunapi Ecuadorta riksichinamanta Tawkakunami imamanta chashna rinkichik ninkuna. Shinapash paykunaka ñukanchik kawsayta, ñukanchik llaktapika ima shina kashkataka mana riksinkunachu.
S
hikan kichwa ayllu llaktamantami karu llaktakunaman rinkuna, wakinkunaka chaypi kawsankapakpachami rinkuna, shukkunaka wakin killakunallatami chaypi sakirinkuna. Ñukanchik llaktapi mana rurana tiyakpimi, chashna kawsayta maskashpa, karukunaman rinchik. Chaypika rurashkakunawanmi alli ru-
07
na kashkata rikuchinchik. Chayta rikushpami allikachinkuna. Llankanata kukkunaka maymanta kashkatami tapunkuna, Ecuadormantami kanchik ninchikmi, shinami ñukanchik llaktata riksichinchik. Chashnami ñukanchik llaktata riksinkuna. Shinapash shuk llakimi ti yan. Wakinkunallami chay llaktakunaman chayankapak, llankankapak pankataka charinkuna. Shinaka chaypi kashpaka, pakallami imakunata
ruranchik. Panka illak kashkamantami ashallatak pagankunapash. Wakinkunaka yallimana llankachinpash. Chay llakikunatami chay karu llaktakunapi charinchik. Ashtaka kullkita mañashpami chaymanka rinchik. Tawkakunami imamanta chashna rinkichik ninkuna. Shinapash paykunaka ñukanchik kawsayta, ñukanchik llaktapika ima shina kashkataka mana rik sinkunachu. Kuyaypami chaypika
kawsanchik. Kay llakta ukupillatak shuktak llaktamanmi rinchik, chaykunapi wasichik shina, pichak shina, a parik shina, imakunatapash katunkapakmi rinchik, shinapash chaypi hapishka kullkika mana imapakchu paktan. Chayta rikushpami, shinallatak shuktakkuna karu llaktaman rishpa, hatun wasikunata wasichikpi, allpakunata, antakunata rantikpimi, chayta charinkapak munanchikpash, chaymi karuman rinaka
shunkuman yaykun. Rinapi llaki tiyakpipash, ash-taka kullkita minishtirikpipash, rinchikllami. Kullkitaka kaypi chaypimi mañanchik, mañachishkamanta interés nishkaka yapapachami kan, shinapash mana charishkamantaka ari nin chikllami. Karu llaktaman chayashpa, ña imatapash ruray kallarishpaka, chaskishka kullkiwanka mañashkatami tikrachi kallarinchik, ishkay wata kipami tukuyta tikrachinchik. Karu llaktakunapika ñukanchikpurakunawanmi tupanchik, paykunami maypi llankanata yachankuna, paykunami yanapankuna. Karu llaktapika kawsanaka shinchimi kan, maypi kawsana, ima mikuna, piwan rimanaka mana hawallachu kan. Chaypimi aylluta, llaktata yuyarinchik, chaymi ñukanchik aylluta, llaktataka ashtawan kuyanchik; llakinayanpashmi, shinapash kullkimantami, ruranamantami punchanta shinchi tukushpa hatarinchik. Kutinllatakmi ninchik, pankakunata mana charishkamantami llaki a panchik, shinapash ruranapika allitami ruranchik, chaymantami alliman rikunkuna. Chash nami ñukanchik Ecuador llaktataka allipi churanchik. Ecuadortaka shunku ukupimi charinchik.
Llankachik llankakta charishpaka IESS nishkapimi killkachina kan. Punchan punchan 8 pachata llankashkamanta, semanan semanan 40 pachata llakashkamantami 264 dólarta killan killan kuna kan. Shinapash puntaka IESSman kunatami sakichina kan. 13niki, 14niki killanta kuna kullkitami chaskichina kan. (Chay llankachikwanllatak ishkay watata llankakushpaka) Fondo de Reserva nishkatami kuna kan. Watan watanmi 15 punchata samachina kan. 5 watata chaywanllatak ña llankakukpika, shamuk watamanta shuk punchatami samarina punchakunamanka yapachina kan, shinapash 30 puncha tukunkakamanllami yapachi ushanka. Llankana wasimanta ishkay kilómetro shinapi mikuna ukukuna tiyakpika; 50 yalli llankak kakpika, mikunatami kuna kan. Llankakkunapa wawakunapami wawata rikuk wasi tiyana kan. Chay mana tiyakpika, wawata unkushka kipaka, wawayuk mamaka 9 killa shinatami 6 pachatalla llankanka.
LLANKAKKUNATA charishpaka, LLANKACHIKKA kaykunatami paktachina kan Llankanata Rikuk Wasika llankachik wasikunata, imatapash katuk ukukunatami rikuk rinka.
Kaytaka riksinami kanchik, paktachinami kanchik. Kaymanta ashtawan yachankapakka www.mrl.gob.ec nishkaman yaykuy
alli
llankana
Llankanata Rikuk Wasi
kawsakuk 23_Layout 1 8/30/11 3:09 PM Page 8
08 llaktapi kawsak
kawsayta kuyay
ecuador
Editor en Quichua: José Maldonado “Ushku Chukuri”. Editor gráfico: Mario Gallardo Neira Fotógrafos Eduardo Santillán, Wladimir Játiva, Santiago Armas, Emilio Sánchez y Miguel Romero
Kanmi Ecuador kanki;kanmi llaktakunapa chawpi kanki, kanmi shuk metro muyunti allpamantaka yallimana tiyashka kiwayuk, kawsayyuk kanki. Chusku shikanpash kuchullapash suyu. Amazonía yunkapimi rikchari ushanki, urkukunapimi chawpi puncha mikuy ushanki, kucha mama manñapimi puñuy ushanki, kayantin punchaka Galápagospimi munaywan kaynay ushanki. Kayka shuktakkunawanka mana paktaripachu kan. Kanpa llaktaka shikanmi kan, shinaka riksi!
PRODUCCIÓN: Secretaría General de Comunicación de la Presidencia de la República SECOM.
Ecuadorpi kawsayta kuyay
20.10 wata/ septiembre killapa kallari ishkay No 23