Κάπαρη στο μπετό: καλλιεργούμε κατοικούμε σκεπτόμαστε by Electra

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 13 Ευχαριστίες 14 Προ+λέγω 16 Εισαγωγή ΚΑΛ Λ Ι ΕΡ Γ Ο Υ ΜΕ / Σ Κ Ε Π Τ Ο ΜΑΣ Τ Ε

25 Ατελείωτα καλαμπόκια 27 Εισαγωγικά 28 Συνειρμικό Λεξικάκι 32 Τότε κάπου, Σήμερα εδώ 55 ΣΠΟΡΟΣ είναι και γυρίζει 67 Κάπαρη στο μπετό 71 Εισαγωγικά 72 Συνειρμικό Λεξικάκι 74 Η πόλη˙ λίγες λέξεις και λίγες εικόνες 81 Μα, ποια φύση; 82 ο κήπος, πάνω-κάτω 89 ένας κήπος σε μια επαρχιακή πόλη του ελληνικού βορρά

101 Συναντήσεις

113 Τα σύκα, σύκα 116 Συνειρμικό Λεξικάκι

118 Από την Θεωρία… 124....στην (καλλιεργητική) πράξη 128 Ιντερλούδιο Α’: Ευρυβιάδης &

Αντιγόνη

140 Ιντερλούδιο Β’: Άντίκλεια 157 Μωβ Πατάτες 161 Συνειρμικό Λεξικάκι 162Και ζήσαν και αυτά καλά και εμείς καλά 168 Η φύση ως υποκείμενο (και ως υποκείμενο δικαίου)

173 Γυναίκες και φύση κοινούς αγώνες! 178 Ιντερλούδιο Γ’: Κασσιόπη 192 Ιντερλούδιο Δ’: Ανδρόνικος 201 Φασούλι το Φασούλι 203 εισαγωγικά 204 Συνειρμικό Λεξικάκι 207 Οικολόγοι πολύχρωμες 208 Αν δεν φροντίσεις το σπίτι σου θα πέσει να σε πλακώσει

209

Χιούστον, έχουμε πρόβλημα! 9

210 Ντομάτες αειφορίας 212 Το παράδειγμα από το Πεκλάρι 214 degrowthing together 220 Ιντερλούδιο Ε’: Διογένης 234 Ιντερλούδιο Ζ’: Ξενόδαμος 241 Σαν κάστορες 243 Μαστορική στον κήπο 249 Bahce LookBook Κ Α Λ Λ Ι ΕΡ Γ ΟΥ ΜΕ /Κ Α Τ Ο ΙΚΟ Υ ΜΕ

291 Bahce Diares

294 εισαγωγικά 295 Ποια; 297 Τι κάνει; 299 Πώς το κάνει; 304 Που και πότε το κάνει; 309 Να σας συστήσω: απο δω τα λαχανικά μου 359 [Τροφο]συλλογή τριγύρω 363 ΈΞΤΡΑ BONUS 377 Αναστοχαζόμαστε

389 Σαλιγκάρια στην πόλη 390 Τι έγινε; 392 Σούσουρο 394 Γιατί έγινε; 396 Πώς έγινε; 399 Προσωπικά σχόλια 403 Αντί επιλόγου 406 Βιβλιογραφία 411 Θραύσματα της έρευνας

μπουκέτο παπαρούνες, όμορφες και βρώσιμες κάμπος Σερρών, Μάης 2020

Ευχαριστίες Γιατί και το έργο αυτό είναι πολύ πιο συμμετοχικό από ότι μοιάζει! Όσα βοήθησαν, διάβασαν, συμβούλεψαν, με δούλεψαν, όσα μου μίλησαν, ή κάτι μου θύμισαν, σε ερωτήσεις που ανταποκρίθηκαν ή παγερά μου αρνήθηκαν, σε όσους παρέα μου ξενύχτησαν. Σε όσα στο σπίτι τους με υποδεχτήκανε, και ευγενικά μου φερθήκανε, όσα από τον χρόνο τους μου δώσανε, ή με τις ερωτήσεις μου θυμώσανε, μετά πάλι φιλιώσαμε. Στην φωτογραφική, στο λάπτοπ δηλαδή τον υπολογιστή, το κινητό, τον φορτιστή. Στα βιβλία, σε όσους μου δάνεισαν, μου δώρισαν, μου πρότειναν βιβλία. Στα ακριβά τυπογραφεία. Στα φυτά και στα σπορεία, στα δέντρα που καταλήξαν στα τυπογραφεία, στη γραφίδα, στις ταινίες και τα ντοκιμαντέρ που είδα. Στα τραγούδια που ακούμε την ώρα που θα εργαστούμε. Σε όλα τα λογισμικά, τα σπασμένα προγράμματα, στους αλγόριθμους που δεν κατανοώ, μα ο, τι λέω εδώ το εννοώ. Ευχαριστώ όλα και το καθένα ξεχωριστά, φιλικά, αγαπητά, τυπικά, μακριά και από κοντά.

Προ+λέγω Η παρούσα έρευνα ξεκίνησε αρκετό καιρό πριν αποφασιστεί πως θα αποτελέσει το θέμα της ερευνητικής μου εργασίας. Το 2017 ήταν η πρώτη μου επαφή με ζητήματα βιωσιμότητας, αποανάπτυξης και οικολογίας μέσα από μαθήματα της σχολής και διαλέξεις και συγκεκριμένα τις διαλέξεις του Νίκου Αναστασόπουλου στο μάθημα Νότος, χώρος και μη ηγεμονικά παραδείγματα γνώσης με διδάσκουσα την Ίριδα Λυκουριώτη. Από εκεί και έπειτα, ξεκίνησε η δική μου αναζήτηση βιβλιογραφική, επιτόπια, κινηματική, με την διαρκή αγωνία σχετικά με το πως οικοδομείται ένα καλύτερο και δικαιότερο μέλλον για όλο τον πλανήτη και φυσικά ποιες είναι οι προϋποθέσεις για το πολυπόθητο «ευ ζην» και της καθοριστικής του σχέσης με τον χώρο. Εν έτη 2021, η Ελληνική πραγματικότητα ανταγωνίζεται επάξια σουρεαλιστικά και οργουελικά σενάρια. (Ανεργία, φτώχια, μεταναστευτικό, καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος-ενδεικτικά βλ. νομοσχέδιο περί κατάργησης περιοχών natura, σύμβαση Ελληνικός χρυσός, θυγατρική της Eldorado gold με ελληνικό δημόσιο-, ξεπούλημα δημόσιων εκτάσεων, ιδιωτικοποιήσεις, υπονόμευση της δημόσιας παιδείας, ενόσω η πανδημία εργαλειοποιείται και επιτείνει τα προβλήματα). Κλίμα απόλυτου φόβου και απόλυτης εκμετάλλευσης αυτού. Οι απανωτές κρίσεις έχουν δημιουργήσει ένα ρευστό και ανασφαλές περιβάλλον το οποίο δεν ξέρουμε που θα μας οδηγήσει. Στην ρευστότητα αυτή ίσως κρύβεται μια ευκαιρία˙ αυτό το ασταθές τοπίο μπορεί ενδεχομένως να ενθαρρύνει αναθεωρήσεις και αλλαγές. Η κρίση της πανδημίας λειτούργησε ως καταλύτης στο να αποκαλυφθούν οι προβληματικές του συστήματος. Αυτό που μπορούμε να προετοιμάσουμε όμως είναι το έδαφος, για το πώς θα περάσουμε στην επόμενη φάση. Το πώς αντιλαμβανόμαστε την φύση και την σχέση μας με τον περιβάλλοντα κόσμο και τόπο είναι καθοριστικής σημασίας κατά την γνώμη μου, για αυτήν την μετάβαση. Το νεοφιλελεύθερο, καπιταλιστικό μοντέλο το οποίο αυτήν τη στιγμή δοκιμάζεται, έχει αποδείξει ήδη στην πράξη πόσο σπάταλο και βάρβαρο είναι (και αυτή είναι μια ψύχραιμη προσέγγιση). Οι καθημερινές μας συνήθειες από την άλλη πλευρά, λένε πολλά για εμάς και εν τέλει, είναι αυτές που δημιουργούν τον κόσμο μας και διαμορφώνουν όλη μας την ζωή, για αυτό έχει αξία και σημασία το πώς τις μεταχειριζόμαστε. Τόσο στη σφαίρα του οικείου και του οικογενειακού χώρου όσο και του δημόσιου και των κοινών. Ή αλλιώς: οι καθημερινοί και οικείοι μας χώροι είναι και αυτοί πολιτικοί! Η τροφή μας το ίδιο! 14

Οι πρώτες μου απόπειρες. Μαρούλια γλάστρας, Βόλος, 2019

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Εν αρχή ην το χώμα «“ich bin”, “du bist” πάει να πει: κατοικώ, κατοικείς. Ο τρόπος με τον οποίο εσύ είσαι και εγώ είμαι, ο τρόπος σύμφωνα με τον οποίο εμείς οι άνθρωποι είμαστε επάνω στη γη είναι το Buan, το κατοικείν. Να είναι κανείς άνθρωπος σημαίνει να είναι επάνω στη γη ως θνητός: σημαίνει να κατοικεί. Η παλαιά λέξη bauen, η οποία λέει ότι ο άνθρωπος είναι καθόσον κατοικεί, αυτή η λέξη bauen σημαίνει όμως ταυτοχρόνως: προστατεύω και καλλιεργώ, φροντίζω τον αγρό, φροντίζω το αμπέλι. (…) Και οι δύο τρόποι του κτίζειν – το κτίζεις ως καλλιεργείν, λατινικά colere, cultura, και το κτίζειν ως ανέγερση κτηρίων, aedificare – περικλείονται στο καθαυτό [ιδιάζον, προσίδιο] κτίζειν, στο κατοικείν.»

1Martin Heidegger, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, (Αθήνα: Πλέθρον, 2008) σ.29

Ο Heidegger, εντοπίζει την οντολογική σχέση που υπάρχει μεταξύ του καλλιεργώ του κατοικώ και του κτίζω. Ο ενθουσιασμός μου την πρώτη φορά που το διάβασα ήταν μεγάλος. Μου αποκαλύφθηκε πως δύο από τα πράγματα που αγαπώ, η καλλιέργεια και η δόμηση, είναι εντελώς σχετικά, οδηγώντας με σε ατελείωτους συνειρμούς και σκέψεις. Αργότερα, στην συζήτηση μου με τον Ευρυβιάδη, ένας από τους μικρούς καλλιεργητές που συμμετείχαν στην έρευνα, τον ακούω κάποια στιγμή να μου εξομολογείται: «Και ξέρεις όταν σπέρνεις και γίνονται οι καρποί το απολαμβάνεις πιο πολύ γιατί λες είναι δικό μου ρε παιδί μου εγώ το έκανα, δεν είναι το έτοιμο, δεν είναι μόνο ότι το πλήρωσα και είναι το δικό μου, το έφτιαξα, το έσπειρα, από φυτό μικρό και έγινε μεγάλο. Όπως και στην κατασκευή είχα το ίδιο πράγμα, παίρναμε ένα χωράφι και χτίζαμε ένα σπίτι, δηλαδή από το μηδέν έφτιαχνες, παρουσίαζες κάτι, ήτανε χειροπιαστό το είδος ας πούμε, για αυτό σε τραβούσε.(…)» Ήταν από τις πιο συγκινητικές στιγμές της έρευνας. Χωρίς να έχει ιδέα ποιος 16

είναι ο Heidegger και τι έχει πει, ο Ευρυβιάδης ενισχύει το επιχείρημά του καλύτερα από όλους. Αγαπάει το κτίζειν, και αφού έπαψε να ανοικοδομεί ξεκίνησε να καλλιεργεί. Και στις δύο ερμηνείες, καθοριστικό ρόλο παίζει επίσης η σημασία της φροντίδας. (φροντίζω τον αγρό, φροντίζω το αμπέλι/ εγώ το έφτιαξα, το έσπειρα, από μικρό φυτό έγινε μεγάλο.) Εξίσου καθοριστικό ρόλο όμως παίζει και το έδαφος. Το έδαφος και το χώμα ως η πρωταρχική ύλη και των δύο. Χώμα και νερό για λάσπη, χώμα και νερό για πλιθιά, χώμα και νερό για κεραμική, χώμα και νερό για αμπέλι, χώμα και νερό για σιτάρι, σιτάρι και νερό για ψωμί, χώμα και νερό για να τραφώ, χώμα και νερό να καλυφθώ, χώμα και νερό για να επιβιώσω… όπως επισημαίνουν οι Φ. Γιαννίση και ο Ζ. Κοτιώνης: 2Φοίβη Γιαννίση –Κατερίνα Ηλιοπούλου– Ζήσης Κοτιώνης (επιμ.) Κιβωτός: Παλαιοί σπόροι για νέες καλλιέργειες,12η διεθνής έκθεση αρχιτεκτονικήςΜπιενάλε βενετίας 2010, (Βόλος: πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας,2010)

Η αρχιτεκτονική δεν είναι μόνο η ανέγερση κτηρίων. Αρχιτεκτονική είναι η διαμόρφωση ενός ζωτικού χώρου τόσο για τον άνθρωπο και την δράση του, όσο και τα υπόλοιπα όντα. Τόσο το κτήριο και η πόλη όσο και το τοπίο και η ύπαιθρος είναι πεδία της. Διαμορφώνω τον χώρο, ανοικτό και κλειστό, υπαίθριο και αστικό, δημιουργώντας και κατοικώντας. Στο έδαφος συναντώνται οι πρωταρχικές πράξεις μορφοποίησης: η ίδρυση και η εκχέρσωση, η ανέγερση και η καλλιέργεια (Heidegger, Casevitz). «Εκχερσώνω», «καλλιεργώ», «ιδρύω», «ανεγείρω», «κατοικώ μαζί» στην ινδοευρωπαϊκή γλώσσα εκπηγάζουν από την ίδια ρίζα. Η ίδια λέξη βρίσκεται κάτω από τις δραστηριότητες που εκ-πολιτίζουν τον χώρο και μαζί δημιουργούν την ανθρώπινη κοινότητα (Detienne). Ως εκ τούτου το σύνολο του ανθρώπινου εδάφους είναι το πεδίο που η αρχιτεκτονική οφείλει να διαχειρίζεται, αίροντας τους διαχωρισμούς πόλης και υπαίθρου εξαρχής και ακόμα περισσότερο σήμερα με τους νέους όρους μητροπολιτικής κατοίκησης της μεταβιομηχανικής εποχής. Με βάση τις παραπάνω σκέψεις και παραδοχές, στήθηκε ετούτο 17

το ερευνητικό, του οποίου το τεύχος τώρα κρατάτε (ή ψηφιακά κοιτάτε), ως αποτέλεσμα μιας θεωρητικής και συνάμα επιτόπιας έρευνας που διήρκησε έναν χρόνο (2020-2021) αλλά δεν σταματάει ακόμα…

ΤΙ , τι, τι Κατά την διάρκεια της δικής μου προσωπικής εμπλοκής με την φροντίδα ενός λαχανόκηπου, προκύπτανε διαρκώς ερωτήματα και σκέψεις γύρω από αυτήν την σχέση που καλλιεργούνταν μαζί με τα λαχανικά. Αποτελούν νησίδες αντίστασης οι μικροί λαχανόκηποι στον ωκεανό της μονοκαλλιέργειας; Τι είδους σχέση αναπτύσσεται μεταξύ ανθρώπου-γης-τροφής; Τι νοιώθουν, τι σκέφτονται υπόλοιποι άνθρωποι που βιώνουν αυτήν την εμπειρία και τι ακριβώς κάνουν; Η «κάπαρη στο μπετό» είναι εκείνες οι αντισυμβατικές στιγμές ειρηνικής ανυπακοής μέσα στο αστικό δίκτυο ως δημιούργημα της συνέργειας ανθρώπου-φύσης. Με άλλα λόγια, είναι οι μπατσέδες και οι κήποι μαζί με αυτούς που τους φροντίζουν και τους σχεδιάζουν, αναλόγως τον χώρο, τον χρόνο, το μεράκι, τις γνώσεις και τις εμπειρίες. Αυτά λοιπόν τα στιγμιότυπα, τα οποία αν και όχι τόσο ορατά, αποτελούν ουσιαστικό κομμάτι τις καθημερινής ζωής στην πόλη και διαμορφώνουν ένα σύνολο μη-καπιταλιστικών πρακτικών εντός του κατ’ εξοχήν κέντρου κατανάλωσης – το άστυ. Εξερευνώνται μέσα από τις βόλτες, την παρατήρηση, την ανθρώπινη συναναστροφή, τις αφηγήσεις και το διάβασμα, καταγράφονται μέσα από την συζήτηση, την ηχογράφηση, την φωτογραφία, το σκίτσο, το ημερολόγιο και αναλύονται, δίνοντας έμφαση σε κρίσιμες έννοιες-άξονες όπως είναι η συμβίωση, η buen vivir, ο οικοφεμινισμός, η μαστορική, η αποανάπτυξη και η οικολογία˙ έννοιες δηλαδή στενά συνδεδεμένες με το πώς αντιλαμβανόμαστε την φύση, τον εαυτό μας ως φύση, την σχέση μας με την τροφή και την παραγωγή και την διανομή της. Διερευνάται ο [λαχανό]κήπος με μια ευρεία έννοια και ένα φάσμα κλιμάκων (συμπεριλαμβάνοντας δηλαδή αυλές,παρτέρια, τενεκέδες, γλάστρες κ.λπ.) ως ουσιαστικό τμήμα του οίκου, ένα μέρος που συμβάλει στην παραγωγή και στην οικονομία του νοικοκυριού, συνεισφέροντας τόσο στην αυτάρκεια του όσο και στην ποιότητα τροφής και συνεπώς ποιότητα ζωής του σπιτιού. Ταυτόχρονα διαμορφώνεται μια ξεχωριστή σχέση κάθε φορά μεταξύ ανθρώπου και γης, ανθρώπινων και μη ανθρώπινων όντων, φυτών με άλλα φυτά, φυτών και ζώων κ.ο.κ. όπου όλοι αποτελούν μέρος ένας διευρυμένου κοινού οικιακού (και 18

πέραν του οικιακού) μεταβολισμού. Ο ρόλος που διαδραματίζει ο άνθρωπος σε ετούτη τη σχέση, μπορεί να προσομοιαστεί με τον ρόλο ενός σχεδιαστή ο οποίος λαμβάνει κάποιες αποφάσεις για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση του έργου, όπως αναλαμβάνει και τον ρόλο του μάστορα στις περισσότερες περιπτώσεις όπου επιβάλλεται να διαμορφώσει κάποιες κατασκευές. Παρ’ όλα αυτά, λόγω του καιρού, των αστάθμητων παραγόντων -και εν τέλει την ίδια την φύση της φύσης (!)- ο άνθρωπος χάνει ηθελημένα ή άθελά του, τον πλήρη έλεγχο του έργου αυτού και όπως αποδεικνύεται η τελική σύνθεση είναι αποτέλεσμα συμμετοχικού [αυτό] σχεδιασμού. Σε αυτόν τον ποικιλόμορφο τόπο, όπου η οργανική και η ανόργανη ύλη συνυφαίνονται˙ μεγαλώνουν, ωριμάζουν, αποσυντίθενται, και αδιάκοπα αρχίζουν πάλι από την αρχή. Το κάθε κεφάλαιο προσπαθεί να προσεγγίσει μια κεντρική έννοια-άξονα και να θίξει κάποια ζητήματα περιφερειακά, εντοπίζοντας συνδέσεις με την εμπειρία (της καλλιέργειας) ενός λαχανόκηπου. Τα υποκεφάλαια με την ονομασία «Συνειρμικό Λεξικάκι» λειτουργούν συμπληρωματικά στις έννοιες που αναλύονται παραθέτοντας υπάρχοντες ορισμούς προς σύγκριση και αναστοχασμό, αναλαμβάνοντας τον ρόλο ενός γρήγορου «γκουγκλαρίσματος». Ενδιάμεσα, εν είδη ιντερλούδιού, συνηχούν οι αφηγήσεις των καλλιεργητριών/καλλιεργητών, μαζί με τις δικές μου αποτυπώσεις γύρω από το σύμπαν τους. Η τελευταία περίπτωση μελέτης αφορά την προσωπική μου εμπειρία και το υποκείμενο της έρευνας είμαι εγώ η ίδια και ο φίλος-συγκαλλιεργητής μου. Οι έννοιες αυτές, αν και στέκονται ξέχωρα, έχουν μια στενή σχέση μεταξύ τους˙ οριακά μπορούμε να πούμε πως χώρια δεν υπάρχουν. Για να μιλήσουμε με όρους «λαχανικούς» και να μπούμε στο κλίμα, άλλοτε μπορούμε εύκολα να διακρίνουμε τα κοινά τους όπως πχ. καταλαβαίνουμε μια κολοκύθα και ένα κολοκυθάκι ανήκουν στην ίδια οικογένεια, και άλλοτε οι συγγένειες είναι λιγότερο διακριτές όπως πχ είναι μια ντομάτα και μια μελιτζάνα. Δηλαδή δεν μπορεί να υπάρξουν προϋποθέσεις για αποανάπτυξη αν δεν θεμελιωθούν αξίες σύμφωνα με την buen vivir και αντίστοιχα δεν μπορεί να υπάρξει μοντέλο ζωής σύμφωνα με την buen vivir δίχως να λαμβάνουμε υπόψιν μας τις διαφόρου τύπου συμβιώσεις και το συμβιωτικό παιχνίδι του πλανήτη. Ακόμα, δεν μπορούμε να μιλάμε περί συμβίωσης και καλής ζωής δίχως να μπαίνει στο τραπέζι το ζήτημα της πολυκαλλιέργειας και της ποικιλομορφίας σε οποιονδήποτε τομέα (διατροφή, γνώση, ανθρώπινες σχέσεις κ.λπ.). Όλο αυτό το πέρα-δώθε μεταξύ θεωρίας –πράξης, άγριου –εξημερωμένου, κοινού μεταβολισμού και οίκο19

λογίας, έρχεται να συμπληρωθεί από τα δύο τελευταία κεφάλαια της 2ης ενότητας ως αναγκαία κομμάτια που συμπληρώνουν την μεγάλη εικόνα του ερευνητικού αυτού πάζλ. Αναλυτικά η δομή του τεύχους έχει ως εξής: ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕ/ΣΚΕΦΤΟΜΑΣΤΕ (Ενότητα 1η) Στο πρώτο κεφάλαιο Ατελείωτα καλαμπόκια η κεντρική έννοια είναι η μονοκαλλιέργεια, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Παρατίθεται η περίπτωση του κάμπου των Σερρών, καθότι είναι η επικράτεια στην οποία έλαβε χώρα η έρευνα και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα τοπίου εντατικοποιημένης βιομηχανικής γεωργίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο Κάπαρη στο μπετό, ζουμάρουμε από τον κάμπο και περνάμε στην πόλη. Γίνεται μια περιγραφή του αστικού τοπίου, ψηλαφιέται η σχέση της φύσης με την πόλη, και γίνονται κάποιοι βασικοί ορισμοί (φύσης, κήπου) για τα κεφάλαια που θα ακολουθήσουν. Επίσης, χαρτογραφείτε η εμπειρία και το χρονικό της έρευνας. Στο τρίτο κεφάλαιο Τα σύκα, σύκα αφού έχουμε αντιληφθεί το πεδίο και το πλαίσιο της έρευνας, βουτάμε στην πρώτη έννοια σταθμό, την συμβίωση. Ακολουθούμε την παρότρυνση της Margulis η οποία θεωρεί πως καθώς συμβιώνουμε σε έναν συμβιωτικό πλανήτη, αν ενδιαφερθούμε μπορούμε να συναντήσουμε την συμβίωση παντού, και αναζητάμε συμβιωτικά γεγονότα. Έτσι, και ένας μπαχτσές είναι ο καρπός πολλαπλών συμβιώσεων, και ικανός να μας διδάξει στην πράξη τι θα πει να μοιράζεσαι και να συνυπάρχεις. Στο τέταρτο κεφάλαιο Μωβ πατάτες, πεταγόμαστε ως την Λατινική Αμερική και ακούμε τι ψιθυρίζουν οι αυτόχθονες πληθυσμοί εκεί και ποιες είναι οι ιδέες τους σύμφωνα με την πολυπόθητη «καλή ζωή». Το κεφάλαιο αυτό είναι βαμμένο μωβ, γιατί μιλώντας για μητέρα γη και pachamama, δεν μπορεί να παραλείπεται ο οικοφεμινιστικός λόγος, όντας ουσιώδης στην κατανόηση της χειραφέτησης γυναίκας και φύσης και ταυτόχρονα θέτοντας θεμέλια για μια δίκαιη και ειρηνική συνύπαρξη στον πλανήτη. Με όλα αυτά, επιστρέφουμε πάλι εκεί από όπου αρχίσαμε, στον οίκο και την οικία, το κατεξοχήν πεδίο δράσεις των γυναικών για πολλούς αιώνες και πολλές περιοχές, και τώρα πια, μπορούμε να αντιληφθούμε την οίκο-λογία με νέους όρους. 20

Στο πέμπτο κεφάλαιο Φασούλι το φασούλι, ολοκληρώνεται η κατάδυση στις έννοιεςάξονες, με την προσοχή μας στραμμένη στην οικολογία. Μια οικολογία που συντελείτε στον ιδιωτικό οίκο, συμβάλλοντας και διαμορφώνοντας τον πλανητικό οίκο. Αυτή η οικολογία περιλαμβάνει όχι μόνο οικολογικές πρακτικές αλλά και ιδέες συνολικής ευημερίας. Το πλησίασμα μεταξύ παραγωγής-κατανάλωσης μέσω του λαχανόκηπου αφενός συνδράμει στο ελάχιστο οικολογικό αποτύπωμα και αφετέρου συμπαρασέρνει ένα ακόμη πλησίασμα: αυτό μεταξύ ανθρώπουεξουσίας, μιας και δεν εξαρτάται από πολυεθνικές εταιρίες τροφίμων αλλά μπορεί να αποφασίζει ο ίδιος για τον εαυτό του. Τέλος, η θεωρία της αποανάπτυξης είναι αυτή που συμπεριλαμβάνει στην πρότασή της όλους τους παραπάνω άξονες (την απλότητα, την συμβιωτικότητα και το μοίρασμα, την φροντίδα – όλα όσα συντελούν μια ολιστική οίκο-λογία) και ουσιαστικά μας γειώνει προς ένα μελλοντικό μοντέλο διαβίωσης, παραγωγής και συγκρότησης της κοινωνίας. Το έκτο κεφάλαιο Σαν κάστορες, περνάμε σε χειροπιαστά παραδείγματα και εξερευνούμε την μαστορική διάσταση των μπαχτσέδων. Παρακολουθούμε μια ενδεικτική συλλογή από πατέντες, τακτικές και κατασκευές που έχουν μηχανευτεί οι καλλιεργήτριες/ καλλιεργητές για να διαμορφώσουν τον χώρο τους με βάση την εμπειρία αλλά και τον αυτοσχεδιασμό της στιγμής ώστε να υποστηρίξουν και να φροντίσουν καλύτερα τα φυτά τους. Η οικολογική λογική είναι και εδώ παρούσα, μέσα από την επανάχρηση ή την χρήση φυσικών υλικών για τις συναρμογές. ΚΑΛΛΙΕΡΓΟΥΜΕ/ΚΑΤΟΙΚΟΥΜΕ (Ενότητα 2η) Στο πρώτο κεφάλαιο της δεύτερης ενότητας Bahce diaries, επιστρέφουμε πίσω στον κάμπο των Σερρών, και παρακολουθούμε από πολύ κοντά την πορεία μιας καλλιεργήσιμης έκτασης και των καλλιεργητών της. Τώρα στο μικροσκόπιο μπαίνω εγώ η ίδια και επιχειρώ να καταγράψω το σώμα μου, τις σκέψεις μου, τον χώρο και τα εργαλεία μου. Η λογική της ανάλυσης αυτής ακολουθεί την διάρθρωση υποκείμενο-ρήμα-αντικείμενο και τις συνδέσεις αυτών μεταξύ τους αλλά και με τις έννοιες-άξονες της έρευνας. Το δεύτερο κεφάλαιο Σαλιγκάρια στην πόλη, αφορά μια δράση που οργανώθηκε τον Οκτώβριο του 2020 ως ένα πείραμα και ως ένα άνοιγμα προς / για την πόλη των Σερρών. Πως μπορεί το μοίρασμα, η ανταλλαγή, η συν-διατροφή να περάσουν στην πράξη και να αφορούν πλέον όχι μονάχα τον ιδιωτικό οίκο και τα μέλη του αλλά μια πιο διευρυμένη οικογένεια ατόμων. 21

καλλιεργούμε σκεπτόμαστε

Ατελείωτα καλαμπόκια Μια «ιστορία τσέπης» για τον κάμπο των Σερρών ή ένα ακόμα patchwork

εισαγωγικά Ταξιδεύοντας κανείς/καμιά στον ελλαδικό χώρο, έχει την ευκαιρία να διασχίσει πολλές και διάφορες φυσικές και φυσικό-ανθρωπογενείς εκτάσεις. Μεταξύ των πόλεων, δεξιά και αριστερά του οδικού δικτύου απλώνεται, μαζεύει και μεταλλάσσεται, η ύπαιθρος. Ένα μεγάλο κομμάτι της ελληνικής υπαίθρου είναι οι πεδιάδες και οι κάμποι. Μέσα σε αυτό το αχανές επίπεδο patchwork επιπλέουν χωριά, οικισμοί, ζώα, μηχανήματα, άγρια φυτά και καλλιέργειες. Ουσιαστικά, πρόκειται για το πεδίο του πρωτογενή τομέα˙ και εκεί είναι πραγματοποιείτε το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής τροφής. Ο κάμπος των Σερρών, είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος κάμπος στην Ελλάδα (μετά τον Θεσσαλικό). Τον διατρέχει ο ποταμός Στρυμόνας, χάρη στον οποίο τα εδάφη είναι ιδιαιτέρως εύφορα. Όμως, δεν ήταν πάντα έτσι. Μέσα στα χρόνια, η πεδιάδα των Σερρών άλλαξε πολλές φορές μέχρι να φτάσει στην σημερινή της μορφή, η οποία είναι η εντατική βιομηχανοποιημένη γεωργία. Πρόκειται για ένα φυσικό-τεχνητό τοπίο, σμιλεμένο ξανά και ξανά από ανθρώπινα χέρια, μηχανήματα και φυσικές καταστροφές, μια χαρακτηριστική συλλογή τοπίων της ανθρωπόκαινου εποχής. Τι συμβαίνει και τι θα (μπορούσε να) συμβεί;

Μονοκαλλιέργεια: σύστημα εκμετάλλευσης του εδάφους που συνίσταται στην ετήσια καλλιέργεια ενός μόνο φυτικού είδους. Κατ’ αντιδιαστολή προς την αμειψισπορά. αγροτικό σύστημα καλλιέργειας ενός μόνο καλλιεργήσιμου φυτού, π.χ. σιτάρι, σε μια συγκεκριμένη γεωργική έκταση για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σύστημα εκμεταλλεύσεως του εδάφους με την καλλιέργεια ενός και μόνο προϊόντος.

Μονοδιάστατος: αυτός που έχει μια και μόνο διάσταση. Αυτός που δεν λαμβάνει υπ’ όψιν τις διαφορετικές πλευρές του θέματος ο πεζός, που δεν διαθέτει ευελιξία στον τρόπο σκέψης ή δράσης

Μονότονος: 1. αυτός που δεν διαθέτει ηχητική ποικιλία, που αποτελείται από έναν επαναλαμβανόμενο μουσικό και γενικότερα ηχητικό τόνο 2. αυτός που δεν διαθέτει καμία απολύτως ποικιλία, που επαναλαμβάνεται ομοιόμορφα και στερεότυπα και, επομένως προκαλεί ψυχική κούραση, ανία. Βαρετός, κουραστικός, ανιαρός, πληκτικός Αντίθετο: πολυφωνικός, ποικίλος Που έχει διαρκώς ένα και μόνο τόνο, ο χωρίς ηχητική ποικιλία, ανιαρός πληκτικός

Μοναρχία: Το πολίτευμα κατά το οποίο ανώτατο πολιτειακό όργανο είναι ένα φυσικό πρόσωπο ( μονάρχης), που διαδέχεται κληρονομικά το προηγούμενο και το οποίο ασκεί την εξουσία με ή χωρίς περιορισμούς. Συνώνυμο : βασιλεία 28

Ολιγαρχία: 1.σύστημα διακυβέρνησης της πολιτείας κατά το οποίο η εξουσία ασκείται από λίγα μόνο πρόσωπα ή από μια κυρίαρχη ( κοινωνική) τάξη. 2.η καταχρηστική άσκηση της εξουσίας εκ μέρους μιας μικρής ομάδας ατόμων, τα οποία αποβλέπουν κυρίως στο προσωπικό τους συμφέρον και όχι στο κοινό όφελος. 3. ο κλειστός κύκλος των οικονομικώς, πολιτικώς κ.λπ. ισχυρών, τα ολιγάριθμα πρόσωπα που κρατούν στα χέρια τους την εξουσία και την ασκούν αυθαίρετα.

Μονοπώλιο: 1. (οικονομία) η κατάσταση κατά την οποία μία μόνο επιχείρηση ή φορέας έχει τη δυνατότητα να πωλεί ένα συγκεκριμένο προϊόν 2.πολύ μεγάλου μεγέθους επιχείρηση η οποία δεσπόζει στην αγορά και μπορεί να επιβάλει σε αυτήν τους δικούς της όρους - αντίθετα με ό,τι προτάσσουν οι κανόνες του ελεύθερου ανταγωνισμού το δικαίωμα αποκλειστικής πώλησης εμπορεύματος από ένα μόνο οργανισμό

αποτελέσματα γκούγκλ εικόνων αναζήτηση “μονοκαλλιέργεια”

λεπτομέρεια, Η καλλιέργεια του καπνού, Α. Τάσσου & Λ.Μαγγιώρου 1960

Jean-François Millet Οι σταχομαζώχτρες, 1857

οι καπνομαζώχτρες, Σερραϊκος κάμπος, στα χρόνια του μεσοπολέμου

Νομός Σερρών, Λίμνη Αχινού ( άγνωστο πότε δημιουργήθηκε), χαλκογραφία του L. Langlume από το ταξιδιωτικό του Cousinery, 1831

Τότε κάπου, Σήμερα εδώ Τότε Τι μπορεί να ήταν ένας κάμπος, πριν να είναι κάμπος; Η πεδιάδα των Σερρών, κάποτε ήταν ζούγκλα! Όχι με λιοντάρια και ελέφαντες, αλλά με ψηλή βλάστηση, βάλτους και έλη, που οφείλονταν στην ανεξέλεγκτη ροή του ποταμού Στρυμόνα. Ο ποταμός, ο οποίος ξεκινά από την Βουλγαρία και εκβάλει στον Στρυμονικό κόλπο (στο βόρειο Αιγαίο) πλημύριζε τις εκτάσεις της πεδιάδας και δημιουργούσε λίμνες, άλλες μεγαλύτερες και άλλες μικρότερες, έλη και σε μεγάλες βροχοπτώσεις ενωνόταν με διάφορους χειμάρρους που διέσχιζαν την περιοχή. Μάλιστα κάποτε ήταν και πλωτός. 32

Στρατιώτες στον κάμπο των Σερρών, Α’ παγκόσμιος πόλεμος

Το τοπίο αυτό ξεκίνησε να «εξημερώνεται» με τα πρώτα αποστραγγιστικά έργα, μέρος των οποίον είναι και η σημερινή τεχνητή Λίμνη Κερκίνη (μέρος του δικτύου Natura 2000). Με την έλευση των προσφύγων, κατά την διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου πόλεμου, και αργότερα με την μικρασιατική καταστροφή, κατέφθασαν και εγκαταστάθηκαν στον νομό περίπου 90.000 πρόσφυγες ( από Βουλγαρία, Θράκη, Μ. Ασία, Πόντο, Καύκασο). H πεδιάδα άρχισε να κατοικείται, καθώς τους μοιράστηκαν τεμάχια στις βαλτώδεις περιοχές.1 Όλοι οι οικισμοί μέχρι τότε, «οι ντόπιοι», βρίσκονταν στα ορεινά και στα ημιορεινά. Τα έλη αποξηράθηκαν και δημιουργήθηκαν περισσότερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις.2 Το οικονομικό ενδιαφέρον εστιάζεται στην γεωργία και η κτηνοτροφία παραγκωνίζεται. Οι δυο αυτές δραστηριότητες που κάποτε ήταν αλληλένδετες, τώρα διαχωρίζονται. Κάπως έτσι, ο κάμπος σχηματοποιείται, τεμαχίζεται και ξεκινά η πρώτη φάση της εμπορικής του εκμετάλλευσης. Αυτή η πρώτη φάση μπορεί ίσως να χαρακτηριστεί και ως «ήπια» εκμετάλλευση, καθώς υπήρχε μια οικολογική διαχείριση όσο αφορά τους πόρους και τα αγαθά για ζητήματα που αφορούσαν την επιβίωση περισσότερο και πολύ λιγότερο την συσσώρευση.

Πρόσφυγες στον κάμπο των Σερρών 34

1 Τα ονόματα των χωριών προδίδουν τις καταβολές τους , Παραλίμνιο, Βαλτοτόπι, Πεθελινός (λόγω τον πολλών θανάτων από ελονοσία)

2 Β.Τζανακάρης, Εικονογραφημένη Ιστορία Των Σερρών, Α’τόμος, (Σέρρες: Έκδοση περιοδικού “ΓΙΑΤΙ”, 1991)

Φαγάνες σε ώρα εργασίας για τα αποστραγγιστικά έργα του Στρυμώνα.

Ο Manuel De Lana, παρακολουθεί την ιστορία της εξέλιξης των πόλεων από μια βιολογική-γεωγραφική σκοπιά, και αναλύει με όρους ροής ενέργειας και βιομάζας διαδικασίες εναλλαγής φάσεων και όχι γραμμικής εξέλιξης. Στο βιβλίο του Χίλια χρόνια μη γραμμικής ιστορίας ερευνά, από τον Μεσαίωνα και μετά, τις σχέσεις μεταξύ πόλης – υπαίθρου και πως η ύπαιθρος είναι αυτή που διαρκώς τροφοδοτεί τις πόλεις, τόσο σε ανθρώπινους όσο και υλικούς και εδώδιμους πόρους. Ουσιαστικά, χαρακτηρίζει την πόλη παράσιτο ως προς την ύπαιθρο, την οποία καταβροχθίζει (δάση για ξυλεία, ορυκτά για καύσιμα κ.λπ.) για να δημιουργηθεί η ίδια και μετέπειτα να συντηρηθεί, πως δηλαδή η ενέργεια συγκεντρώνεται προς ένα κέντρο, σχηματικά την κορυφή της πυραμίδας. (και αργότερα, ολόκληρης της Ευρώπης ως ένα παράσιτο στις αποικίες.) «Από μια διαφορετική οπτική γωνία, θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως οικοσυστήματα αυτές καθαυτές οι πόλεις και οι κωμοπόλεις, τουλάχιστον στον βαθμό που η βιομάζα κυκλοφορεί μέσα σ’ αυτές για να τραφούν οι κάτοικοί τους. Το διάγραμμα όμως αυτής της κυκλοφορίας πρέπει να περιλαμβάνει διαδικασίες αι εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα εκτός των πόλεων και των κωμοπόλεων, αφού τα αστικά κέντρα ανέκαθεν εξαρτιόνταν για την τροφή τους από τις αγροτικές περιοχές τους. Στα οικοσυστήματα που φτιάχτηκαν από τους ανθρώπους, οι κάτοικοι των γειτονικών χωριών είναι οι βασικοί παραγωγοί, ενώ οι κάτοικοι των πόλεων, παρά την κουλτούρα τους, είναι απλοί καταναλωτές. Επιπλέον, αυτή η παρασιτική σχέση μπορεί να αναπαραχθεί σε μεγαλύτερη κλίμακα.»3

3 Manuel de Lana, Χίλια χρόνια μη γραμμικής ιστορίας, (Αθήνα: Κριτική, 2002) σ. 150-151

Επίσης, κοντά σε όλα αυτά, μιλά για κάτι πολύ επίκαιρο˙ την γέννηση και την εξάπλωση των επιδημιών, ως απόρροια των αστικών ευρωπαϊκών οικοσυστημάτων (συνθήκες όπως το κλίμα, η κυκλοφορία των μικροβίων, η συσσώρευση ανθρώπων και οικόσιτων ζώων κ.α.). «ενώ τα φυτά βρίσκονταν, κατά κάποιον τρόπο, κάτω από τον έλεγχο των πόλεων, τα μικρόβια αρνήθηκαν επί πολύ περισσότερο καιρό να τεθούν υπό έλεγχο ( αν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι τα αντιβιοτικά έχουν θέσει, τελικά, υπό τον έλεγχό μας τα μικρόβια, πράγμα που δεν είναι τελείως αληθές.)»4 36

4Στο ίδιο, σ.151

αγρότισσα εν ώρα εργασίας στον κάμπο των Σερρών

Σήμερα Οι βασικές καλλιέργειες στον κάμπο των Σερρών αποτελούνται από: κτηνοτροφικά φυτά, δηλαδή ζωοτροφές (τριφύλλι, βίκος, αραβόσιτος, κριθάρι, μηδική) όπως και καπνά, ηλίανθους, βαμβάκι, ρύζι, σιτάρι, σουσάμι, αραχίδα (αράπικο φιστίκι). Η καλλιεργούμενη γη του νομού Σερρών ανέρχεται στα 1.400.000 στρέμματα και κατέχει την πρώτη θέση πανελλαδικά σε αρδευόμενες καλλιέργειες.5 Καθώς τα μέσα για την παραγωγή είναι όλα μηχανικά και μεγάλης κλίμακας, η εκμετάλλευση του κάμπου συγκαταλέγεται σε αυτό που ονομάζεται βιομηχανοποιημένη γεωργία, η οποία είναι ιδιαιτέρως ενεργοβόρα και κοστοβόρα αν αναλογιστεί κανείς τις σπατάλες για ορυκτά καύσιμα, λιπάσματα, φυτοφάρμακα κ.λπ. Από αυτά τα στοιχεία, μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα για το μέγεθος των εκτάσεων και την εντατικότητα των καλλιεργειών, οι οποίες ανεξαρτήτως του προϊόντος ακολουθούν ένα παρόμοιο μοτίβο, αυτό της εντατικής μονοκαλλιέργειας, με χρήση πολλών φαρμάκων (ζιζανιοκτόνων, λιπασμάτων) και μόνο πιστοποιημένων αγορασμένων σπόρων. Σε περίπτωση καλλιέργειας από παραδοσιακό σπόρο, αν και δεν είναι παράνομη, σε περίπτωση ζημιάς δεν υπάρχει μέριμνα για ανάλογες αποζημιώσεις, δεν είναι ασφαλιστικά καλυπτόμενες , όπως επίσης δεν θα προτιμηθεί από τους εμπόρους ή δεν θα περάσει τους ελέγχους, ή η οικονομική ενίσχυσή τους είναι πολύ χαμηλότερη.6 Κάποιες από τις παραδοσιακές ποικιλίες έχουν κατοχυρωθεί ως πιστοποιημένες καλλιέργειες, έπειτα από αγώνες και πιέσεις βιοκαλλιεργητών. Η χρήση των ζιζανιοκτόνων7 φαρμάκων μάλιστα, είναι τόσο ευρέως διαδεδομένη που είναι καθιερωμένη ακόμα και στις αυλές των σπιτιών, στα πεζοδρόμια κ.λπ.8 παρά τις διάφορες προειδοποιήσεις για τις επιβλαβείς 40

5σύμφωνα με τα στοιχεία από την Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής, ΠΕ Σερρών

6Εφημερίδα της Κυβερνήσεως , Αρ. Φύλλου 705, έτος 2003, Τεύχος Δεύτερο

7Ο όρος ζιζάνιο επιδέχεται πολλών ορισμών. Για παράδειγμα, οι γλιστρίδες, η ρόκα, τα ραδίκια, τα ζόχια, η κολλιτσίδα και άλλα άγρια χόρτα μπορεί να αποτελούν σύμφωνα με κάποιους ζιζάνια, και συνεπώς να θεωρείται ως κάτι μη βρώσιμο ή αξιοποιήσιμο όμως για κάποιους άλλους είναι μέρος της διατροφής τους, είτε σαν τροφή είτε και σαν βότανο αφέψημα είτε σε φαρμακευτικές χρήσεις!

8 Σύμφωνα με την αγρότισσα Χ. που κατοικεί και εργάζεται σε χωριό του κάμπου των Σερρών ως παραγωγός καπνού και αραχίδας η οποία αναφέρει «Να τους δεις, ψεκάζουνε roundup με τα κιλά! Και ούτε μάσκες ούτε εξοπλισμό προστατευτικό, τίποτα. Υποτίθεται ότι μας κάνανε και εκπαίδευση πώς να τα χρησιμοποιούμε. Τώρα μόνο είδα έναν να φοράει μάσκα! Και αυτή ήταν για τον κορονοιό! Έλα χριστέ και Παναγιά.. μόνος του πάνω στο τρακτέρ με την μάσκα την πάνινη…κατάλαβες!» Από προσωπική παρατήρηση έχω δει πως το Roundup πωλείται σε πολλά μαγαζιά με γεωργικά είδη, κανονικά υπό αυστηρές προϋποθέσεις που όμως δεν τηρούνται και μάλιστα χρησιμοποιείται καθημερινά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Γ. ο οποίος για την διαχείριση μιας «άγριας» έκτασης στην γειτονιά προτείνει : «να χρησιμοποιήσουμε αυτό το φάρμακο, το πώς το λένε…. Πολύ καλή δουλειά! Τίποτα δεν θα μείνει όλα θα ξεραθούν. Εμ, πώς για θα μας φάνε τα φίδια εδώ! (….) Καρκινογόνο; Όχι μια χαρά είναι…. Λίγο, να έτσι, εμείς το ρίχνουμε και στο πεζοδρόμιο και μένει καθαρό!». Άλλος πάλι αναφέρει πως έτσι γίνονται «Καθαρές δουλειές!» όταν του γίνεται παρατήρηση για την χρήση του συγκεκριμένου φαρμάκου.

επιπτώσεις τόσο στο περιβάλλον όσο και στην υγεία, ακόμη και των αγέννητων γενεών.9 Εδώ να επισημανθεί πως απαγορεύεται η πώληση σε μη επαγγελματίες ή μη έχοντες άδεια χρήσης, κάτι το οποίο δεν τηρείτε.

Αυτός ο τρόπος παραγωγής , έχει οδηγήσει σε ένα σύνολο αλυσιδωτών καταστάσεων, όχι μόνο σε περιβαλλοντικές βλάβες αλλά και σε οικονομικά αδιέξοδα (λόγω της ελεύθερης αγοράς).

9Στο ντοκιμαντέρ Μεταλλαγμένοι Πόλεμοι της ομάδας Premieres Lignes, παρακολουθούνται στενά τόσο ζώα και άνθρωποι που έχουν νοσήσει ανεπιστρεπτί, όσο και τις πρακτικές των πολυεθνικών όπως η Monsanto και τα οικονομικά συμφέροντα διάφορων παικτών. Τηρουμένων των αναλογιών, μπορούμε να σκεφτούμε πάνω στο παράδειγμα της Αργεντινής την κατάσταση στην Ελλάδα ( όπου δεν καλλιεργούνται μεταλλαγμένα-ακόμα)

screenshots από τοπικές ειδήσεις

Τριφύλλι κάμπος Σερρών, Ιούνιος 2021

Στάρι κάμπος Σερρών, Μάης 2020

Βαμβάκι κάμπος Σερρών, Ιούνιος 2021

καρούλια ποτίσματος κάμπος Σερρών, 2020 & 2021

κύκλος ζωής καλλιέργειας ηλίανθων Μάης 2020- Ιούνιος 2021

Ατελείωτα καλαμπόκια, κάμπος Σερρών, Ιούνιος 2021 45

Όσο αφορά το περιβάλλον, αρκεί να σκεφτούμε τον κύκλο του νερού και της τροφής και θα συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος της βλάβης που προκαλείται από την χρήση φυτοφαρμάκων. Με ένα απλοποιητικό σχήμα, μπορούμε να σκεφτούμε: το φάρμακο ψεκάζεται πάνω στο φυτό. Το φυτό είτε το απορροφά είτε μένει στην επιφάνεια του, και καταλήγει στο στομάχι του καταναλωτή (ζώου ή ανθρώπου). Ένα μέρος του φαρμάκου περνά στο χώμα και στον υδροφόρο ορίζοντα. Τα νερά μολύνονται επιστρέφουν να ποτίσουν τα χωράφια και εμάς και το έδαφος σταδιακά ερημοποιείται. Τα ποτάμια με την σειρά τους μολύνονται και αυτά και πλέον το ψάρεμα κρίνεται ακατάλληλο. Δενδρώδεις περιοχές ισοπεδώνονται ώστε να δημιουργηθούν εκτάσεις προς αγροτική εκμετάλλευση, χείμαρροι μπαζώνονται ή βουλώνουν, γεγονός που σε ισχυρές βροχοπτώσεις –και σε συνδυασμό με τα προβληματικά αποστραγγιστικά έργα- οδηγεί σε πλημμύρες οι οποίες έχουν ως συνέπεια τον θάνατο πολλών ζώων που ζουν στον αγρό, ζημιές σε οικισμούς, και φυσικά την καταστροφή της σοδειάς. Με άλλα λόγια, το μέρος έχει χάσει την ανθεκτικότητά του και σταδιακά γίνεται όλο και πιο ευάλωτο. Όσο αφορά τα οικονομικά αδιέξοδα (τα οποία είναι αισθητά στους μικρομεσαίους αγρότες, διότι το υπάρχον σύστημα ενισχύει τους μεγαλοκτηματίες και παραγκωνίζει τους μικρούς καλλιεργητές, το γνωστό σχήμα οι πλούσιοι-πλουσιότεροι ,οι φτωχοί-φτωχότεροι), ο διαρκής αγώνας γύρω από το τρίπτυχο - μεγαλύτερη παραγωγή – πιο ανταγωνιστικές τιμές-περισσότερο κέρδος- έχει οδηγήσει τους αγρότες, στο να επενδύουν τα πάντα σε ένα ή το πολύ δύο είδη καλλιέργειας, σε αυτά που έχουν ζήτηση δηλαδή, στη μαζική αγορά κατάλληλου εξοπλισμού,10 στις μεγάλες δαπάνες σε φυτοφάρμακα, και φυσικά το ρίσκο αν τελικά η παραγωγή πρώτον θα αντέξει, και δεύτερον αν θα έχει ζήτηση. Είναι χαρακτηριστικές κάποιες στιγμές διαμαρτυρίας των αγροτών που δυσφορούν είτε γιατί καταστραφήκαν οι καλλιέργειες από φυσικές καταστροφές, κάνοντας πορείες με τρακτέρ στην πόλη, όπως το 2020, είτε διότι δεν υπάρχει τελικά ζήτηση στην καλλιέργεια που τους 46

10Το κόστος του αγροτικού εξοπλισμού είναι πολύ υψηλό. Αν κάποια/-ος νέα/-ος επιθυμεί να ξεκινήσει την επαγγελματική του ενασχόληση στον αγροτικό τομέα θα πρέπει να επενδύσει ένα πολύ μεγάλο κεφάλαιο, σε περίπτωση που δεν διαθέτει τίποτα. Αυτό οδηγεί στην αναζήτηση επιδοτήσεων (ευρωπαϊκών προγραμμάτων). Τα επιδοτούμενα προγράμματα ευνοούν κάποιες συγκεκριμένες καλλιέργειες, και ο νέος αγρότης θα πρέπει να διαλέξει μεταξύ συγκεκριμένων επιλογών.

ζητήθηκε, είτε γιατί η τιμή που αγοράζει ο έμπορος είναι εξευτελιστική (σύμφωνα με τις οδηγίες της κυβερνήσεως και κατ’ επέκταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης) και καταλήγουν στο δημόσιο πέταμα της παραγωγής στον δρόμο, ή και ακόμα, στην περίπτωση της χαμένης σοδειάς των ζαχαρότευτλων, σε κατάληψη του εργοστασίου ζαχάρεως, το οποίο υποτίθεται πως θα επαναλειτουργούσε όμως δεν άνοιξε ποτέ . Παρ’ όλα αυτά βέβαια, οι διεκδικήσεις των αγροτών περιορίζονται στο αίτημα να αγοραστεί η σοδειά σε μια τίμια τιμή ή να ληφθούν κατάλληλες αποζημιώσεις σε περιπτώσεις ζημιών. Δηλαδή, δεν φαίνεται να υπάρχουν διεκδικήσεις, τουλάχιστον μαζικές, σε επίπεδο αλλαγής/ αμφισβήτησης του μοντέλου παραγωγής και του τρόπου κατανάλωσης, όπως επίσης και το ζήτημα της σταδιακής ερημοποίησης της γης, της γης τους, φαίνεται να μην είναι στην ατζέντα των προβληματισμών. Πρόκειται για ένα σύνθετο παιχνίδι επιβολής και εξουσίας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ελέγχει και δίνει οδηγίες στο ελληνικό κράτος, το ελληνικό κράτος (το κέντρο αποφάσεων από την πρωτεύουσα – Υπουργείο Γεωργικής Ανάπτυξης και τροφίμων)δίνει οδηγίες και διαμορφώνει την παραγωγή και το αγροτικό τοπίο - την ύπαιθρο, οι εταιρείες και η ελεύθερη αγορά ορίζουν τις αγοραπωλησίες και δια μέσω των αγροτών -οι τελευταίοι στην ιεραρχία - επιβάλλουν ένα καθεστώς άγριας εκμετάλλευσης της γης. Με άλλα λόγια, η σπορά πλέον δεν γίνεται με βάση της ανάγκες της τοπικής κοινωνίας ούτε σύμφωνα με την διατροφική κουλτούρα της περιοχής και τις ιδιαιτερότητες του εδάφους. Γίνεται με όρους κέρδους και ζημιάς κάποιων εταιρειών. Η Vadana Shiva, στο βιβλίο της η Αρπαγή της Σοδειάς, αναλύει παραδείγματα από την Ινδία όπου το αγροτικό τοπίο υπέστη μια βίαιη μετάβαση από της μικρής κλίμακας αγροκτήματα σε βιομηχανοποιημένη γεωργία, τις στρατηγικές των 47

πολυεθνικών γύρω από τον έλεγχο και την παραγωγή της τροφής (κτηνοτροφία, γεωργία, αλιεία-ιχθυοκαλλιέργεια) και όλες τις προβληματικές γύρω από αυτό. Εξηγεί πως με την εισαγωγή των μονοκαλλιεργειών έχει διαταραχθεί όλο το οικοσύστημα, και πως παρατηρείται μια γενική φτωχοποίηση˙ φτωχοποίηση στο διαιτολόγιο, καθώς οι μονοκαλλιέργειες παραγκώνισαν έως και εξαφάνισαν άλλα εδώδιμα είδη προκειμένου να διακινηθούν συγκεκριμένα προϊόντα, φτώχεια και πείνα στους ανθρώπους, διότι οι παραδοσιακές πολυκαλλιέργειες εξασφάλιζαν ποικιλία, διατροφική ασφάλεια και αντοχή στην σοδειά σε αντίθεση με τους υβριδικούς και μεταλλαγμένους σπόρους, όσο και τον εδαφών ως απόρροια του καταμερισμού των εργασιών λόγω του διαχωρισμού της ζωικής από την γεωργική παραγωγή, σε αντίθεση με παλαιότερα όπου όλα συνυπήρχαν στα αγροκτήματα και αλληλοβοηθιόντουσαν, και δημιουργούσαν έναν ανθεκτικό μηχανισμό όπου η καλλιέργεια έτρεφε τους ανθρώπους, τα ξερά η περισσευούμενα μέρη της καλλιέργειας τα ζώα και τους οργανισμούς του εδάφους, το έδαφος εμπλουτιζόταν από την κοπριά των ζώων και γέμιζε ωφέλιμα σκουλήκια τα οποία με την σειρά τους βοηθούν τον αερισμό και την διατήρηση της υγρασίας και της γονιμότητας κοκ. Παρατηρεί πως όπως η παγκόσμια αγορά αντικαθιστά τις τοπικές αγορές, έτσι και οι μονοκαλλιέργειες αντικαθιστούν την ποικιλομορφία, και αυτό οδηγεί σε ένα νέο καθεστώς «διατροφικού ολοκληρωτισμού» όπου η διατροφή από βασικό ανθρώπινο δικαίωμα έχει περάσει στα χέρια μερικών εταιρειών που διαχειρίζονται και μονοπωλούν τους σπόρους και τις τροφές. 11 Ενδεχομένως, οι επιπτώσεις να μην είναι τόσο έντονα αισθητές (ακόμα) σε όλες/όλους και αυτό να προκαλεί έναν εφησυχασμό. Επίσης, υπάρχει μια δαιμονοποίηση των πρακτικών του παρελθόντος θεωρώντας ότι οι παλιές πρακτικές,οι οποίες έχουν αντέξει χιλιάδες χρόνια, 48

11Σε αυτήν την επιβολή πρέπει να διεκδικήσουμε την «διατροφική δημοκρατία» η οποία αποτελεί την υψηλότερη μορφή ισότητας και δημοκρατίας. «Η επαναδιεκδίκηση της δημοκρατίας στην παραγωγή τροφής προϋποθέτει την επανάκτηση του δικαιώματος που έχουν όλα τα βιολογικά είδη στο δικό τους μερίδιο τροφής και, μέσω αυτού του οικολογικού βήματος, την επανάκτηση του δικαιώματος που έχουν και όλοι οι άνθρωποι στην τροφή, συμπεριλαμβανομένων των μελλοντικών γενεών.(…) Μια τέτοια δημοκρατία μπορεί να μας θρέψει πλουσιοπάροχα, επειδή τα άλλα είδη δεν τρέφονται σε βάρος μας˙ τρέφουν εμάς, ενώ τρέφονται και τα ίδια» βλ. Βαντάνα Σίβα, Η αρπαγή της σοδειάς, (Αθήνα: ΕΞΑΡΧΕΙΑ, 2000) σ.178

12 Ας σκεφτούμε εδώ ότι οι παλιές «παραδοσιακές» πρακτικές έχουν αντέξει σε δοκιμασίες αιώνων ενώ οι σύγχρονες μέθοδοι δεν μετράνε ούτε 50 χρόνια ζωής. Με τον όρο παραδοσιακές, αναφέρομαι στις πρακτικές εκείνες που η μια γενιά παραλαμβάνει , επεξεργάζεται/ μετασχηματίζει και έπειτα διδάσκει στην επόμενη γενιά, είναι δηλαδή μια διαδικασία εν τω γίγνεσθαι, μια συλλογή και επεξεργασία των πιο πετυχημένων μοντέλων και όχι ένα σύνολο παγιωμένων τακτικών.

13 Στο 14ο τεύχος του Κατά τόπους αγροκτήματα» εναλλακτική κοινότητα για μια αρμονική συνύπαρξη, Πελίτι, 2014-2015, σ.32 Γιάννης Μανέτας, περί φυτών αφηγήματα , σ.83

αποτελούν ενός είδους πισωγύρισμα, και από την άλλη πλευρά, έχουμε την εξέλιξη και τις σύγχρονες μεθόδους, οι οποίες δεν μετράνε ούτε 50 χρόνια ζωής, μια θεοποίηση της τεχνολογίας που χάρη σε αυτήν γίνονται όλα πιο εύκολα, πιο πολλά και πιο γρήγορα. 12 Με αυτόν τον τρόπο, ένα μεγάλο κομμάτι γνώσης υποτιμάται και κατόπιν εξαφανίζεται εντελώς. Οι άνθρωποι καλούνται να μάθουν εκ-νέου «εκσυγχρονισμένους» τρόπους παραγωγής της τροφής την ίδια στιγμή που η ήδη υπάρχουσα τεχνογνωσία περί καλλιεργειών και διατροφικής επάρκειας εγκαταλείπεται. Η ανάγκη για ευκολία και γρηγοράδα είναι πλήρως κατανοητή και πάντα υπήρχε ως ζητούμενο˙ η ανάγκη για διαρκώς περισσότερη ποσότητα (όχι για την κάλυψη αναγκών αλλά για κέρδος) είναι υπό αμφισβήτηση. Η V. Shiva έχει σχολιάζει για την Ελλάδα (2014): «Ο χρηματιστηριακός κόσμος, ένας κόσμος εικονικός, έχει δημιουργήσει αυτήν την πολύ λανθασμένη εικόνα της Ελλάδας ως μιας κοινωνίας σε κρίση. Αλλά από το καραβάνι, τις επισκέψεις μου στο Πελίτι και την Ελλάδα, διαπίστωσα ότι η Ελλάδα διαθέτει, μέσω των σπόρων της βιοποικιλότητας και του πολιτισμού, τους σπόρους για μια νέα ελευθερία στην Ευρώπη, ελευθερία από τη χρηματιστηριακή κερδοσκοπία, ελευθερία από κεντρικές δικτατορικές αποφάσεις, ελευθερία από την επιβολή ενός «πολιτισμού» που ενώ δεν είναι πολιτισμός καταστρέφει άλλους πολιτισμούς.» 13 Ο καθηγητής βιολογίας, Γιάννης Μανέτας, διατυπώνει κάποια καίρια ερωτήματα: «είναι δυνατόν η παραγωγή τροφής να εξαρτάται από 10 πολυεθνικές εταιρείες; Είναι δυνατόν να πατενταριστεί ένα δημόσιο αγαθό;»14 Αναρωτιέται, ποιος είναι αυτός ο φορέας (ιδιωτικός;) ο οποίος

14 Γιάννης Μανέτας, περί φυτών αφηγήματα , , (Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2019) σ.83 15Στο ίδιο

πιστοποιεί και εγγυάται για τις ιδιότητες του σπόρου και ισχυρίζεται πως αυτό οπωσδήποτε οδηγεί σε μονοπωλιακό έλεγχο ενός δημόσιου αγαθού. «Και όποιος ελέγχει την τροφή, το νερό και την ενέργεια, ελέγχει και τον κόσμο»15. Συνεχίζει αμφισβητώντας το επιχείρημα των εταιρειών τύπου Monsanto πως τα μεταλλαγμένα μπορούν να λύσουν το πρόβλημα της πείνας και του υποσιτισμού και εξηγεί πως στην πραγματικότητα, το πρόβλημα της πείνας και των λιμών υπάρχει όχι επειδή δεν υπάρχουν αρκετά τρόφιμα, αλλά επειδή δεν υπάρχει πρόσβαση σε αυτά. Η

λύση που βλέπει στο πρόβλημα του επισιτισμού και της οικολογικής καταστροφής είναι σε μικρά αποκεντρωμένα αγροκτήματα, βιολογικής καλλιέργειας και ελάχιστα επεμβατικών μεθόδων, τα οποία θα αποβούν οικονομικότερα και εν τέλει είναι πολύ πιο δημοκρατικά. Η Μονοκαλλιέργεια και η βιομηχανοποιημένη γεωργία, διεισδύει και μεταλλάσσει όχι μόνο το φυσικό τοπίο, αλλά και τις κοινωνικές σχέσεις και εν γένει διαμορφώνει τον πολιτισμό του κάθε τόπου. Παρεμβαίνει σε πρακτικές αιώνων και διαταράσσει το σύστημα το οποίο ψάχνει να βρει μια νέα ισορροπία. Δημιουργεί έναν κόσμο κατηγοριοποιήσεων και αποκλεισμών, επιτάσσει μια γενικευμένη ομοιομορφία˙ ομοιομορφία στα σπαρτά, στον τρόπο διαχείρισης και των πρακτικών των καλλιεργητών, ομοιομορφία στο τοπίο και ομοιομορφία στο διαιτολόγιό των ζώων και των ανθρώπων. Αυτή η μονοτονία οδηγεί σε πλήξη και στασιμότητα και σε βάθος χρόνου σε ερημοποίηση της γης και θάνατο. Επίσης, είναι εντελώς κόντρα στους μηχανισμούς της φύσης. Πουθενά στον φυσικό κόσμο δεν συναντάμε ατελείωτες εκτάσεις με μονάχα ένα είδος, ούτε και γυμνό έδαφος μονάχα με χώμα˙ αυτό είναι ένα τοπίο ερήμου. Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά, θα δούμε πως η φύση έχει την τάση να καλύπτεται και να καλύπτει. Ο Koolhass στοχάζεται για την «γενική πόλη» generic city, και αναρωτιέται αν οι σύγχρονες πόλεις είναι σαν το σύγχρονο αεροδρόμιο, είναι όλες το ίδιο; 16 Μήπως κάτι αντίστοιχο ισχύει και για τα (βιομηχανοποιημένης γεωργίας) τοπία της υπαίθρου; Ανεξαρτήτως του που βρίσκονται στον κόσμο, μήπως σήμερα πια όλα το ίδιο; Τι είναι αυτό που κάνει τις πόλεις πανομοιότυπες (τεχνολογία, βιομηχανία κ.λπ.) μήπως είναι το ίδιο που κάνει και την ύπαιθρο, τον πρωτογενή τομέα παραγωγής πανομοιότυπο; Παρατηρώντας τοπία εντατικής μονοκαλλιέργειας, θα ήταν πράγματι δύσκολο να τα τοποθετήσουμε στον χάρτη μιας και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής εξαλείφονται. Αν παρατηρήσουμε όμως προσεκτικά, θα δούμε πως στην φύση, η πολυχρωμία είναι ο «τέλειος» -ή έστω αυτός που εξελικτικά διαμορφώθηκε ως ο πιο επιτυχημένος για την διαιώνιση- μηχανισμός. Όπως για παράδειγμα οι μηχανισμοί άμυνας και επιβίωσης που έχουν προκύψει και που εξασφαλίζουν στα διάφορα είδη την ασφαλή διαβίωσή 50

16Rem Koolhass, The Generic city ,εισαγωγή 1.1

τους, είναι πολύχρωμοι. (ερπετά, ζέβρες, σαύρες, πουλιά, λουλούδια, ποικιλίες λαχανιών, φρούτα, η λίστα είναι ατελείωτη) Επίσης, τα τραγουδίσματα του κάθε είδους είναι ποικιλόμορφα και ιδιαίτερα, και καθόλου μονότονα, ειδικά όταν συνηχούν! Στις σοδειές της μονοκαλλιέργειας είναι ξεκάθαρα τα πράγματα (και στο μετέπειτα εμπόριο): ό,τι δεν είναι σύμφωνο με αυτό που έχει οριστεί ως το κύριο προϊόν της παραγωγής όχι απλά είναι περιττό αλλά πρέπει και να καταστραφεί. (πχ αν μέσα στα καλαμπόκια φυτρώνουν γλιστρίδες, τσουκνίδες κ.λπ.). Ακόμα και ό,τι παρεκκλίνει σχήματος ή χρώματος από την ίδια την σοδειά, πολλές φορές θεωρείται «ελλαττωματικό». Ο,τι δεν εξυπηρετεί τον κύριο σκοπό του μεγαλέμπορου, τότε κρίνεται ως άχρηστο. Η μονοκαλλιέργεια είναι ένα μοντέλο ύπαρξης, το οποίο έχει χώρο μόνο για λίγους και «εκλεκτούς». Είναι πλέον δεδομένο πως, η παγκοσμιοποιημένη βιομηχανική γεωργία αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες αιτίες της κλιματικής αλλαγής, ένα ζήτημα επίκαιρο και επιτακτικό όσο ποτέ…

Διαχωριστικό χωραφιών Κανάλι ποτίσματος στον κάμπο των Σερρών Ιούνιος 2021

Σπόρος από πανσεδάκι (τα μικρά)

ΣΠΟΡΟΣ είναι και γυρίζει 17USSAK... Χρόνια μετά, σκηνοθεσία: Κυριάκος Κατζουράκης, 2017 Η ταινία έχει αρκετά διδακτικό χαρακτήρα και δεν αφήνει περιθώρια για πολλαπλές αναγνώσεις. Tο δίπολο των «καλών»-οι λούμπεν επαναστατημένοι και των «κακών» -της κρατικής διεφθαρμένης εξουσίας, είναι εντελώς ξεκάθαρο, και η ιστορία αποδομένη με αρκετά γκροτέσκο τρόπο, όπως άλλωστε και ο τίτλος, ο οποίος πάρθηκε από τον γνωστό μουσικό δρόμο ussak στον οποίο έχει αποδοθεί ο χαρακτήρας του «θλιμμένου» και του «πονεμένου».

Ο Κυριάκος Κατζουράκης στην ταινία του Ussak,17 σκιαγραφεί ένα δυστοπικό μέλλον στην Ελλάδα, όπου η χώρα είναι πλήρως κατεστραμμένη, ο λαός εξαθλιωμένος και ομάδες ανταρτών προσπαθούν να διατηρήσουν τις παλιές ποικιλίες σπόρων – οι οποίες πλέον είναι παράνομες- και οραματίζονται μια νέα ουτοπική κοινωνία. Διακρίνουμε την αγωνία για το μέλλον και του οποίου η ελπίδα συμβολικά εναποτίθεται πάνω στις παραδοσιακές ποικιλίες των σπόρων και στην αναγέννηση μέσα από αυτούς. Το ζήτημα των σπόρων -των σπερμάτων, με επιστημονικά ορθούς όρους-είναι κάτι που με απασχολεί πολύ και με ελκύει διαρκώς να το στοχάζομαι και να το περιεργάζομαι. Πρόκειται για ένα αρκετά μικρό φυσικό στοιχείο (τα μεγέθη βέβαια ποικίλουν ανάλογα το είδος) το οποίο περικλείει τεράστια ενέργεια την οποία απελευθερώνει στην κατάλληλη στιγμή. Επίσης, ο σπόρος είναι κουβαρντάς! Από ένα μοναδικό σποράκι, θα φυτρώσει ένα φυτό από το οποίο θα βγουν χιλιάδες νέα σποράκια, κ.ο.κ. έχει δηλαδή την ικανότητα να αυξάνεται και να πολλαπλασιάζεται εκθετικά, μηχανισμός που του εξασφαλίζει την επιβίωση και διαιώνιση του είδους του. Ο σπόρος μπορεί να αποτελεί επίσης την τροφή μας (βλ. πχ. όσπρια, σιτηρά). Ίσως σε κάποιους μοιάζει ως κάτι όχι και τόσο «σύγχρονο», οι ιδιότητές του όμως είναι ζηλευτές. Οι σύγχρονες πλακέτες και τα τσιπ προσπαθούν να γίνουν μια τέλεια απομίμηση ενός σπόρου. Ένα κιβώτιο ελάχιστων διαστάσεων το οποίο είναι τέλεια προγραμματισμένο για μια συγκεκριμένη λειτουργία και στο μικρό του σώμα ενσωματώνει μεγάλο όγκο πληροφοριών. Όπως σχολιάζουν και οι Ν. Λιανού και ο Ε. Χαλβατζής: «Ο σπόρος αποτελεί έναν θύλακα μεταφοράς δεδομένων. Αποτελεί ένα δοχείο πληροφορίας,

η οποία πυροδοτεί την διαδικασία γένεσης και δημιουργίας. Ο σπόρος γεννά το ίδιο του το σώμα, ενώ ταυτόχρονα συνιστά το κεντρικό σύστημα ελέγχου του. Αυτό το συμπυκνωμένο πακέτο πληροφορίας, είναι ένα σύνολο απλών κανόνων, οι οποίοι πυροδοτούν και τροφοδοτούν την διαδικασία δημιουργίας της «αυτό-ποίησης». (…) Θα λέγαμε ότι, το ενέργημα της σποράς αποτελεί μία διαδικασία παραγωγής ενός νέου μορφογενετικού είδους (design breeding).»18 Ταυτόχρονα, ένας εδώδιμος σπόρος κουβαλάει μαζί μνήμες και συνήθειες, κοινώς , φέρει πολιτισμό. Η λατρεία των σπόρων, της νέας σποράς, της καρποφορίας και αργότερα της συγκομιδής, δηλαδή η λατρεία ολόκληρου του κύκλου του σπόρου (σπόρος-φυτό-λίπασμα) αποτελούσε και αποτελεί κομμάτι των λατρευτικών πρακτικών διάφορων πολιτισμών ανά την υφήλιο, και πολλοί σπόροι συνοδεύουν τοπικά ήθη/έθιμα/παραδώσεις. Η σύνδεση με την πορεία των σπόρων, γύρω από το τρίπτυχο καλλιέργεια-συλλογή-ανταλλαγή, ακολουθεί την κυκλική αντίληψη για τον χρόνο, κάτι χαρακτηριστικό των παραδοσιακών κοινωνιών. Αντιδιαμετρικά, η νεωτερικότητα εισάγει μια γραμμική αντίληψη για τον χρόνο, όπου στο κομμάτι της σποράς, έχει παραμείνει μόνο η καλλιέργεια και η συλλογή – ανταλλαγή έχει εκλείψει και έχει αντικατασταθεί με την εκ νέου αγορά σπόρων κάθε χρόνο. Αυτό, αναπόφευκτα, οδηγεί τις αγροτικές κοινωνίες σε πλήρη εξάρτηση από τις εταιρείες σπόρων και η αυτάρκεια αλλά και οι μεταξύ των κοινωνιών σχέσεις σταδιακά υποχωρούν. Ο Παναγιώτης Σαινατούδης ήταν ο πρώτος στην Ελλάδα που ξεκίνησε την διάσωση των παραδοσιακών ποικιλιών, και ίδρυσε την εναλλακτική κοινότητα για μια αρμονική συνύπαρξη «Πελίτι» (1995). 19 Σήμερα, το 2021 στην Ελλάδα υπάρχουν διάφορες κοινότητες και οργανώσεις που ασχολούνται με το θέμα όπως το δίκτυο για τη βιοποικιλότητα και την οικολογία στην γεωργία «Αιγίλοπας» 20στον Βόλο κ.α. Ένας ακόμα αξιοθαύμαστος μηχανισμός των φυτών και των σπόρων τους είναι η «τράπεζα σπερμάτων», δηλαδή οι σπόροι που καρτερικά περιμένουν χωμένοι στο υπέδαφος την κατάλληλη στιγμή για να βλαστίσουν. Η τράπεζα αυτή, αν κάνουμε μια κάθετη τομή στο έδαφος, 56

18Νατάσα Λιανού – Ερμής Χαλβατζής, //Proseeding… Η διαδικασία της καλλιέργειας ως μηχανή Αρχιτεκτονικής, σ.416 στο Φοίβη Γιαννίση –Κατερίνα Ηλιοπούλου–Ζήσης Κοτιώνης (επιμ.) Κιβωτός: Παλαιοί σπόροι για νέες καλλιέργειες,12η διεθνής έκθεση αρχιτεκτονικήςΜπιενάλε βενετίας 2010, (Υπουργείο περιβάλλοντος, ενέργειας και κλιματικής αλλαγής, πανεπιστημιακές εκδόσεις Θεσσαλίας,2010)

19Η βάση της ομάδας είναι στην Δράμα, αλλά υπάρχουν τοπικές ομάδες ανά όλη την Ελλάδα, όπως επίσης και στην Βουλγαρία και στις ΗΠΑ. Περισσότερες πληροφορίες https://peliti.gr/

20 βλ. : https:// www.aegilops.gr/el/

21Για αυτό και στην φυσική δόμηση όταν χρησιμοποιούμε το χώμα ως δομικό συστατικό, σκάβουμε σε βάθος κάτω των 20 πόντων ώστε να είναι «ανόργανο» .

22 «Όντως, η έννοια

υπάρχει και συντηρείται σε βάθος περίπου 20 πόντων. 21 Ο Γ. Μανέτας εξηγεί πως αυτή η ικανότητα των σπόρων, το να είναι ανθεκτικά στο πέρασμα του χρόνου και στις αντιξοότητες αντάμα με την ικανότητα αυτό-γένεσης, υπήρξε μια από τις αιτίες που τα φυτικά είδη διασφάλισαν την ύπαρξή τους και επιβίωσαν, σε αντίθεση με τα πολλά ζωικά είδη που εξαφανίστηκαν στο πέρασμα των χρόνων. 22 Στο ντοκιμαντέρ γαλλικής παραγωγής «Εν αρχή ην ο σπόρος» αναδεικνύεται η σημαντικότητα της διάσωσης των παραδοσιακών ποικιλιών και το δικαίωμα στην καλλιέργεια και αναδιανομή τους, ενόσω βάλλονται από πολυεθνικές τροφίμων και φαρμάκων οι οποίες εξαπολύουν πόλεμο με όπλα τους μεταλλαγμένους και γενετικά τροποποιημένους σπόρους, φυτοφάρμακα και όλα αυτά, έχοντας τον νόμο με τα χέρια τους. Μα, όπως λέει και μια τσουβάσικη παροιμία «Ο σιταρόσπορος είτε χαρίζεται, είτε κλέβεται.»

του θανάτου στα φυτά είναι διαφορετική τόσο στο επίπεδο του πληθυσμού όσο και στο επίπεδο του ατόμου. Αν πυροβολήσετε όλους τους λαγούς σε ένα νησί, θα έχετε εξαφανίσει το είδος, εκτός αν μεταφέρετε ένα ζευγάρι από κάπου αλλού. Αν κόψετε όλες τις λεύκες, σε λίγα χρόνια θα έχετε πάλι ένα δάσος.» Γιάννης Μανέτας, Τι θα έβλεπε η Αλίκη στην χώρα των φυτών, σ.55

23 Σκηνοθεσία: Christophe Guyon (2011), La semence dans tous ses etats

στιγμιότυπο από το ντοκιμαντερ εν αρχή ην ο σπόρος

φασόλι μπαρμπούνι

ρεβύθι

λαθίρι

κρεμμύδι “κοκκάρι”

κρεμμύδι που “σποριάζει”

κόκκινο καλαμπόκι

κίτρινο καλαμπόκι

ΚΑΠΑΡΗ

ΣΤΟ ΜΠΕΤΟ

κάπαρη στην εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων, Σέρρες, Ιούνιος 2020

*Κάππαρις η ακανθώδης (Capparis spinosa) είναι «θαμνώδες αγκαθωτό φυτό με επιμήκεις βλαστούς, μεγάλα μεμονωμένα λευκά ή ροζ άνθη, που φύεται σε περιοχές με ζεστό κλίμα» οι καρποί και τα φύλλα του είναι γνωστός βρώσιμος μεζές.

Κάπαρη* στο μπετό εισαγωγικά Αφού λοιπόν ξεκίνησα να καλλιεργώ εγώ μαζί με τον Τ. τον μπαχτσέ μας (αναλυτικά βλ. Bahce Diaries) η διάθεση με την οποία κοιτάζω την πόλη έχει αλλάξει. Η νέα μου οπτική ήταν αυτή της αναζήτησης μπαχτσέδων! Όπου και αν σεργιανούσα είχα τα μάτια μου τέσσερα να ξετρυπώσω σε γωνιές ή σε μπαλκόνια τι καλλιεργεί ο κόσμος, και με τι μορφές ξεπετάγεται το πράσινο. Οι βόλτες άρχισαν να γίνονται συστηματικότερες, και με στόχο την αναζήτηση τέτοιων στιγμών, τις οποίες βρίσκω ιδιαίτερα αποκαλυπτικές˙ είναι ένα κρυφοκοίταγμα στον προσωπικό χώρο του άλλου, το άνοιγμα του σπιτιού προς τον δρόμο, το κατώφλι μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού. Όμως και ο ίδιος ο κήπος από μόνος του, πως υπάρχει και πως διαχέεται μέσα στην πόλη. Ο σκοπός δεν ήταν τόσο να γίνει μια συλλογή αστικών γεωργιών, αλλά μια διερεύνηση γύρω από την σχέση των κατοίκων μιας πόλης και της καλλιέργειας της τροφής, της σχέσης ενός/μιας κατοίκου πόλης με το χώμα της, η οικειοποίηση της γης μέσω της καλλιέργειας, και το ίδιο το χώμα με την πόλη. Η κάπαρη με σαγηνεύει. Αρνείται να διαλέξει μεταξύ υπαίθρου και πόλης, οι μηχανισμοί της, της επιτρέπουν να υπάρχει και εδώ και εκεί. Ταυτόχρονα, είναι ανθεκτική, είναι άγρια, επιβιώνει χωρίς φροντίδα. Προσαρμόζεται τέλεια σε εγκαταλελειμμένα κτίσματα, βράχους, πέτρες, τσιμέντα… Με λίγη παρατήρηση, μπορεί καμιά να την εντοπίσει σε διάφορα μέρη σε πόλη ή εξοχή και να γευτεί τους καρπούς αλλά και τα φύλλα της ως νόστιμο μεζέ! Ξεφυτρώνει όπως και οι μικροί καλλιεργητές της πόλης˙ ανθεκτικοί και αντισυμβατικοί.

Φύση: 1. Το σύνολο των φυτικών και ζωικών οργανισμών (χλωρίδα και πανίδα) των γεωλογικών σχηματισμών (βουνά, έδαφος, υπέδαφος, θάλασσες, λίμνες κ.λπ.) των υλικών στοιχείων (αέρας, φωτιά, νερό κ.λπ.) και γενικότερα το υλικό σύμπαν και οι λειτουργίες του, θεωρούμενο ανεξαρτήτως του ανθρώπου, για τον οποίο αποτελεί το φυσικό περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει, αναπτύσσεται και πεθαίνει 2. Χώρος με πράσινο, δέντρα κ.λπ.˙ η εξοχή 3. Η προσωποποιημένη δύναμη που εκδηλώνεται στα μετεωρολογικά ή τα γεωφυσικά φαινόμενα ( σεισμούς, εκρήξεις ηφαιστείων) και που αποτελεί βασικό σύμβολο σε μυστηριακές λατρείες ή αισθητικά ρεύματα 4. Ο απλός τρόπος ζωής που φέρνει τον άνθρωπο σε άμεση και ζωντανή επαφή με το φυσικό περιβάλλον, σε αντίθεση προς τον σύγχρονο και σύνθετο τρόπο ζωής των βιομηχανικών και μεταβιομηχανικών κοινωνιών, των σημερινών μεγαλουπόλεων [<αρχ. Φύσις < φύω] 1.το σύνολο των βασικών ιδιοτήτων που καθορίζουν μιαν ύπαρξη ή ένα πράγμα: ανθρώπινη φύση – η φύση μιας ρευστής ουσίας 2. Υπόσταση 3. Σύνολο έμφυτων χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων ενός ανθρώπου, ιδιοσυστασία 4. Το σύνολο των όντων της δημιουργίας, ο κόσμος και οι νόμοι που τον διέπουν 5. Μητέρα φύση, η φύση ως δημιουργική δύναμη 6. Ο φυσικός κόσμος όπου ζει ο άνθρωπος, το περιβάλλον 1.ο φυσικός κόσμος, η πλάση, καθετί ανόργανο και οργανικό -συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου- που υπάρχει και μεταβάλλεται ανεξάρτητα από τη βούληση του ανθρώπου 2.μέρος της επιφάνειας του πλανήτη Γη όπου δεν έχει παρέμβει ή εγκατασταθεί ο άνθρωπος 3.το ποιόν, η φτιασιά, ο βαθύτερος και ιδιαίτερος χαρακτήρας ενός ανθρώπου ή πράγματος 4. τα γεννητικά όργανα

Κήπος: 1. Περιφραγμένη έκταση γης, μπροστά ή πίσω από κατοικία, όπου φυτεύονται και καλλιεργούνται λουλούδια, δέντρα, χόρτα, λαχανικά, θάμνοι κ.λπ. για καλλωπιστικούς ή καταναλωτικούς, πρακτικούς λόγους (οπότε και αναλόγως χαρακτηρίζεται ως ανθόκηπος, δεντρόκηπος, λαχανόκηπος κ.λπ.) διατροφικούς λουλούδια, δέντρα ή άλλα φυτά (ενίοτε δίπλα σε σπίτι ή κάποιο κτίσμα) περίφραχτος τόπος, όπου καλλιεργούνται δέντρα οπωροφόρα ή άνθη ή λαχανικά συν. Περιβόλι έκταση (συνήθως φραγμένη), όπου καλλιεργούνται είτε για λόγους καλλωπιστικούς είτε για λόγους Λαχανόκηπος: κήπος όπου καλλιεργούνται λαχανικά Μπαχτσές: ο κήπος, το περιβόλι

πρώτα αποτελέσματα google στην αναζήτηση “ φύση”

Η πόλη˙ λίγες λέξεις και λίγες εικόνες Η Σέρρες είναι μια επαρχιακή πόλη στην Βόρεια Ελλάδα ή αλλιώς τοποθετημένη, είναι μια επαρχιακή πόλη των Βαλκανίων, του Ευρωπαϊκού Νότου. Στην τοποθεσία αυτή, υπήρχε από τους αρχαίους χρόνους οικισμός, η αρχαία πόλη Σίρις.1 (στον σημερινό λόφο του Κουλά, περ. 500π.Χ.) Μέσα στις επόμενες δυόμιση χιλιετίες ο τόπος αποτελούσε ενεργό τόπο των περιόδων που διαβήκανε˙ από την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, της Βουλγαρίας μέχρι το έτος 1913 όπου περιήλθε σαν τμήμα του Ελληνικού κράτους. Κατά την διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου πόλεμου, και αργότερα με την μικρασιατική καταστροφή, κατέφθασαν και εγκαταστάθηκαν στον νομό περίπου 90.000 πρόσφυγες (από Βουλγαρία, Θράκη, Μ. Ασία, Καύκασο). Ακολούθησαν ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος, ο εμφύλιος πόλεμος και αργότερα η χούντα των συνταγματαρχών, για να φτάσουμε στο πολυπόθητο «σήμερα». Σήμερα, η πόλη των Σερρών μετρά γύρω στους 60.000 κατοίκους, ενώ όλος ο νομός ανέρχεται στους 167.3742.

1 «Η πρώτη ιστορική μνεία για την αξιόλογη αυτή προομηρική πόλη γίνεται από τον Ηρόδοτο, που την αποκαλεί Σίρις της Παιονίης και τους κατοίκους της Σιριοπαίονες. (…) Η ακριβής θέση της αρχαίας Σίριος έχει προσδιοριστεί στον επιβλητικό και οχυρό λόφο της Ακρόπολης ( Κουλάς). (…) Εκτός από την περιτειχισμένη ασφαλώς ακρόπολη στην κορυφή του λόφου, στον πολεοδομικό ιστό της αρχαίας πόλης θα πρέπει να συμπεριλαμβανόταν και το κυρίως αστικό τμήμα της, που απλωνόταν στις νότιες επικλινείς υπώρειες, ανάμεσα σε δύο χειμάρρους.» Συλλογικό, Σέρρες, από το χθες στο σήμερα, ( Σέρρες: Δήμος Σερρών,2001) σ. 18

2Στοιχεία από Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία (2019)

Μα, ποια φύση; Όταν μιλάει κανείς για τη «φύση», το ερώτημα που ανακύπτει είναι το εξής « μα, ποια φύση;» Ulrich Beck

Πράγματι, όταν λέμε «φύση» τι ακριβώς εννοούμε; Σίγουρα αναλόγως του πλαισίου κάθε φορά κάτι διαφορετικό, παρ’ όλα αυτά τι αποκλείεται και τι εμπεριέχεται σε αυτόν τον γενικό ορισμό; Αν θεωρήσουμε πως και ο ίδιος ο άνθρωπος είναι φύση και από την φύση προέρχονται όσα χρησιμοποιεί για την ένδυση, την τροφή, τις κατασκευές του, τότε μήπως και οι ίδιες οι πόλεις είναι φύση; Ακριβώς όπως θεωρούμε μια μυρμηγκοφωλιά κομμάτι της φύσης, η πόλη ως φωλιά των ανθρώπων γιατί και ως προς τι να διαφέρει; Αν όμως δεχτούμε αυτήν την παραδοχή, τότε αυτό που ονομάζουμε ως τεχνητό να μην έχει κανένα νόημα πια, ή μάλλον να σημαίνει κάτι εντελώς καινούριο. Ίσως βέβαια, κατηγοριοποιούσαμε την «φύση» ανάλογα με τον βαθμό επεξεργασίας της και δημιουργήσουμε ένα φάσμα από το «καθόλου επεξεργασμένη φύση»( όπως πχ ένα απάτητο δάσος) έως την βαριά και ανεπιστρεπτί επεξεργασμένη φύση (όπως πχ μια διαστημική βάση). Ουσιαστικά, αυτό που αποκαλούμε ανθρωπογενές, με την νέα αυτή οπτική, είναι απλά κάτι που υποδηλώνει έναν ακόμα τρόπο μεταχείρισης της φύσης. Μήπως όμως, ακόμα και ο όρος ανθρωπογενές όπως και ο όρος Ανθρωπόκαινος επισφραγίζει την κυριαρχία που θεωρεί πως έχει ο άνθρωπος επάνω στην φύση; Ο Etienne Turipn αναρωτιέται «Είναι η Ανθρωπόκαινος, άλλος ένας ισχυρισμός, τυπικό των Ευρωπαϊκών κοινωνιών, για την υπεροχή του ανθρώπου πάνω στην φύση;»3 και συνεχίζει˙ μήπως η Ανθρωπόκαινος είναι μια απολιτίκ, μοιρολατρική ιδέα που εμπλέκει εξίσου όλους τους ανθρώπους, ανεξαρτήτου τάξης, φυλής, φύλου και δυνατοτήτων, και εξομοιώνει την –κατά τα άλλα ασύμμετρη- συμμετοχή του καθενός/καθεμιάς στην δημιουργία αυτής της νέας γεωφυσικής κατάστασης; Αυτού του είδους η αυτό-ανακήρυξη σε παντοδύναμους δημιουργούς είναι μια πράξη επίδειξης δύναμης και ισχύος ή είναι μια συγκαταβατική πράξη αναγνώρισης κάποιου σφάλματος και ανάληψης ευθυνών; Ίσως τελικά να συζητάμε για την πλήρη ρήξη μεταξύ των ορίων φύσης-πολιτισμού, και αυτή η νέα 78

3 Etienne Turpin (Επιμ.) Architecture in the Anthropocene, (Michigan: Open Humanity Press, 2013) εισαγωγή

αδιαχώριστη οντότητα, όπου δεν είναι σαφές που αρχίζει το ένα και που τελειώνει το άλλο, να μας επιτρέπει να δούμε τα πάντα γύρω μας υπό ένα «ισότιμο πρίσμα». Όπου δηλαδή ανοίγεται η προοπτική στο να αναθεωρήσουμε τις έως τώρα ιεραρχίες μεταξύ φυσικού- τεχνητού, έως και να τις καταργήσουμε εντελώς. Και τότε, αφού όλα πλέον είναι ισότιμα, ίσια κι όμοια ( όχι όμως ίδια) θα είναι και ισάξια, ή με άλλα λόγια, οι λειχήνες πλέον να χρήζουν σεβασμού. Με την ίδια ευκολία θα δεχόμασταν τον αντίθετο αφορισμό που λέει «η φύση δεν υπάρχει (πια)», όπου τίποτα δεν θεωρείται αρκετά «φυσικό» ή αρκετά αγνό και ελεύθερο και η φύση υπάρχει μόνο ως τα απομεινάρια της. Μήπως τελικά ονομάζουμε φύση την αρχική πιο ανεπεξέργαστη μορφή και τα πρωτόγονα ένστικτα του καθετί και τις καθεμιάς; Ο Urlich Beck συνεχίζει λέγοντας πως 4 Urlich Beck, «Η νατουραλιστική παρεξήγηση του οικολογικού κινήματος», στο Γιάννης Σταυρακάκης, Φύση, Κοινωνία και πολιτική, (Αθήνα: Νήσος, 1998) σ.266

«Τα απομεινάρια φύσης («Το φυσικό κοκτέιλ» που αντικρίζουμε) η αφύσικη καθ’ όλα ανανεωμένη φύση, με την οποία έχουμε να κάνουμε σήμερα, δεν είναι παρά η κοινωνικά εσωτερικευμένη επίπλωση και η επιστήμη, την ίδια στιγμή την αναδομούν και της προσδίδουν τις νόρμες με βάση τις οποίες κρίνεται αργότερα ως απειλούμενη και κατεστραμμένη. Η διαδικασία αλληλεπίδρασης με τη φύση την καταβρόχθισε και την κατάργησε, μετατρέποντάς τη σε μία πολιτισμική μετά-πραγματικότητα, η οποία δεν μπορεί πλέον να ξεφύγει από τις ιδιότητες της ανθρώπινης (συν)δημιουργίας.»4 Η Harraway στο cyborg manifesto μέσα από την υπερβατική φιγούρα των cyborg – τα οποία είμαστε όλοι εμείς, μας λέει μετά το τέλος του 20ου αιώνα, υβριδικές φιγούρες οργανικής και μηχανικής ύλης- επιχειρεί να καταρρίψει όλα τα υφιστάμενα ιεραρχικά δίπολα, και μέσα σε αυτά και το φύση-πολιτισμός: «Η φύση και ο πολιτισμός υφίστανται μια εκ νέου επεξεργασία˙ το ένα δεν μπορεί πλέον να αποτελεί πηγή εκμεταλλευτικής ιδιοποίησης ή αφομοίωσης του άλλου.» Και κατ’ επέκταση, η ανθρώπινη «φύση» η οποία πλησιάζει τόσο στα ζώα όσο όμως και στις μηχανές. 79

«Τα κινήματα για τα δικαιώματα των ζώων δεν συνιστούν ανορθολογική αποκήρυξη της ανθρώπινης μοναδικότητας, αλλά διαυγή αναγνώριση της συνδετικής γραμμής που διασχίζει το αμφισβητήσιμο ρήγμα μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού. (…)» «Από μια άλλη πλευρά όμως, μπορεί και να αναφέρεται σε βιωμένες κοινωνικές και σωματικές πραγματικότητες στις οποίες οι άνθρωποι δεν φοβούνται τη στενή συγγένεια τους με τα ζώα και τις μηχανές, δεν φοβούνται τις μονίμως μερικές ταυτότητες και τις αντιφατικές σκοπιές. Η ικανότητα να αντιληφθούμε και τις δύο προοπτικές συγχρόνως θα πρέπει να αποτελέσει στόχο του πολιτικού μας αγώνα, επειδή και οι δύο φανερώνουν σχέσεις κυριαρχίας, καθώς επίσης και δυνατότητες που δεν είμαστε σε θέση να συλλάβουμε πριμοδοτώντας μονάχα τη μία εκ των δύο οπτικών.» 5

5 Donna Haraway, Το μανιφέστο των σάιμποργκ, (Αθήνα: Τοποβόρος, 2014) σ. 11, 17

«Αναλογιζόμενος όλα αυτά, βρήκα αρκετά παράξενο να κοπιάζει κανείς τόσο πολύ μόνο και μόνο με το σκοπό να μη φανεί ο κόπος του: δεν θα ήταν καλύτερα να μην έμπαινε κανείς εξαρχής σε κανέναν κόπο; «Παρ’ όλα όσα σας είπαμε», μου απάντησε η Ζυλί, «εξακολουθείτε να κρίνετε το μέγεθος του κόπου από το αποτέλεσμα του και πέφτετε έξω. Όλα όσα βλέπετε εδώ είναι άγρια ή ανθεκτικά φυτά που αρκεί να τα βάλει κανείς στη γη και στη συνέχεια μεγαλώνουν μόνα τους. Εξάλλου φαίνεται ότι η φύση αρέσκεται να κρύβει από τα μάτια των ανθρώπων τα πραγματικά της θέλγητρα, απέναντι στα οποία δείχνουν τόσο λίγη ευαισθησία και τα οποία παραμορφώνουν κάθε φορά που τους προσφέρονται. Η φύση αποφεύγει τα πολυσύχναστα μέρη: φανερώνει τις πιο συγκινητικές της ομορφιές στις κορυφές των βουνών και στα βάθη των δασών. Όσοι την αγαπούν και δεν μπορούν να ψάξουν να τη βρουν τόσο μακριά, αναγκάζονται να τη βιάζουν, να την υποχρεώνουν κατά κάποιο τρόπο να έρθει να κατοικήσει μαζί τους: κι αυτό δεν μπορεί να γίνει χωρίς μια μικρή δόση αυταπάτης». Ο κήπος της Ζυλί, Jean-Jacques Rousseau

ο κήπος, πάνω-κάτω Ο κήπος είναι ένα μέρος, μια οριοθετημένη έκταση, όπου γεννιούνται, μεγαλώνουν και πεθαίνουν διάφορα φυτικά (και ζωικά, μικροοργανισμοί, βακτήρια, μικρόβια…) είδη. Σύμφωνα με τους ορισμούς του Ντε Σερτώ περί διαφοράς τόπου ( κάτι στατικό) και χώρου ( εμπεριέχει την κίνηση)6 «ο χώρος είναι ένας τόπος στην πρακτική του χρήση», ο κήπος είναι και τα δύο, συνέχεια. Οι χώροι/ τόποι αυτοί, φαινομενικά στατικοί και αμετακίνητοι, έχουν μια εσωτερική κίνηση τόσο μέσα στον χώρο όσο και στον χρόνο, μετά-κινούνται, μετά-σχηματίζονται και μεταλλάσσονται διαρκώς, με αθόρυβο τρόπο και με βιολογική ταχύτητα. Ενώ τα πάνω στο έδαφος όρια τους είναι διακριτά, οι κήποι παρεκτρέπονται τόσο υπόγεια όσο και υπέργεια. Υπόγεια, κινούν διεργασίες που αφορούν το υπέδαφος στο σύνολό του και την (μικρό)ζωή του. Διατρυπούν το έδαφος εγκάρσια και κατά μήκος, μπορεί να λειτουργήσουν σαν «παγίδες» νερού και άλλων ουσιών ή ακόμα μπορεί, στις χαώδεις διαδρομές που ακολουθούν να παρέμβουν και –σε εκρηκτικές στιγμές- να διαλύσουν σωληνώσεις, θεμέλια ή και πλάκες πεζοδρομίου. Διαμορφώνουν έτσι ρήγματα και αφήνουν τα ίχνη τους στο έδαφος και στο υπέδαφος.7 Υπέργεια, εξίσου ξεπερνούν τις συγκεκριμένες γεωμετρικές χαράξεις, και η ύλη και η ενέργεια των κήπων εξαπλώνεται, δια-σπείρεται με τρόπο τυχαίο και τροχιές μυστήριες μέσα στην πόλη. Συνεργάτες στο έργο αυτού του διασκορπισμού είναι τα έντομα, τα πουλιά (μέσω των κοπράνων) και ο αέρας, μέσω αυτών ταξιδεύουν και διασχίζουν τις γειτονιές μέχρι να φωλιάσουν σε κάποιο κατάλληλο υποδοχέα φύσης. Ακόμη όμως και μέσω των ετοιμοθάνατων ή και νεκρών μερών τους, οι κήποι καταφέρνουν και πάλι σιωπηλά να επέμβουν στις ροές της ύλης και της ενέργειας της πόλης. Τα ξερά φυλλώματα και κλαδιά, πέφτουν εδώ και εκεί, μεταφέρονται στο δίκτυο της πόλης και είτε καταλήγουν να αποσυντεθούν στην άσφαλτο μέχρι να γίνουν σκόνη, είτε να λιπάνουν κάποιο τυχαίο 82

6Μισελ Ντε Σερτώ, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική: Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, (Αθήνα: Σμίλη, 2010)σ. 286

7 Τα φυτά λόγω της (φαινομενικής) τους ακινησίας περνούν απαρατήρητα στο ανθρώπινο μάτι, όμως στην πραγματικότητα ο ρυθμός της κίνησής τους είναι πολύ διαφορετικός από τον ανθρώπινο και για αυτό περνάνε απαρατήρητα. Συνεχίζει επισημαίνοντας πως, σε αντίθεση με τα ζώα και τους ανθρώπους, τα φυτά αναπτύσσονται και μεγαλώνουν διαρκώς, και αναλόγως της δοσμένης έκτασης, μέχρι τον θάνατό τους . «Ακόμη όμως και η κίνηση αυτή καθ’ εαυτή δεν λείπει από τα φυτά, είναι τόση και τέτοια που να τα εξυπηρετεί πλήρως, αλλά δεν τη βλέπουμε γιατί έχουμε συνηθίσει στις ταχείες κινήσεις. Μας αποκαλύπτεται με την προσεκτική παρατήρηση και κάποια παραπάνω τεχνικά μέσα, κυρίως όμως αποκαλύπτεται αν προσπαθήσουμε να ξεφύγουμε από την ανθρωποκεντρική έννοια της κίνησης που συνήθως σημαίνει « βάλ’ το στα πόδια αν κινδυνεύεις, πλησίασε αν προσδοκάς ανταμοιβή». Κίνηση στον χώρο όμως είναι και η συνεχής διείσδυση της ρίζας προς επιλεγμένες εδαφικές θέσεις και η αέναη ανύψωση του βλαστού προς το φως.» Γιάννης Μανέτας, Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών,(Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2016)σ. 52-53

παρτέρι, είτε να είναι τα δομικά υλικά μιας χελιδονοφωλιάς. Όμως και δια μέσω της όσφρησης οι κήποι τρυπώνουν στην πόλη. Οι μυρωδιές τους σκορπάνε προς όλες τις κατευθύνσεις˙ ίσως και κάποια περαστική να κόψει ένα άνθος ως ενθύμιο. Άλλοτε πρόκειται για κάτι «μεθυστικό» που ξυπνά πάθη και έρωτες, και άλλοτε κάτι «αποκρουστικό» που ανακαλεί αποσύνθεση και θάνατο. Ο κήπος φεύγει «εκτός σχεδίου» δεν είναι όμως και εντελώς «εκτός ελέγχου». Ο κήπος λοιπόν, δια-μοιράζεται και μοιράζει τον εαυτό του απλόχερα σε όλο το άστυ, είναι μοίρασμα και μεταφορά. Ο τρόπος του κήπου να υπάρχει σημαίνει δια-σπορά. Σημαίνει φαγητό ( για άνθρωπο, ζώο, μικροοργανισμό) και σεξ ( επικονίαση) . Είναι διακριτικός αλλά δεν κάνει διακρίσεις σε ποιόν και σε τι θα προσφέρει το ένα και το άλλο. Δίνει σε όλα, και παράγει ο ίδιος το αναγκαίο υλικό του. Ένα έδαφος που απλώνεται σε βάθος και στον αέρα. Ο κήπος αναπτύσσει ένα παλίμψηστο υπάρξεων , ένα αστικό λέιερινγκ. Ανάμεσα σε σωληνώσεις, καλώδια, θεμέλια, μπάζα και μπετά, ακολουθώντας μη γραμμικές διαδρομές, αλλά διαδρομές που ακολουθούν κάποιο δρόμο φυσικών στοιχείων πχ αν έχει νερό από βορειοανατολικά, ή αν τα εμπόδια είναι μικρά. Μέσα στον χρόνο, τον βλέπουμε να κινείται ατρόμητος. Από την μια εποχή στην άλλη περνά˙ ολοένα και πιο σοφός. Δεν είναι ο φοίνικας, αλλά ο κήπος, αυτός που από τις στάχτες του αναγεννάτε. Μπορεί να εξαπατήσει τους ανθρώπους δίνοντάς τους την ψευδαίσθηση πως ο έλεγχος του τους ανήκει και πως πρόκειται για μια πλήρως διαχειρίσιμη επιφάνεια. Όμως, δεν πρόκειται καν μονάχα για επιφάνεια. Μας ξεγελά, κάνοντάς μας να πιστεύουμε πως χρειάζεται την διαρκή φροντίδα μας. Ίσως λέγαμε πως πρόκειται για μια φιλική απειθαρχία. Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι και η πόλη χρειάζονται έναν κήπο να τους φροντίσει˙ χρειαζόμαστε την φροντίδα ενός κήπου.

Το τζαμί Αχμέτ Πασά (1492) ή γνωστό και ως“Αγία Σοφιά” των Σερρών Καθότι παρατημένο εδώ και χρόνια, έχει μετατραπεί σταδιακά ολόκληρο σε κήπο... 2020

άλλη άποψη του τζαμιού-κήπου / 2020

παραδοσιακή καλαθοπλεκτική έξω απο το τζαμί. Χρήση πρώτων υλών απο το δίπλα ρέμμα (καλάμια, βίτσες). Κατασκευαστής-πλανόδιος πωλητής / 2020

«…Δεν είναι όμως μόνο γι› αυτό σοφά τα αιωνόβια δέντρα. Οι ρίζες τους, έτσι που χώνονται βαθιά, όλο και πιο βαθιά, μέσα στο χώμα, βρίσκονται πολύ κοντά στην καρδιά της γης και συνομιλούν μαζί της και μαθαίνουν απ› αυτήν μυστικά που είναι άγνωστα στον Επάνω Κόσμο. Τα κλαδιά τους, πάλι, τα πανύψηλα κλαδιά τους, που χαϊδεύουν με τα φύλλα τους το μέτωπο του ουρανού, ακούνε ιστορίες που τους λένε τ› άστρα, ιστορίες που ποτέ τους δε θα μάθουνε οι άνθρωποι, όσους πυραύλους και αν στείλουν στο διάστημα, ιστορίες που μπορούν να καταλάβουν μόνο οι ποιητές και τα παιδιά, κι όσοι από τους μεγάλους μείνανε παιδιά.Τα αιωνόβια δέντρα γνωρίζουνε ακόμη την παγκόσμια μουσική και ιστορία και γεωγραφία, γιατί, εκτός από τα ντόπια πουλιά που καθημερινά κουρνιάζουν πάνω τους, έρχονται εκεί , κατά εποχές, να ξαποστάσουν πουλιά χωρίς πατρίδα, ταξιδιάρικα πουλιά, μεταναστευτικά, όπως τα λένε. Από τις τέσσερις γωνιές του κόσμου φτάνουνε τα πουλιά αυτά, κι ώσπου να πάρουνε ανάσα, για να συνεχίσουν το ταξίδι τους, προσφέρουν, ως αντίδωρο για τη φιλοξενία, κελαηδισμούς πρωτάκουστους και μαγικές περιγραφές άγνωστων τόπων και λαών. Ω, ναι, τα αιωνόβια δέντρα ξέρουνε τα πάντα για τη ζωή των σκουληκιών κάτω απ› το χώμα, για τη ζωή των μυρμηγκιών και των θηρίων πάνω στο χώμα, για το τραγούδι των πουλιών και του ανέμου πάνω απ› το χώμα. Τα αιωνόβια δέντρα είναι πάνσοφα` γι› αυτό και υποδέχονται, μ› ένα χαμόγελο επιείκειας, τον ξυλοκόπο που τα σωριάζει στο χώμα.» Αργύρης Χιόνης, Όντα και μη (Αθήνα:Γαβριηλίδης, 2013)

Ένας κήπος σε μια επαρχιακή πόλη του ελληνικού βορρά Τα τελευταία χρόνια, υπάρχει μια εκτενής συζήτηση γύρω από τους αστικούς λαχανόκηπους, τους οικιακούς ή συλλογικούς μπαχτσέδες και γενικότερα την αστική γεωργία. Όλα αυτά, στο πλαίσιο συζήτησης για πόλεις πιο ανθεκτικές, βιώσιμες και φιλικές προς το περιβάλλον. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια τάση επανεφεύρεσης του «πράσινου» και της «φύσης» μέσα στο αστικό περιβάλλον. Οι προτάσεις-λύσεις ποικίλουν, ανάλογα το μέρος και τα μέσα. Άλλοτε προτείνονται τεχνολογικές λύσεις όπως πχ κάθετοι κήποι με υδροπονικά συστήματα καλλιέργειας και τεχνητές λάμπες φωτισμού, άλλοτε φυτεμένα δώματα, ή κοινόχρηστες εκτάσεις σε άδεια οικόπεδα, κ.α. Στην προκειμένη περίπτωση, στην περίπτωση της πόλης των Σερρών το έτος 2020 δηλαδή, θα δούμε πως η καλλιέργεια είναι μια συνέχεια ενός τρόπου ζωής, και όχι η ανάγκη να επανεφευρεθεί κάτι «χαμένο» ούτε να μαθευτεί κάτι καινούριο. Οι κήποι, αν και ιδιωτικοί ως επί το πλείστον, αποτελούσαν και αποτελούν κομμάτι του αστικού τοπίου. Περισσότερο πρόκειται για την διατήρηση κάποιας συνήθειας, μια «παράδοση», μια πρακτική που ακόμη και αν δεν ήταν όλοι καλλιεργητές ήταν και είναι εξοικειωμένοι με την εικόνα ενός λαχανόκηπου. Οι μπαχτσέδες ήταν πάντα εκεί, αυτοί και ακόμη περισσότεροι, και αν όχι σε κάποιο μέρος στην πόλη, σε κάποια έκταση σε ένα από τα κοντινά χωριά. Παρατηρώντας λοιπόν τους κήπους σε μια πόλη, συμβαίνουν μεγάλες αποκαλύψεις! Ο κήπος, το πέρασμα μεταξύ δημόσιου-ιδιωτικού χώρου, αφηγείται την ζωή, τις προτιμήσεις και την αισθητική των ανθρώπων που τον κατοικούν. Αποκαλύπτει τις αντιλήψεις της καθεμιάς/καθενός περί του υγιούς και του ωραίου. Αναλόγως τον χρόνο, την διαθέσιμη έκταση, τις ανάγκες, το μεράκι αλλά και τις γνώσεις, οι καλλιεργητές διαμορφώνουν το μέρος τους. Σχεδιάζουν και υλοποιούν ταυτόχρονα τον χώρο τους. Υπάρχουν τόσα είδη κήπων, όσα και καλλιεργητών!

Πέρα όμως από τα πολλαπλά οφέλη που έχουν αναγνωριστεί στους λαχανόκηπους (σχετικά με την μείωση ρύπων, τοπική παραγωγή χωρίς σπατάλες καυσίμων στις μεταφορές, βελτίωση μικροκλίματος, συγκράτηση και απορρόφηση νερών, βελτίωση εδάφους και βέλτιστη διαχείριση απορριμμάτων τροφών μέσω της κομποστοποίησης, και από κοινωνική σκοπιά σύσφιξη σχέσεων στη γειτονιά, συνολικά την επανασύνδεση μεταξύ αγροκτήματος – τροφή- κοινότητα)8 υπάρχει και κάτι ακόμα, περισσότερο ριζοσπαστικό˙ η καλλιέργεια ως πράξη αντίστασης. Μια πράξη επαναστατική, μια αντι-καπιταλιστική πρακτική που εισχωρεί στο κατ’ εξοχήν κέντρο κατανάλωσης- το άστυ (αν και πλέον ο χώρος αυτός έχει επεκταθεί στο ίντερνετ).Η διεκδίκηση (είτε γίνεται εν γνώσει είτε όχι) για ποιοτικότερη και ασφαλέστερη τροφή, καθώς και για πολιτισμικά κατάλληλη τροφή, ανάλογα τις ιδιαιτερότητες και τα γούστα της καθεμιάς/καθενός. Μια αγωνία για (ενός είδους) αυτάρκεια αλλά και μια σχέση φροντίδας και νιασίματος που καλλιεργείται παράλληλα με τα λαχανικά , μεταξύ του ανθρώπου και της γης. Ο οίκος, από τόπος κατανάλωσης μετατρέπεται σε ένα τόπο παραγωγής και ενδεχομένως και μεταποίησης (όπως και παλαιότερα). Τέλος, είναι ένας τόπος όπου μπορεί και ξεφεύγει από την πλήρη επιτήρηση και έλεγχο της παγκόσμιας αγοράς τροφίμων και προσφέρει μια πληθώρα επιλογών και δυνατοτήτων μεταχείρισης, είτε η τροφή προορίζεται για αυτοκατανάλωση είτε για να διαμοιρασθεί σε ένα μικρό τοπικό δίκτυο. Αν λοιπόν θεωρήσουμε πως η αρχιτεκτονική είναι και η «οργάνωση μοτίβων και χωρικών γειτνιάσεων»9 και ο σχεδιαστής-αρχιτέκτονας είναι αυτός που παίρνει αυτές τις αποφάσεις, τότε σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, και ο άνθρωπος-καλλιεργητής μπορεί να ιδωθεί ως σχεδιαστής˙ ως ο σχεδιαστής του κήπου που οργανώνει την χωροθέτηση των καλλιεργειών, στήνει τις απαιτούμενες κατασκευές, και φροντίζει τις γειτνιάσεις. Με άλλα λόγια, συνταιριάζει την καλλιεργήσιμη έκταση. Για αυτό, θεώρησα πολύ ενδιαφέρον το να περιπλανηθώ και να συναντήσω αυτούς τους κήπους και τους ανθρώπους που τους καλλιεργούνε, να δω τις πρακτικές τους και τις σκέψεις τους γύρω από αυτό το σύστημα. Από την μια πλευρά λοιπόν, έχουμε τον άνθρωπο–σχεδιαστή και από την άλλη τον κήπο-σχεδιαστή και την σύμπραξη αυτών των δύο. 90

Η Ανγκουελόφσκι δίνει έναν μεστό και περιεκτικό ορισμό περί της αστικής κηπουρικής. Την παρουσιάζει ως μια οικολογική πρακτική καλλιέργειας φυτών και αγροτικών προϊόντων, ως ένα εναλλακτικό μοντέλο διατροφής στην οποία αναγνωρίζει την δύναμη να επαναδιεκδικήσει πόρους και πρόσβαση σε οικονομική και ασφαλή τροφή για όλους. «Τέλος, η κηπουρική στις πόλεις αντιμετωπίζει το ατομικό ρήγμα επανασυνδέοντας τους ανθρώπους με τον μεταβολισμό τους και τις διαδικασίες παραγωγής και κατανάλωσης τροφίμων.» Ιζαμπελ Ανγκουελοφσκι, «Αστική Κηπουρική», στο Τζάκομο ντ’ Αλίζα, Φεντερίκο Ντεμάρια, Γιώργος Κάλλης, Το λεξιλόγιο της αποανάπτυξης,(Αθήνα: οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, 2016) σ.238-241 Παρ’ όλα αυτά, από την προσωπική μου παρατήρηση συνειδητοποίησα πως υπάρχουν και ιδιωτική λαχανόκήποι συμβατικής καλλιέργειας (με χρήση φυτοφαρμάκων και αγορασμένων υβριδικών φυτών). Κάτι τέτοιο παρεκκλίνει από την κατηγοριοποίηση ως οικολογικό και βιώσιμο.

9 Etienne Turpin (Επιμ.) Architecture in the Anthropocene, (Michigan: Open Humanity Press, 2013) εισαγωγή

ντοματιές στην κεντρική οδό

κολοκύθα out of control

μπαχτσές στο απόκεντρο

μυρωδικά στο κέντρο

λαχανικά & τριαντάφυλλα...

...απο έναν πρώην ανθοπώλη

μια ζωή καλλιεργεί

ντοματιές & πιπεριές στην πιλοτή...

πατάτες πεζοδρομίου

...πιλοτή-μπαχτσές-πάρκινγκ

κι άλλο μπαχτσεδάκι στα προάστια

φωτογραφίες :Σέρρες, 2020

μπαχτσεδάκι στα προάστια

αυθαίρετη προέκταση στο απόκεντρο...

...για την δημιουργία λαχανόκηπου. Μπάζωμα-κάλυψη-φύτεμα. Φρέσκα λαχανικά και μυρωδικά, μέχρι να φτιαχτεί ο δρόμος που προβλέπεται να περάσει απο το σημείο.

πιπεριές τενεκέ σε κοινόχρηστη πλατεία εργατικών κατοικιών. Τοποθέτηση κονταριών για την προστασία από το απογευματινό ποδοσφαιρικό ματς της γειτονιάς

στο βάθος [λαχανό]κηπος

φωτογραφίες :Σέρρες, 2020

Τυπική προσφυγική κατοικία. Μπροστά τα καλλωπιστικά -πίσω τα κηπευτικά

Λαχανόκηποι στο προσφυγικό καμπ των Σερρών

κοινός λαχανόκηπος στον χώρο της ΜΚΟ

Ιδιωτικά κηπάκια έξω απο τα κοντέινερκατοικίες

φωτογραφίες :Σέρρες, 2020v

Οι πρόσφυγες ανήκουν στην εθνοθρησκευτική ομάδα Γιεζίντι ( κουρδική μειωνότητα από το Ιράκ). Στην πλειοψηφία τους ήταν αγρότες.

“γκερίγια γκάρντεν” στην άκρη της πόλης των Σερρών

2010

2020

καθαρισμός της δασωμένης δημόσιας έκτασης ( με πρωτοβουλία του κύριου Β. το 2012) και άτυπος μη αυστηρός διαχωρισμός σε μπαχτσέδες μεταξύ των κατοίκων των εργατικών κατοικιών (στα δεξιά της εικόνας google earth). Την δεδομένη στιγμή καλλιεργούσαν 6 οικογένειες.

Χρήση κοντινής δημόσιας βρύσης για ύδρευση. “ο δήμαρχος δεν είχε πρόβλημα, μας είχε επισκευτεί και το κανονίσαμε” μου λένε. Η έκταση παραμένει κοινή, αν και η παραγωγή δεν είναι- ο καθένας για την οικογένειά του. Επίσης παραμένει δίχως περίφραξη, πράγμα σπάνιο και μοναδικό για τους λαχανόκηπους της πόλης. “ε, όλο και κάτι κλέβουν αλλά δεν πειράζει, έρχονται πιτσιρίκια πιο πολύ. σιγά, ένα αγγουράκι λιγότερο” 99

φυτική αγωγή I

Τά φυτά έχουν άλλη απ’ τών ανθρώπων τήν αγωγή Ότι δεν κινούνται δεν είναι μοναδικό Ούτε πως δεν αυτοκτονούν Τά φυτά είναι μονίμως επαναστατικά Σκεφτείτε πως τήν ώρα τού φεγγαριού αυξάνουνε τά φυτά Ελένη Βακαλό

100

Συναντήσεις

101

Η επιθυμία μου ήταν, αυτές οι γνωριμίες να οδηγήσουν σε ένα πιθανό δίκτυο ανταλλαγής ιδεών, προϊόντων και σπόρων και την συγκρότηση μιας κοινότητας αστικών καλλιεργητών στην πόλη των Σερρών. (βλ. απόπειρα Σαλιγκάρια στην πόλη). Αυτή η περιπέτεια, ξεκίνησε με μια αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (facebook & instagram), με τις βόλτες, και με προσωπικά τηλεφωνήματα σε γνωστούς και φίλους στην πόλη. Η Εξερεύνηση ξεκίνησε με βόλτες αρχικά στην γειτονιά μου και διαρκώς επεκτεινόταν σε ένα όλο και μεγαλύτερο δίκτυο. Στον χάρτη εξερεύνησης, γίνεται μια προσπάθεια αποτύπωσης των εξορμήσεων, των διαδρομών και τον συναντήσεων. Οι περιπτώσεις μελέτης βρίσκονται διάσπαρτες σε όλη την επικράτεια της πόλης των Σερρών ώστε να καλυφθούν διάφορες και διαφορετικές γειτονιές αλλά και εκτάσεις και «τύποι» καλλιέργειας. Απολογισμός: Το ψηφιακό κάλεσμα συγκέντρωσε πολλά θετικά χεράκια, καρδούλες και κοινοποιήσεις με αποτέλεσμα να ανταποκριθεί ένα άτομο. Από τα τηλεφωνήματα σε φίλους και γνωστούς, ανταποκρίθηκε ένα άτομο. Από τυχαίες συναντήσεις γνωστών ανταποκρίθηκαν πέντε άτομα.

και

νέες

τυχαίες

γνωριμίες,

Καθώς το κάλεσμα και η αναζήτηση συνέπεσε με την αρχή της πανδημίας και της καραντίνας λόγω covid-19, οι επαφές και η διάθεση ήταν αρκετά περιορισμένη. Παρ’ όλα αυτά, ακόμη δοκιμάζουμε.

102

ψηφιακό κάλεσμα

103

104

ένας χάρτης Σερρών

105

106

χάρτης εξερεύνησης 107

108

Μετά από πεζοπορία εφτά ημερών μέσα από ρουμάνια, ο ταξιδιώτης φτάνει στη Βαυκίδα αλλά παρ’ όλα αυτά δεν τη βλέπει. Τα ψηλόλιγνα ξυλοπόδαρα, που ορθώνονται από το έδαφος σε μεγάλη απόσταση το ένα από το άλλο και χάνονται ανάμεσα στα σύννεφα, στηρίζουν την πόλη. Ανεβαίνεις στην πόλη με σκάλες. Οι κάτοικοι εμφανίζονται σπανίως στη γη: έχουν ήδη ό,τι χρειάζονται εκεί πάνω και προτιμούν να μην κατεβαίνουν. Τίποτε από την πόλη δεν αγγίζει το έδαφος εκτός από εκείνα τα μακριά, σαν φοινικόπτερου, πόδια στα οποία στηρίζεται και, στις φωτεινές μέρες, εκείνη τη διάτρητη και γεμάτη γωνίες σκιά που σχεδιάζεται πάνω στα φύλλα των δέντρων. Τρεις εκδοχές υπάρχουν για τους κατοίκους της Βαυκίδας: ότι μισούν τη Γη˙ ότι τη σέβονται τόσο πολύ ώστε αποφεύγουν κάθε επαφή μαζί της˙ ότι την αγαπούν όπως ήταν πριν εμφανιστούν αυτοί, και με κιάλια και τηλεσκόπια στραμμένα προς τα κάτω δεν κουράζονται να την επιθεωρούν, φύλλο το φύλλο, πέτρα την πέτρα, μυρμήγκι το μυρμήγκι, θαυμάζοντας γοητευμένοι την απουσία τους. Οι πόλεις και τα μάτια. 3. Ιτάλο Καλβίνο Οι αόρατες πόλεις

109

110

οι κολοκύθες στην στέγη / Βόλο;, 2019

111

Τα σύκα, σύκα Το σύκο (το οποίο δεν είναι καρπός , αλλά ταξιανθία) και η σφήκα αναπτύσσουν μια σχέση αυστηρής συμβίωσης. Ο Γ. Μανέτας εξηγεί λεπτομερώς πως ακριβώς συμβαίνει αυτό, και ότι στην πραγματικότητα το ένα χρειάζεται το άλλο για την αναπαραγωγή και συνεπώς την ύπαρξή του. Η σφήκα τρυπώνει μέσα στο σύκο από το οποίο δεν μπορεί να ξαναβγεί, εναποθέτει τα αυγά της και την γύρη και πεθαίνει. Το σύκο γονιμοποιείται και τα μικρά έντομα ξυπνούν , τα αρσενικά (τα οποία έχουν γονιμοποιήσει τα θηλυκά και έχουν ανοίξει μια τρύπα στο σύκο) πεθαίνουν και τα θηλυκά βγαίνουν από την τρύπα να συνεχίσουν το ταξίδι τους στην αναζήτηση νέου σύκου, κ.ο.κ. «Μέσα σε αυτό το κλειστό, προστατευμένο χώρο, μεγαλώνουν λοιπόν πλάι-πλάι τα μωρά δύο εντελώς διαφορετικών οργανισμών, που η φύση τους ενέπλεξε σε μια αιώνια σχέση πίστης. Το φυτό έχει προσφέρει ένα μέρος των ωοθηκών του για την ανάπτυξη ενός άλλου οργανισμού, με αντάλλαγμα τη μεταφορά της γύρης και την ετερογονιμοποίηση.»* * Γ. Μανέτας, Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη Χώρα των Φυτών, (Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2016) σ.209-210

115

συμβίωση (η): η διαδικασία ή το αποτέλεσμα του συμβιώνω, η ζωή δύο ή περισσότερων ανθρώπων ή έμβιων όντων κάτω από την ίδια στέγη, (κατ› επέκταση) η συνύπαρξη ανθρώπων σε οργανωμένη κοινωνία . (βιολογία) η συνύπαρξη οργανισμών διαφορετικών ειδών η ζωή μαζί (με άλλον/άλλους) στον ίδιο χώρο, η υποχρέωση των εγγάμων να ζουν μαζί, (βιολογία) με αμοιβαία ωφέλεια, συνήθως υποχρεωτική συνύπαρξη ατόμων από διαφορετικά είδη ζώων και/ή φυτών/μικροοργανισμών η κατάσταση ανθρώπων ή ζώων που συμβιώνουν < συμβιώνω : ζω μαζί με άλλον, συζώ σύντροφος (ο/η): αυτός που συνδέεται πολύ στενά με κάποιον, αυτός με τον οποίο έχει επιλέξει κανείς να είναι μαζί για όλη τους τη ζωή με ή χωρίς τα δεσμά του γάμου, αυτός με τον οποίο συνάπτει κανείς σεξουαλικές σχέσεις, οτιδήποτε δεν αφήνει κάοιον, δεν τον αποχωρίζεται, αυτός με τον οποίο έχει αγωνιστεί κανείς για την επίτευξη ενός στόχου ΕΤΥΜ. αρχ., αρχική σημ. «αυτός που έχει ανατραφεί μαζί με κάποιον άλλον», < συν + τρέφω συνυπάρχω: υπάρχω, ζω η βρίσκομαι από κοινού με κάποιον/κάτι άλλο υπάρχω μαζί ή ταυτόχρονα με άλλον ή άλλους παρασιτισμός: (κυριολεκτικά) (μεταφορικά) τρόπος, σχέση συμβίωσης, κατά την οποία ένας οργανισμός ζει σε βάρος άλλου Ο τρόπος ζωής των παρασίτων, η σχέση μεταξύ δύο οργανισμών κατά την οποία ο ένας (παράσιτο) ζει τρεφόμενος εις βάρος του άλλου (ξενιστή). Η κατάσταση προσώπου το οποίο τρέφεται εις 116

βάρος άλλου ή άλλων. Δραστηριότητα που αποδίδει οφέλη μόνο σ’ εκείνους που την ασκούν και χαρακτηρίζεται ως κοινωνικά περιττή. παράσιτο (το) : (βιολογία) οργανισμός που ζει και αναπτύσσεται εις βάρος ενός άλλου οργανισμού. (μεταφορικά) για κάποιον που βασίζεται σε άλλους για την επιβίωση ή την ανάδειξή τους, με απαξιωτική σημασία. (στον πληθυντικό) παράσιτα: οι αρμονικές συχνότητες και ο θόρυβος στο ραδιοφωνικό ή τηλεοπτικό σήμα. ζωικός ή φυτικός οργανισμός που τρέφεται, συμβιωτικά, από άλλα ζώα ή φυτά σύμπραξη: η από κοινού ενέργεια, συνεργασία συνέργεια: σύμπραξη, συνεργασία. Συμμετοχή σε αξιοκατάκριτη πράξη. Συνενοχή. Συνεργασία οργάνων του σώματος στην επιτέλεση ορισμένης λειτουργείας

117

Από την θεωρία… Στο άκουσμα της λέξης συμβίωση πιθανόν να μας έρχεται στο μυαλό ένα ζευγάρι που συγκατοικεί, που είναι συμβίες, ή ίσως κάποια ομάδα ατόμων, πχ φοιτητές, που συγκατοικούνε και τρώνε όλοι μαζί, είναι δηλαδή συνδαιτημόνες, ή ακόμα, αν η σκέψη μας ξεφύγει από τον ανθρωποκεντρισμό, να σκεφτούμε άλλα έμβια όντα που συνυπάρχουν. Αν πάλι, είμαστε εξοικειωμένοι με την βιολογία να ανακαλέσουμε τα ψάρια κλόουν που κατοικούν μέσα στις δηλητηριώδεις θαλάσσιες ανεμώνες και ως αντάλλαγμα τρώνε τα περισσεύματα του γεύματός της και τα νεκρά της μέρη. Σε κάθε περίπτωση, έχουμε αντιληφθεί την ουσία της έννοιας αυτής, η οποία είναι το «μαζί με» ή «παρέα με» . Αν παρατηρήσουμε πιο προσεκτικά, θα διακρίνουμε πως συμβιωτικές σχέσεις υπάρχουν παντού γύρω μας και μέσα μας. «Είμαστε συμβιώτες σε έναν συμβιωτικό πλανήτη και, αν ενδιαφερθούμε, μπορούμε να συναντήσουμε τη συμβίωση παντού.»1 Αναφέρει η βιολόγος Lynn Margulis, η οποία δίνει μια νέα εξήγηση όπου η εξέλιξη των διαφόρων ειδών αλλά και ολόκληρου του οικοσυστήματος, είναι αποτέλεσμα συμβιωτικών σχέσεων, και πως η ιστορία της εξέλιξης δεν βασίζεται στον ανταγωνισμό και την κυριαρχία του ισχυρότερου (δαρβινική θεωρία), μα στην ενσωμάτωση και την συνεργασία. Στις συμμαχίες μεταξύ διαφορετικών μορφών ζωής. Η ουσία μιας τέτοιας συμμαχίας έγκειται στην συν-διατροφή και το σεξ. Κοντά σε αυτά, θα πρέπει να αρχίσουμε να αναθεωρούμε και τις ίδιες τις λέξεις που χρησιμοποιούμε, όπως πχ «ανώτερα ζώα « «κατώτερα ζώα « «κατώτερα φυτά» καθώς όλοι οι οργανισμοί είναι εξίσου εξελιγμένοι. Πολύ πριν από την Margulis, και με όρους περισσότερο κοινωνικούς παρά βιολογικούς, ο P. Kropotkin είχε δείξει ενδιαφέρον για την αλληλοβοήθεια ως εξελικτικό παράγοντα μεταξύ των ειδών. Κριτικάρει την εξελικτική θεωρία του Δαρβίνου ως προς τις βάσεις που έθεσε για την θεώρηση και την ερμηνεία του κόσμου, καθώς διαμόρφωσε όχι μόνο τις βιολογικές υποθέσεις αλλά και τις φιλοσοφικές και τις κοινωνιολογικές. Ο ίδιος υποστηρίζει πως «Η κοινωνικότητα είναι και αυτή νόμος της φύσης, τόσο όσο και ο ανταγωνισμός.»2Θεωρεί πως ο ανταγωνισμός εμφανίζεται 118

1Lynn Margulis, ο συμβιωτικός πλανήτης (Αθήνα: Κάτοπτρο, 2001) σ. 21

2 Piotr Kropotkin, «Αλληλοβοήθεια: ένας παράγοντας της εξέλιξης» στο Γιάννης Σταυρακάκης (επιμ.), Φύση, κοινωνία και πολιτική, (Αθήνα: Νήσος, 1998) σ. 80-84

σε περιορισμένα περιστατικά και περιοδικά, και πως αφού ο νόμος της φύσης είναι η αρχή της ελάχιστης ενέργειας, -ή αρχή της ήσσονος προσπάθειας- τότε η φυσική τάση –η πιο φυσική επιλογή- επιζητά την ειρήνη και όχι την σύγκρουση.

3Μαρέϊ Μπούκτσιν, Τι είναι η Κοινωνική Οικολογία, (Αθήνα: Βιβλιοπέλαγος, 2017) σ. 27

4 Μαρέϊ Μπούκτσιν, Τι είναι η Κοινωνική Οικολογία, σ. 24

Αργότερα, ο M. Bookchin, συνεχίζοντας το σκεπτικό του Kropotkin, ισχυρίζεται πως αυτό που χαρακτηρίζει την φύση είναι ιδιότητες όπως η πολλαπλότητα, η δημιουργικότητα, η συνέργεια, πως πρόκειται για «Έναν κόσμο που τον χαρακτηρίζει η συμπληρωματικότητα και αποτελεί το υπόβαθρο για μια ηθική της ελευθερίας περισσότερο, παρά της κυριαρχίας».3 Αποδομεί τον «νόμο της ζούγκλας» λέγοντας πως πρόκειται καθαρά για έναν μύθο, ένα ανθρώπινο κατασκεύασμα. «Ο νόμος της ζούγκλας» και η επιβολή του ισχυρού ανταποκρίνεται περισσότερο στις κοινωνικές μας σχέσεις – αποτελεί δηλαδή μια ανθρώπινη προβολή- και δεν αντιπροσωπεύει διόλου την ίδια την φύση. Οι ιεραρχίες («βασιλιάς» των ζώων το λιοντάρι, οι εργάτες μυρμήγκια) είναι ανθρώπινα κατασκευάσματα και ως τέτοια, εξυπηρετούν άλλες σκοπιμότητες. «Δεν χρειάζεται να επιμείνουμε περισσότερο στο γεγονός ότι αυτή η αυθεντική κατάσταση ζούγκλας, όπου ισχύει το δίκιο του ισχυρότερου και την αποκαλούμε «ελεύθερη αγορά» είναι μια προβολή του ανθρώπινου ανταγωνισμού πάνω στη φύση, ένα ιδεολογικό χρησιμοθηρικό μύθευμα που παρελαύνει κάτω από διάφορες ταμπέλες όπως κοινωνικός δαρβινισμός και κοινωνιοβιολογία. Τα λιοντάρια μετατρέπονται σε «βασιλείς των ζώων» μόνο από τους ανθρώπινους βασιλιάδες, είτε αυτοί είναι απόλυτοι μονάρχες είτε διευθυντές επιχειρήσεων. Τα μυρμήγκια ανήκουν στους «ταπεινούς» της φύσης μόνο εξαιτίας των ιδεολογιών που έχουν αναπτυχθεί στους ναούς, στα ανάκτορα, στα αρχοντικά και, στην εποχή μας, συστημικά καλλιεργούνται από δουλοπρεπείς απολογητές των ισχυρών. Η πραγματικότητα, όπως θα δούμε, είναι διαφορετική αλλά η ιδέα ότι η φύση είναι ιεραρχική, για να μην αναφέρουμε τα «κτηνώδη» και καθαρά αστικά χαρακτηριστικά που της αποδίδονται, αντανακλά απλώς μια ανθρώπινη συνθήκη στην οποία η κυριαρχία και 119

η υποταγή είναι αυτοσκοποί. Η συνθήκη αυτή απειλεί πλέον την ίδια τη βιόσφαιρα.»4 Η «ανακάλυψη» της συμβίωσης είναι σημαντική όχι μόνο αυτή καθ’ εαυτή για την συμβολή της στην αναθεώρηση του κόσμου γύρω μας, αλλά και γιατί μας βοηθά να θέσουμε νέα όρια και να ανακαλύψουμε το μεταξύ τους φάσμα. Υπάρχουν σχέσεις όπου τα εμπλεκόμενα μέλη βλάπτονται εξίσου, άλλες που το ένα μέλος επωφελείται βλάπτοντας το άλλο (παρασιτισμός) , άλλες όπου ο ένας επωφελείται και ο άλλος μένει ανεπηρέαστος (ομοσιτισμός) και τέλος, σχέσεις όπου κάποιος βλάπτεται αφήνοντας τον άλλο ανεπηρέαστο (ασιτισμός). Ο Γ. Μανέτας αναλύει όλες αυτές τις εκφάνσεις και συμπληρώνει «όλοι οι παραπάνω τύποι σχέσεων εμπίπτουν στη γενική έννοια της συμβίωσης μεταξύ διαφορετικών ειδών, μιας συμβίωσης που περιέχει συνοίκηση και συνδιαίτηση».5 Ακόμα, τονίζει πως, η αμοιβαιότητα, το ακριβώς αντίθετο του στυγνού ανταγωνισμού, βασίζεται στην συναίνεση, απαιτεί παραχωρήσεις και συμβιβασμούς και πως στην πραγματικότητα, αυτού του τύπου οι σχέσεις είναι πολύ πιο δημοφιλής στην φύση, απ’ ότι πιστεύαμε μέχρι τώρα. «Η δαρβινική αντίληψη της εξέλιξης που καθοδηγείται από τον στυγνό ανταγωνισμό και την επικράτηση του ισχυρότερου ή του πιο «προσαρμοσμένου» δεν άφηνε πολύ χώρο για την εκδοχή ότι οι δυνάμεις της εξέλιξης και της φυσικής επιλογής θα μπορούσαν να είναι και ηπιότερες.» 6 Η «συντροφιά» (companion) προέρχεται από τα λατινικά cum panis, που θα πει «με ψωμί». Οι ομοτράπεζοι φίλοι, αυτοί δηλαδή που μοιράζονται την τροφή τους, είναι σύντροφοι, εξηγεί η Donna Haraway, δεν υπάρχει είδος πάνω στον πλανήτη, το οποίο να δρα μοναχό του και αποκομμένο «ούτε καν το δικό μας αλαζονικό είδος που παριστάνεται ως ικανή ατομικότητα σε σύγχρονα δυτικά γραπτά»7. Όλα είναι συναρμογές έμβιων και άβιων παραγόντων. Το ίδιο το ανθρώπινο σώμα είναι και αυτό προϊόν συντρόφων˙ είναι τα κύτταρα, τα διάφορα βακτήρια ή/και 120

5 Γιάννης Μανέτας, Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών, ( Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2016) σ.302

6Στο ίδιο, σ.303

7 Donna Haraway, «Anthropocene, Capitalocene, Plantationocene, Chthulucene: Making Kin», Environmental Humanities, vol. 6, 2015, pp. 159-165

μύκητες τα οποία συντροφεύουν και συντρώγουν στο σώμα μας, με αποτέλεσμα και να το δημιουργούν. «Ενηλικιώνομαι παρέα με αυτούς τους μικροσκοπικούς συντρόφους. Το να υπάρχεις ως οντότητα, σημαίνει διαρκώς πως συν-διαμορφώνtεσαι .»8 8Στο ίδιο, Πρωτότυπο: “I become an adult human being in company with these tiny messmates. To be one is always to become with many.”

Η συμβίωση λοιπόν, παρίσταται ισάξια – αν όχι και παραπάνωμε τον ανταγωνισμό στο έργο της εξέλιξης και αποτελεί τον πιο αγαπημένο και πετυχημένο μηχανισμό της φύσης. Παρατηρούμε λοιπόν, πως αυτές οι (σχετικά) νέες ανακαλύψεις έχουν θεμελιώσει έναν νέο τρόπο θεώρησης του κόσμου γύρω μας και έχουν ανατρέψει κατά πολύ πράγματα που θεωρούνταν δεδομένα. Ίσως, αν πιστεύουμε στις βίβλους, η νέα «βίβλος» των βιολόγων ονομαστεί «Η αλληλεξάρτηση των ειδών»…

121

122

123

συμβιωτική τομή Μπαχτσέ

…στην (καλλιεργητική) πράξη Με όρους κοινής διατροφής και σεξ (επικονίαση) μπορούμε να αντιληφθούμε και τις διεργασίες που συντελούνται σε έναν κήπο. Σε έναν λαχανόκηπο, ο άνθρωπος επιλέγει κάποια φυτά, με βάση τις προσωπικές του προτιμήσεις αλλά και ανάλογα την εποχή και της δυνατότητές της. Σκάβει και φροντίζει το χώμα. Μετά τα σπέρνει, επιλέγοντας προσεκτικά την τοποθέτηση τους στην έκταση και δημιουργεί τις «φυτικές γειτονιές» του, με βάση κάποια κριτήρια τα οποία μπορεί να είναι ιδανικές συγκαλλιέργειες9, το φως και η πορεία του ήλιου, το νερό, το χώμα και το παρελθόν του, τις διαστάσεις και την γεωμετρία της έκτασης. Έπειτα, χαράσσει τις διαδρομές του νερού, τις ορίζει είτε με αυλάκια, είτε/και τοποθετώντας λάστιχα, είτε σκαρφίζοντας κάποιον νέο πειραματισμό και σχεδιασμό των «αναχωμάτων». Ταυτόχρονα κατασκευάζει-συναρμολογεί και θεμελιώνει τις κατασκευές του (αναλυτικά βλ. Σαν κάστορες), κατάλληλα σχεδιασμένες για να εξυπηρετούν τις ανάγκες του κάθε φυτού. Τώρα σειρά παίρνει ο καιρός και οι ορέξεις του. Το ίδιο και η τράπεζα σπερμάτων 10. Η φύση, στην πιο «άγρια» και ανεπεξέργαστη μορφή της, μαζί με την πιο εξημερωμένη θα αρχίσουν να αναπτύσσονται η μια δίπλα στην άλλη, ή ακόμα και η μια πάνω στην άλλη. Αυτή η ανάπτυξη και το μπέρδεμα γίνεται με τρόπο και διάταξη τυχαία, οι αρχικές οριοθετήσεις που σχεδίασε ο καλλιεργητής μετασχηματίζονται. Το ίδιο και το υπέδαφος, μαζί με τις ρίζες, τα σκουλήκια και τα υπόλοιπα υποχθόνια πλάσματα. Όπως επίσης και τα διάφορα έντομα και ζουζούνια που θα προσελκύσει ο κήπος. Χωρίς αυτά, δεν θα υπάρξει επικονίαση άρα ούτε παραγωγή. Προφανώς, ανάμεσα στους τόσους προσκεκλημένους, κάποιοι ίσως να έχουν πιο επιθετικές διαθέσεις, όμως ένα ανθεκτικό μικρο-οικοσύστημα θα καταφέρει να ανταπεξέλθει και να βρει τις ισορροπίες του εξασφαλίζοντας μερίδιο για όλα. Ανάλογα τώρα και με τις καλλιεργητικές μεθόδους και πρακτικές που ακολουθεί η/ο κηπουρός, και τα περιθώρια που επιτρέπει σε τέτοια περιστατικά – αν και πάντα 124

στο άνθος της ηλικίας του. αρσενικός κολοκυθοανθός, εσωτερικό μέρος

9 Συγκαλλιέργεια είναι η καλλιέργεια δύο η και περισσότερων φυτών σε κοντινό χώρο. Κάποια φυτά είναι καλύτεροι συγκάτοικοι και αλληλοβοηθιούνται, προσφέροντας έτσι μεγαλύτερη παραγωγή και προστασία στον κήπο (πχ προσβολή από έντομα) αλλά και εξοικονομώντας νερό.Οι συγκαλλιεργητικές γνώσεις είναι ιδιαίτερα χρήσιμες για τους κατοίκους των πόλεων όπου οι εκτάσεις είναι περιορισμένες και τα εδάφη σχετικά φτωχά. Τα οφέλη της είναι πολλαπλά και οι κανόνες διάφοροι.

10Το υποθηκευμένο γενετικό υλικό στο χώμα, η τράπεζα σπόρων που βρίσκεται σε βάθος μέχρι και -20 πόντους.

11 Ο όρος αυτός χρησιμοποιείται για να περιγράψει τον τρόπο καλλιέργειας που περιλαμβάνει πρακτικές όπως: καλλιέργεια φυτώνυβριδίων, χρήση λιπασμάτων, εντομοκτόνων και ζιζανιοκτόνων, βαθύ όργωμα της γης και ακάλυπτο χώμα, τήρηση αυστηρών σειρών και διαχωρισμών στα φυτά κ.λπ

Πασχαλίτσα η τρομερή συγκάτοικος! Σαρκοβόρα ζουζούνα, με αδυναμία στις ψείρες. προστατεύει τα φυτά και ομορφαίνει τα φύλλα

κάτι θα καταφέρει να ξεφύγει από το ανθρώπινο χέρι- ο κήπος αρχίζει και διαμορφώνεται. Κάποια πράγματα τώρα, είναι στην κρίση του καλλιεργητή αν θα επιτρέψει αυτές τις νέες συγκατοικήσεις, αν θα δώσει ένα (προσωρινό) τέλος ή αν θα επιτρέψει σε κάποια να συνεχίσουν την ανάπτυξή τους και σε άλλα όχι. Αν εξολοθρευθούν – και σε τι ένταση ( πχ με ένα ήπιο οικολογικό φάρμακο όπως είναι το πράσινο σαπούνι ή με βιολογικό φάρμακο από γεωπόνο ή με κάποιο βαρύτερο χημικό)- ή αν θα συνεχίσουν να υπάρχουν. Η επιμονή για τον απόλυτο έλεγχο από την μεριά του ανθρώπου έχουμε δει πως μπορεί να αποβεί τελικά καταστροφική (για την βιοποικιλότητα, για την ποιότητα του χώματος, για την ίδια του την υγεία καταναλώνοντας μεγάλες ποσότητες φαρμάκων) . Ενδεχομένως, θα υπέθεται κανείς πως όταν πρόκειται για προσωπική κατανάλωση ή χόμπι, δεν παρατηρούνται βίαιες μεταχειρίσεις της γης, καθώς η ενασχόληση με την κηπουρική και το μεράκι για την φροντίδα της τροφής προϋποθέτει κάποιου είδους ευαισθησίας και σύνδεσης με την καλλιεργούμενη έκταση, όμως η πραγματικότητα ξεπερνά την φαντασία. Η «καλλιεργητική κουλτούρα» της καθεμιάς και του καθενός διαμορφώνεται εντελώς διαφορετικά αναλόγως το πλαίσιο και τα ερεθίσματα. Οπότε, δεν είναι περίεργο να συναντήσουμε «κουλτούρα μονοκαλλιέργειας»11ακόμη και σε ένα μικρό μπαχτσεδάκι προσωπικής χρήσης. Άλλωστε, όπως έχουμε ξαναπεί, πρόκειται για μια αντανάκλαση των απόψεων της καλλιεργήτριας περί του υγιούς και του ωραίου, και αυτές οι ποιότητες έχουν να κάνουν με παράγοντες που θα τους αφήσουμε ανοιχτούς προς συζήτηση για κάποια μελλοντικά επεισόδια… Μαζί με τα φυτά, αναπτύσσεται και ο ίδιος ο καλλιεργητής. Τρέφεται από αυτά. Ο κήπος αποτελεί την πηγή της χημικής του ενέργειας. Ο κήπος τροφοδοτεί τον άνθρωπο αλλά και ο άνθρωπος τον κήπο, επιστρέφοντας σε αυτόν τα οργανικά του απόβλητα (μέσω του κομπόστ) και αντάμα με αυτά, 125

του παρέχει εξίσου μέρος της δικής του απαιτούμενης χημικής ενέργειας. Θα μπορούσαμε να πούμε πως με αυτόν τον τρόπο η καλλιεργήτρια και ο μπαχτσές γίνονται σύντροφοι και μοιράζονται τους μεταβολισμούς τους, δημιουργώντας έναν κοινό διευρυμένο μεταβολισμό.12Τα φυτά θα προσελκύσουν μέλισσες οι οποίες θα μαζέψουν γύρη και τροφή για τις ίδιες αλλά και θα επικονιάσουν τα φυτά. Οι τυχόν ψείρες που θα παρασιτήσουν στα φυτά θα προσελκύσουν πασχαλίτσες, για τις οποίες οι ψείρες αποτελούν ένα θαυμάσιο γεύμα. Οι τσουκνίδες που θα φυτρώσουν εδώ και εκεί, θα βρουν μια χρησιμότητα ˙ το εκχύλισμά τους θα χρησιμεύσει ως φάρμακο και για τον άνθρωπο και για τον ίδιο τον κήπο. Αλλά ακόμα και χωρίς τη μεταποίηση τους, προστατεύουν τα εξημερωμένα φυτά προσελκύοντας φυτοφάγα ζουζούνια στα φύλλα τους. Τα παραδείγματα είναι πολλά. Η ίδια η καλλιεργητής πρέπει να αναλογιστεί και να καταλάβει πως ο μπαχτσές της δεν αποτελεί πηγή τροφής μόνο για την ίδια, αλλά και για άλλα πλάσματα και οργανισμούς. Πρέπει να αναγνωρίσει και να εκτιμήσει την συνεισφορά όλων σε αυτό το έργο, που εν τέλει αποδεικνύεται πως είναι πολύ πιο συμμετοχικό απ’ ότι φαντάζει! Αν στην καλλιεργητή αποδώσουμε τον ρόλο της «επιμελήτριας» του έργου, τότε της πέφτει το βάρος της ανάληψης ευθυνών και αποφάσεων της σύνθεσης, και η διαχείριση θα έχει να κάνει και με ζητήματα υποκειμενικού γούστου και αισθητικής. Αν η δέσμευσή της είναι να πετύχει τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα (για όλα) με τα λιγότερα διαθέσιμα μέσα τότε θα πρέπει να αφουγκραστεί όλες αυτές τις σιωπηλές διεργασίες, να της κατανοήσει και να τις επιτρέψει να συμβούν. Με την ελάχιστη δυνατή παρέμβαση είναι δυνατόν να πετύχει τα μέγιστα αποτελέσματα και μάλιστα με τον λιγότερο κόπο. Το «συνταίριασμα» της καλλιέργειας είναι μια τέχνη, και ως τέτοια έχει ανθρώπινα χαρακτηριστικά, απαιτεί εξάσκηση και τεχνική. Στο ντοκιμαντέρ «Στη γη του άγριου μελιού»13 γινόμαστε θεατές μιας τρυφερής και συνάμα σκληρής σχέσης (διευρυμένης) συμβίωσης. 126

12 «Ο μεταβολισμός είναι το σύνολο των βιοχημικών αντιδράσεων που πραγματοποιούνται στα κύτταρα των ζωντανών οργανισμών. Συνεπώς ο μεταβολισμός περιλαμβάνει όλες εκείνες τις βιοχημικές διαδικασίες, που εμπλέκονται στην παραγωγή και στην απελευθέρωση της ενέργειας.» (βικιλεξικό) «Η έννοια του μεταβολισμού αναδύθηκε τον 19ο αιώνα (…) για να δείξει την ανταλλαγή ενέργειας και ουσιών μεταξύ των οργανισμών και του περιβάλλοντος και το σύνολο των βιοχημικών αντιδράσεων στα ζώντα συστήματα.» Αλεβγκιούλ Χ. Σορμάν «Μεταβολισμός» , στο Τζάκομο ντ’ΑλίζαΦεντερίκο ΝτεμάριαΓιώργος Κάλλης (επιμ.), Το λεξιλόγιο της αποανάπτυξης, (Αθήνα: οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, 2016) σ. 73-77

13Στη γη του άγριου μελιού, σκηνοθεσία: Ταμάρα ΚοτέβσκαΛιούμπομιρ Στεφάνοφ,2019

Η Χατίτζε, η τελευταία κάτοικος και μελισσοκόμος ενός ορεινού χωριού κάπου στην Β. Μακεδονία αποκαλύπτει την ζωή της και την μελισσοκομική της τέχνη. Παρακολουθούμε μια γυναίκα η οποία επιβιώνει με ελάχιστες ανέσεις (χωρίς νερό, ρεύμα κ.λπ.) και ταυτόχρονα μαζεύει μέλι και φροντίζει τα μελίσσια (της) με έναν σπάνιο και ασυνήθιστο για σήμερα τρόπο. Οι κυψέλες που φροντίζει βρίσκονται πάντα σε ένα φυσικό τοπίο ( βράχο, κορμό δέντρου) και οι μέθοδοί της είναι ελάχιστα επεμβατικές. Μάλιστα, τρέφει σεβασμό προς τις μέλισσες˙ μας λέει πως πάντα παίρνει το μισό μέλι από αυτό που υπάρχει και το άλλο μισό το αφήνει για τις μέλισσες ,γιατί στην τελική, το φτιάξανε για να τραφούνε οι ίδιες. Η σχέση της με τα μελίσσια δεν είναι μια άκριτη, άπληστη εκμετάλλευση, μα ένας ήπιος και ολιγαρκής τρόπος για να επιβιώσει και να βιοποριστεί. Η ίδια πάει να βρει τα μελίσσια και όχι να τα έχει στην κυριότητά της και να τα αναπαράγει. Παίρνει όσο μέλι χρειάζεται, σε καμία περίπτωση να συσσωρεύσει ή να πλουτίσει από αυτόν τον φυσικό πόρο. Η σχέση και η σύνδεσή της με την φύση θα δοκιμαστεί όταν θα έρθουν κάποιοι νέοι κάτοικοι με διαφορετικές αντιλήψεις στο χωριό... Η έννοια της συμβίωσης, είναι πολύ στενά συνδεδεμένη όπως θα δούμε στο παρακάτω κεφάλαιο με αυτό που οι αυτόχθονες της Λατινικής Αμερικής ονομάζουν «ευ ζην» (buen vivir/ Sumak kawsay) και βασική προϋπόθεση για την επίτευξή της. Οι όροι (με τους οποίους επιτυγχάνεται) συμβίωση, σε μια φυτικοζωική (;) / φυτική κοινωνία και σε μια κοινωνία ανθρώπων ίσως να μην διαφέρουν και τόσο πολύ. Οι λεγόμενες βασικές ανάγκες (τροφή, νερό, στέγη) είναι ίδιες για όλους τους οργανισμούς. Αμοιβαιότητα, συνεργασία, συμμαχίες είτε απλά αδιάφορη συνύπαρξη είναι κοινά αιτήματα για ανθρώπους (σε κοινωνικούς αγώνες), ζώα και φυτά. Προσεγγίζοντας τον κήπο με συμπεριληπτική διάθεση και σκεπτόμενοι το δικό μας (ανθρώπινο, ατομικό) όφελος ως αναπόσπαστο μέρος του συνολικού οφέλους, αρχίζουμε να σκεφτόμαστε με όρους συμβιωτικούς και να ζούμε σύμφωνα με τις θεωρήσεις της buen vivir. Έτσι και αλλιώς, πρόκειται για μια σύνθεση, και ως τέτοια, πρέπει όλοι οι παράγοντες και οι συνισταμένες πρώτα να αναγνωριστούν, να αναλυθούν και τέλος, να αποτελέσουν ένα νέο περιβάλλον.

127

Ιντερλούδιο A΄ Ευρυβιάδης & Αντιγόνη

128

Ο Ευρυβιάδης κατάγεται από το χωριό Β. των Σερρών και διαμένει στις Σέρρες. Πριν από 10 χρόνια ήταν πολιτικός μηχανικός. Λόγω της οικονομικής κρίσης, έκανε στροφή στην καριέρα του. Σήμερα, είναι 55 χρονών και είναι ημί-επαγγελματίας αγρότης –μικρής κλίμακας. (καλλιεργητής πατάτας, παραγωγός λαδιού και μελισσοκόμος). Παράλληλα καλλιεργεί μπαχτσέ για προσωπική κατανάλωση. Φροντίζει μια έκταση στις παρυφές της πόλης ( κτήμα Φ.) και μια έκταση στο χωριό Β. Είναι ο πατέρας της Αντιγόνης.

Η Αντιγόνη είναι καλλιτέχνης και ασχολείται κυρίως με το ντιζάιν βιομηχανικών αντικειμένων, με αδυναμία στο τσιμέντο. Σπούδασε Βιομηχανικό Σχεδιασμό και Αρχιτεκτονική και τον τελευταίο καιρό έμενε στο Βερολίνο. Λόγω της πανδημίας, επέστρεψε στις Σέρρες στο οικογενειακό σπίτι. Η νέα αυτή συνθήκη την οδήγησε στην αναζήτηση ενός προσωπικού χώρου που θα λειτουργεί και ως το στούντιο της. Λόγω έλλειψης πόρων, ο χώρος που επιλέχθηκε και μεταμορφώθηκε σε στούντιο ήταν η καλύβα στο κτήμα Φ.

Μέρος: Σέρρες, προάστια Τύπος: κτήμα //καλλιέργεια κυρίως σε χώμα, θερμοκήπιο, πιο σπάνια σε κουβάδες ή άλλα βοηθητικά δοχεία // ~ 2 στρέμματα 129

Καλλιεργώ σχεδόν τα πάντα. Από κηπευτικά, φασολάκια, ντομάωτες, πιπεριές, μελιτζάνες, κολοκυθάκια και βασικά πατάτες είναι το κύριο προϊόν, το οποίο το εμπορεύομαι κιόλας. Καλαμπόκια, μαρούλια πιο μπροστά, κρεμμυδάκια, πράσα, λάχανα, ότι είναι σε κάθε εποχή. Να τώρα έφερα να σπείρω πράσα… Το 2009 και μετά, αγόρασα το οικόπεδο αυτό, 2μιση στρέμματα . Πιο μπροστά το έκαναν και οι γονείς μου και εγώ απλά έβλεπα και μάθαινα. Τα πρώτα χρόνια έψαχνα σπόρους και έκανα φυτά μόνος μου, αλλά είχα μια επιπλέον ασχολία, για το βράδυ για το σπίτι, γιατί στο σπίτι τα έφτιαχνα στη ζέστη να φυτρώσουν και γέμιζα τον τόπο με γλαστράκια … ε μετά με τον καιρό τα εγκατέλειψα και μάλιστα πιο πολύ πέρυσι καθάρισα τον χώρο εδώ και πέταξα πολλά πράγματα και πέταξα και τους σπόρους μου καταλάθος, ε από εκεί και μετά λέω τώρα τι να ξαναψάχνω σπόρους και να ξάνακάνω φυτά ε πέρνε έτοιμα και τελείωσε. Τώρα παίρνω από γεωπόνο. Ας πούμε, λάχανα παίρνω από το χωριάτικο το λάχανο, δεν ξέρω αν το γνωρίζεις είναι αυτό που δεν σφίγγει, είναι μερικά λάχανα τα παίρνεις είναι σαν σανίδια, κόβεις κόβεις και είναι κούτσουρα, το χωριάτικο είναι μαλακό, παίρνεις ένα κομμάτι ένα φύλλο και το τρώς! Αυτό είναι το χωριάτικο το λάχανο, είναι παλιά, από τα παλιά που υπήρχαν. Δεν τα βρίσκεις εύκολα, κάποιοι πουλάνε στο παζάρι τους έχω εντοπίσει και παίρνω. Και ντομάτες, χρησιμοποιώ μια ποικιλία λέγετε ραπίτ, και να δεις μια ρίζα έχει από 20 ντομάτες. Ενώ τις άλλες τις χωριάτικες τις παλιές, που υπήρχαν στα χωριά, μπορεί να ήταν νόστιμες ντομάτες αλλά σε κάθε ρίζα είχε 2-3 ντοματούλες. Δηλαδή έκανες τον κόπο, δεν χόρταινες ντομάτα. Ναι μεν νόστιμη, συμφωνώ αλλά δεν είχε ποσότητα. Εμείς θέλουμε και ποσότητα. Ξες πόση 130

4. 1. Μαζεύοντας φασολάκια 2. Γεωύφασμα για εδαφοκάλυψη 3. Άποψη της έκτασης 4. Ντομάτες στο θερμοκήπιο

σαλάτα τρώμε εμείς στο σπίτι; 4 άτομα 3 μπόλ! Όχι πιάτα, μπόλ μεγάλα! Εγώ την τρώω ας πούμε με λεμόνι, η Α. δεν θέλει λεμόνι θέλει βαλσάμικο, η Μ. θέλει κρεμμύδι με αποτέλεσμα τα 4 άτομα να κάνουμε 3 σαλάτες, οι 2 τρώνε ίδια. Πολύ σαλατικό, όταν λέμε πολύ σαλατικό πολύ! Όλο το χειμώνα έχω μαρούλια, και λάχανα και μπρόκολα κουνουπίδια.. συνεχώς. Συν ό,τι μαζεύω από εδώ από τον μπαχτέ ραδίκια! Ραδίκια άγρια, ζοχιά. Άμα πάω στο σπίτι και τα δει η γυναίκα μου τρελαίνεται , «τι μου τα ‘φερες πάλι αυτά» λέει! Γιατί έχουν δουλειά, μες στο χώμα. Εγώ είπα να τα πλένω εδώ , δεν με βασίζεται, τα ξαναπλένει στο σπίτι. (…)Τα φυτά ας πούμε όταν τα αγοράζεις είναι μισό ευρώ. Αγοράζω 20 ντομάτες, 20 πιπεριές και 5-6 μελιτζάνες…να δίνω 25-30 ευρώ στην αρχή; Μετά ξαναδίνω, 5, 10 , ψιλοποσά που δεν φαίνονται συν εδώ ότι ποτίζουμε από γεώτρηση και για να βγάλω το νερό έχω βενζινοκινητήρα και κάθε τόσο βάζω από 5 ευρώ βενζίνες. Γιατί σου είπα, μπορεί να βγαίνει πιο ακριβό από τον μανάβη αλλά εγώ τώρα, είναι Κυριακή μεσημέρι κάθομαι στο σπίτι ανοίγουμε να φάμε, δεν έχουμε ντομάτα, στο λεπτό είμαι εδώ κόβω ντομάτες ξαναγυρίζω πίσω και τρώμε φρέσκια ντομάτα, και δικιά μου και έχω και σιγουριά. Φρούτα δε, έχουμε όλα τα φρούτα, και εδώ και εκεί (στο χωριό). Αυτά τα 2 είναι κρανιές, ακόμα δεν έχουν δώσει, αυτά είναι πιο πολύ για ποτό. Λοιπόν εκεί μέσα έχει μηλιές, αμυγδαλιές, φουντούκια, μια κερασιά, συκιά, τα σύκα και τα καίσια τα κάνω μια ιδιαίτερη επεξεργασία τα κάνω αποξηραμένα, τα σύκα ειδικά γίνονται φοβερά, εδώ σε αυτό το σύρμα τα κρεμάω. Τα κρεμάω για να μην πάνε μυρμήγκια και πουλιά σε ένα ταψί και από πάνω είναι τζάμι. Παν τα πουλιά, χτυπάν το τζάμι να πάρουν σύκο αλλά δεν μπορούν να πάρουν!(…) Εντελώς αυτόνομοι είμαστε, μόνο κρεατικό δεν έχουμε. Από όλα αυτά δεν αγοράζουμε τίποτα. Έχω πάρει 3 ψυγεία τα οποία μέσα τα γεμίζω. Το ένα το γεμίζω μήλα.

8. 5. Το θερμοκήπιο 6. Το θερμοκήπιο (εσωτερικό) 7. Χέρι στην μηλιά 8. Kηπευτικά σε παρτέρι και στο βάθος αποθήκη & wc

131

Όλο το χειμώνα 200 κιλά μήλα τρώμε εμείς, δικά μας. Από 3-4 δέντρα, δεν κάνουν όλα το ίδιο κάθε χρόνο. Ας πούμε τώρα εδώ έχει 2 μεγάλες μηλιές, πέρυσι η από δω ήταν γεμάτη η πίσω δεν είχε μισό μήλο. Φέτος είναι ανάποδα. Δεν έχει ούτε ένα μήλο η πρώτη πήγε στην δεύτερη γέμισε. Δεν ξέρω τι τα έφταιξε. Στο χωριό όμως που έχω 2 μηλιές είναι κάθε χρόνο γεμάτες, ίσως το κλίμα, η ποικιλία… Γεμίζω το ένα το ψυγείο με μήλα. Το άλλο το γεμίζω με πατάτες. Εμείς τρώμε αυτές τις πατάτες εδώ, δες το μέγεθος, μικρούλες, τρώμε μόνο αυτές, τις άλλες τις πουλάω. Θα σου δώσω ένα τσουβαλάκι να δοκιμάσεις από αυτές, δεν θα ξαναφας μεγάλη πατάτα! Εγώ σε όσους δίνω λέω θα με παρακαλάτε να σας δίνω μικρές και όχι μεγάλες! Καταρχάς στην πατάτα βάζουν πολύ φάρμακο από το έδαφος ακόμα, αυτός που κάνει εμπόριο δεν θα έχει τυφλοπόντικα, θα έχει ψοφήσει από πέρυσι, όχι φέτος! Γιατί το βομβαρδίζουν το έδαφος με τόσα φάρμακα, δεν βγάζει ούτε χόρτο! το πιστεύεις δεν βγάζει χόρτο; Εδώ δες τι χορτάρι, τα χορτάρια είναι πιο μεγάλα από τις πατάτες, ψάχνω να τις βρω, αλλά στο τέλος τι θα κάνω; Λοιπόν, είναι κάτι άλλο, τον δορυφόρο τον έχεις ακουστά σαν έντομο; ( σηκώνεται πάει στα φυτά) Λοιπόν, αυτές είναι ρίζες από πατάτα, δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα από φύλλα, βλέπεις μόνο κοτσάνια είναι, τα έφαγαν οι δορυφόροι. Λοιπόν, εγώ τρώω πατάτα, αυτό εδώ πάνω είναι γεμάτο ο δορυφόρος. Να αρχίσω να ρίχνω φάρμακο από εδώ και να μεταβιβαστεί στην πατάτα; Μπορεί να μην έχει επαφή, αλλά κυρίως έχει, αφού το φυτό αναπνέει, θα κυκλοφορήσει το φάρμακο, θα φάω το φάρμακο, γιατί; Τι θα μου κάνει ο δορυφόρος; Ας φάει τα φύλλα, ας τα φάει δεν πειράζει. Πάει πολύ στις μελιτζάνες και στις πατάτες αυτό το έντομο. Τα βγάζω από εδώ και 132

10.

11.

12. 9. Άποψη της έκτασης 10. Πατέντα κομποστοποίησης 11. Το κομπόστ 12. Προσ`ωτασία των καρπών απο τα πουλιά

13.

14.

15.

13. Πατέντα προστασίας απο τυφλοπόντικα (μπουκάλι βυθισμένο στο χώμα, ο αέρας που περνά κάνει ήχο που ενοχλεί και απομακρύνει τα ζώα) 14. Μαρουλάκια σε κουβάδες 15. Θερμοκήπιο τον χειμώνα

τα σκοτώνω, αυτή είναι η τέτοια ( μέθοδος) μου. Είμαι κατά των φαρμάκων, μαλώνω με κόσμο. Και ξες τι έχει περάσει στην αντίληψη των πιο πολλών αγροτών, ότι τίποτα δεν γίνεται χωρίς φάρμακο. Κι όμως γιατί σε εμένα γίνονται; Αυτοί δεν τους ενδιαφέρει απλά να ταΐσουν την οικογένειά τους, τους ενδιαφέρει να βγάλει ποσότητα, να είναι όλες οι ντομάτες ένα μέγεθος, όλες ίδιας ωριμότητας, ενώ εγώ, και πιο μικρή έχει και πιο μεγάλη και πιο στραβή και δεν ωριμάζουν ταυτόχρονα όλες. Εγώ από το στρέμμα της πατάτας βγάζω το μέγιστο ένα τόνο και στην Βροντού βγάζουν 7 τόνους ανά στρέμμα, τα λιπάσματα και τα φάρμακα όμως πάνε βροχή. (…)Σε ώρες…Ε χρειάζεται πολλές ώρες, μπορεί να χρειάζεται και πάνω από 30 ώρες.. όχι μόνο εδώ και τα 2 μαζί (στο χωριό).Το κίνητρο μου ήταν ότι επειδή ήμουν από χωριό και αγροτική οικογένεια πρώτον το ήξερα το αντικείμενο, δεύτερον αφού μετά μετανάστευσα στην πόλη μου έλειψε αυτό, μου έλειψε δηλαδή η ομορφιά του να πας στον μπαχτσέ να πάρεις την ντομάτα ούτε να την πλένεις και να την δαγκώσεις εκείνη την ώρα, και μετά αφού απέκτησα το οικόπεδο πρώτη μου δουλειά ήταν να κάνω αυτό, να αρχίσω να σπέρνω και να απολαμβάνω. Και ξέρεις όταν σπέρνεις και γίνονται οι καρποί το απολαμβάνεις πιο πολύ γιατί λες είναι δικό μου ρε παιδί μου εγώ το έκανα, δεν είναι το έτοιμο, δεν είναι μόνο ότι το πλήρωσα και είναι το δικό μου, το έφτιαξα, το έσπειρα, από φυτό μικρό και έγινε μεγάλο. Όπως και στην κατασκευή είχα το ίδιο πράγμα, παίρναμε ένα χωράφι και χτίζαμε ένα σπίτι, δηλαδή από το μηδέν έφτιαχνες, παρουσίαζες κάτι, ήτανε χειροπιαστό το είδος ας πούμε, για αυτό σε τραβούσε.(…)Δεν ενημερώνομαι από κάπου, όχι δεν ασχολούμαι. 133

Έχει πολλές μεθόδους σου λένε διάφορα, αλλά τώρα τυχαία αν μου πέσει κάτι καλώς, αλλιώς δεν ψάχνω να βρω. Καλλιεργώ κυρίως για να τρώμε καθαρό προϊόν και μετά για πώληση. Για πώληση είναι μόνο η πατάτα. Και το λάδι. Α και το μέλι, το μέλι δεν είναι καλλιέργεια…Εγώ έχω κόκκινη πατάτα κυρίως, αυτή εδώ κόκκινη που τη βλέπεις, και λίγη σπούντα έσπειρα φέτος γιατί μου περίσσεψε σπόρος από πέρυσι και τον έσπειρα. Η κόκκινη είναι παραδοσιακή ποικιλία η σπούντα όχι. Την κόκκινη την είχαμε στο χωριό πριν 50 χρόνια, χάθηκε και την ξαναβρήκα εκ τον υστέρων και δεν ξέρω αν είναι η ίδια, μοιάζει με την παλιά που είχαμε αλλά σαν όνομα είναι η ίδια; Τώρα την βρίσκω στο εμπόριο σε έναν μόνο στα Γιάννενα, πουθενά αλλού και την παραγγέλνω από εκεί με μεταφορική μου έρχεται, big rosa λέγεται. Έχω πάρει και άλλες κατά καιρούς αλλά δεν είναι εκείνη η παλιά που ήξερα, γιατί αυτή είναι κόκκινη έξω κίτρινη μέσα. Είναι πολύ σκληρή πατάτα, πολύ νόστιμη και αντέχει πολύ. Ενώ η κίτρινη δεν αντέχει τόσο. Εμείς σου λέω μέχρι αρχές Μαΐου πριν βγουν οι καινούργιες τρώγαμε τις παλιές. (…)Όχι, Δεν μοιράζομαι, δεν συνεταιρίζομαι, καλό κακό.. εγώ είμαι της παροιμίας «μοναχός σου χόρευε και όσο θέλεις πήδα» ! Σοβαρά…Ε με φίλους που κάνουν την ίδια δουλειά μπορεί να πούμε καμιά κουβέντα ας πούμε τι παρουσιάζεται αλλά όλοι είναι λίγο πολύ στην αυλίτσα τους, στο μπαχτσεδάκι τους, εκεί, δεεν…μέχρι εκεί. (…)Αν εφαρμοστεί νόμος απαγόρευσης του οικιακού λαχανόκηπου …Ναι…σίγουρα θα με προβλημάτιζε…και τι έπρεπε να το κάνουμε τον χώρο αυτό; Να τον σπείρουμε γκαζόν; (…) θα γίνει και αυτό το ακούω! Θα γίνει και αυτό δεν υπάρχει περίπτωση ..ε θα αγοράζω, εντάξει. και θα αγοράζω όλα τυποποιημένα, όλα εργοστασιακά, όλα ορμόνη… μόνο έτσι δεν είναι ασφάλεια!»

134

16.

20. 16. φθινοπωρινή τροφοσυλλογή 17. Άποψη της έκτασης (χειμώνα) 18. Άποψη της έκασης (άνοιξη) 19. Συντροφιά στο χωράφι (άνοιξη) 20. Μοναχικότητα στο χωράφι (καλοκαίρι)

17.

18.

135

19.

Η Κ Α ΛΥΒΑ - ΕΡΓΑ ΣΤΗΡΙΟ

προ Αντιγόνης

μετά Αντιγόνης! (τρίπτυχο φωτογραφιών της ίδιας) 136

1. 2. 3. 4.

5. 6. 7.

8. 9.

10.

11.

13.

12.

14. 15. 17. 16.

ΕΞΟΠΛΙΣΜΟΣ ΚΑΛΥΒΑΣ: 1. Αναπτήρας 2. σφουγγαράκι 3. χάρτινα ποτηράκια 4.πλαστικά ποτηράκια 5.αέριο 6.μπρίκι 7.υγρό πιάτων 8.γκαζάκι 9. διάφορα πλαστικά & γυάλινα μπουκάλια 10. πανιά ρετάλια 11. νιπτήρας 12. κουβάδες 13. έπιπλα απο kados.gr 14. στρωματάκι 15. σακουλίτσες 16. diy κάθισμα παλέτας 17. ομπρέλα

138

Μελίσσια μέσα στο περιβόλι / κτήμα Φ/ 2020

139

Ιντερλούδιο Β’ Αντίκλεια

140

Η Αντίκλεια είναι καθηγήτρια τα τελευταία 25 χρόνια και διδάσκει σε δημόσιο γυμνάσιο-λύκειο των Σερρών. Ζει σε μονοκατοικία μαζί με τον άντρα της και ανά διαστήματα τις κόρες τους που πάνε και έρχονται. Φυτεύουν στον κήπο τους κάποια πράγματα ερασιτεχνικά, και φροντίζουν πολλές γάτες και γατάκια.

Μέρος: Σέρρες, απόκεντρο Τύπος: μονοκατοικία //καλλιέργεια κυρίως σε παρτέρια και γλάστρες // έκταση διαφορετική κάθε χρόνο 141

Φέτος είναι μελιτζάνες, πιπεριές και κολοκύθια και αρωματικά φυτά. Λίγο παραπάνω από δεκαετία πρέπει να ναι που καλλιεργούμε… Η έκταση δεν είναι πάντα η ίδια.. μια πίσω, τα τελευταία 3-4 χρόνια το κάνουμε στο μπροστά μέρος κάτω από την ελιά, πιο παλιά ήτανε πίσω. Σπόρους και φυτά παίρνουμε από την Μονόβρυση (χωριό).(…) ε μηδαμινό είναι το κόστος, δηλαδή ας πούμε αν πεις για το νερό, θα ποτίζαμε έτσι και αλλιώς τον κήπο… δεν είναι το έξοδο μεγάλο, δεν είναι κάτι που επιβαρύνει και είναι και μια ωραία ενασχόληση, όπως είπε και η άλλη κυρία, θα μπορούσα να έχω γκαζόν, είχα σε πρώτη φάση, όταν πρωτοήρθαμε στο σπίτι, βάλαμε γκαζόν, το οποίο παίρνει πολύ νερό! Και απλώς έχεις την πρασσινάδα ας πούμε. Ε με αυτόν τον τρόπο εμπλέκεσαι διαφορετικά, και τρως κιολα, και παίρνεις και μεγάλη χαρά που το βλέπεις να παράγει! Α! μια μελιτζάνα χαχα τέλεια! Ενώ το γκαζον δεν σου δίνει τέτοιες χαρές! (…)για την φροντίδα… όχι πάρα πολύ…τόσο όσο. Τώρα κοίταξε, χτυπάει πολύ η ζέστη αλλά σε εποχές που είναι κάπως πιο δροσερά είναι ωραία να είσαι έξω και να ασχολείσαι έτσι να πιάνεις το χώμα λίγο…είναι ωραία. Και τόσες συνταγές με κολοκύθια! Και εγώ εκπλήσσομαι, γιατί δεν είμαι πολύ της κουζίνας και αυτό, αλλά το πήρα έτσι φιλότιμα τι θα τα κάνω τόσα κολοκύθια! Λοιπόν έχουμε και λέμε, πίτα, κολοκυθοκεφτέδες, γεμιστά κολοκύθια, φυσικά γιαχνί…δηλαδή είναι κάτι το οποίο…ας πούμε πέρυσι που δεν είχαμε κολοκύθια είχαμε ντοματιές δεν έφτιαχνα κολοκύθια κάθε μέρα όπως κάνω τώρα! Ε και τα δίνεις κιόλας, χαρίζεις. (…) πως ξεκινήσαμε.. έχουμε τον χώρο! Την πρώτη χρονιά ήταν μόνο ντοματιές! Ήρθε κάποιος το έσκαψε και είπαμε οκ τώρα που είναι σκαμμένο ας βάλουμε ντοματιές και έδωσε τόσες πολλές ντομάτες που πάθαμε πλάκα! Και από εκεί και πέρα κάθε χρόνο κάτι βάζουμε. Πολλές φορές 142

4. 1. Είσοδος δεξιά 2. Μελιτζανιές & πιπεριές 3. Κολοκυθιές κάτω απο την ελιά 4. κολοκυθιά απόπειράται εισόδου στο σπίτι

5. Φράουλες στη γλάστρα 6. Άποψη του σπιτιού, χαλί κολοκύθας 7. Mεγάλες προσδοκίες, αβοκαντιά (φωτογραφίες κήπου 2020)

είναι διακοσμητικό, όπως ας πούμε τα ηλιοτρόπια! Ήτανε για το αισθητικού του πράγματος, όχι κάτι σε φαγητό δεν μπήκα στην διαδικασία.. απλώς μεγαλώνανε τα ηλιοτρόπια, τα χαιρόμασταν, χάριζα , όπου πήγαινα, πήγαινα με τα λουλούδια μου , αυτό μέχρι εκεί. (…)Για πληροφορίες… ψάχνω στο διαδίκτυο πιο πολύ. Σημαντικό και το διαδύκτιο, μέχρι και τις συνταγές για τα κολοκύθια από το διαδίκτυο τις βρήκα. Εγώ μόνο κολοκύθια γιαχνί ήξερα να κάνω! Χαχα (…)και κάτι να τρώς και χαρά σου δίνει. Γενικά αυτό το να μεγαλώνεις κάτι ρε παιδί μου, είναι πολύ ανεβαστικό. Μαζί με τα γατάκια μεγαλώνουνε και τα φυτά, μπαίνουν τα γατάκια κάτω από τις κολοκυθιές για δροσιά … (…)- Όχι , όχι γιατί είμαστε και τόσο χύμα, δεν είναι οργανωμένο να πεις, με προδιαγραφές, είναι αυτοσχεδιαστικό. Ας πούμε την πρώτη φορά που βάλαμε τις ντοματιές φώναξα μια γειτόνισσα που ξέρει από αυτά, ήτανε από χωριό ήξερε από αγροτικές εργασίες, της έδειξα τις ντοματιές γεμάτη περηφάνεια και έτσι γέλασε λίγο , λέω τι ; πες το αντέχω! Μου λέει είναι πάρα πολύ κοντά μεταξύ τους! Και όντως όταν μεγάλωσαν φουλ οι ντοματιές διαπίστωσα ότι θα έπρεπε να τις είχα βάλει πιο αραιά για να μπορώ να περνάω ανάμεσα, αλλά εντάξει… πάρα πολλές ντομάτες πήραμε εκείνη την χρονιά, θαρρείς και ήταν σήμα! Καλή φάση είναι! Και μερικά πράγματα ας πούμε τον Γ. ( κάποιος που έχει περισσότερη εμπειρία ) τον ρωτάω πώς το κάνεις αυτό πώς το κάνεις εκείνο γιατί εντάξει ρωτώντας μαθαίνεις. Αλλά έτσι να μπω σε μπλογκ να …δεν τον παίρνω και τον εαυτό μου σοβαρά ως καλλιεργητή για πλάκα είναι! Αλλά και τρώμε και από αυτό! Καλή φάση ας πούμε… Τα λυπάμαι κιόλας, δηλαδή από την στιγμή που παράγεται κάτι που είναι βρώσιμο λες τώρα εγώ πρέπει να το αξιοποιήσω κάπως, ή που θα το χαρίσω σε κάποιον ή που θα το φάω. Αυτοί 143

που έχουν μεγάλη παραγωγή έχουν την διαδικασία της κατάψυξης, δηλαδή όλα τα σώνουνε, τις ντομάτες θα τις κάνουνε σάλτσες, τα ρόδια χυμό…είναι οργανωμένοι, εγώ το κάνω σε ένα πιο…έτσι όπως μου ‘ρθει ας πούμε! (…)Να σου πω ότι φοβάμαι ότι κοντεύουμε πολύ στο σημείο που θα απαγορευτεί και αυτό είναι πολύ αυτονόητο και πολύ φυσικό να βάζει κάποιος κάτι στον κήπο του να μεγαλώσει. Μου φαίνεται τερατώδες, να απαγορευτεί δια νόμου, πραγματικά τερατώδες. Αλλά και πάρα πολύ πιθανό την ίδια στιγμή, γιατί βλέπουμε τόσα τερατώδη καθημερινά που.. εγώ εμπιστεύομαι πιο πολύ αυτό που βάζω εγώ στο χώμα παρά αυτό που αγοράζω από το σούπερ μάρκετ. Δηλαδή δεν μου βγάζει λογική να απαγορευτεί για κάποιον τέτοιο λόγο. Μάλλον για οικονομικούς λόγους γίνεται… και ύστερα είμαστε μια χώρα , στην οποία η πόρτα προς την ύπαιθρο δεν έκλεισε ποτέ. Δεν ήταν η Ελλάδα ποτέ βιομηχανική χώρα, οπότε πάρα πολύ άνθρωποι, ίσως όχι σε αστικό περιβάλλον, αλλά όλοι έχουνε κάτι στο χωριό και ασχολούνται και βγάζουνε κάτι, οπότε είναι πάρα πολύ βάρβαρη παραβίαση να σου πούνε ότι δεν μπορείς να το κάνεις αυτό! Και μάλιστα να επικαλούνται και λόγους ασφαλείας από την στιγμή που τρώμε του κόσμου το δηλητήριο. Ανάθεμα κι αν ξέρουμε τι τρώμε. Οπότε ναι, θα με ενοχλούσε πάρα πολύ αλλά δεν θα με εξέπληττε.

144

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19. 8-19 Φωτογραφίες απο τον αρχείο της αντίκλειας (2021)

145

146

«άγριο» κτήμα μέσα στον κάμπο γεμάτο πασχαλίτσες! Σέρρες, Μάρτιος 2021 147

Bombus terrestris Βομβίνος, ένας εξαιρετικός επικονιαστής! γένος αγριομέλισσας. 148

149

150

Ελένη η κατσικούλα, “Τα ζώα είναι για να τα αγαπάμε, όχι για να τα τρώμε” λέει ο κύριος που την πάει βόλτα στην λαϊκή, Βόλος 2018 151

152

Τζόκερους γατόσκυλους, η καλύτερη συντροφιά Νέος Σκοπός, Σέρρες, 2020 153

154

155

156

157

158

Μωβ πατάτες

Αρμονία (από το ρήμα αρμόζω) γενική σημασία της λέξης: σύνδεση, συναφή. Επίσης, άρθρωση, αρμός, σημείο της σύνδεσης δύο αντικειμένων ακόμα, μέσο προς συναρμογή ( βλ. Ομ. Οδ. Ε 248, 361 κτλ. Ως σημείο σύνδεσης: «αι των λίθων αρμονίαι», Διόδ. Σικ. 2,8). Ανάμεσα σε άλλα σήμαινε και τη σωστή αναλογία ( ή σύμμετρη διάταξη) των μερών ενός συνόλου μεταξύ τους. (Σόλωνα Μιχαηλίδη, Εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας ελληνικής μουσικής, μορφωτικό ίδρυμα εθνικής τράπεζας)

Ευ : καλά, σωστά, όπως αρμόζει, όπως πρέπει ευ ζην: (λόγιο) η ευζωία, η ευδαιμονία ευδαιμονία: 1. Η κατάσταση του ανθρώπου που αισθάνεται ευνοημένος από την τύχη, η ευτυχία και η μακαριότητα 2. Η υλική ευημερία, η ευτυχία που πηγάζει από την αφθονία αγαθών ΑΝΤ. Δυστυχία, ένδεια φτώχια αλληλεγγύη: 1. η αλληλοβοήθεια και το αίσθημα ενότητας μεταξύ ανθρώπων με κοινά συμφέροντα και στόχους. 2. η συμπαράσταση σε δοκιμαζόμενους συνανθρώπους η σχέση αμοιβαίας ηθικής ή υλικής στήριξης μεταξύ ατόμων, συνήθως στο πλαίσιο ενός συνόλου, π.χ. οικογένειας, ομάδας, τάξης. / συμπαράσταση ο στενός δεσμός που ενώνει τα άτομα ενός συνόλου, η αναγνώριση και ο σεβασμός αμοιβαίων δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, η συμπαράσταση

161

Και ζήσαν και αυτά καλά και εμείς καλά Η έννοια της Buen Vivir φτάνει σε εμάς όπως και οι πατάτες˙ από την Λατινική Αμερική και τους αυτόχθονες πληθυσμούς της.1 Όπως και οι ποικιλίες των πατατών είναι πάρα πολλές (πάνω από 50!), οι σπόροι τους έρχονται από πολύ παλιά και βγαίνουν σε διάφορα σχήματα και χρώματα, έτσι και οι διάφορες θεωρήσεις των αυτόχθονων για το «ευ ζην» είναι αρχαίες και ποικίλουν, αλλά κατά βάση, παραμένουν πατάτες. Το κοινό στοιχείο όλων λοιπόν, το εντοπίζουμε στην ισορροπημένη σχέση ανθρώπου-γης και τον σεβασμό προς την ζωή όλων των όντων ως απαραίτητη προϋπόθεση για την «καλή ζωή». «Ο δρόμος και ο προσανατολισμός της κοινότητας οδηγούν στο suma qamaña ή το Sumak kawsay, φράσεις που σημαίνουν επίσης γνωρίζω να ζω και κατόπιν να συμβιώνω. Γνωρίζω να ζω σημαίνει ότι είμαι σε αρμονία πρώτα με τον εαυτό μου. Δηλαδή, καταρχήν είμαι καλά και ύστερα, γνωρίζω να κάνω σχέσεις ή να συνυπάρχω με όλες τις μορφές ζωής.» 2 Η ουσία της έννοιας της Buen Vivir αν την αποδίδαμε με μια λέξη αυτή θα ήταν πολυμορφία˙ πολυμορφία τόσο της γνώσης όσο και των κοινοτήτων. Την διέπει μια βαθιά πνευματικότητα που εκφράζεται μέσα από τον σεβασμό προς όλα τα επίγεια και την ενσυναίσθηση. Η ευτυχία και η καλή ζωή είναι καλή μονάχα όταν είναι για όλους και όλα. Όταν ένα είδος καταστρέφεται, αυτό είναι καταστροφή για όλους και όλα. Απορρίπτει τον διαχωρισμό μεταξύ φύσης-κοινωνίας και υπερασπίζεται μια συνολική, πολυδιάστατη αντίληψη περί της έννοιας της κοινότητας, όπου δεν χωράνε δυισμοί. Ο E. Gudynas εξηγεί: «Μια αντίληψη διευρυμένων κοινοτήτων, οι οποίες στο έδαφός τους μπορούν να περιλαμβάνουν και διαφορετικούς ζώντες οργανισμούς ή στοιχεία του περιβάλλοντος. Επιπλέον, η buen vivir απορρίπτει την εργαλειοποίηση της Φύσης από το ανθρώπινο είδος.»3 162

1«Η ίδια η πατάτα έχει στενή σχέση με την νότια και την κεντρική Αμερική, ως ιθαγενές φυτό των υψιπέδων που απλώνονται από τις Άνδεις μέχρι το βόρειο Μεξικό. Οι Ινδιάνοι των Άνδεων συνέλεγαν και κατανάλωναν κονδύλους των άγριων προγόνων της πατάτας ήδη εδώ και 8.000 χρόνια. Λίγο αργότερα έμαθαν και να την καλλιεργούν. (…) Η ντομάτα (lycopersicon esulentum), η μελιτζάνα (solanum melongena), τα διάφορα είδη πιπεριάς (capsicum), ο καπνός (nicotiana tabacum) και μερικά άλλα, λιγότερο κοινά, ανήκουν όλα στην οικογένεια των solanaceae. Όλα προέρχονται από την Λατινική Αμερική και ήταν άγνωστα στους Ευρωπαίους πριν από την ανακάλυψή της.» Γιάννης Μανέτας, Περί φυτών αφηγήματα, (Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2019) σ. 4

2«Buen vivir ή vivir bien είναι η ονομασία στα ισπανικά. Oι αυτόχθονες έχουν τις δικές τους ονομασίες στις δικές τους γλώσσες. ο Mamani αναφέρει : «Για την κοσμοαντίληψη των πρώτων αυτοχθόνων το κύριο ήταν να υπάρχουν στην ζωή σχέσεις ισορροπίας και αρμονίας και για αυτό η λέξη qamaña προσδιορίζει αυτόν που γνωρίζει να ζει. Έτσι λοιπόν ο όρος suma quamaña μεταφράζεται μεν σαν ¨buen vivir¨, αλλά με αυτό δεν δίνεται το πραγματικό μέγεθος της σημασίας της φράσης. Suma = πληρότητα, μεγαλείο, υπεροχή, μεγαλοπρέπεια, ομορφιά, qamaña = ζωή, συμβίωση, διαρκής συνύπαρξη (…) Ο δρόμος και ο προσανατολισμός της κοινότητας οδηγούν στο Suma qamaña ή το Sumak kawsay, φράσεις που σημαίνουν επίσης γνωρίζω να ζω και κατόπιν να συμβιώνω.» Fernando Huanacuni Mamani, Buen Vivir/Vivir Bien Η φιλοσοφία, οι πολιτικές, οι στρατηγικές και οι εμπειρίες από την εφαρμογή του, (Αθήνα: Εναλλακτική Δράση για Ποιότητα Ζωής, 2019) σ. 18-19 3Ε. Γκουντίνας, «Buen Vivir», στο Τζάκομο ντ’Αλίζα- Φεντερίκο Ντεμάρια-Γιώργος Κάλλης (επιμ.), Το λεξιλόγιο της αποανάπτυξης, (Αθήνα: οι Εκδόσεις των Συναδέλφων, 2016) 4Στο ίδιο, σ. 33-34

Ταυτόχρονα, θέτει υπό αμφισβήτηση το δυτικό μοντέλο ανάπτυξης. Αμφισβητεί την οικονομική μεγέθυνση ως δείκτη «επιτυχίας» μιας κοινωνίας όπως και την ευημερία σύμφωνα με καταναλωτικά κριτήρια (και εδώ ακριβώς βρίσκεται πολύ κοντά στην έννοια της αποανάπτυξης, βλ. κεφάλαιο Φασούλι το φασούλι). Κοιτάζει κριτικά τον καπιταλισμό και τα ακραία ατομικιστικά ανθρωποκεντρικά του πρότυπα αλλά ωστόσο και τον κομμουνισμό και τον σοσιαλισμό, καθότι προτάσσουν την ανθρώπινη ευημερία (αν και συλλογική) ως την σημαντικότερη όλων, παραμελώντας όλες τις υπόλοιπες μορφές ζωής. «Αυτό που παρατηρούμε και στον καπιταλισμό και στον κομμουνισμό σαν αντίθετό του, είναι ότι και οι δύο λειτουργούν με μια αντίληψη ολοκληρωτισμού και αποκλεισμού, που είναι αποτέλεσμα του ανθρωποκεντρισμού.» 4 Στέκεται καχύποπτα προς όποιο μιλάει για μια και μοναδική αλήθεια, διότι το ένα (και κατ’ επέκταση και ο ένας) και μοναδικό, το καλύτερο, το «απόλυτο» δεν υφίσταται σαν έννοια. Παράλληλα, θέτει προτάσεις και ερωτήματα για μια άλλη ανάπτυξη μετά-νεωτερικού τύπου όπου αυτός ο νέος «κόσμος» έχει χώρο για πολλούς και διάφορους «κόσμους». Η καλή ζωή, αυτό που ονομάζουμε ευημερία είναι θεμελιώδες ζητούμενο –και δικαίωμα– όλων των ανθρώπων. Οι βασικοί πυλώνες για να έχουμε μια καλή ζωή είναι να έχουμε πρόσβαση σε ποιοτικά βασικά αγαθά, όπως ο αέρας, το νερό, η τροφή, αλλά και σε ποιοτικές μεταξύ μας σχέσεις. Υπάρχουν διάφορα αφηγήματα γύρω από το πώς να ζούμε καλά, γύρω από τα δυτικά «well being», και τους δείκτες ευτυχίας της δυτικής κοινωνίας όμως η buen vivir προτείνει κάτι διαφορετικό. Το υποκείμενο δεν είναι ποτέ σε ενικό, είναι πάντα πληθυντικό. Αφορά μια ολιστική και διαγενεακή αντιμετώπιση της ζωής. Με απλά λόγια, το να έχω την δουλειά μου και να ανελιχθώ, 163

να μπορώ να κερδίζω αρκετά χρήματα ώστε να αγοράζω ό,τι θελήσω και να έχω πρόσβαση στα καλύτερα αγαθά, δεν είναι ουσιαστικό για να γίνω ευτυχισμένος. Όταν η Donna Haraway αναρωτιέται «Πώς το γίγνεσθαι -με είναι μια πρακτική του γίγνεσθαι- οικουμενικός;» 5 ίσως προτείνει να συναισθανθούμε τους παράγοντες που συντελούν την ύπαρξή μας ατομικά αλλά και σαν γένος (ανθρώπινο) πως είμαστε αλληλεξαρτώμενοι από τα έμβια και τα άβια που μας περιβάλλουν και περιλαμβάνουμε, πως στην πραγματικότητα συν-δημιουργούμαστε μέσα από διαρκείς συναντήσεις.

«Η αλληλεξάρτηση των ειδών είναι η ονομασία του παγκόσμιου παιχνιδιού στην γη, και αυτό το παιχνίδι πρέπει να διέπετε από υπευθυνότητα και σεβασμό.» 6 Ίσως ο όρος αλληλοευσπλαχνία να ανταποκρίνεται σε αυτό το ζητούμενο -να μπορεί να οδηγήσει σε μια οικουμενικότητα, μια παγκοσμιότητα7, με όρους διεθνιστικούς, ειρήνης και σύνδεσης και όχι εκμετάλλευσης και κατακτητικότητας. Η ματιά της Haraway προς τον πλανήτη συναντάει τους αυτόχθονες εκεί όπου και οι δυο απορρίπτουν τον ανθρωποκεντρισμό και αντιλαμβάνονται την ύπαρξη ως κάτι πολυσύνθετο, συμβιωτικό που (θα έπρεπε να) βασίζεται στην φιλία, και συνεπώς τον αλληλοσεβασμό. Σε μια άλλη ήπειρο τώρα, στην Αφρική, μπορούμε να συναντήσουμε και εκεί αντιλήψεις περί της ευτυχίας ως συλλογικό προϊόν η οποία βασίζεται στην αλληλεγγύη ‘βασικό ζητούμενο και των σημερινών δυτικών κοινωνιών οι οποίες πασχίζουν να θεσμοθετήσουν και να κατοχυρώσουν νομικά την τήρηση της. Ο Γ. Κολέμπας και ο Γ. Μπίλλας παραθέτουν ένα παράδειγμα από την υποσαχάρια Αφρική, όπου εξηγείται η έννοια της λέξης Ubuntu, που θα πει αλληλεγγύη της κοινότητας, και χαρακτηριστικά πως «Αν ένας από εμάς δεν είναι χαρούμενος, δεν μπορούμε να είμαστε ούτε εμείς.» .8 Αυτή η αντίληψη παρατηρούμε πως συγγενεύει με τις αξίες της buen vivir. Οι σπόροι της πατάτας ταξίδεψαν και έφτασαν μέχρι και τον Ελλαδικό χώρο, όπου ρίζωσαν και καλλιεργήθηκαν στους διάφορους επιμέρους 164

5«How is “becoming

with” a practice of becoming worldly?» Donna Haraway, when species meet, (Minneapolis: University of Minnesota Press,2008) σ.3

6 «Species interdependence is the name of the worlding game on earth, and that game must be one of response and respect.» Στο ίδιο

7Και όχι παγκοσμιοποίηση, διότι ο όρος αυτός έχει να κάνει με οικονομικούς δείκτες και με την έννοια μιας παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς.

8Γιώργος Κολέμπας – Γιάννης Μπίλλας, Ο ανθρωπολογικός τύπος της ΑποανάπτυξηςΤοπικοποίησης, (Αθήνα: Οι εκδόσεις των συναδέλφων, 2013) σ.18-19

τόπους. Με την πάροδο των χρόνων, εγκλιματίστηκαν και ακόμα, δημιουργήθηκαν νέες, πλέον «ντόπιες» ποικιλίες (πχ πατάτα Νάξου). Κοντά σε αυτά, οι τοπικές κουζίνες εμπλουτίστηκαν και νέες (πολύ διαφορετικές από αυτές των αυτόχθονων) συνταγές δημιουργήθηκαν, για την καθημερινή διατροφή και την απόλαυση αυτού του κονδύλου ( βλ. τηγανιτές πατάτες, γιαχνί, ψητές, πατατοσαλάτα κ.α.). Με όλα αυτά, δεν μπορώ παρά να σκεφτώ πως μπορούν με έναν αντίστοιχο τρόπο αυτές οι ιδέες να ευδοκιμήσουν στις τοπικές κοινωνίες του Ελλαδικού χώρου και να διαμορφωθούν ανάλογα με τις τοπικές ιδιαιτερότητες, τα γούστα και τις ανάγκες. Με άλλα λόγια, υιοθετώντας την ματιά προς μια πολύμορφη, πολύπλευρη γνώση– η οποία διαρκώς εμπλουτίζεται και η μια δεν σημαίνει την αναίρεση της άλλης- όπου υπάρχει χώρος για όλες/ όλα/ όλους (ανθρώπους, φυτά, ζώα, πέτρες), και μια προοπτική επιβίωσης του ανθρώπινου είδους. Προϋποθέτει μια βαθιά αλλαγή στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε την γνώση και τις μεταξύ μας σχέσεις. Η διαδικασία της σποράς, της φροντίδας της τροφής συνάμα με τον σεβασμό στο έδαφος και τους οργανισμούς του συνδέεται τόσο με την ποιοτική ζωή του ατόμου (εξασφαλίζοντας διατροφική ασφάλεια και διατροφική αυτάρκεια) αλλά και του μικρό-οικοσυστήματός του. Όταν μάλιστα, αυτή η διαδικασία μοιράζεται και σε ένα τοπικό δίκτυο ανθρώπων –ως προϊόντα προς πώληση, είτε ως δώρα, ως προσφορές στους φίλους ή σε κάποιους που έχουν ανάγκη- τότε έμπρακτα έχουμε μια υλική και μια άυλη διασπορά και ανταλλαγή ˙ η υλική διασπορά, ως χημική ενέργεια σε μορφή καρπών και των σπόρων τους για εν δυνάμει μελλοντικές σπορές, και η άυλη διασπορά, της αλληλεγγύης και της αμοιβαιότητας. Έτσι, έμπρακτα δοκιμάζουμε ένα μικρό κομμάτι της «καλής ζωής» και τίθενται βάσεις για μια κοινωνία μετά-καπιταλιστικού χαρακτήρα.

165

166

Πολύχρωμα κουνουπίδια, διαφορετικών ποικιλιών Συνοικιακό μανάβικο στη Θεσσαλονίκη/2019

167

Η φύση ως υποκείμενο (και ως υποκείμενο δικαίου) Η φύση, ως αντικείμενο δικαίου, βρίσκεται στη θέση ενός αγαθού το οποίο προστατεύεται από την ανθρώπινη δραστηριότητα (όπως είναι πχ. οι εθνικοί δρυμοί, οι περιοχές natura, τα είδη υπό εξαφάνιση, κ.λπ.) για χάρη του ανθρώπου, των μελλοντικών γενεών και των υπόλοιπων πλασμάτων που συμβάλλουν στη διατήρηση της ισορροπίας του περιβάλλοντος. Μπορεί όμως η φύση ως οντότητα να έχει και η ίδια δικαιώματα; Και αν ναι τότε ποιος/ποια είναι αυτή που θα τα υπερασπιστεί; Ο ίδιος ο όρος «φύση» σημαίνει και εμπεριέχει διάφορα και διαφορετικά πράγματα, και ένας ικανοποιητικός και σαφής ορισμός εκλείπει (και ίσως εν τέλει να μην είναι και απαραίτητος) λόγω αυτής της πολυσημίας˙ περισσότερο πρόκειται για ένα πεδίο υπό διαρκή αναστοχασμό και η ίδια η λέξη φαίνεται πως έχει υπάρξει αφορμή τόσο για βιοτεχνολογικές όσο και φιλοσοφικές συζητήσεις. Μήπως ένας τέτοιος ορισμός δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την επαναφορά απλοποιητικών δυισμών που (προσπαθούμε να) έχουμε ξεπεράσει; Όπως δηλαδή, φύση-κοινωνία, φυσικό-τεχνητό, σάρκα – πνεύμα, επιστήμη – λαϊκή σοφία, λογικήσυναίσθημα κ.ο.κ. οι οποίοι κατακερματίζουν την πραγματικότητα και αποκρύπτουν τους μεταξύ τους συσχετισμούς. Ο συγκερασμός όλων αυτών των διαφορετικών όψεων της φύσης ίσως να μπορεί να δώσει μια νέα εικόνα αυτής και άρα έναν νέο τρόπο σκέψης προς αυτήν. Η ίδια η ανάγκη για θεσμοθέτηση της φύσης ως υποκειμένου ξεκινά από την ανάγκη για περιορισμό / έλεγχο της (καταστροφικής) ανθρώπινης δραστηριότητας και συνεπώς, -αν και λέμε πως ξεφεύγει του ανθρωποκεντρισμού- ο άνθρωπος είναι αυτός για τον οποίο και από τον οποίο θεσμοθετείται κάτι τέτοιο, για τον αυτό-περιορισμό του αλλά ταυτόχρονα και την αυτό-προστασία του, καθώς ο άνθρωπος είναι φύση και άμεσα εξαρτημένος από αυτήν. Το κράτος του Εκουαδόρ, σύμφωνα με το καινούργιο σύνταγμα (2008), το οποίο ψηφίστηκε έπειτα από αιματηρούς αγώνες των αυτοχθόνων, θεσπίζει επίσημα «Μια νέα μορφή συνύπαρξης μέσα από τη διαφορετικότητα και σε αρμονία με τη φύση, για να επιτευχθεί το Buen 168

9Fernando Huanacuni Mamani, Buen Vivir/ Vivir Bien: Η φιλοσοφία, οι πολιτικές, οι στρατηγικές και οι εμπειρίες από την εφαρμογή του, (Αθήνα: Εναλλακτική Δράση για Ποιότητα Ζωής, 2019) , σ. 27

10,Στο ίδιο, σ.120-121

Vivir»9 και επίσης «Κάνει σαφές ότι η προστασία του περιβάλλοντος, η διατήρηση των οικοσυστημάτων, της βιοποικιλότητας και της ακεραιότητας της γενετικής κληρονομιάς της χώρας, η πρόληψη των ζημιών που προκαλούνται στο περιβάλλον και η αποκατάσταση των υποβαθμισμένων φυσικών περιοχών, αφορά το δημόσιο συμφέρον. Επισημαίνει, επίσης, το δικαίωμα στην ασφαλή και συνεχή πρόσβαση σε υγιεινά, επαρκή και θρεπτικά τρόφιμα, κατά προτίμηση προϊόντα τοπικής παραγωγής, τα οποία θα είναι σε αντιστοιχία με τις διαφορετικές ταυτότητες και παραδοσιακές κουλτούρες. Το κράτος του Εκουαδόρ δηλώνει ότι θα προωθήσει τη διατροφική αυτάρκεια.» Ακόμα, το κράτος της Βολιβίας κατοχυρώνει και αυτό συνταγματικά το Vivir Bien, αντίστοιχα με το Εκουαδόρ. Το 2009, ο πρόεδρος Evo Morales (Βολιβία) με προτροπή προς όλο τον κόσμο να αναγνωρίσει πως η γη δεν ανήκει στους ανθρώπους, αλλά οι άνθρωποι ανήκουμε στην γη, προτείνει στον ΟΗΕ, μια νέα οικουμενική διακήρυξη για τα δικαιώματα της Μητέρας Γης, που βασίζεται στις αρχές:

1. Το δικαίωμα στη ζωή, που σημαίνει το δικαίωμα στην ύπαρξη. 2. Το δικαίωμα της ανανέωσης της ικανότητας για βιολογική αναπαραγωγή. 3. Το δικαίωμα για καθαρή ζωή, που σημαίνει το δικαίωμα της Μάνας Γης να ζει χωρίς μόλυνση. 4. Το δικαίωμα στην αρμονία και την ισορροπία με όλους και ανάμεσα σε όλα τα όντα.10 Γενικότερα, η δραστηριοποίηση και η κινητοποίηση των αυτόχθονων είναι πολύ ζωηρή όσο αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα και την υπεράσπιση του περιβάλλοντος και έχουν εμπνεύσει τους αγώνες και τα κινήματα ανά την υφήλιο. Ακόμα και στα συνθήματά τους μπορούμε να βρούμε αυτήν την καθ’ όλα διαφορετική ματιά προς τον κόσμο. Όπως για παράδειγμα «δεν υπερασπιζόμαστε την γη, είμαστε η γη που υπερασπίζεται τον εαυτό της» ή «το σπέρνω σημαίνει αντιστέκομαι».

169

«το σπέρνω σημαίνει αντιστέκομαι» Αφίσα του Robledo González, συλλογικότητα Alter-Nativas, Μεξικό

Θα ‹ρθει μια μέρα που τα δέντρα θα μισήσουν την αχαριστία των ανθρώπων και θα σταματήσουν να παράγουν ίσκιο, θροΐσματα κι οξυγόνο. Θα πάρουνε τις ρίζες τους και θα φύγουν. Μεγάλες τρύπες θα μείνουνε στη γη εκεί που ήταν πριν τα δέντρα. Όταν οι άνθρωποι καταλάβουνε τι έχασαν, θα πάνε και θα κλάψουνε πικρά πάνω απ’ αυτές τις τρύπες. Πολλοί θα πέσουν μέσα. Τα χώματα θα τους σκεπάσουν. Κανείς δεν θα φυτρώσει. Αργύρης Χιόνης, Όταν τα δέντρα μισήσουν την αχαριστία των ανθρώπων, Η φωνή της σιωπής (Λεκτικά τοπία, 1983)

172

Γυναίκες και φύση κοινούς αγώνες!

Παρατηρούμε πώς οι χαρακτηρισμοί που αποδίδονται στην φύση είναι στενά συνδεδεμένοι με ιδιότητες του γυναικείου φύλου, όπως, πρώτα απ’ όλα ο χαρακτηρισμός «Μάνα Γη» ή «Μητέρα Φύση», «Mother earth», «Madre tierra», «Pachamama» κ.α. Η γλώσσα μας, μας αποκαλύπτει πολλά για τον τρόπο που σκεφτόμαστε και αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Μάλιστα ο M. Heidegger, θεωρεί πως η γλώσσα είναι αυτή που έχει στην κυριαρχία της και πλάθει τον άνθρωπο- όχι το αντίθετο.11 Η J. Plant προσθέτει: «Η γλώσσα μας τα λέει όλα: ένα «παρθένο» δάσος είναι ένα δάσος που αναμένει την εκμετάλλευση, το οποίο είναι ακόμα ανέγγιχτο από τον άνθρωπο.» 12Οι μεταφορές που μπορούμε να βρούμε είναι πολλές, όπως και οι μύθοι και οι κοσμογονίες διάφορων λαών όπου η φύση και η γη έχουν γυναικείο προφίλ. Το κύριο κοινό γνώρισμα, θα λέγαμε πως αποδίδεται στην ιδιότητα του «γεννώ», της κυοφορίας και της μητρότητας, όπως επίσης και η χρόνια εμπειρία της εκμετάλλευσης και των δύο. Ο οικοφεμινισμός, είναι το κοινωνικό κίνημα και η θεωρία αυτή που αναγνωρίζει ιστορικά και συνδέει την καταπίεση των γυναικών με την καταπίεση της φύσης και ενώνει τους οικολογικούς και φεμινιστικούς αγώνες υπό ένα νέο πρίσμα. Η Plant συνεχίζει: 173

«Η οικολογία αγωνίζεται υπέρ της γης, υπέρ του «άλλου» στις σχέσεις ανθρώπου-περιβάλλοντος˙ και ο φεμινισμός αγωνίζεται υπέρ του «άλλου» στις σχέσεις των φύλων. Και ο οικοφεμινισμός, αγωνιζόμενος για τους αρχέτυπους άλλους, επιδιώκει να κατανοήσει τις αλληλοσυνδεόμενες ρίζες κάθε κυριαρχίας και να εισαγάγει τρόπους αντίστασης και αλλαγής.» 13 Ουσιαστικά, πρόκειται για την ανατροπή του παθητικού ρόλου που έχει αποδοθεί τόσο στην φύση όσο και στην γυναίκα.Η Yayo Herrero, προτείνει την χρήση του όρου «οικοφεμινισμοί» ώστε να αποδίδεται καλύτερα ο πλουραλισμός των συνεργειών μεταξύ οικολογίας και φεμινισμού. Τονίζει την κριτική στάση του κινήματος απέναντι στην κυρίαρχη τάξη πραγμάτων από την δημόσια (οικονομία, πολιτική, πολιτισμός) μέχρι την ιδιωτική (οικιακό περιβάλλον, καθημερινές πρακτικές) σφαίρα, και πως αυτό προτάσσει μια νέα οπτική, που επαναπροσδιορίζονται αυτές οι σχέσεις και οι ρόλοι και αναδύονται ζητήματα υψίστης σημασίας που έως τώρα θεωρούνταν ασήμαντα. «…καθιστώντας ορατά και δίνοντας αξία σε στοιχεία, πρακτικές και θέματα που έχουν χαρακτηριστεί από την ηγεμονική σκέψη ως κατώτερα και τα οποία, ως απολύτως ζωτικής σημασίας για την ανθρώπινη ύπαρξη, έχουν γίνει αόρατα» 14 Το καπιταλιστικό πατριαρχικό σύστημα γυρνάει την πλάτη τόσο στην φύση, αγνοώντας την περατότητα των υλικών πόρων του πλανήτη, όσο και στην οικιακή εργασία της φροντίδας των νέων ή τον ηλικιωμένων – αναγκαία για την αναπαραγωγή της κοινωνίας-, δουλειά που ως επί το πλείστον αναλάμβαναν και συνεχίζουν να αναλαμβάνουν οι γυναίκες (φυσικά όχι κάποιας ιδιότητας που έχει μόνο το γυναικείο φύλο αλλά λόγω των κοινωνικά κατασκευασμένων ρόλων). Ένα ακόμα σημείο σύνδεσης, έγκειται στην εμπειρία του σπιτιού, του οίκου. Ο οίκος, ως ο ιδιωτικός χώρος της οικογένειας, αλλά και ο οίκος, με την πιο διευρυμένη έννοια, ο οποίος δεν είναι άλλος παρά ο πλανήτης μας. « Η οικολογία είναι βασισμένη σχεδόν εξ ορισμού στη γυναίκα. Οίκος σημαίνει σπίτι, λόγος σημαίνει λέξη, ομιλία, σκέψη. Έτσι, η οικολογία είναι η γλώσσα του 174

σπιτιού. Πιο τυπικά ορισμένη, η οικολογία είναι η μελέτη της αλληλοσύνδεσης όλων των οργανισμών και του περιβάλλοντός τους, του σπιτιού τους.» 15 Μπορούμε να εντοπίσουμε πολλά κοινά γνωρίσματα στην κατακτητική πατριαρχική συμπεριφορά προς την φύση και προς τις γυναίκες. Η εμπειρίες της κακομεταχείρισης και της καταπίεσης είναι κοινές και στις δύο, και λόγω αυτού, οι A. Collard και J. Conrucci, υποστηρίζουν πως οι γυναίκες συναισθάνονται περισσότερο την καταστροφή της φύσης και είναι εν δυνάμει ικανότερες στην προστασία και την φροντίδα της. Παραλληλίζουν τους μηχανισμούς επιβίωσης και αντίστασης που ανέπτυξαν γυναίκες και φύση κόντρα στους κακοποιητές τους. «Όπως τα ζιζάνια και τα παράσιτα που έχουν γίνει απρόσβλητα από την χημική δηλητηρίαση, έχουν διατηρήσει την αγριάδα τους, δηλαδή τη δύναμη και την απειθαρχία τους ως προς τον εξωτερικό έλεγχο, διατηρώντας τους δεσμούς τους μεταξύ τους.»16 Θα μπορούσαμε να πούμε πως ταυτοχρόνως αναιρεί και κατακρίνει την φυσικοποίηση του γυναικείου φύλου και την θηλυκοποίηση της φύσης, αποδίδοντας και στις δύο ενεργό ρόλο και αυτοδιάθεση. Η οικοφεμινιστική θεωρία και οι υποστηρικτές της πιστεύουν πως μπορεί να αποτελέσει εργαλείο στην μετάβαση σε έναν πιο δίκαιο και βιώσιμο κόσμο. Και οι δύο αυτές θεωρίες (οικολογική και φεμινιστική) έχουν να κερδίσουν σε πλούτο και βάθος και να προσφέρουν εναλλακτικούς τρόπους να υπάρξουμε (πιο ειρηνικά) πάνω στην γη.

175

ΤΡΙΑ ΥΠΑΡΧΟΥΝ Τρία υπάρχουν, όπου Τρία δεν υπάρχουν:

Κοινός θνητός υπάρχει όπου δεν υπάρχει βασιλιάς˙ αλλά βασίλειο δεν υπάρχει όπου δεν υπάρχουν κοινοί θνητοί. Βλάστηση υπάρχει όπου δεν υπάρχει αυτό που την τρώει˙ μα αυτό που τρώει τη βλάστηση δεν υπάρχει όπου δεν υπάρχει βλάστηση. Νερό υπάρχει όπου δεν υπάρχει αυτό που το πίνει˙ μα αυτό που πίνει το νερό δεν υπάρχει οπου δεν υπάρχει το νερό. Fulani, Νιγηρία Παραδοσιακή προφορική ποίηση

Ιντερλούδιο Γ’ Κασσιόπη

Η Κασσιόπη είναι εικαστική ψυχολόγος. Κατάγεται από τις Σέρρες όπου και επέστρεψε φέτος, προς αναζήτηση μιας ποιοτικότερης ζωής στο πατρικό της σπίτι (το οποίο τα τελευταία 3 χρόνια ήταν κλειστό) μετά από 22 χρόνια που ζούσε και εργαζόταν στην Αθήνα. Ανέλαβε να φροντίσει τους κήπους του σπιτιού και έχει μεγάλο ενθουσιασμό για την καλλιέργεια της τροφής και την σύνδεση με την γη. Παράλληλα, διοργανώνει συναντήσεις , συζητήσεις και εκθέσεις έργων Σερραίων καλλιτεχνών στο σπίτι της. Ονειρεύεται το σπίτι της έναν ανοιχτό τόπο συνάντησης και συν-δημιουργίας, όμως λόγω της πανδημίας προς το παρόν αυτό το πλάνο παραμένει στάσιμο.

Μέρος: Σέρρες, περιφερειακή γειτονιά Τύπος: μονοκατοικία //καλλιέργεια σε παρτέρια, γλάστρες, τενεκέδες 179

Το σπίτι ήτανε κλειστό περίπου… γύρω στα 3,5 χρόνια. Οι δικοί μου είχανε μεγάλη αγάπη για τα φυτά, και η μητέρα μου και ο πατέρας μου, προσπάθησα να ανακαλύψω στον κήπο παλιά φυτά, πέρα από τα δέντρα που υπήρχανε ήδη. Επίσης οι γονείς μου ήτανε περισσότερο των λουλουδιών, του καλλωπιστικού εγώ είμαι περισσότερο της τροφής. Οπότε εκεί γίνανε κάποιες ανακατατάξεις. Ξεκίνησα, ε καταρχάς να ξεχορταριάσω τον κήπο, τους κήπους, έχει 2, μπρος και πίσω και να δω καταρχάς ποιοι είμαστε μέσα στον κήπο, και μετά άρχισα, επειδή ήτανε και βολική εποχή ήτανε άνοιξη, άρχισα σχετικά νωρίς, απ’ ότι μου είπανε- γιατί ήταν κρύος και ο καιρός, να βάζω διάφορα φυτά. Αμ…λοιπόν, έβαλα, δυόσμο, βασιλικό, ρίγανη, δεντρολίβανο, δίκταμο, αμ..είχα βάλει μαιντανό , άνιθο αλλά δεν μου κράτησε, σαλάτες μαρούλια, ντομάτες κυρίως μικρές τα cherry που λένε, τα ντοματάκια μ’ αρέσουν πάρα πολύ.. αγγουριές, κίτρινες κολοκύθες μεγάλες, κολοκυθιές μικρές τα κολοκυθάκια.. λούφα-την σφουγγαριά,.. εμ…και από καλλωπιστικά ..α! πατατιές, πρώτη φορά έβαλα πατάτες οι οποίες εξεπλάγην γιατί γίνονται πολύ φανταχτερά φυτά, μεγάλα και καταλαμβάνουν τον τόπο όλο, δεν τις ήξερα καθόλου τις πατάτες τι τις κάνεις και πώς, τώρα τα μαθαίνω, ότι θέλουνε θάψιμο και ότι συνεχίζουν να βγάζουν βολβούς και τέτοια.. το σπίτι από μόνο του έχει αμπέλι, λωτό, δάφνη, ροδιές, ελιές –λέω και ελιές θα φαντάζεται ο άλλος ας πούμε κάνα κτήμα, όχι δυο ελιές έχουμε! – ε τώρα να σου πω εγώ λείπω 22 χρόνια, οι δικοί μου, ο πατέρας μου κάθε χρόνο μάζευε τις ελιές και κάτι τις έκανε μόνος του, όχι θρούμπες όχι ξιδάτες όχι αλλιώς… όπως και τα σταφύλια τα έφτιαχνε ένα δικό του κρασί, μην φανταστείς πολλά πράγματα αλλά του άρεζε η διαδικασία. Ναι έχουμε πιει διάφορα ξύδια κατά καιρούς χαχα σαμπανιζέ! Λοιπόν… έχω βάλει παντζάρια επίσης..γενικώς ο,τι θυμάμαι χαίρομαι! 180

1. Το μπαλκόνι του ημιόροφου 2. Μυρωδικά στη γλάστρα δίπλα στην κουζίνα 3. Ντοματίνι κοιτά στον δρόμο 4. Ντοματίνι, αγγουριές , δέντρα πλεγμένα

5. Λιμνουλίτσα νούφαρων 6. Αγγούρια στο δέντρο 7. Στο μπαλκόνι του δεύτερου ορόφου 8. βασιλικός σε γλάστρα, μελιτζάνες τενεκέ

Εμ…έχουμε γιασεμί, έχουμε αγιόκλιμα, έχουμε κάτι τριανταφυλλιές καημένες, ε εντάξει συνέρχονται τώρα και έχουμε και νούφαρα! Τα οποία αυτά νούφαρα είναι μαζί μας γύρω στα 35 χρόνια. Είναι από την Κερκίνη, ναι και μάλιστα μου είπανε ότι τα νούφαρα της Κερκίνης περνάνε μια δύσκολη εποχή λέει και έχουν εξαφανιστεί, μακάρι να ξαναβγούν και να θεριέψουνε δεν ξέρω τι έχει συμβεί εκεί, πάντως αν εξαφανιστούνε έχουμε λίγα να τα πολλαπλασιάσουμε χαχα! Ναι, ήτανε μια ιδιαίτερη αγάπη της μαμάς μου τα νούφαρα… Οπότε και ο μπαμπάς μου έκανε μια μικροσκοπική Κερκίνη τύπου 1,5 τετραγωνικό, μπορεί να λέω και πολύ, και ναι έχουμε τα νούφαρα εκεί τα οποία επέζησαν παρ’ ότι ήτανε μόνα τους εκεί 3,5 χρόνια τουλάχιστον.. Έκανε μια λακκούβα την οποία μόνωσε, δηλαδή έκανε μια μικροσκοπική λιμνούλα και κοίταξε όταν υπάρχει κάποιος από μας εδώ συμπληρώνουμε νερό, κατάφερα να μην ξεραθούν τόσα χρόνια που ήτανε μόνα τους, φέτος ανθίσανε επίσης! Από φυτά τώρα, αυτά λίγο πολύ θυμάμαι, από καλλωπιστικά κάτι κάκτους έχω που μου αρέσουνε…αυτά.. τα περισσότερα τα έβαλα από φυτά, γιατί μου έχουνε πει και διάφοροι φίλοι που ασχολούνται και με βιολογικές καλλιέργειες ότι απ’ ότι κι αν είναι σημασία έχει πως το μεγαλώνεις. Δηλαδή δεν πειράζει να μην είναι βιολογικός ο σπόρος, αρκεί πως θα το μεγαλώσεις εσύ μετά, ο,τι φάει θα γίνει. (…)Κοίταξε να δεις…το μέρος πρέπει να είναι… Α ξέχασα να πω ότι έχω και μελιτζάνες και πιπεριές! Γενικώς ο,τι ζαρζαβάτι κυκλοφορεί! Γιατί η γειτόνισσα μου πρόσφατα επειδή λείπει μου έδωσε άλλο ένα τέτοιο κομμάτι σαν και το δικό μου από δίπλα. Κοίταξε να πω…ξέρω γω 70τετραγωνικά; Έτσι πολύ χοντρά, ξέροντας ότι ο ανοιχτός χώρος του σπιτιού είναι 200 τετραγωνικά, βεράντες κήποι κλπ ε λέω τα μισά περίπου να είναι βρώσιμα. (…)Κανένα 300άρι (ευρώ) σίγουρα ξόδεψα.. γιατί χρειάστηκα εργαλεία, ξέρεις μικρά μικρά, όχι 181

λίγο χώμα, όχι καμιά γλάστρα ακόμα, όχι ένα φυτό που μας γυάλισε, όχι ένα βιολογικό λίπασμα που πήρα τώρα λίγο που τα ψεκάζεις και κάνουνε μια απορρόφηση από τις ουσίες που χρειάζονται τέλος πάντων κάτι τέτοια, όχι το ένα όχι το άλλο, οι γλάστρες κυρίως κοστίσανε. Προσπαθώ να αντικαταστήσω όλες τις πλαστικές γλάστρες με κεραμικές γιατί σαφώς μεγαλώνουνε καλύτερα και προσπαθώ να έχω και μια μικρότερη πώς να το πω, κατανάλωση σε πλαστικό δηλαδή έχω αυτές που έχω αλλά ότι καινούριο βάζω, ή όποια γλάστρα χαλάει φροντίζω να την βάζω κεραμική μετά. Και λίγο ότι έχω διάφορα δέντρα με έχουνε δυσκολέψει γιατί δεν έχω χώρο στον κήπο λόγω τον δέντρων. Έχω και μια κερασιά. Είμαστε λίγο, ξέρεις, ο,τι μας χαροποιούσε βάζαμε. (…) όσο αφορά μια οικονομία στο νοικοκυριό… ναι σε βάθος χρόνου, γιατί μέχρι να το στήσεις…γιατί κοίταξε, αρχικά μέχρι να βάλεις έναν ρυθμό, εγώ πιστεύω ότι είναι πιο ακριβά από το να αγοράζεις το θέμα είναι βέβαια ότι πέρα από την τροφή, για μένα είναι σημαντικός ο χρόνος που περνάς εκεί. Ότι σου δίνεται μια έκταση όσο μικρή και αν είναι, δηλαδή και ένα τετραγωνικό και αν είναι μπαίνεις σε μια διαδικασία πώς να την χρησιμοποιήσεις καλύτερα. Πολλές φορές βάζεις κάτι και μετά ανακαλύπτεις ότι θα ήταν καλύτερα κάπου αλλού. Οπότε μπαίνεις σε μεταφυτεύσεις…χρειάζεσαι χρόνο για να γνωριστείς με τον χώρο, και μάλιστα τον εξωτερικό χώρο που χρειάζεται να μάθεις τον ήλιο του, την υγρασία του, την σκιά του, την ποιότητα του χώματός του… κάποια φυτά παράδειγμα πάνε καλύτερα στην μπροστινή πλευρά του σπιτιού, κάποια είναι καλύτερα στην πίσω μεριά του σπιτιού. Όλα αυτά είναι ένας χρόνος που χρειάζεται να μάθεις την λειτουργία τους και είναι και ένας χρόνος πολύ εσωτερικής διεργασίας με τον εαυτό σου και πολύ γνωριμίας με τον εαυτό σου. Συνήθως για παράδειγμα 182

10.

11.

12.

9. Αιώρα & πιπεριά 10. Μαρούλι για σπόρο 11,12 Ντοματίνια στο αμπέλι με βοήθεια κλωστών

13.

14.

15.

16.

13,14,15,16 πίσω αυλή, πατέντες με κλωστές και κάγκελα δρόμου κολοκυθιές, κολοκυθάκια, ντοματίνια

ας πούμε, όταν το μυαλό μου είναι πολύ φορτωμένο από διάφορες σκέψεις, δουλειές, πράγματα που έχω να κάνω, ξεβοτανίζω! Γιατί έχω την αίσθηση ότι βγάζω και τα ζιζάνια από τις σκέψεις μου, αυτά που δεν χρειάζομαι. Εμ… αν συνχιστώ , τσαπίζω! Το να καθαρίζω και να προετοιμάζω ένα έδαφος είναι μια αίσθηση που μου δίνει και εμένα μια ανάλογη αίσθηση προετοιμασίας εσωτερικής για κάτι. Μαθαίνεις επίσης να δέχεσαι την αποτυχία. Που ενώ είχες πάει, το έχεις βρει, το έχεις διαλέξει, το έχεις αγαπήσει, το βάζεις… και τίποτα! Οπότε…. Και να μάθεις από αυτό κιόλας, γιατί δεν τα πήγε καλά. Όλα αυτά τα θεωρώ πολύ περισσότερο σπουδαία από αυτό που θα φας στο τέλος, το οποίο επίσης έχει μια τελείως διαφορετική ικανοποίηση το ότι βγαίνεις στον κήπο μαζεύεις 5 πράγματα ας πούμε και τρως ένα μεσημεριανό, ένα βραδινό ή ξες, περπατάς στον κήπο και τρως. Αυτή η άμεση σχέση τροφής, γης…Στην προηγούμενη κατοικία μου δεν είχα καμία δυνατότητα γιατί έμενα σε ένα πολύ μικρό διαμέρισμα, στον 10ο όροφο, ήταν 40τετραγωνικά, έκανα διάφορες προσπάθειες, στον διάδρομο δεν ευδοκιμούσανε…μέσα στο σπίτι μπορούσα να έχω πολύ συγκεκριμένα φυτά, λόγω της διάστασης του σπιτιού, δεν είχε μπαλκόνι γιατί ήταν πάρα πολύ ψηλά, είχε θέα-απίστευτη, αλλά δεν είχα επαφή με την γη, άμεση. Μετά, λόγω του ότι έχω μια σύνδεση με την Αίγινα, εκεί έμαθα άλλα σπουδαία πράγματα, έμαθα για την καλλιέργεια της φιστικιάς, δούλεψα στα φιστίκια γιατί ήθελα να δω όλο τον κύκλο – το κλάδεμα δεν πέτυχα γιατί είναι μέσα στον χειμώναείχα σκοπό να το μάθω φέτος αλλά βρέθηκα εδώ φέτος… Επίσης, η Αίγινα είναι ένα μέρος όπου δεν έχει νερό. Δηλαδή το νερό είναι πάρα πολύ ακριβό, οπότε η διαχείριση του νερού είναι πάρα πολύ σημαντική. Δηλαδή πολύ άνθρωποι αποφεύγουνε να βάλουνε μπαχτσέδες λόγω του ότι αυτό δεν βοηθάει. Και εκεί μελετούσαμε περισσότερο τα άνυδρα. Γιατί έχει μια 183

17.

φανταστική ποικιλία από άνυδρα, κυρίως καλλωπιστικά φυτά η Αίγινα και φοβερές φραγκοσυκιές οι οποίες θέλουν πολύ ιδιαίτερη διαχείριση, γιατί εμείς στο κτήμα είχαμε μια τεράστια οικογένεια από φραγκόσυκα, τα οποία αγκαθάκια τους τα κουβαλάω μέχρι τώρα ένα χρόνο μετά ! χαχα σε διάφορα ρούχα παπούτσια χέρια πόδια!(…)Στον κήπο αφιερώνω…σε ένα μέσω όρο, γιατί ξες άλλες φορές είναι τόσο και άλλες τόσο..κοίταξε αφιερώνω τουλάχιστον 3-4 ώρες την μέρα. Έχουμε επίσης 2 αμπέλια…Επίσης να πω κιόλας ότι αυτήν την εποχή μαζεύω κάπαρη! Γιατί υπάρχει άφθονη στην περιοχή γιατί έχει διάφορα εγκαταλελειμμένα σπίτια και η κάπαρη λατρεύει το τσιμέντο. Αν την δεις δηλαδή βγαίνει σε βράχο πρώτη προτίμηση, τσιμέντο δεύτερη! Μη σου πω το τσιμέντο πολλές φορές πρώτη… Το πορώδες υλικό του τσιμέντου την ευνοεί πάρα πολύ. Οπότε φέτος πρώτη φορά θα φτιάξω και κάπαρη τουρσί! Η καλύτερη ώρα για αυτά είναι ή νωρίς το πρωί ή με την δύση του ηλίου που έχουνε τις ουσίες καλύτερα μαζεμένες. Και τώρα διαβάζω διάφορες συνταγές… Την κάπαρη την ξέρω χρόνια, απλά δεν είχα μπει ποτέ στην διαδικασία να το κάνω, γιατί είναι μπελαλίδικη, έχει αγκαθάκι και θέλει.. ε είναι κέντημα ας πούμε, να μαζέψεις τα μπουμπουκάκια, να μαζέψεις τους ανθούς, να μαζέψεις τα φυλλαράκια να τα ξεπικρίσεις. Έχει διαδικασία που στο τέλος λές, άστοκαλό! Θα πάω να πάρω ένα βαζάκι όποτε την χρειαστώ και τελείωσε. Και εκεί πάλι έρχεται σε εμένα η διαδικασία, το να το κάνω εγώ. Γιατί πιστεύω ότι οι άνθρωποι έχουμε μάθει να τα δεχόμαστε όλα τόσο έτοιμα, που έχει ατονήσει κατά πολύ η σχέση του δημιουργώ. Δημιουργώ ένα φαί, δημιουργώ έναν κήπο, δημιουργώ μια προσωπική σχέση με την γη. Και μπορώ να πω ότι η μεγαλύτερη βαρύτητα που δίνω είναι σε αυτήν την σχέση και όχι τόσο στο προϊόν που προκύπτει. Και σε έναν χρόνο που πάει κόντρα στην 184

18.

19.

20.

17,19 Το παρτέρι της πίσω αυλής 18. Η έκταση της γειτόνισας που καλιεργείται απο την Κασσιόπη 20. Ντοματάκι αναρριχάται στο τσιμέντο

21.

22.

23.

24.

21,22,23 Το παρτέρι απο πάνω 24. Κολοκύθα αναρριχάται στο τσιμέντο

ταχύτητα και στην κατανάλωση και στο να βγάλουμε πιο πολλά και να πουλήσουμε πιο πολλά και πάρτε και πετάξτε..ναι. Less is more που έχει κυκλοφορήσει και τα τελευταία χρόνια! Και ουσιαστικά όλα αυτά τα πράγματα θέλουνε χρόνο. Και το θέμα είναι, λόγω του ότι η άλλη μου ιδιότητα πέρα από μικρή αγρότισσα της πόλης είναι, είμαι εικαστικός ψυχολόγος και ασχολούμαι κατά κύριο λόγο με το πώς οι άνθρωποι μπορούνε να προσδώσουνε μεγαλύτερη ποιότητα στην ζωή τους στις παρούσες συνθήκες που έχουνε. Δηλαδή.. Δεν σου λέω να αλλάξεις πλανήτη, ηλικία, δομικά υλικά δικά σου, ψυχισμούς και τέτοια….αλλά εκεί που είσαι να μπορέσεις να δεις, με τις όποιες αλλαγές έχεις την δυνατότητα να κάνεις, ποια θα μπορούσε να είναι η πιο βελτιωμένη βερσιόν της ζωής σου. Οπότε η ενασχόληση με την φύση, όπου η φύση θεωρείται μέγιστος θεραπευτής, γιατί σου προκύπτουν πάρα πολλά θέματα που χρειάζεται εκείνη την ώρα να επεξεργαστείς. Από το να είσαι σκυμμένος, να είσαι λερωμένος.. να μην σου πάει καλά ένα φυτό… έχω βάλει κάτι μοσχομπίζελα 4 φορές τα οποία είναι σε άρνηση, δεν θέλουνε να βγούνε! Έπρεπε να τα διαχειριστώ κάπως χαχα! Τι θέλω να πω.. οτι μέσα από μικρά πράγματα και μέσα από την επαφή με την φύση μαθαίνουμε καλύτερα τον εαυτό μας. Τις αποτυχίες μας, τις επιτυχίες μας.. το πώς μιλάμε στον εαυτό μας… το πώς μιλάμε πολλές φορές στα φυτά μας… όλη αυτή η σχέση. Το τι άνθρωποι είμαστε. Μπορείς να δεις το τι άνθρωπος είσαι μέσα σε αυτήν την διαδικασία. Και είναι νομίζω μια χρήσιμη πληροφορία να καταλάβεις τι άνθρωπος είσαι. Ε; Για να αγαπήσεις τον εαυτό σου και να τον στηρίξεις για τα καλά του κομμάτια και επίσης να δεις με ποιόν τρόπο μπορείς να βελτιώσεις τα κομμάτια που δεν σε ικανοποιούν τόσο πολύ. (…) η διαδικασία είναι σκληρή - γίνεται 185

αν την κάνεις καταναγκαστικά. Αν έπρεπε, αν αυτό ήτανε η δουλειά της επιβίωσής μου και το έκανα κάθε μέρα, είτε στο δικό μου χωράφι είτε σε αλλουνού, είναι τελείως διαφορετική η σχέση. Εδώ, είναι προσωπική επιλογή, δεν υπάρχει πρέπει. Θα μπορούσα να ρίξω ένα πλακάκι για να μένει καθαρή, ή να βάλω κάποια φυτά που δεν χρειάζονται φροντίδα και να μην ασχοληθώ παραπάνω. Είναι προσωπική επιλογή. Η ανάγκη μου για επαφή με την φύση, να πατήσω χώμα, να χώσω τα χέρια μου σε χώμα, η γείωση που λέμε. Προτείνουμε ανθρώπους να κάνουνε κεραμική για να χώσουν τα χέρια τους μέσα σε χώμα, να έρθουνε ξανά σε επαφή με την φύση. Γιατί και εμείς φύση είμαστε, οπότε πολλά πράγματα γίνονται πιο κατανοητά ακόμη και σε ασυνείδητο επίπεδο. Τουλάχιστον έτσι τα νιώθω εγώ τα πράγματα. Κανείς δεν θα με μαλώσει, δεν θα μείνω νηστική, είναι πολύ σημαντικό αυτό. Γιατί αν μου πουν και εμένα ξύπνα στις Μανωλάδες και πάνε μάζευε φράουλες από το πρωί μέχρι το βράδυ στις συνθήκες στις οποίες δουλεύουνε οι άνθρωποι εκει πέρα, ε εντάξει, δεν θα πω τι ωραία είναι η φύση! Γιατί εκεί κακοποιούνται δυο πράγματα, και η φύση και ο άνθρωπος. (…)Και επίσης προτιμώ να τρώω βιολογικά. (…)Για να μάθω, κυρίως από τους φίλους και από το διαδίκτυο. Ναι, δηλαδή ότι θέλω μπαίνω γκουγκλάρω, βλέπω, επιλέγω ποιο και τι, έχω κάποιους φίλους οι οποίοι είναι πολύ πετυχημένοι καλλιεργητές, μεγαλύτερων μποστανιών από το δικό μου, τους οποίους τους συμβουλεύομαι κάθε φορά που προκύπτει κάτι. Ναι δηλαδή έχω 5 ανθρώπους που μπορώ να ρωτήσω και να μου δώσουνε πιστεύω ο,τι πληροφορία μπορεί να χρειαστώ. (…)Νόμος απαγόρευσης του να καλλιεργήσεις την τροφή σου; Γιατί δεν έχει βγει; Που λέγαμε …Το ανέκδοτο ήτανε ότι θα μεγαλώνουμε τώρα ντοματιές στις ντουλάπες ας πούμε… Το θεωρώ καταρχάς άκρως απάνθρωπο, φασιστικό, το να μην επιτρέπεις στον άνθρωπο να καλλιεργήσει την τροφή του. Δηλαδή δεν νομίζω…και το ίδιο ισχύει και για το νερό ε; δεν νομίζω ότι έχει κανείς δικαίωμα να ορίσει τα πράγματα έτσι, δηλαδή μιλάμε για την απόλυτη καταπάτηση του δικαιώματος της ελευθερίας. Δηλαδή κατ’ εμέ δεν θα έπρεπε να θεωρούμε ότι υπάρχει αυτή τη στιγμή δημοκρατία, δημοκρατία με την παλιά έννοια. Δεν ξέρω και η δημοκρατία είναι μια μπερδεμένη λέξη πια. Αλλά όσο αφορά αυτό το θέμα, το θεωρώ πραγματικά δηλαδή σενάριο μαύρης επιστημονικής φαντασίας . Η οποία όμως μας πλησιάζει όλο και περισσότερο. Δηλαδή, τα περισσότερα κόμιξ που διάβαζα πριν από 30-40 χρόνια όταν ήμουνα δέκα δεκαπέντε χρονών, πραγματοποιούνε. Που τότε μας φαινότανε ουάου! Εγώ πιστεύω ότι και ένα θυμάρι, ένας βασιλικός για το οποίο είσαι υπεύθυνος για την διαβίωσή του, είναι εξαρτώμενο από εσένα 186

κατά ένα μεγάλο λόγο, σίγουρα σε κάνει καλύτερο άνθρωπο.Να μην αναπτυχθώ σε αυτό το τραγικό πράγμα που έχει γίνει στην Αθήνα σε σχέση με τις ζαρντινιέρες… πέρα από όλα τα άλλα, πέρα από την κακογουστιά, πέρα από το οικονομικό πάρτυ που έγινε, εγώ το θεωρώ εκτέλεση φυτών, πώς να το πω, κακοποίηση, βασανισμός και εκτέλεση φυτών. Δηλαδή σαν να βάζαμε ανθοδέσμες οι οποίες θα ξεραθούν και θα μαραθούν, θα πρέπει να τις μαζέψουμε…δεν ξέρω δηλαδή, έναν απλό άνθρωπο να ρωτήσεις, απλό άνθρωπο, να βάλω αυτά τα δέντρα σε αυτήν την αναλογία … καταρχάς θα πέσουν ! που πήγε το ριζικό σύστημα; Θα πέσει! Είναι πέρα από τους νόμους της φύσης να το πω έτσι απλά. Δηλαδή, καλύτερα να ανοίγανε μια τρύπα στην άσφαλτο και να το βάζανε κατευθείαν στο χώμα…τέλος πάντων…αλλά εμένα αυτό που μου έμεινε ήτανε το, πώς να το πω, αυτή η σπατάλη και αυτή η κακοποίηση. Και καμία σχέση με πράσινο, αυτό που λες πράσινο. Τι πράσινο; Το θεωρώ διεστραμμένο πραγματικά. Εδώ ένα τενεκάκι βάζεις με έναν βασιλικό και αν δεν το ποτίζεις κάθε μέρα θα σου καεί! Όχι τώρα δέντρα ολόκληρα… τέλος πάντων. Ήταν ένας από τους λόγους που έφυγα από την Αθήνα. Γιατί πιστεύω βασικά ότι όσοι μπορούνε να μετακινηθούνε και να βρούνε έναν τρόπο επιβίωσης έξω από τα μεγάλα κέντρα, ας το κάνουνε. Ξέρω είναι απόφαση ζωής, είναι τούμπα όλα, για έναν άνθρωπο για μια οικογένεια…αλλά τελικά το θέμα είναι τι ζωή θέλουμε να έχουμε. Και αν μπορέσεις εσύ για τον εαυτό σου να δώσεις μια καλύτερη ζωή - αλλά εκεί πάμε σε ένα άλλο, πάμε στο ποιο είναι το σύστημα αξιών του κάθε ανθρώπου, για να μετακινηθείς, και αυτό πάλι χρειάζεται προσωπικό χρόνο με τον εαυτό σου, δηλαδή χρειάζεται να κάνεις σχέση με τον εαυτό σου, να μπορείς να έχεις διάλογο με τον εαυτό σου για να μπορέσεις να επαναπροσδιοριστείς, κουβαλάμε πράγματα από τον τρόπο με τον οποίο μεγαλώσαμε, από τους γονείς μας, από το σχολείο μας, από το σπίτι μας, από τους φίλους μας, από τις πόλεις μας, από τις γειτονιές μας, από εκεί που σπουδάσαμε, από ότι έχουμε βιώσει μέχρι τώρα. Έχουμε ένα τεράστιο όγκο πληροφοριών. Ας κάτσουμε λίγο και ας βάλουμε τις ανάγκες μας και τα θέλω μας κάτω, και ας δούμε σε σχέση με αυτό που θα επιθυμούσαμε και σε σχέση με αυτό που βιώνουμε τώρα που είμαστε και τι θα μπορούσαμε να κάνουμε να είμαστε πιο κοντά στον στόχο μας, που ο στόχος μας είναι αυτό που εννοούμε εμείς προσωπική ποιότητα ζωής. Τώρα, αυτό που εννοούμε εμείς προσωπική ποιότητα ζωής μπορεί να είναι να ζω σε ένα διαμέρισμα στο κέντρο της Αθήνας, και άσε το κέντρο ας μην το βάλω έτσι, στο Φάληρο, στη Βούλα, κάπου και να έχω 2 αμάξια, να έχω μια μηχανή, να δουλεύω 14 ώρες την μέρα 187

για να μπορώ να τα έχω αυτά, να πηγαίνω πακέτο εκδρομές…δηλαδή, οκ. Αν είσαι ευτυχισμένος με αυτά εγώ δεν έχω να σου πω κάτι, το θέμα είναι ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν δηλώνουν ότι είναι ικανοποιημένοι με την ζωή τους. Ο περισσότερος κόσμος είναι αγχωμένος, ανταγωνιστικός, με πρέπει πολλά – πρέπει να ανταπεξέλθω, πρέπει να βγάλω περισσότερα λεφτά, πρέπει να κάνω δεύτερη δουλειά, πρέπει τα παιδιά μου να περάσουν στο πανεπιστήμιο και ας μην βρουν δουλειά μετά, - πρέπει, πρέπει…οκ. Αυτό ονειρευόσουνα; Θα μου πεις, οι συνθήκες σε φέρανε εκεί, οκ, εσύ που είσαι μέσα σε όλο αυτό; Γιατί αν ο καθένας μας δεν αναρωτηθεί, αυτό δεν είναι μια δουλειά που θα βγει πιστευτώ ένας εμπνευσμένος άνθρωπος και θα μας πει , « ρε παιδιά δεν πάτε σπίτια σας να κάνετε μπαχτσέδες» και θα πούμε «ναι ρε σύ, τι δίκιο που έχεις!» είναι προσωπική δουλειά. Έχουμε πολλές ταμπέλες ακόμα στη ζωή μας, να γίνω αυτό, να γίνω σαν εκείνον, να αυτό, το ρούχο που θα πάρω…ψάχνω να βρω ταυτότητα μέσα από αντικείμενα κατανάλωσης, ενώ θα έπρεπε να ψάχνω να βρω ταυτότητα μέσα από αυτό που είμαι.Κοίταξε να δεις.. όπως διάφορα καταναλωτικά πράγματα γίνονται μόδα, γιατί να μην γίνει μόδα και το αντίθετο; Δηλαδή του σύγχρονου. Δηλαδή μακάρι ρε παιδί μου να γίνει μόδα το να έχω 5 γλάστρες; 10 γλάστρες; Ένα τετραγωνικό; Κάτι. Μακάρι αυτό να γίνει μόδα, πέρα από τις άλλες μόδες. Ναι, ίσως εκεί λειτουργήσει αυτό που είπα πριν, δεν θα βρεθεί ένας άνθρωπος να μας πει πάτε σπίτια σας και κάντε μπαχτσέδες. Εγώ πιστεύω ότι σίγουρα έχουν ενεργοποιηθεί περισσότεροι άνθρωποι μέσα από το διαδίκτυο, μερακλώνονται ρε παιδί μου, είδα και τον εαυτό μου, μπαλκόνι δεν είχα στην Αθήνα, έβαλα 3 μαρούλια. Περίμενα να φάω εκείνα τα 3 μαρούλια; Όχι, οκ . αλλά όλη αυτή η διαδικασία που βάζω κάτι που βγαίνει στην γη, έστω και αν δεν έχω μια σπιθαμή γη. Δηλαδή, μια εσωτερική ανάγκη, να έρθει ο άνθρωπος κοντά στην φύση, είναι βασικό ένστικτο αυτό. Και μακάρι δηλαδή να την δούνε έτσι οι άνθρωποι και να αρχίσουνε να εκτιμάν λίγο τα πράγματα γύρω τους, έχει πλάκα γιατί καμιά φορά έρχονται παιδάκια εδώ στον χώρο μου και όταν αρχίζω και τους ονομάζω τα φυτά βλέπω πόσο ενδιαφέρον και πόσο ελκυστικό τους είναι, σε δεύτερη ανάγνωση πια ο κήπος. Και αρχίζουν και το συνδέουν, ααα ρίγανη που την ξέρω την ρίγανη; Α ελιά, έτσι είναι η ελιά. Υπάρχουνε παιδάκια που δεν ξέρουνε το ίδιο το φυτό. Γιατί ο άνθρωπος θέλει να καταλαβαίνει τα γύρω του, συνδέεται περισσότερο.

188

189

190

Η Κασσιόπη από τον δεύτερο όροφο χαϊδεύει την αβοκαντιά της 191

Ι ν τ ε ρ λ ο ύ δ ι ο Δ’ Ανδρόνικος

Ο Ανδρόνικος είναι φοιτητής Γεωπονίας. Είναι 23 χρονών και τον τελευταίο χρόνο έχει επιστρέψει στο οικογενειακό σπίτι στις Σέρρες. Υπήρξε μέλος καλλιεργητικής ομάδας φοιτητών και πλέον τον τελευταίο χρόνο κάνει τους ατομικούς του πειραματισμούς.

Μέρος: Σέρρες, απόκεντρο Τύπος: πολυκατοικία //καλλιέργεια σε χωμάτινο μέρος στο πίσω μέρος της πιλοτής // ~ 25τμ. 193

Τι καλλιεργώ τώρα… ντομάτες, πιπεριές, κρεμμύδι, πατάτες, φράουλες, πεπόνι, μελιτζάνες, αυτά. Χειμερινά ή τέλος πάντων φθινοπωρινά, λάχανα, μπρόκολα, πράσα, αυτά νομίζω είχα βάλει. Άλλες χρονιές είχα καλλιεργήσει και καλαμπόκι, μιλάμε για ανοιξιάτικα τώρα. Τι άλλο…αυτά νομίζω. Όλα τα πήγανε καλά, εκτός από τα λάχανα που είχα κάνει, όπου κάποια δεν έγιναν, δεν έγιναν μεγάλα λάχανα. Τα υπόλοιπα πήγανε καλά, ούτε ασθένειες είχα. Το κόστος εγκατάστασης του αυτόματου ποτίσματος(λάστιχα κλπ) ήταν 40-50Ε. Το κόστος για εργαλεία (φτυάρι,τσουγκράνα, πιρούνα, κλαδευτήρι) 50Ε. Το κόστος πέρυσι για την ανοιξιάτικη σεζόν ήταν περίπου 30Ε για φυτά. Η φετινή άνοιξη 20Ε (για φυτά)γιατί έκανα και δικά μου φυτά. Τώρα για το φθινόπωρο-χειμώνα καλλιέργησα τον μισό κήπο περίπου 15Ε(για φυτά (…)Ένα χρόνο ( καλλιέργειας) έχω κλείσει πριν κάνα μήνα.Για σπόρους και φυτά δεν έχω μια σταθερή πηγή, κάποιους σπόρους για παράδειγμα τις ντοματιές φέτος πήρα 2 ποικιλίες από έναν καλλιεργητή από εδώ από Σέρρες, κάποια φυτά τα αγόρασα… Σπόρους έχω κρατήσει από άλλους κήπους και άλλες καλλιέργειες. Πριν τον κήπο αυτό είχα κάνει άλλα φυτώρια και σπόρους είχα φέρει από το εξωτερικό, είχα φέρει κάτι ντομάτες ωραίες ας πούμε από Αμερική, τις παρήγγειλα από το ίντερνετ, είχα τσερόκι και κάτι άλλες, δεν θυμάμαι τώρα το όνομα. Το θέμα είναι ότι πετάχτηκαν αυτές, εγώ τις είχα κρατήσει και τους έχασαν στο σπίτι… Αλλά έχει και ο Θ. τσερόκι! Οπότε ναι, από γεωπόνους και καλλιεργητές. (…) Γενικά μ’ αρέσει η φύση, σπουδάζω και γεωπονία… Τώρα έμπνευση υπήρχε από διάφορα άτομα. Μια μεγάλη έμπνευση ήταν ο Μανίκης, Παναγιώτης Μανίκης. Είναι φοβερός, φοβερός 194

1. η έκταση 2. σύνεργα σπορείου 3. ντοματιές 4. πιπεριές & κρεμμυδάκια

άνθρωπος! Πήγα στο κτήμα του, πριν σπουδάσω γεωπονία ακόμα, για ένα σεμινάριο μιας εβδομάδας σε ένα καλοκαίρι και είχα μείνει εκεί 7 μέρες και μας έκανε εργαστήριο. Εντάξει, και πριν πάω εκεί πέρα τον ήξερα μέσω διαδικτύου δηλαδή, είχα δει πάρα πολλά βίντεο, ομιλίες και τέτοια πράγματα. Είναι η ψυχή εδώ. Τέλος πάντων αυτό ήταν από τις πρώτες εμπειρίες, γενικά εντάξει μπορείς να πεις και από τον παππού μου, είχα και από εκεί κάποια ερεθίσματα, στο χωριό έχει κήπο και αυτός, ίσως ήταν και αυτό ένα… (…) Κοίταξε, ήθελα να δοκιμάσω τα πράγματα τα οποία άκουγα και έβλεπα, τις μεθόδους τις διάφορες ξέρω ‘γω, και για να έχεις καλή τροφή να φας αλλά και για την εμπειρία αυτή, του να μεγαλώνεις την τροφή σου. (…)Κιλά δεν έχω μετρήσει (παραγωγής) αλλά πέρυσι ας πούμε το μεγαλύτερο μέρος από τις σαλάτες που είχαμε φάει ήταν από τον κήπο. Βγαίνει ικανοποιητική ποσότητα, ναι, και bio ! (…)Η γνώση… Καλά, ίντερνετ εννοείται, ιστοσελίδες, βίντεο, διάφορους ανθρώπους εξωτερικό, Ελλάδα, youtube, άρθρα….Εκτός αυτού, βιβλία εννοείται, σεμινάρια… Στο ίντερνετ παρακολουθώ διάφορα πρόσωπα , υπάρχουν καλλιεργητές που έχουν αποτέλεσμα, δηλαδή κάνουνε πως το λένε, είναι καταξιωμένοι. (…)από άλλους ανθρώπους εδώ... εδώ στις Σέρρες όχι, με τον παππού ίσως, από εκεί υπάρχει εμπειρία, ας πούμε μπορώ να τον ρωτήσω κάτι να μου πει αυτός, να ανταλλάξουμε απόψεις, εννοείται και από την γεωπονία.. Τώρα είναι και ο Θ. αλλά μέχρι τώρα όχι… Βέβαια έχω βάλει τώρα και άλλο ένα φίλο μου στα κηπουρικά κάναμε για αυτόν κήπο λίγο πιο πέρα από εδώ, μικρό κηπάκι, έχει κάποια φυτάκια μικρά τώρα θα του πάω και εγώ κάποιες ντοματιές δικές μου από τα φυτά που έκανα εγώ… Μέχρι τώρα δεν ήμουνα στις Σέρρες, αλλά να σου πω για τον Βόλο, στον Βόλο ναι μπορεί να συζητούσαμε μερικές φορές για αυτά, αλλά ήμουνα και μες τους γεωπόνους! Δεν ήμουνα σε ένα κοινό να είναι πιο μιξ ας πούμε…(…) Στα social media δεν τα μοιράζομαι, όχι, αλλά είμαι σε κάποιες ομάδες, και απαντάω σε κάποια σχόλια άμα υπάρχει κάποια ερώτηση ρε παιδί μου, και με τις γνώσεις που έχω από την γεωπονία, άμα πει κάποιος τι ασθένεια είναι αυτό, που να ξέρει τώρα ο άλλος, κάποια πράγματα μπορώ να τους βοηθήσω σε αυτό το πράγμα. Κοίταξε, το καλό με την γεωπονία είναι ότι μπορεί να σου δώσει την βάση για να φιλτράρεις την πληροφορία που παίρνεις, δηλαδή μπορεί να ακούσω εγώ κάποια καλλιεργητική πρακτική που κάνει κάποιος, κάποια εναλλακτική, και μπορώ να την φιλτράρω να δω πως λειτουργεί αυτό επιστημονικά, αν έχει κάποια βάση ή αν είναι ξέρω ‘γω φιλοσοφία, αυτό είναι το ωραίο με την γεωπονία. Σίγουρα, εντάξει, πολλά πράγματα που μαθαίνεις είναι, πώς να το πω, καταστροφικά για το περιβάλλον, οι πρακτικές που 195

εφαρμόζονται, στο λένε τις περισσότερες φορές και αυτό είναι το τρελό, ότι ξέρουνε τις αρνητικές επιπτώσεις πιο καλά από τους οικολόγους αλλά τι κάνουνε για αυτό. Με τους γεωπόνους στην πόλη , κοίτα από εκεί που πάω και παίρνω τα φυτά αυτό αλλά δεν έχω επικοινωνία μαζί τους να τους πω α έχω ένα κήπο και τέτοια πράγματα. (…) Α και για την γνώση που είπες, εκτός από αυτά έχω παρακολουθήσει και ένα σεμινάριο, τώρα το τελείωσα, ένα χρόνο έκανα PDC ( Permaculture Design Certificate) διαδικτυακό, δεν ξέρω αν ξέρεις τον Geoff Lawton , τέλος πάντων είναι ένας από τους καλύτερους δασκάλους στον κόσμο στην περμακουλτούρα. Ήταν φοβερό βασικά, έπεσε πολύ δουλειά, το σεμινάριο δηλαδή ήτανε φοβερό όλα τα μαθήματα μαγνητοσκοπημένα, αυτός στον πίνακα κανονικά, πολλά ανιμέισιον πολλές εικόνες από διάφορα μέρη που ανέφερε ας πούμε, φωτογραφίες από αυτό που περιγράφει, βίντεο κάθε βδομάδα στην φάρμα του αυτός να δείχνει ερωτήσεις από το κάθε κεφάλαιο ξέρω γω.. ήταν τέλειο βασικά ο ίδιος που το κάνει λέει είναι πολύ καλύτερο από αυτά που κάνω τα εξ επαφής γιατί εκείνα είναι 72 ώρες είναι μιας εβδομάδας, ενώ αυτό ήταν ένας χρόνος, είχε τρομερό υλικό, ήταν 800 βίντεο για να καταλάβεις.. κόστισε 1.000 …ναι το σκεφτόμουν πολλά χρόνια να το κάνω αυτό το σεμινάριο. Και στο τέλος κάναμε ένα ντιζάιν, ένα σχέδιο. Είτε χειρόγραφα είτε σε κάποιο πρόγραμμα, οπότε ναι έκανες εφαρμογή όλα αυτά που έμαθες ας πούμε.(…) Το βασικό για τον κήπο είναι ότι ήθελα να το κάνω πολλά χρόνια, απλά έμενα στο να το θέλω και να μην το κάνω και φάνταζε πιο δύσκολο απ΄ότι ήταν στην πραγματικότητα. Οπότε αν θες να κάνεις κήπο κάντον! Ξεκίνα τώρα. Χαχα! Είναι η λύση στο πρόβλημα, νομίζω. Ίσως πώς να το πω , πυροδοτεί και άλλες αλλαγές. Και αυτό ίσως είναι ένα σχόλιο, η παρατήρηση των φυτών είναι πολύ σημαντική, μαθαίνεις….

196

10.

11. 13.

Φωτογραφίες απο το αρχείο του Ανδρόνικου:

12.

5 - 10: οι φάσεις της φροντίδας της έκτασης ξεχορτάριασμα-όργωμα-ίσιωμα-εδαφοκάλυψη (χαρτόκουτο) -λάστιχα-σπορά 11-13: η παραγωγή ξεκινά- η συγκομιδή αρχίζει

197

198

Ο Ανδρόνικος επιτηρώντας τα φυτά

199

200

201

202

Φασούλι το φασούλι *Φασούλι το φασούλι- το πρώτο μέρος της έκφρασης « φασούλι το φασούλι, γεμίζει το σακούλι» η οποία είναι συνδεδεμένη με την αποταμίευση και άρα δομικό κομμάτι του νοικοκυριού. Μια υπόσχεση για οικονομική βελτίωση και τα καλά που θα έρθουν, αφού και εμείς φροντίσουμε να είμαστε συνεπείς ακόμη και σε αυτό το λίγο κάθε φορά. Εδώ, χρησιμοποιείται μόνο το πρώτο μέρος του λαϊκού γνωμικού, εστιάζοντας στην μικρή χειρονομία, τον αργό ρυθμό που την συντονίζει και την δική μας επιμονή στην αναζήτηση μιας βελτίωσης των πραγμάτων, ξεφεύγοντας όμως από τον χρηματικό συνειρμό και την οικονομιστική διάθεση του.

εισαγωγικά Μέσα σε όλη αυτή την διαδικασία, της καλλιέργειας και της φροντίδας ενός λαχανόκηπου, έχει μεγάλη σημασία να δούμε και την οικολογική διάσταση αυτής της πράξης. Παρατηρούμε πώς συντελείται μια (μίκρο)οικολογία γύρω και μέσα από τον κήπο χάρη στις συνεισφορές πολλών και διάφορων πλασμάτων και εργασιών, αλλά ο κάθε μπαχτσές δεν εγγυάται πως είναι και οικολογικός. Αν και πρόκειται για μια δράση μικρής κλίμακας, η οποία εν δυνάμει αποτελεί μια βιώσιμη και αειφόρο πρακτική άρα συνεπώς, οικολογική. Η λέξη οικολογία, όντας χιλιοειπωμένη, χρίζει πολλών ερμηνειών και με διάφορους τρόπους καταφέρνει και παραμένει επίκαιρη. Γιατί έχει νόημα να ασχοληθούμε πάλι με την οικολογία; Τι μπορεί να σημαίνει οικολογία για έναν λαχανόκηπο και πώς μπορεί να αποτελεί μια βιώσιμη και οικολογική πρακτική;

203

Οικολογία, η: (επιστήμες, βιολογία) η μελέτη του μεγέθους και της διάδοσης των πληθυσμών των ζώντων οργανισμών. 2. η βιοπροστασία, η κινηματική βιοδιατήρηση-βιοδιάσωση-βιοπροστασία, η ενασχόληση με το περιβάλλον ως παράμετρος της πολιτικής και της κοινωνικής ζωής και η προσπάθεια διατήρησής του 1.Ο κλάδος των βιολογικών επιστημών που ερευνά τις σχέσεις των ζωντανών οργανισμών με το περιβάλλον τους. 2. Το σύνολο των σχέσεων αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους ζωντανούς οργανισμούς και στο περιβάλλον τους, η ισορροπία στις σχέσεις αυτές 3. Η ιδεολογία που έχει ως στόχο της την καλύτερη ισορροπία ανάμεσα στον άνθρωπο και στο φυσικό περιβάλλον, καθώς και την προστασία του περιβάλλοντος αυτού. η γλώσσα του σπιτιού / Η οικολογία είναι βασισμένη σχεδόν εξ ορισμού στη γυναίκα. Οίκος σημαίνει σπίτι, λόγος σημαίνει λέξη, ομιλία, σκέψη. Έτσι, η οικολογία είναι η γλώσσα του σπιτιού. Πιο τυπικά ορισμένη, η οικολογία είναι η μελέτη της αλληλοσύνδεσης όλων των οργανισμών και του περιβάλλοντός τους, του σπιτιού τους.(A. Collard - J.Contrucci)

Οικολόγος, ο/η: επιστήμονας που ασχολείται με την οικολογία 2.(πολιτική) ο οπαδός του οικολογικού κινήματος, (γενικότερα) που έχει οικολογική συνείδηση και συμπεριφορά, που εκδηλώνει έμπρακτα το ενδιαφέρον για το περιβάλλον

Οικολογικός: σχετικός με την οικολογία/ Αντώνυμα: τοξικός, μη οικολογικός

οικολογικό αποτύπωμα: Το οικολογικό αποτύπωμα είναι ένας 204

τρόπος για να μετράμε τις επιδράσεις που προκαλούν πάνω στη Γη οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Είναι το μέτρο ζήτησης και κατανάλωσης που μετράει την κάλυψη των αναγκών μιας κοινωνίας, καθώς και τα απορρίμματα και αέρια θερμοκηπίου που παράγει καθημερινά σε εκτάσεις παραγωγικής θαλάσσιας και χερσαίας επιφάνειας. Επίσης, εκτιμάει όλους τους φυσικούς πόρους που χρειάζονται για την υποστήριξη των υλικών αναγκών ενός πληθυσμού ή ενός ατόμου μέσα από την τεχνολογία, τον τρόπο ζωής και τις συνήθειες της κάθε χώρας. Μονάδα μέτρησης του οικολογικού αποτυπώματος είναι το 1 εκτάριο, το οποίο ισούται με 10 στρέμματα ή 10.000 τετραγωνικά μέτρα αντίστοιχα. Το οικολογικό αποτύπωμα παρέχει ένα είδος μετρητή που μας βοηθά να διακριβώσουμε που βρισκόμαστε. Μετρά την επιφάνεια, χερσαία και θαλάσσια, που είναι απαραίτητη ώστε να διατηρηθούν στο σημερινό επίπεδο οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Έτσι, αξιολογεί τη χερσαία και θαλάσσια έκταση που είναι αναγκαία για την παραγωγή τροφίμων, τον απαραίτητο χώρο για την εξαγωγή ξυλείας, οικοδομικών υλικών και χαρτοπολτού, τον δομημένο χώρο όπως και τμήματα που καλύπτουν δρόμοι, χώροι στάθμευσης κ.λπ., καθώς και την επιφάνεια η οποία απαιτείται για την απορρόφηση του διοξειδίου του άνθρακα που εκλύεται με την καύση στερών καυσίμων . (…) Αν υποθέσουμε ότι η κατανάλωση και η παραγωγή απορριμμάτων ήταν σε κάθε μέρος της Γης στα ίδια επίπεδα με των ΗΠΑ, θα είχαμε ανάγκη τέσσερις, ακόμα και πέντε πλανήτες σαν τον δικό μας. (Η πρόταση της Αποανάπτυξης, Κάρλος Τάιμπο)

Βιωσιμότητα: η ιδιότητα του βιώσιμου, η ικανότητα ενός πράγματος να συνεχίσει την ύπαρξή του 205

Η δυνατότητα ή οι μεγάλες πιθανότητες επιβίωσης

Αειφορία: η χρήση των φυσικών οικοσυστημάτων και των πηγών ενέργειας, ώστε να εξασφαλίζεται η μελλοντική ποιότητα και ισορροπία / άνθηση, πρόοδος, ανάπτυξη 1.(αρχή της αιφορίας): η σκόπιμη παραγωγή ενός προιόντος από ένα δάσος με τρόπο που να μη μειώνεται αλλά, αν είναι δυνατόν, να βελτιώνεται η παραγωγική ικανότητά του και να μη θίγονται οι θετικές περιβαλλοντικές επιδράσεις-λειτουργίες του. 2. Η διαχείριση των φυσικών οικοσυστημάτων και των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας με τρόπο που να εξασφαλίζεται η περιβαλλοντική ποιότητα και ισορροπία για το μέλλον

206

Οικολόγοι πολύχρωμες Στο άκουσμα της λέξης οικολόγος, ίσως σκεφτούμε κάποιον που ανήκει σε ένα αντίστοιχο κόμμα ή πάλι κάποια που οι καθημερινές τις συνήθειες είναι φιλικές προς το περιβάλλον, που έχει «οικολογική συνείδηση» και λαμβάνει υπόψιν το λεγόμενο «οικολογικό αποτύπωμα» και προσπαθεί να το μειώσει/εξαλείψει , ή ίσως ακόμα, ένα άτομο που υποστηρίζει και εμπλέκεται με το οικολογικό κίνημα και υποστηρίζει κάποια ΜΚΟ ή εμπλέκεται με το οικολογικό κίνημα και δρα ακτιβιστικά για την προστασία του περιβάλλοντος. Το φάσμα είναι μεγάλο και ποικίλο. Μάλιστα πολλές φορές ο ένας οικολόγος από τον άλλον διαφέρουν ριζικά αν και φαινομενικά θα φανταζόμασταν πως υπάρχει σύμπνοια απόψεων, τα ρεύματα και οι ιδεολογίες διαφέρουν κατά πολύ σε αρκετά ουσιαστικά κομμάτια. Το ζήτημα φυσικά δεν είναι αν κάποιος θα χαρακτηριστεί ή αυτοπροσδιορίζεται ως οικολόγος, αλλά πως στοχαζόμαστε πάνω σε αυτήν την έννοια και πως μπορεί να αποτελέσει εργαλείο για έναν πιο δίκαιο κόσμο. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης υποστήριξε ένθερμα το οικολογικό κίνημα ως ικανό να οδηγήσει στην αυτονομία. 1Κορνήλιος ΚαστοριάδηςΝτανιελ ΚονΜπεντιτ, Από την οικολογία στην αυτονομία, (Αθήνα: Κέδρος, 1981) σ.31

«Εκείνο που το οικολογικό κίνημα αμφισβήτησε, από τη μεριά του, είναι η άλλη διάσταση: το σχήμα και η δομή των αναγκών, ο τρόπος ζωής, πράγμα που αποτελεί ένα κεφαλαιώδες ξεπέρασμα εκείνου που μπορεί να θεωρηθεί ως ο μονόπλευρος χαρακτήρας των προγενέστερων κινημάτων. Στο κέντρο της προσοχής του οικολογικού κινήματος είναι ολόκληρη η αντίληψη, ολόκληρη η τοποθέτηση των σχέσεων ανάμεσα στην ανθρωπότητα και τον περιβάλλοντα κόσμο, και τελικά το θεμελιακό και αιώνιο ερώτημα: τι είναι η ανθρώπινη ζωή; Ζούμε για ποιο λόγο; (…) θέλουμε μια άλλη σχέση με τη φύση και τον κόσμο˙ κι αυτό σημαίνει επίσης έναν άλλο τρόπο ζωής και άλλες ανάγκες.»1 Εξηγείται, πως στην καρδιά της οικολογίας βρίσκεται ο ολιστικός τρόπος αντίληψης της ζωής. 207

Η ολιστική αυτή θεώρηση των ζητημάτων, εξελίσσεται όταν οι A. Collard και J.Contrucci δηλώνουν πως οικολογία είναι η γλώσσα του σπιτιού. Και γιατί το λέω αυτό;

«Αν δεν φροντίσεις το σπίτι σου θα πέσει να σε πλακώσει» Η ερμηνεία της οικολογίας ως «η γλώσσα του σπιτιού» την τοποθετεί πολύ κοντά μας, την εισάγει στον προσωπικό μας χώρο, το σπίτι μας άρα ως κάτι που μας αφορά και μας επηρεάζει άμεσα και συνεπώς (θα έπρεπε να) μας ενδιαφέρει. Ως γλώσσα έχει και αυτή κανόνες, συντακτικό και την δική της δυναμική, αναλόγως την χρήση της αλλάζει μορφή μα φέρνει σε επικοινωνία και αλληλεπίδραση όσους την χειρίζονται. Ως οικιακή, διαθέτει χαρακτηριστικά οικεία και οικογενειακά˙ μιας οικογένειας διαγενεακή που συμπεριλαμβάνει τα πλάσματα που ήταν εδώ πριν από εμάς και αυτά που έπονται. Όλο το φυσικό περιβάλλον αποτελεί το σπίτι μας αλλά και το σπίτι των επόμενων γενεών. Παρατηρούμε πως αυτή η αναγωγή από το προσωπικό στο οικουμενικό συνεπάγεται μια αναγωγή από το ιδιωτικό στο συλλογικό. Εξίσου σημαντικό είναι και το πώς ο οίκος και «τα του σπιτιού», οι οικιακές εργασίες ως μια κατεξοχήν γυναικεία ενασχόληση παραμείναν και παραμένουν στην αφάνεια. Το φυσικό περιβάλλον ως οντότητα που βάλλεται επίσης. Οι οικονομικοί δείκτες δεν μετράνε/ υπολογίζουν την οικιακή απλήρωτη εργασία αλλά ούτε και την ποιότητα του αέρα/ του νερού, κ.λπ. όπως αποκρύπτει και την κατανάλωση πεπερασμένων πόρων. Με αυτόν τον νέο ορισμό το σπίτι και το περιβάλλον, έρχονται στο προσκήνιο και γίνονται ορατά. Η Κ. Ντελφί τονίζει πως «αν η καλλιέργεια ενός αχλαδιού είναι παραγωγή, η χρήση του στην κουζίνα είναι επίσης παραγωγή»2 Η συνειδητοποίηση της εγγύτητας μπορεί να εγγυηθεί και την φροντίδα, την ενσυναίσθηση, το νοιάξιμο; Στο ντοκιμαντέρ Η οικονομία της ευτυχίας (The economics of Happiness) η Helena Norberg-Hodge εξηγεί πως 208

2 Κάρλος Τάιμπο, Η πρόταση της αποανάπτυξης, (Αθήνα: Οι εκδόσεις των συναδέλφων, 2012) σ.64

3 The Economics of Happiness, local futures, 2011 ν, 2012) σ.64

4 Στην παραγωγή τροφίμων, τα ορυκτά καύσιμα που χρησιμοποιούνται δεν είναι καθόλου αμελητέα. Γίνεται ευρεία χρήση παραγώγων του πετρελαίου τόσο για την λειτουργία των αγροτικών μηχανημάτων, τις μεταφορές αλλά και για την Παρασκευή λιπασμάτων, ζιζανιοκτόνων και παρασιτοκτόνων. Βλ. Κάρλος Τάιμπο, Η πρόταση της αποανάπτυξης, σ.35

Με την παγκόσμια οικονομία είναι σαν να έχουν μακρύνει τόσο πολύ τα μπράτσα μας, που δεν βλέπουμε τι κάνουν τα χέρια μας. Όταν όμως η οικονομία λειτουργεί σε μια πιο ανθρώπινη κλίμακα είναι ευκολότερο να βλέπουμε τα αποτελέσματα των επιλογών μας. Μπορούμε να δούμε αν το περιβάλλον ρυπαίνεται με χημικά ή αν οι εργάτες υφίστανται εκμετάλλευση.3 Αυτό το πλησίασμα σμίγει ταυτόχρονα τον άνθρωπο με την εξουσία˙ εξουσία με την έννοια τις ικανότητας να λαμβάνει κάποιος τις αποφάσεις για τον εαυτό του και να μπορεί να δρα αυτόνομα. Στον λαχανόκηπό μας, βλέπουμε ακριβώς τι κάνουν τα χέρια μας και συνειδητοποιούμε τον κόπο και τον χρόνο που χρειάζεται για να ευδοκιμήσουν οι καρποί. 4

Χιούστον, έχουμε πρόβλημα! (και χωρίς να έχουμε φύγει καν από την γη) Ξεκινώντας ως ένας αυστηρά επιστημονικός όρος5 που προσπαθεί να προσδιορίσει κάτι συγκεκριμένο, σήμερα έχει φτάσει να αποτελεί έναν όρο που διαρκώς προσπαθούμε να επανά-προσδιορίσουμε. Ταυτόχρονα, η πραγματικότητα μας αφορά/ διανύει μια–συν τοις άλλοις-οικολογική κρίση η οποία αυξάνεται ραγδαία και επεκτείνεται ανισομερώς και άνισα προς διάφορες περιοχές του πλανήτη. Πολλά διακυβεύονται, το πρόβλημα είναι υπαρκτό και επιτακτικό όσο ποτέ έως τώρα. Πλέον, διάφορες επιφανειακές λύσεις προτείνονται είτε από ΜΚΟ είτε και από τις ίδιες τις εταιρείες προτείνοντας μας πχ. «γυρνάμε όλοι το πλυντήριο στους 40ο για να σώσουμε τον πλανήτη!»6 ή να αγοράσουμε μεταλλικά, ξύλινα ή μπαμπού καλαμάκια και να «είμαστε μέρος της αλλαγής». Φυσικά, ακόμα και οι μικρότερες αλλαγές είναι αξιέπαινες, 209

όπως και η ατομική συνειδητοποίηση, διότι χωρίς αυτά είναι αδύνατον να πετύχουμε ριζοσπαστικές αλλαγές. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει μια ριζική διαφορά όταν μετατοπίζεται όλη η ευθύνη (από τις μεγάλες αλυσίδες παραγωγής-που ρυπαίνουν είτε παράγουν πλαστικό είτε παράγουν μπαμπού- στον καταναλωτή) και ταυτόχρονα όταν οι νέες αυτές «καλές συνήθειες» διαιωνίζουν το ίδιο καπιταλιστικό σύστημα και μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης. Συνεπώς δεν πρόκειται για καμία ριζοσπαστική αλλαγή και το μοντέλο της καθημερινότητάς μας παραμένει πανομοιότυπο με πριν. Συγχρόνως, όλες αυτές οι προτροπές αφορούν μόνο ένα μικρό κομμάτι του πληθυσμού των δυτικών χωρών, καθότι ο μισός πλανήτης δεν έχει καν πρόσβαση σε ρεύμα, πόσο μάλλον σε πλυντήριο! * λιτη αφθονια Ο Felix Guattari πιθανολογεί πως: «Δεν θα υπάρξει αληθινή απάντηση στην οικολογική κρίση παρά σε πλανητική κλίμακα και με την προϋπόθεση ότι θα πραγματοποιηθεί μια αυθεντική πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική επανάσταση που θα αναπροσανατολίσει τους στόχους της παραγωγής αγαθών, υλικών και μη.»7

Ντομάτες αειφορίας Όπως έχουμε ήδη αναλύσει στο κεφάλαιο Ατελείωτα καλαμπόκια, έχουν ήδη γίνει αισθητά τα αδιέξοδα της βιομηχανοποιημένης εντατική γεωργίας, τόσο για τους ανθρώπους όσο και για την γη και το περιβάλλον. Η οικολογική γεωργία αποτελεί ένα εναλλακτικό μοντέλο πιο ήπιας και θα τολμήσω να πω και πιο έξυπνης διαχείρισης των φυσικών πόρων. Ο Γ. Κολέμπας προτείνει πως αυτή η εναλλαγή στον τρόπο καλλιέργειας πρέπει να δεσμευτεί στην «πολυλειτουργικότητα» δηλαδή οι διάφοροι τομείς (οικονομικός, κοινωνικός, περιβαλλοντικός) 210

5 Συνδυάζοντας τα συνθετικά : οίκος,ο (der Haushalt) και -λογία, η < λόγος, ( die Lehre = η διδασκαλία, η μελέτη), η λέξη οικολογία χρησιμοποιείται για πρώτη φορά το 1885 από τον Hans Reiter, ως μια πρόταση για την ένωση των κλάδων της φυσιολογίας, της μορφολογίας και της ανατομίας (των οργανισμών) σε έναν νέο ευρύτερο πεδίο μελέτης. Βλ. Hanns Reiter, Die Consolidation der Physiognomik, σ.4-5 Ακολούθησαν πολλοί και διάφοροι ορισμοί όλοι σχετικοί με την οικολογία ως επιστημονικό κλάδο των φυσικών επιστημών, έως την δεκαετία του 1960 όπου και εμφανίστηκαν διάφορα κινήματα όπου για πρώτη φορά εισάχθηκαν προβληματισμοί γύρω από την ανισορροπία που έχει προκληθεί από το ανθρώπινο είδος πάνω στην πλανητική ζωή. βλ. Edward J. Kormondy, A Brief Introduction to the History of Ecology, National Association of Biology Teachers,2012 6Κοντά σε αυτά, ας κρατήσουμε στο μυαλό μας ότι η σωτηριολογική ρητορική περί διάσωσης του πλανήτη, ηχεί κάπως ειρωνικά αν σκεφτεί κανείς πως ο πλανήτης γη δεν μας χρειάζεται για να επιβιώσει, μάλλον το πιθανότερο είναι πως θα επιβιώσει ούτος η άλλως με η χωρίς ( κυρίως χωρίς) εμάς!

7Felix Guattari, The three ecologies, (New Jersey: The Athlone Press, 2000) σ.28

να εμπλέκονται ισάξια, όπως επίσης και να στοχεύει στην διαρκώς αυξανόμενη αυτοδυναμία της αλυσίδας: αγρότης-κοινότητα-περιοχήχώρα.8 Συνεχίζει, παραθέτοντας τις «αρχές τις οικολογικής Γεωργίας», οι οποίες είναι οι εξής τρις:

1. Καλλιέργεια της γης χωρίς τη χρήση χημικών λιπασμάτων-φυτοφαρμάκων με εναλλαγή καλλιεργειών. 8 Γιώργος Κολέμπας, Τοπικοποίηση: από το παγκόσμιο…. στο τοπικό, (Θεσσαλονίκη: ΑΝΤΙΓΟΝΗ,2009) σ. 171-172

9 Στο ίδιο, σ. 172-173

2. Αντιμετώπιση του αγροκτήματος σαν οικοσύστημα (και με ζώα) όπου πρέπει να υπάρχει ισορροπία και ανακύκλωση των υλικών. 3.Ήπια παρέμβαση για αποκατάσταση ισορροπίας όταν διαταράσσεται. 9 Όσο αφορά έναν (οικιακό) λαχανόκηπο, αυτός μπορεί να είναι είτε συμβατικής καλλιέργειας είτε βιολογικής καλλιέργειας, φυσικής καλλιέργειας ή οικολογικής καλλιέργειας, ή ακόμα και συνδυασμός των παραπάνω. Ποια είναι όμως αυτά τα γνωρίσματα που καθιστούν τις διάφορες κηπουρικές δουλειές ως οικολογικές; Αρχικά, τα μέσα και οι πόροι που χρησιμοποιούνται είναι επαναχρησιμοποιήσιμα ή ανακυκλώσιμα, δεν έχουν υποστεί βαριά επεξεργασία ούτε έχουν διανύσει μεγάλες αποστάσεις σπαταλώντας έτσι ορυκτά καύσιμα και μολύνοντας την ατμόσφαιρα. Όσο αφορά το παραγόμενο προϊόν, αυτό διανέμεται σε κοντινή ακτίνα και η απόσταση από τον τόπο παραγωγής στον τόπο κατανάλωσης είναι έως και μηδαμινή (ειδικά όταν πρόκειται για οικιακό λαχανόκηπο όπου η παραγωγή και η κατανάλωση λαμβάνουν χώρα στο ίδιο μέρος!). Ακόμα και τα απόβλητα, τα υπο-λείμματα του κήπου (πχ. ρίζες, κλαδιά, σαπισμένα λαχανικά) δεν είναι σκουπίδια˙ κάθε άλλο, πρόκειται για εξαιρετικής ποιότητας οργανική ύλη για κομποστοποίηση και μετέπειτα για λίπανση και ενίσχυση του εδάφους. Ο πόρος που κατά κύριο λόγο ξοδεύεται σε αυτήν την δραστηριότητα είναι το νερό, το οποίο υπάρχουν όμως πολλοί τρόποι να διαχειριστεί κανείς ώστε να αποφευχθεί η σπατάλη τόσο σε χρηματικό κόστος όσο και σε περιβαλλοντικό. Τέλος, ο κήπος λειτουργεί οικολογικά και σε ένα

211

ακόμα επίπεδο˙ το μικροκλίμα που δημιουργείται χάρη στην ύπαρξη της βλάστησης, μαζί φυσικά με την ύπαρξη χώματος, υγρασίας και φυτών προσελκύει έντομα, οργανισμούς μέχρι και μικρά ζωάκια μπορεί να βρούν καταφύγιο, συνθέτοντας ένα μικρο-οικοσύστημα. Αν η πόλη είναι μια νησίδα θερμότητας τότε οι κήποι λειτουργούν ως μικρές οάσεις στην αστική έρημο. Όλα τα παραπάνω, υποδηλώνουν την κυκλικότητα της ροής της ενέργειας, η οποία δεν κατευθύνεται γραμμικά προς μια φθίνουσα πορεία αλλά διαρκώς ανανεώνεται. Με την χρήση του όρου οικολογία στην προκειμένη περίπτωση, αναφέρομαι σε μια ολιστική αντιμετώπιση των ζητημάτων της καθημερινότητας, στην προκειμένη περίπτωση γύρω από την διατροφή και την καλλιέργειά της, την φροντίδα του εαυτού, την φροντίδα της κοινότητας και την φροντίδα του περιβάλλοντος ταυτόχρονα. Δεν αναθέτεις σε κάποιον άλλο ή μια εταιρεία να διαχειριστεί και να αποφασίσει για εσένα και το τι θα φας και πως θα το φας αλλά εσύ η ίδια «παίρνεις την κατάσταση στα χέρια σου». Επανοικειοποίησε του χρόνου και της τροφής σου και συνεπώς του ελέγχου πάνω σε ένα κομμάτι της ζωής σου.

Το παράδειγμα από το Πεκλάρι Η οικολογική λογική πολύ συχνά απαντάται σε παραδοσιακές πρακτικές και τακτικές. Αυτός ο οικολογικός τρόπος διαχείρισης προέκυψε περισσότερο από την ανάγκη για επιβίωση και αναπτύχθηκε όχι από μια οικολογική συνείδηση –άλλωστε τα περιβαλλοντικά προβλήματα είναι κάτι σχετικά πρόσφατο στην ανθρώπινη ιστορία- αλλά από τα περιορισμένα τεχνολογικά μέσα και τους φυσικούς πόρους (έχοντας επίγνωση πως δεν είναι ανεξάντλητοι) , τα οποία καλούνταν να διαχειριστούν με εξυπνάδα και εφευρετικότητα. Ενδεχομένως, θα μπορούσαμε να πούμε πως λειτουργούσαν οικολογικά δίχως να γνωρίζουν καν την ύπαρξη αυτού του όρου. 10 Στην ανθρωπολογική έρευνα του Βασίλη Νιτσιάκου που παρουσιάζεται στο βιβλίο Πεκλάρι: κοινωνική οικονομία μικρής κλίμακας μελετώνται 212

10 Οι ιθαγενείς αυτές γνώσεις είναι το αντικείμενο μελέτης του επιστημονικού κλάδου της εθνοοικολογίας

11 Το Πεκλάρι είναι ορεινό χωριό στην περιοχή της Κόνιτσας στην Ήπειρο.

12 Βασίλης Νιτσιάκος, Πεκλάρι: κοινωνική οικονομία μικρής κλίμακας, (Ιωάννινα: Ισνάφι, 2015) σ.18

13 Στο ίδιο, σ.38

14 «Η περιοδικότητα στην

κοπή κλαδιού και η εναλλαγή των καλλιεργειών από χρονιά σε χρονιά αλλά και η πρακτική της αγρανάπαυσης παραπέμπουν σε ένα σύστημα «αειφορίας», που έχει καθιερωθεί με τα χρόνια στη βάση της επίγνωσης των ορίων του τοπικού οικοσυστήματος και των ανάλογων φυσικών πόρων, οι οποίοι δεν πρέπει να εξαντλούνται, προκειμένου να διασφαλίζεται η προοπτική επιβίωσης της οικογένειας και της κοινότητας δια μέσου των γενεών.» Στο ίδιο, σ.72

οι στρατηγικές επιβίωσης, το ιδιοκτησιακό καθεστώς, η σχέση μεταξύ κοινότητας-φύσης και οι διαδικασίες οικειοποίησης της, παράγοντες οι οποίοι, για αρκετό καιρό, συνετέλεσαν προσφέροντας αυτάρκεια, αυτονομία αλλά και αυτοδιοίκηση στους κατοίκους του Πεκλαρίου 11 Με βασική παραδοχή το ότι η «φύση» δεν αποτελεί μια αιώνια ουσία εξωτερική της ανθρώπινης κοινωνίας και του πολιτισμού, αλλά συγκροτείται μέσω των κοινωνικών σχέσεων παραγωγής νοήματος, όπως όλες οι εκφάνσεις αυτού που αποκαλούμε «πραγματικότητα»12 προχωράει στην ανάλυσή του. Αυτό που έχει μεγάλο ενδιαφέρον είναι το πώς το παραγωγικό μοντέλο, το οποίο περιλαμβάνει τον συνδυασμό: κτηνοτροφίας-γεωργίας-τροφοσυλλογήςυλοτομίας και τις ανάλογες τεχνικές μεταποίησης/ αποθήκευσης, διαμορφώνει την αλληλεπίδραση μεταξύ των ανθρώπων και του φυσικού περιβάλλοντος αλλά και των σχέσεων της κοινότητας. Η ανθρώπινη δραστηριότητα τροποποιεί μεν το φυσικό τοπίο, αλλά με όρους αρμονικής συνύπαρξης και με βάση ένα σύστημα «βιωματικής αειφορίας» και όχι εμπορικής εκμετάλλευσης το οποίο θεωρεί ως υπόδειγμα «ανθρωπογενούς οικοδυναμικής». «Οι φυσικοί πόροι της κοινότητας, όπως έχει γίνει ήδη φανερό είναι το έδαφος, τα δάση, τα δέντρα, οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις, οι βοσκότοποι και τα νερά. Τα όρια ανάμεσα στο δάσος, τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις και τους βοσκότοπους δεν είναι σαφή. Αντίθετα, παρατηρείται μια αλληλοδιείσδυση ανάμεσα τους και μια πολλαπλή χρήση τους, που συνδέεται και με ένα είδος πολύ-λειτουργικότητας. Για παράδειγμα, τα ζώα μπορεί να βόσκουν μέσα στα δάση, όταν δεν συντρέχει ειδικός λόγος προστασίας τους, και στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις μετά τη συγκομιδή» 13 213

Ουσιαστικά δηλαδή πρόκειται για ένα οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό φαινόμενο. Ο Νιτσιάκος εντοπίζει πως αυτό οφείλετε τόσο στην επίγνωση του πεπερασμένου ορίου των φυσικών πόρων14, όσο και στην αίσθηση κοινοκτημοσύνης που αναπτύχθηκε μεταξύ των κατοίκων και το ρευστό και ταυτόχρονα δυναμικό ιδιοκτησιακό καθεστώς (όσο αφορά καλλιέργειες, βοσκότοπους, δάση, δεν ισχύει για τις κατοικίες και τα κηπάρια), το οποίο λειτουργούσε υπό αυστηρό έλεγχο της κοινότητας.15

growthing together

Μια οικολογική κουλτούρα δεν μπορεί παρά να είναι μια κουλτούρα με βραδείς ρυθμούς, με αργούς χρόνους Χόρχε Ρίχμαν Η Αποανάπτυξη είναι η θεωρία που στην πρότασή της εμπεριέχει μεγάλο μέρος των όσων μέχρι τώρα αναλύθηκαν (πολυκαλλιέργειες, συμβίωση, buen vivir). Ο όρος ασκεί κριτική στην έννοια της ανάπτυξης ως οικονομικής μεγέθυνσης16 εντοπίζοντας τα αδιέξοδα (κοινωνικά, οικονομικά, περιβαλλοντικά) και την βαρβαρότητα του νεοφιλελεύθερου καπιταλιστικού αφηγήματος «πιο πολύ, πιο γρήγορα, πιο μακριά». Αντιπροτείνει ένα διαφορετικό μοντέλο διαβίωσης, παραγωγής και συγκρότησης της κοινωνίας. μια νέα αντίληψη για την ζωή, πιο δίκαιη και πιο ποιοτική, για όλα τα πλάσματα. «Το πρόγραμμα της αποανάπτυξης γεννιέται από δύο σημαντικές παραδοχές: αφενός το γεγονός ότι ζούμε σε έναν πλανήτη με περιορισμένη δυνατότητα σε πόρους, αφετέρου ότι μπορούμε να ζήσουμε καλύτερα με λιγότερα. Γι‘ αυτό τον λόγο πρέπει να απαλλαγούμε από τη λογική της ανάπτυξης, της παραγωγικότητας και της ανταγωνιστικότητας, 214

15 «Εφόσον κατά κανόνα οι τίτλοι κυριότητας δεν υφίστανται και το σύστημα λειτουργεί με εθιμικούς κώδικες, είναι φυσικό η ρευστότητα για την οποία μιλάμε να συνίσταται στην ίδια την επέκταση των συνόρων ενός κτήματος ή στη δημιουργία νέων χωραφιών, όταν αυξάνονται οι ανάγκες της εστιακής ομάδας με αυθαίρετο τρόπο, αλλά που δεν οδηγεί σε σύγκρουση με άλλους χωριανούς, ή ακόμα εγκατάλειψη «κτημάτων», όταν δεν είναι αναγκαία για την επιβίωση της ομάδας. (…) όλο αυτό συνιστά τελικά ένα σύστημα διαρκούς προσαρμογής με βάση της ανάγκες αυτοσυντήρησης και τις στρατηγικές επιβίωσης της εστιακής ομάδας και της κοινότητας, που λειτουργεί και στο πλαίσιο ενός κοινωνικού εξισωτισμού.» στο ίδιο, σ.80

16 Ο όρος στα αγγλικά είναι degrowth

όπως επίσης να ξεφύγουμε από την επίβουλη, πανταχού παρούσα παραδοχή που συσχετίζει κατανάλωση και ευμάρεια.»17

17 Κάρλος Τάιμπο, Η πρόταση της αποανάπτυξης, σ.19

Σε αυτού του τύπου την ανάπτυξη, εμπίπτουν διάφορες πρακτικές και τακτικές. Η αποανάπτυξη, περικλείει ένα σύνολο πρακτικών και τακτικών, οι οποίες αντα ποκρίνονται σε κάθε τομέα της ζωής. Η πρακτική των οικιακών λαχανόκηπων, των συλλογικών μπαχτσέδων και η μεταχείριση αυτών με οικολογικές μεθόδους αποτελεί μια από αυτές.

215

216

Αγελάδες στη βοσκή στην κορυφογραμμή του όρους Μενοίκιο ( ή αλλιώς Μπόζντας) Σέρρες/ Απρίλιος 2021

217

218

Μάθημα φυσικής ιστορίας Εγώ είμαι ο άνθρωπος κι όλα τα καταστρέφω το άθλιο μου το Εγώ με ψέματα το τρέφω

Εγώ παίρνω ενέργεια σαν καίω τα σκουπίδια τα χελιδόνια θα κοιτώ και πώς βοσκούν τα γίδια?

Λέω είμαι σοφότερος από τα χελιδόνια κι ακόμα ότι τραγουδώ καλύτερα απ τα αηδόνια

Γιά να περνούν καλά στη Γή κάτι δικά μου σόγια καίω τα δάση σπέρνω εκεί ξενοδοχεία σόγια

Η κούνια πού με κούναγε πού έτσι λογαριάζω της φύσης τα γενόμενα δεν ξέρω να διαβάζω

Ψηλά σηκώνω τη γροθιά τής δύναμης το σήμα ξέχασα γρήγορα εγώ Τσερνόμπιλ Φουκοσίμα

Βλέπεις εγώ τόν ποταμό εύκολα σταματάω πνίγομαι μες στο σπίτι μου δεν έχω που να πάω

Γιώργος Βλάχος, facebook post 30/08/2020 βοσκός στην ΒΑ χαλκιδική

Τις ανεμογεννήτριες πολύ ψηλά σηκώνω κι ότι τριγύρω εκεί πετά εύκολα το σκοτώνω Εγώ έχω μηχανήματα τη Γή να ξεκοιλιάζω μέταλλα και πετρέλαια σαν κλέφτης να αρπάζω

219

Ιντερλούδιο Ε’ Διογένης

Ο Διογένης μεγάλωσε και διαμένει στις Σέρρες μαζί με την σύζυγό του την Κλειώ. Διαθέτει κατάστημα στην πόλη των Σερρών και είναι ερασιτέχνης καλλιεργητής.

Μέρος: Σέρρες, γειτονιά στην “παλιά” πόλη Τύπος: μονοκατοικία //καλλιέργεια σε παρτέρια 221

Λοιπόν.. σαν προσωπική παρατήρηση όταν ξεκινήσαμε τον κήπο εδώ πέρα, ο κήπος είχε, εντάξει πέρα από τα προβλήματα που σου περιέγραψα σε σχέση με το χώμα κλπ (χώμα από μεγάλο βάθος σκαμμένο) αυτό το λύσαμε βάζοντας αρχικά κοπριά. Λοιπόν…με την κοπριά, έρχονται συνήθως και διάφορα φυτά ας το πούμε έτσι, είχε και αγριάδα, είχε πολύ ρόκα, είχε … μπορώ να σου πω είχε και 40 διαφορετικά είδη φυτών όταν αρχίσαμε να τα καλλιεργούμε. Και επειδή εμείς είχαμε και επαφή από παλιά με την βιολογική γεωργία και με τον τρόπο που έκανε ο Φουκουόκα την φυσική καλλιέργεια δηλαδή, αποφασίσαμε να το παλέψουμε με τα χόρτα. Επαφή και εμπειρία και από κτήματα από γνωστούς και σε κάποια φάση – αλλά δεν μείναμε πολύ – εκείνο ήτανε, είχαμε ένα κτήμα στο Ζαγκλιβέρι αλλά εκείνο ήτανε…είχε αμυγδαλιές μόνο. Και ουσιαστικά δεν μείναμε γιατί ήτανε πάρα πολύ δύσκολες οι συνθήκες ή τότε έτσι μας φαίνονταν. Οπότε αφήσαμε ότι έβγαινε προσπαθώντας να προστατέψουμε λίγο αυτά που καλλιεργούσαμε, με την έννοια ότι να μην είναι δίπλα ακριβώς στην ντομάτα…να έχει λίγο χώρο να μπορεί να αναπνεύσει να μπορεί να αναπτυχθεί. Με τα χόρτα καλλιεργούσαμε 4-5 χρόνια…Τα τελευταία 3 χρόνια βλέποντας και διάφορα έτσι μέσα στο youtube από ανθρώπους που κάνανε μια καλλιέργεια που την ονομάζουν περμακουλτούρα, αποφασίσαμε να κάνουμε λίγο διαφορετικό τον τρόπο καλλιέργειας, και επειδή είχα έναν φίλο που είχε άχυρα που ήτανε βιολογικά δηλαδή, του ζήτησα να μου φέρει, δεν χρειάστηκα και πολύ εδώ για τον κήπο, 3 μπάλες χρειάστηκαν όλες κι όλες, δεν ξέρω αν έχεις εικόνα… και το απλώσαμε σε όλο τον κήπο. Αυτό είχε μια συνέπεια. Ο,τι φυτό υπήρχε που έβγαινε από μόνο του, σχεδόν εξαφανίστηκε. Δηλαδή στα επόμενα 2 χρόνια υπήρχανε μόνο αυτά που καλλιεργούσαμε, αλλά αυτό φτώχυνε γενικότερα το χώμα. ( Κλειώ: τα εδάφη μας εδώ είναι πολύ φτωχά γενικά, και έχουμε πρόβλημα. οι ντομάτες μας ήταν χα…δεν ήταν νόστιμες! Δεν ήταν ωραίες, και λίγες και μικρές..)Δηλαδή εγώ λέω ότι αυτό μπορεί να είναι καλό για κάποιον που δεν ενδιαφέρεται πολύ πολύ και που έχει στην λογική να φροντίζει πολύ το φυτό , δηλαδή, να σπάζει από την ντομάτα το …να κλαδεύει την ντομάτα, να ασχολείται, να διαθέτει πολύ χρόνο, έχω φίλους που κάνουν έτσι καλλιέργεια.. Και τι έλεγα, ότι τελικά αυτή η διαδικασία ουσιαστικά φτώχυνε το έδαφος αντί να το εμπλουτίσει και είναι για εμένα για αυτούς που δεν ενδιαφέρονται για την βιοποικιλότητα, ενδιαφέρονται για να έχουν μια δέκα ντοματιές , δέκα πιπεριές και να είναι παραγωγικές. Αυτό σίγουρα τους βοηθάει, έτσι. Αλλά στην δικιά μου οπτική και φιλοσοφία δεν είναι ενταγμένο αυτό και μου στέρησε πάρα πολλά πράγματα από τον κήπο, δηλαδή εγώ 222

έκοβα συνέχεια χόρτα παπαρούνες, τσουκνίδες, γλιστρίδες, ρόκα, ζοχαδάκια τα κάναμε φαγητά, τώρα δεν έχει σχεδόν τίποτα, δηλαδή έχουνε εξαφανιστεί , μέσα σε 3 χρόνια έχουνε εξαφανιστεί όλα. Και πολλά διαφορετικά που είχε , τα οποία σχεδόν μπορώ να σου πω ότι εγώ δεν τα ήξερα καν τα έβλεπα πρώτη φορά. Αλλά η δικιά μου εμπειρία είναι αυτή, τώρα εντάξει, δεν σημαίνει ότι για κάποιον ισχύει, μπορεί κάποιος να έχει με άλλον τρόπο να το έκανε, εγώ μπορεί να το έκανα στραβά, έτσι… Παρεμπιπτόντως, έχουμε κάνει και σβολάκια…όχι εδώ, στην Βεγορίτιδα στην λίμνη είχαμε κάνει μια μεγάλη περιοχή, με τον Μανίκη, ήτανε όχι στο κτήμα του Μανίκη σε ένα άλλο σημείο που μας είχαν παραχωρήσει και είμασταν 20-30 άτομα μπορεί και παραπάνω. Ήτανε το ’97. Κάναμε σβόλους, πάρα πολλούς , έτσι γιατί ήτανε είχε παραχωρήσει ο δήμος μια πολύ μεγάλη έκταση δίπλα στην λίμνη και εκεί πέρα ρίξαμε τους σβόλους . Ήτανε βοσκότοποι…ένα περίεργο πράγμα, ούτε δάσος ούτε βοσκότοποι.. ήτανε τέλος πάντων δημοτική έκταση και την παραχωρούσε δηλαδή κάποια στιγμή ο δήμος σε βοσκούς , πήγαιναν έβαζαν τα πρόβατα και επειδή από την υπερβόσκηση είχανε χαθεί όλα, και μέσα από τις επαφές του Μανίκη που ήταν έτσι της περιοχής τέλος πάντων και είχε τρόπο να πείσει τον κόσμο κάναμε αναδάσωση τύπου.. Ήταν η πρώτη προσπάθεια που έγινε ουσιαστικά τότε στην Ελλάδα με τέτοιο τρόπο και μετά άρχισε ο Μανίκης να κατεβαίνει, κατέβηκε Χαλκίδα, Αθήνα..που είχε δηλαδή παραπάνω επαφές, τότε ήταν ακόμα στα πρώτα στάδια.. Εμείς πως γνωριστήκαμε.. εμείς μέσω του Παναγιώτη του Σαινατούδη που έχει το «Πελίτι» , τον ψάχναμε τον Παναγιώτη γιατί είχα ακούσει εγώ στο ΤΕΙ για ένα παιδί που ασχολείται με την βιολογική γεωργία και επειδή ήθελα να τον γνωρίσω τον έψαξα και τον βρήκα…και τότε εκείνη την εποχή γινότανε τα πρώτα σεμινάρια βιολογικής γεωργίας στην Θεσσαλονίκη, μάλιστα ήταν στον σύλλογο αρχιτεκτόνων στην Θεσσαλονίκη! Αρχικά. Λοιπόν…είχανε μαζευτεί εκεί πέρα άνθρωποι που ήδη καλλιεργούσανε, άνθρωποι που ήθελαν να μάθουν και άλλοι που ήθελαν να καλλιεργήσουν. Ήμασταν αρκετοί, πάνω από 20 αρχικά μπορεί και παραπάνω τα πρώτα χρόνια. Και έτσι γνωριστήκαμε με τον Παναγιώτη…τότε ήταν που είχε γράψει και το βιβλίο για τον Φουκουόκα το πρώτο για την φυσική καλλιέργεια, περίπου τότε δηλαδή και εντάξει μετά κάναμε, είχαμε πολύ καλές επαφές μέχρι που γυρίσαμε εμείς εδώ και μπήκαμε σε ένα λούκι διαφορετικό χαχα…και δεν ασχοληθήκαμε, γιατί η πρόθεσή μας αρχικά ήτανε να βρούμε ένα κτήμα και να ζούμε μέσα από το κτήμα. Εντάξει…άλλους δρόμους πήραμε, δεν έχει σημασία… Τον Παναγιώτη τον Σαινατούδη εγώ στην σχολή τον γνώρισα.. και 223

μέσα από αυτήν την διαδικασία γίναμε πολύ φίλοι, ήταν τότε τα πρώτα χρόνια που ουσιαστικά σχεδόν πολλές μέρες μέναμε και μαζί στο σπίτι, τον βοηθήσαμε στα ταξίδια που έκανε στα μαζέματα, που πήγαινε στα πρώτα χωριά…για τους σπόρους και που ήθελε να φύγει από την πόλη να βρει μέρος.. Κοίταξε ήτανε μια εικόνα που είχε ο Παναγιώτης για αυτό, για τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος, δηλαδή βλέποντας – επειδή ο Παναγιώτης ήτανε και στην ζωική παραγωγή και εκεί ήτανε ακόμα πιο άγρια τα πράγματα- εκεί εξαφανίζονταν οι φυλές των ζώων οι ντόπιες και έμπαινε μια λογική να βάλουμε την μεγάλη την αγελάδα ας πούμε για να γίνουμε πλούσιοι ξέρω ‘γω ή δεν μας νοιάζει. Και μέσα από αυτήν την διαδικασία άρχισε να προσεγγίζει και το κομμάτι της γεωργικής παραγωγής. Δηλαδή μέσα από αυτή την διαδικασία που έβλεπε και τον στεναχωρούσε για τις φυλές των ζώων που χάνονται, προσέγγιζε και το άλλο κομμάτι που είναι και οι σπόροι, γιατί είναι αλληλένδετη ιστορία, με την ίδια φιλοσοφία δηλαδή, ε και ξεκίνησε σιγά σιγά να ψάχνει ανθρώπους που είτε καλλιεργούσανε είτε είχανε παραδοσιακούς σπόρους. Βοηθήθικε σε αυτό από ανθρώπους που ήδη καλλιεργούσανε, είχανε άποψη για την βιολογική γεωργία το κάνανε επαγγελματικά δηλαδή, ήτανε ο Αντωνόπουλος, τα αδέρφια Αντωνόπουλοι οι οποίοι γνώριζαν τον Παναγιώτη μέσα από τα σεμινάρια και αυτά, και δημιουργήθηκε τελικά μια ομάδα αρχικά που πήγαινε σε παραγωγούς, κυρίως ο Παναγιώτης την έκανε αυτήν την δουλειά βέβαια, και πήγαινε σε παραγωγούς και έπαιρνε παραδοσιακούς σπόρους, ή όπου μάθαινε ότι κάποιος έχει παραδοσιακούς σπόρους ρωτώντας στα χωριά, δηλαδή πήγαινε σε μια περιοχή, πήγαινε στο καφενείο και έτσι… ήτανε πολύ ωραία εποχή. Και στο τέλος αυτής της διαδικασίας ρε παιδί μου είδε ότι αυτό αξίζει τον κόπο να το κυνηγήσεις παραπάνω. Βέβαια άμα θέλεις, εμείς είχαμε μια άλλη αντίληψη για …ο Παναγιώτης ήτανε λίγο πιο συμβατικός στο πολιτικό κομμάτι και είχαμε αρκετή διαφωνία για το αν και πόσο, με ποιους πρέπει να συμμαχήσεις για να φτάσεις σε ένα αποτέλεσμα…Σε εμάς ήταν πιο δύσκολο να το αποδεχτούμε για αυτό και δεν συνεχίσαμε μαζί του από ένα σημείο και μετά. Δηλαδή θέλαμε μια διαφορετική φιλοσοφία να υπάρχει σε όλο αυτό το κομμάτι οπότε δεν ήτανε πλέον ο τρόπος δεν μας άγγιζε τόσο… χωρίς να σημαίνει ότι δεν δεχτήκαμε να τον βοηθούμε, απλά δεν ήτανε όπως ήτανε πριν. Εντάξει.. τώρα είναι διάσημος, τον ξέρει όλος ο κόσμος, έχει κάνει φοβερή δουλειά με τους σπόρους , αυτό δεν μπορεί να του το στερήσει κανένας είναι καταληκτικό αυτό που έχει κάνει. Ποικιλίες που θα χάνονταν κυριολεκτικά, δεν υπάρχει περίπτωση, δηλαδή υπήρχανε παππούδες 224

γιαγιάδες που είχανε από πάντα κάποιους σπόρους καλλιεργούσανε και μπόρεσε ο Παναγιώτης αυτά όλα τα πράγματα να τα διασώσει. Πάρα πολύ σημαντικό. Δηλαδή ως πλούτο να το δεις αυτό στην ανθρώπινη ζωή είναι σημαντικό, έτσι. Συν ότι δημιουργήθηκε και ένα κίνημα στα πλαίσια της οικολογίας με πιο αστικούς όρους αλλά, εντάξει. Γενικότερα όλο αυτό το κομμάτι της βιολογικής γεωργίας ενώ στην αρχή ξεκίνησε λίγο πιο ανατρεπτικά, ε μετά μέσα από τον τρόπο με τον οποίο έβλεπαν οι άνθρωποι τα πράγματα πιο πολύ – πολιτικά εννοώ είχε αστικούς όρους, έτσι, δεν ήτανε ανατρεπτικό πια. Έγινε λίγο εμπόριο, και της μόδας…οι πλούσιοι το αγκάλιασαν πρώτα γιατί είχανε την δυνατότητα να αγοράσουνε, ακόμα και σήμερα δηλαδή ένα κομμάτι στηρίζεται στο ότι κάποιοι είναι πολύ πλούσιοι και μπορούν να διαθέτουν εύκολα το επιπλέον που χρειάζεται για να πάρεις βιολογικά προϊόντα. Ειδικά στις σημερινές συνθήκες τα τελευταία 10-15 χρόνια που είναι πολύ πιο ζόρικα τα πράγματα οικονομικά… (..) και δηλαδή όταν φτάνει η ντομάτα στο παζάρι 50 λεπτά το καλοκαίρι πραγματικά αν το δεις με οικονομικούς όρους δεν συμφέρει να καλλιεργείς μόνος, τουλάχιστον για ένα μήνα βρίσκεις ντομάτα καλής ποιότητας με μισό ευρώ το κιλό! Δηλαδή, εδώ να καταλάβεις , παρότι έχουμε επενδύσει έχουμε κάνει αυτόματο πότισμα με σταγόνες κλπ, πάλι το κόστος του νερού που έρχεται – πέρα από την φροντίδα εντάξει, αυτό πες είναι χόμπι- εννοώ ότι να πάρεις το φυτό αν δεν το κάνεις μόνος σου, την αγορά, συν τα νερά και αυτά, τα πρώτα χρόνια που δεν είχαμε το αυτόματο πότισμα που ποτίζαμε έτσι , η ΔΕΗΑΣ μας έστελνε κάτι λογαριασμούς απίστευτους έτσι, 80 και 90 ε τώρα το δίμηνο να πληρώνεις ενώ πληρώνεις 30… καλά και τώρα με το αυτόματο πότισμα μη φανταστείς, κάνα 60άρι πληρώναμε.. Δηλαδή έναν λογαριασμό ο οποίος είναι διπλάσιος απ’ότι θα ήτανε νορμάλ. Ναι, δηλαδή στην πόλη μέσα που το νερό είναι συνήθως πιο ακριβό, ειδικά το καλοκαίρι τα φυτά εγώ λέω ότι κοστίζουν περισσότερο από το να τα πάρεις από το παζάρι. Και δεν βάζουμε και τον κόπο τον προσωπικό εκείνο το κάνεις από χαρά, ή σαν χόμπι, ή να ξοδέψεις λίγο χρόνο για προσωπικούς λόγους. Εδώ κάναμε και κομπόστ. Κάναμε κομποστοποίηση..εντάξει δεν μπορούσαμε να έχουμε πολύ, γιατί όταν έχεις ένα σπίτι αυτά που μπορείς να βάλεις για κομποστοποίηση είναι πολύ λίγα...πρέπει να έχεις δηλαδή και πολλά φυτά, δέντρα, τέτοια…να μπορείς να έχεις από κλαδέματα και αυτά, να έχεις αρκετό περισσότερο πράγμα, γιατί να φανταστείς τώρα παρότι κοντά 2 χρόνια το βάζαμε δεν γέμιζε αυτό που ήταν! Σε κάδο , είχαμε πάρει κάδο και το βάζαμε, το είχαμε πάρει πριν αρχίσει ο δήμος να δίνει κάδους. Και το μόνο 225

που καταφέραμε να κάνουμε ήταν εδώ μπροστά ένα μικρό παρτεράκι. Γενικά εμείς αφήνουμε ό,τι φυτικό μπορεί να υπάρχει από τον κήπο το αφήνουμε πάνω, δηλαδή τελείωσε η παραγωγή, έτσι, ό,τι έμεινε από την ντοματιά…δεν την ξεριζώνουμε κιόλας, την ψαλιδίζουμε για να μην βγει και η ρίζα επειδή έχει και ακόμα να δώσει. Για να μην βγει η ρίζα, γιατί θεωρώ ότι έχει περισσότερη αξία να μένει μέσα στο χώμα. Και του χρόνου θα βάλω παραδίπλα… Το χώμα εμείς δεν το ανακατεύουμε, δεν σκαλίζουμε μόνο όπου είναι απαραίτητο για παράδειγμα αν θέλεις να βάλεις πράσα δεν μπορείς να το κάνεις διαφορετικά, πρέπει να κάνεις σαν βουναλάκι ας πούμε να μπούν τα πράσα. Αλλά γενικά μόνο την τρύπα που θα μπει το φυτό κάνουμε.. Κοίταξε, γενικότερα εγώ έχω την άποψη ότι όταν ένα χώμα καλλιεργείται δηλαδή είναι πάντοτε υπό κάλυψη από φυτά έχει καλύτερη απόδοση. Βέβαια στο κομμάτι που θες να έχεις εσύ ας πούμε το καλλιεργούμενο το δικό σου εκεί θέλει λίγο τριγύρω, όχι πολύ, ίσα ίσα να μην το πνίγουνε ειδικά άμα έχεις δύσκολα φυτά δίπλα όπως είναι αγριάδες κλπ. εκεί θέλει παραπάνω δουλειά...αλλά γενικότερα , δεν χρειάζεται…δηλαδή ο ανταγωνισμός που υπάρχει δεν είναι τόσο μεγάλος ειδικά αν μπορέσεις να έχεις ένα πλάνο στο οποίο θα έχεις κάποια που είναι με ρίζα και κάποιαδηλαδή έχεις καρότα ας πούμε δίπλα μπορείς να έχεις κάτι άλλο που δεν θα είναι βολβός, δεν χρειάζεται ξέρω γω να βάλεις και παντζάρια δίπλα, βάλτα κάπου αλλού. Ε και μετά έχει και τα .. – πέρα από τις συγκαλλιέργειες – μετά μπορείς να κάνεις και αυτό που κάνουνε με τα βουναλάκια που βάζεις…δεν ξέρω αν έχεις δει, στο κόμποστ ή ο,τιδήποτε κοπριά, αρκετή οργανική ουσία μπορείς να κάνεις σαν μικρά, πώς να τα πούμε...Βουναλάκια να στο πώ έτσι; Θολωτά, έτσι! Λοιπόν, και εκεί πέρα μπορείς να φυτέψεις σε 2-3 σημεία, δηλαδή και στα πλαϊνά πχ να βάλεις ξέρω ‘γω μαρούλια, και στην κορυφή να βάλεις κάποιο που έχει βολβό που χρειάζεσαι, εκεί που έχει περισσότερο χώμα. Από το κομπόστ, από την οργανική ουσία ή ακόμα και μόνο από χώμα μπορείς, δεν είναι απαραίτητο μπορείς να το επενδύσεις και από πάνω μετά ή ακόμα και με άχυρα από πάνω ανάλογα τι επιλέγεις ως τρόπο καλλιέργειας. (...)Εμείς αυτό που κάνουμε φυσική φυσική καλλιέργεια όχι, δεν είναι…είναι πολύ δύσκολο αυτό. Γενικότερα σε συνθήκες Ελλάδας είναι πολύ δύσκολη η φυσική καλλιέργεια όπως την έχει ο Φουκουόκα, γιατί δεν έχει πολλές βροχές. Στις ξηροθερμικές συνθήκες που έχουμε εδώ πέρα τα τελευταία χρόνια είναι σχεδόν απίθανο δηλαδή θα πρέπει να ποτίζεις συνέχεια. Και σαν το νερό της βροχής δεν έχει κανένα νερό. Δηλαδή το νερό που παίρνουμε εδώ και ποτίζουμε έχει καταρχήν άλατα, που σημαίνει ότι κάποια στιγμή 226

δημιουργούνται συνθήκες ερημοποίησης στο χώμα από την συσσώρευση αλάτων. Κάνει την ίδια ζημιά-όχι την ίδια λιγότερη- αλλά κάνει ζημιά σχεδόν όσο κάνουν τα λιπάσματα τα χημικά. Εντάξει δεν είναι τόσο τρομερό όσο ακούγεται, όσο το είπα μάλλον, αλλά…. Όχι.Ο τρόπος που γίνεται η ερημοποίηση έχει σχέση με τα άλατα που μεταφέρονται στο χώμα. Τα άλατα κάνουνε ζημιά. Δηλαδή σε ένα χώμα το οποίο είναι-για αυτό δεν μπορούμε να καλλιεργήσουμε πολύ κοντά στην θάλασσα έτσι; Σε χώρους που έχει πολύ αλάτι τελος πάντων δεν μπορούμε να καλλιεργήσουμε γιατί δεν ευδοκιμεί τίποτα. Μια διαδικασία που μένουνε άλατα πολλά είναι τα χημικά λιπάσματα. Άλλος τρόπος τέτοιος είναι το πότισμα, φαντάσου αν ποτίζεις συνέχεια με έναν τρόπο που έχει μόνο άλατα μέσα, που αφήνει άλατα σταδιακά, ε εντάξει δεν θα γίνει σε 1 χρόνο σε 5 σε 10, μπορεί να γίνει σε 50 …αλλά είναι μια διαδικασία που τείνει προς την ερημοποίηση αυτή τελικά. Το βασικό είναι να μπορούσαμε να έχουμε το νερό της βροχής, δηλαδή να βρέχει ρε παιδί μου! Εμείς εδώ πέρα είμαστε.. δεν ξέρω ..τα τελευταία χρόνια δεν έχει βροχές! Εντάξει, πέρισυ πρόπερσυ είχε για ένα διάστημα, και δεν έχει σιγανές…( Κλειώ: και με τα σαλιγκάρια εμείς εδώ έχουμε τεράστιο πρόβλημα ! βάλαμε στάχτη, αλλά δεεεν) Και τώρα, με το χώμα τι θα κάνουμε; Τίποτα! Ε ενίσχυσή. Και κόμποστ και θα του ρίξουμε και καμιά κοπριά.. και θα προσπαθήσουμε πάλι να το εμπλουτίσουμε να έχει μια βιοποικιλότητα.Όταν ήταν «στα καλά του» στην πολύ παραγωγή έφτανε να φάμε μόνο από τον κήπο, ναι! (Κλειώ: Και μάλιστα ντομάτες με 15-20 φυτά είχα κάνει σάλτσες, μοίραζα στο σόι! Ναι ναι…ήτανε πολύ παραγωγικός στην αρχή…). Συνολικά είμαστε εδώ 8 χρόνια…αλλά είχαμε και πιο πριν, όσο φτιαχνότανε δηλαδή πάλι είχαμε κάποια φυτά, εντάξει όχι πολλά. Και χειμερινά τρώγαμε πολλά, δηλαδή κάνα δυο χρόνια, μπρόκολα, κουνουπίδια.. κουνουπίδια όχι τόσο αλλά κυρίως μπρόκολα που μας αρέσουν και πάρα πολύ, σέσκουλα πάρα πολλά, ρόκα, σπανάκια…Πόσο είναι η έκταση εδώ….άμα θες μπορώ να στη μετρήσω! Πόσο να είναι δεν είναι πολύ..(Κλειώ: αλλά για 3-4 άτομα που είμαστε εμείς…!) 60-70 τετραγωνικά πρέπει να είναι το κομμάτι που καλλιεργείται ουσιαστικά, αν βάλουμε και τα παρτεράκια που καλλιεργούμε.. μπορεί και λιγότερο να είναι. (Κλειώ: τα δέντρα είναι ωραία! Δημιουργούν ένα πολύ ωραίο μικροκλίμα, δεν ξέρω αν το είπατε αυτό…είναι πολύ σημαντικό, να βάλετε δέντρα δηλαδή! Απλά ξες τι, το δέντρο δημιουργεί μικροκλίμα, οπότε οι μελισσούλες, γίνεται επικονίαση, σκιάζει, έχει αέρα, τραβάει νερό με τις ρίζες…ή σε ένα κτήμα μπορείς να κάνεις φράχτες να προστατεύεσαι από τους άλλους που ρίχνουν φυτοφάρμακα και άλλα πράγματα…και πολύ ωραία 227

δέντρα για να φέρνουν νερό είναι οι ακακίες! Ο Φουκουόκα το τόνιζε αυτό και λίπανση δημιουργούνε γιατί ανήκει στα ψυχανθή, έχει πολλά είδη ..)..Πιο κοινές είναι οι Κωνσταντινουπόλεως που έχουμε στην Ελλάδα. ( και η τσουκνίδα κάνει μια ρίζα! Φτάνει γύρω στα 5 μέτρα και μπορεί να διαλύσει και τενεκάκι! Ναι είναι πολύ δυνατή. Λοιπόν εμείς, θα έχουμε και παραγωγή αβοκάντο! Έτσι να πεις…τώρα πως θα το σώσω τον χειμώνα δεν ξέρω… είχα δει, το ένα το έβαλα στην γλάστρα δεν πήγε καλά τώρα αυτό το έχω στο βαζάκι, δεν θα το βάλω στο χώμα θα το κρατήσω έτσι. Εγώ λέω θα φάω αβοκάντο από αυτό! Το έχω ελπίδα. )Θα σου στείλω και φωτογραφίες από τον κήπο, έτσι τυχαίες, που είχαμε βάλει και πολλά λουλούδια…Όταν φτιάχναμε το σπίτι, πολλοί μας έλεγαν γιατί δεν κάνετε γκαράζ για το αμάξι, ένα χώρο να μπαίνει το αμάξι μέσα. Και λέγαμε ότι δεν είναι λογικό αυτό, να είναι το αυτοκίνητο, ενώ μπορούμε να έχουμε ένα χώρο που θα καλλιεργούμε, εμείς να το διαθέσουμε στο αυτοκίνητο; Ε εντάξει.. Είναι οι αναβαθμοί, που είναι με τοιχίο, και το χώμα… Όσο κάτω πηγαίνει η ρίζα, τόσο πάνω ανεβαίνει το δέντρο, δηλαδή αυτή η βερικοκιά που έχουμε τώρα που είναι γύρω στα 6 μέτρα, έχει άλλο τόσο που είναι από κάτω, αν δεν είναι 6 η ρίζα της είναι 5 σίγουρα δεν υπάρχει περίπτωση. Φάγαμε πάρα πολλά! Κάναμε και μαρμελάδες ένα σωρό. Είναι όταν τα βγάζει..! γίνεται πανικός δεν προλαβαίνουμε να τα μαζεύουμε. Φέτος εντάξει ήτανε πιο μειωμένη η παραγωγή αλλά γενικά είναι καλή!Σαν φιλοσοφία…το ότι υπάρχει ένα περιβάλλον έτσι πιο φυσικό, είναι κομμάτι της φιλοσοφίας μας και όχι ότι σόνι και καλά πρέπει να βγάλουμε εμείς μια παραγωγή από εδώ. Ε, αν βγάλουμε εννοείται θα την φάμε, θα την δώσουμε, θα την χαρούμε τέλος πάντων με όποιον τρόπο αποφασίσουμε. Αλλά το βασικό είναι να υπάρχει.. δηλαδή για εμένα, σε αυτό μπαίνουνε βέβαια και άλλα πράγματα, θα ήτανε το ιδανικό να μην υπάρχουνε πολυκατοικίες, ή αυτές που υπάρχουν να είναι πολύ λίγες για ανθρώπους που θέλουν να ζήσουν εκεί, γιατί κάποιος μπορεί να θέλει να ζήσει σε πολυκατοικία. Αλλά ακόμα και αυτές να έχουνε ένα μικροκλίμα ρε παιδί μου, να μην είναι βάζω ένα κουτί εδώ, ένα κουτί δίπλα, ένα παραδίπλα και κάνω μια τερατούπολη ας πούμε. Η πολυκατοικία να έχει τον χώρο της, τον κήπο της, το δέντρο της. Έτσι…. Δηλαδή να είσαι κοντά σε αυτό που πραγματικά είσαι. Ο άνθρωπος είναι κομμάτι της φύσης, δεν μπορούμε να τον βγάλουμε και να τον κάνουμε ένα κομμάτι αστικό από μόνο του…δεν ξέρω τι μαθαίνεται στη σχολή…αλλά φαντάζομαι ότι και κάποιοι στη σχολή σας θα έχουνε τέτοιες αντιλήψεις η γενικότερα στο κομμάτι.. όταν υπάρχουνε πολλές τέτοιες κατοικίες όπως ήτανε παλιά κυρίως, ήτανε 228

διαφορετικό και το κλίμα στις πόλεις.. διαφορετικός και ο τρόπος που οι άνθρωποι προσέγγιζαν την καθημερινότητά τους δηλαδή όλα αυτά τα πράγματα επηρεάζουνε γενικότερα την ζωή μας, μπορεί να μην το καταλαβαίνουμε αλλά η αστικοποίηση είναι ένας όρος που στην Ελλάδα το 50 το 55 και μετά έχει πάρει διαστάσεις που για μένα είναι λίγο σαν τέρας αυτό το πράγμα. Ενώ έχει τα καλά του που είναι το ότι βρίσκονται πολλοί άνθρωποι μαζί και μπορούνε να συζητήσουν, να βγάλουν κάτι καινούριο κλπ., αν και σήμερα και αυτό με το ίντερνετ κλπ. αρχίζει για μένα να μην έχει κάποια αξία, γιατί μπορεί να είμαι στο βουνό πάνω, να έχω ίντερνετ, είμαι με όλους μαζί, κάνουμε βίντεοκλήση ας πούμε! Δεν είναι ακριβώς το ίδιο με την προσωπική επαφή αλλά είναι ένα κομμάτι. Αλλά έτσι φτάνει ρε παιδί μου να τρώει τους ανθρώπους αυτό το αστικό περιβάλλον όταν είναι ξεκομμένο από την φύση. Είναι και ένα κομμάτι που στις ΗΠΑ κυνηγείται πάρα πολύ. Δεν ξέρω αν γνωρίζεις ότι εκεί δεν μπορείς να καλλιεργήσεις αν δεν έχεις πιστοποιημένο σπόρο. Και στους κήπους δηλαδή, δεν μπορείς να καλλιεργήσεις ο,τι θέλεις. Όχι σε όλη την Αμερική…η Αμερική έχει το καλό, καλό και κακό ταυτόχρονα ότι είναι άλλες πολιτείες. Αν μια πολιτεία πει, εμείς τους σπόρους θα τους έχουμε όλους πιστοποιημένους, δηλαδή πχ μια ποικιλία που έχει το Πελίτι αν δεν πάει να περάσει από την monsanto να πάρει την πιστοποίησή της δεν θα καλλιεργηθεί. Αν την καλλιεργήσει κάποιος είναι παράνομος. Μιλάμε για την καθημερινότητα, για ερασιτεχνικά, δηλαδή είναι ακόμα πιο τρομακτικό αυτό. Δηλαδή έχω έναν κήπο και το φυτό θα πάω να το πάρω και θα είναι συγκεκριμένο, θα έχει χαρακτηριστικά Α, Β, Γ, αυτά, δεν μπορώ να έχω άλλα φυτό. Δηλαδή αν έχω άλλο φυτό είμαι παράνομος… Εντάξει, θα μου πεις, αντίσταση κάνουμε πάντα, δεν είναι….σε εμάς που έχουμε αυτήν την φιλοσοφία…αλλά ο περισσότερος κόσμος πειθαρχεί στο τέλος με αυτό. Και μένουνε οι λίγοι… Να κάνουνε και εμάς τώρα έτσι, το βρίσκω λίγο δύσκολο… στην Ευρώπη υπάρχουν ακόμα κάποιοι τρόποι αντίστασης σε αυτά…δεν νομίζω ότι είναι τόσο εύκολο. Κοίταξε, το τι σχεδιάζεται μερικές φορές μπορεί να μην το έχουμε εμείς ως εικόνα, έτσι… μπορεί να υπάρχει ένας σχεδιασμός κάποια στιγμή να απαγορευτούν , ε να τυποποιηθούν και οι κήποι και να έχουνε ξέρω ‘γω, να έρχεται ένας γεωπόνος και να πιστοποιεί ότι έχω έναν κήπο, θα μου βάζει μια σφραγίδα ότι αυτός ο κήπος έχει αυτές τις ποικιλίες, αυτά τα χαρακτηριστικά και δεν μπορώ να έχω κάτι άλλο ας πούμε, δεν μπορώ να έχω έναν σπόρο από τον παππού μου και να τον βάζω, θα πρέπει να είναι ο σπόρος που αγόρασα από το τάδε φυτώριο που και αυτός τον αγόρασε ξέρω ‘γώ από την κάθε monsanto ή κάθε 229

basfi ή ο,τιδήποτε άλλο βγάζει σπόρους, δεν θυμάμαι τώρα ποιοι βγάζουν… Τέλος πάντων, αυτό είναι ένα κομμάτι όμως που δύσκολα θα προχωρήσει γιατί υπάρχει μεγάλη αντίσταση. Και ένας λόγος που υπάρχει αντίσταση είναι σίγουρα και το Πελίτι που έχει δημιουργήσει μια συνείδηση στον κόσμο ότι η τροφή συνδαίεται και με αυτό που καλλιεργούμε, και ότι ο σπόρος έχει μια αξία, που έχει κάποια χαρακτηριστικά δεν είναι όλες οι ντομάτες ίδιες, δεν είναι όλα τα μπρόκολα ίδια ας πούμε, υπάρχουν διαφορές. Αυτά είναι τα καλά που έχει κάνει αυτή η διαδικασία όλη. Και θα δημιουργήσει νησίδες αντίστασης σε ένα τέτοιο κομμάτι που δεν θα μας κάνουν ομογενοποίηση όλους. Τώρα από εκεί και πέρα εντάξει, η καθημερινότητα είναι πάντοτε αυτή που κάνει την διαφορά και το τι πιστεύουμε εγώ θα έλεγα συνολικά στην ζωή μας και όχι αν θα φάμε την καλή ντομάτα η όχι. Προσωπικά εγώ λέω δεν αξίζει αν εγώ φάω μια ντομάτα βιολογική και όλος ο κόσμος ζει χάλια, τι νόημα έχει; Χίλιες φορές να αντισταθούμε σε κάτι πιο συνολικό και στην φιλοσοφία μας να μην ξεχάσουμε ότι υπάρχει και η τροφή, υπάρχει και η καλλιέργεια, υπάρχει και η αλληλεγγύη, υπάρχουν όλα αυτά που έχουμε μέσα μας. (…)Λοιπόν…όταν έχω ένα φυτό στο οποίο θέλω να πάρω τον σπόρο του είναι καλό να προσανατολιστώ στο συγκεκριμένο που μου δίνει.. ξέρω ‘γω έχω δέκα φυτά, το ένα ξέρω ρε παιδί μου είναι πιο δυνατό φαίνεται πιο καλό, αυτό θα κρατήσω για να έχω τον σπόρο, δεν θα πω ότι ξες να το φάω, να το κάνω…ενταξει μπορεί και να το φάω την κολοκύθα, έτσι ή την ντομάτα, οτιδήποτε.Τέλος πάντων, τον σπόρο είναι καλό να τον κρατάς από αυτά που θεωρούνται πιο παραγωγικά. Τώρα στην περίπτωση όλων αυτών που εποικονιάζονται μεταξύ τους, υπάρχει πιθανότητα να δημιουργούν καινούριες ποικιλίες, σταυρανθή, ανήκουν τα κολοκύθια, τα καρπούζια, τα πεπόνια, τα αγγούρια, από τα πιο γνωστά σου λέω τώρα και άλλα που δεν είναι τόσο… όσα μοιάζουν με κολοκύθες λοιπόν! Είναι που κάνουνε έως και 90% σταυρό-εποικονίαση, δηλαδή ε μιλάνε μεταξύ τους ας πούμε, το ένα το θηλυκό με το αρσενικό είναι πολύ αγαπημένα! Δεν τους νοιάζει που είναι από διαφορετικά φυτά. Το αν θα δώσει απογόνους είναι κάτι που έχει σχέση με το πόσο συμβατά είναι κάποια πράγματα, αλλά αυτό είναι κάτι που δεν το ξέρεις εσύ, όταν καλλιεργείς υπάρχει μια πιθανότητα, δεν είναι τόσο εύκολη αλλά φαντάσου ότι οι ποικιλίες οι ίδιες, πχ αν έχω 10 διαφορετικές κολοκύθες από 10 διαφορετικά το πιο πιθανό είναι ότι κάποιοι σπόροι που θα πάρω θα είναι διαφορετικοί, όχι όλοι. Έχει σχέση, δεν ξέρω αν θυμάσαι στην βιολογία με τους νόμους του Μέντελ… Το 25% από τους σπόρους που παίρνω υπάρχει σοβαρή πιθανότητα να είναι κάτι διαφορετικό. (…)Κοίταξε, μελετάω, 230

σίγουρα μέσα από τα βιβλία και από ανθρώπους που έχουν αφήσει ένα έργο πίσω, ο Κηπουρός, άλλοι, ...τέλος πάντων για το κομμάτι της βιολογικής γεωργίας…από την δουλειά που έχει γίνει με τους σπόρους από τον Παναγιώτη…εε.. και από το ίντερνετ τα τελευταία χρόνια που είναι ένας πλούτος φοβερός, εγώ λέω ότι αν υπήρχε το ίντερνετ όταν ήμουν στην δικιά σας ηλικία νιώθω ότι θα ήμουνα πολύ πιο πλούσιος, και συναισθηματικά και σε επίπεδο γνώσης. Είναι φοβερό πράγμα το ότι υπάρχει αυτή η γνώση και είναι απλόχερη ρε παιδί μου, δεν χρειάζεται να πας σε ένα πανεπιστήμιο σόνι και καλά για να την πάρεις. Πάντα κρίνεις, εντάξει, έχεις ένα επίπεδο φιλοσοφίας κρίνεις φιλτράρεις και αποφασίζεις. Επίσης υπάρχει και η εμπειρία. Δηλαδή καλλιεργώ, έτσι, βλέπω, σου είπα ας πούμε για μένα το να ρίχνω άχυρα δεν είναι η καλύτερη πρακτική, πατάει μόνο στην δική μου φιλοσοφία; Μπορεί. Μπορεί να πατάει και σε μια πραγματικότητα που δημιουργεί άλλες συνθήκες σε έναν χώρο, δηλαδή δεν αφήνει να αναπτυχθούν όλα τα φυτά εκ των πραγμάτων, ένας λόγος που το κάνεις είναι και αυτός για να μην έχεις ανταγωνισμό από ζιζάνια, σε εισαγωγικά. Για μένα το βασικό είναι να μπορούμε να έχουμε γνώση του τι φυτά έχουμε στον κήπο μας και να τα αξιοποιούμε κατάλληλα. Αυτή ακριβώς είναι η φιλοσοφία που έχει και ο Μανίκης , και ο Φουκουόκα. Αυτό έχει μια αξία, δηλαδή πράγματα που δεν τα θεωρούμε πολύ σημαντικά, δηλαδή δεν είναι ντομάτα ρε παιδί μου που είναι προφανές το τι θέλουμε, αλλά υπάρχει στον κήπο, υπάρχει ένα χαμηλό κάτι το οποίο αν το μαζέψουμε και το κάνουμε πχ τσάι ή το φάμε μπορεί να είναι χίλιες φορές και πιο νόστιμο πιο ωραίο και πιο θρεπτικό. Δηλαδή είναι καλό σιγά σιγά κατά την άποψη μου να εντάσσουμε περισσότερο μια ποικιλομορφία στον τρόπο που καλλιεργούμε, παρ‘ ότι μπορεί να χάσουμε από το αρχικό σχέδιο που μπορεί να θέλαμε ξέρω ‘γω 100 κιλά ντομάτες και να πάρουμε 70. Θα βρούμε δηλαδή την χαρά κάπου αλλού, δεν είναι τόσο τρομερό κάποια στιγμή θα ‘ρθει και ο κήπος και θα ισορροπήσει, θα είναι και πιο όμορφος και σε αυτό που θα βλέπουμε... εμένα με ενοχλεί το να βλέπω εκτάσεις που είναι χέρσες, στην πραγματικότητα που είναι ακαλλιέργητες. Το πράσινο και σαν χρώμα που το βλέπεις στην φύση είναι πολύ ..σου δημιουργεί έτσι μια ευφορία, μια κάθαρση μέσα σου, δεν ξέρω αν το έχεις παρατηρήσει. Σιγά σιγά βρίσκεις και άλλα πράγματα μέσα στον κήπο και το καλό είναι να μπορείς να τα ξεχωρίσεις, δηλαδή ‘ντάξει μην πας να πάρεις κάτι που είναι ξέρω ‘γω κώνειο ας πούμε να μαζέψεις, ε ναι υπάρχουν και φυτά που είναι λίγο επικίνδυνα σε έναν κήπο όταν είναι λίγο ανεξέλεγκτος, το καλό είναι να τα μάθεις σιγά σιγά να δεις τι μπορεί να σου είναι χρήσιμο και αυτά που δεν 231

είναι χρήσιμα να μην τα χαλάσεις απλά να τα περιορίσεις με κάποιον τρόπο… Ξέρω ‘γω να τα μαζεύεις όταν παν και αναπτύσσουνε να τα κόβεις να μην ανθίζουν οπότε να μην μπορούν εύκολα να βγάλουν απογόνους. Και το δέντρο μ’ αρέσει ψηλό, όχι να το κλαδεύεις στην κορυφή, βλέπεις η βερικοκιά είναι ψηλή εγώ τα φρούτα δεν μπορώ να τα πάρω από εκεί, ε εντάξει ίσως με καμιά σκάλα να φτάσω ρε παιδί μου μέχρι ένα σημείο, αλλά δεν με πειράζει, δεν τα θέλω όλα για μένα τα αφήνω να έρχονται τα πουλάκια ξέρεις… φέτος με την καραντίνα ήρθανε πάρα πολλά! Χαμός! θα τσιμπήσουν.. θα μας πουν ένα τραγούδι … έτσι.

232

Φωτογραφίες απο το αρχείο του Διογένη. 233

Ιντερλούδιο Η’ Ξενόδαμος

Ο Ξενόδαμος είναι ιδιωτικός υπάλληλος. Μεγάλωσε και διαμένει στην πόλη των Σερρών μαζί με την σύζυγο, την μητέρα του και τα δύο τους παιδιά. Είναι ερασιτέχνης καλλιεργητής.

Μέρος: Σέρρες, προάστια Τύπος: διπλοκατοικία //καλλιέργεια σε παρτέρια, γλάστρες, τενεκέδες 235

Καλλιεργούμε, το βασικό είναι ντομάτα, πιπεριές και για γεμιστά πιπεριές, υπάρχουν πιπεριές μακριές που είναι για τηγάνισμα λοιπόν, πιπεριές φλωρίνης αυτά είναι πράγματα που χρησιμοποιούμε κάθε μέρα, ακόμα και σάλτσα και στο οτιδήποτε. Μελιτζάνες, βασιλικό, κρεμμυδάκια τώρα είναι περίοδος που έχει ζέστη (13 Ιουνίου) τελείωσαν τα κρεμμυδάκια ως πριν από δύο εβδομάδες έβγαζαμε κρεμμυδάκια και είχα βάλει και παντζάρια, έχει κάποια παντζάρια αλλά δεν έπιασαν και πολύ. Έπρεπε πιο χειμώνα να το βάλω για να μεγαλώσει. Λοιπόν, αυτά είναι τα βασικά που βάζω. Πολύ άλλοι βάζουν φασολάκια…αγγουράκι και αγγουράκι είναι βασικό μας, μαζί με ντομάτα το αγγουράκι πάει μαζί. Εεεμ πολύ βάζουνε και φασολάκια εγώ δεν έχω βάλει δεν έτυχε ποτέ να βάλω έχει άλλη διαδικασία. Και είμαι παραδοσιακός δηλαδή τα κάνω με καλάμια, δεν αγοράζω, εμείς στο μαγαζί με τα δομικά υλικά ένα από τα είδη που έχουμε είναι δίχτυ για αναρριχόμενα φυτά, έχουμε ειδικά πλαστικά καλάμια για να μπορούν να πλέκουνε τις ντοματιές, γιατί η ντομάτα απλώνεται και μεγαλώνει 3-4 μέτρα που σημαίνει ότι θα πρέπει ανά 40-50 πόντους αφήνεις ένα κενό μια απόσταση στην ντομάτα και κάνεις το πλέξιμο ανά 30-40 πόντους οριζόντια και κάθετα θα βάλεις πασαλάκια η καλάμια ή μπορείς να αγοράσεις.(...)Καμιά δεκαετία καλλιεργώ. Δηλαδή από τώρα από αυτήν την περίοδο από τα μέσα με τέλη ( Ιουνίου) που θα ξεκινήσω να βγάζω ντομάτα δεν θα αγοράσουμε ντομάτα μέχρι τον Νοέμβριο. Μέχρι τον Νοέμβριο βγάζουμε ντομάτες ακόμα. Χειμερινά όχι. Χειμερινά μόνο κρεμμυδάκι μπορεί να βάλω. Το λάχανο πιάνει πολύ χώρο ,πιάνει χώρο μεγάλο, είναι ένα λάχανο και πιάνει μισό τετραγωνικό, για αυτό και δεν το βάζω. Επιλέγεις κάποια πράγματα που θες να έχεις παραγωγή παραπάνω με λιγότερο χώρο. Το λάχανο θέλει άπλα.(...)Σπόρους και φυτά εγώ, υπάρχουν φυτώρια, δεν το σπέρνω δεν βγάζω σπόρο, παίρνω έτοιμο φυτό που είναι 5-6 πόντους και αναπτύσσεται. Το βασικό είναι στην αρχή όταν , προτού ξεκινήσεις το οργώνεις με λίγα λόγια με ένα φτυάρι το ετοιμάζεις, βάζεις ή λίπασμα αν δεν μπορείς να βρεις κοπριά, εγώ έχω κάποιους γνωστούς αγοράζω- όχι αγοράζω- με δίνουν κοπριά, ή την πρόβεια ή την κατσικίσια, το μπερδεύω μαζί με το χώμα, το αφήνω να πάρει τον αέρα του το χώμα μια βδομάδα, και μετά κάνω αυλάκια, πολλοί άλλοι κάνουνε βάζουνε αυτόματο σύστημα ποτίσματος, εγώ με αυλάκια το κάνω είμαι παραδοσιακός, με αυλάκια. Κάνω μια σειρά με αυλάκι εκεί που είναι τα φυτά και τρέχει το νερό τρεχούμενο με το λάστιχο και τελείωσε το πότισμα. Ο εχθρός των φυτών είναι ο τυφλοπόντικας, έχουμε τυφλοπόντικα εδώ, κάνει τρύπες και φεύγει το νερό όταν ποτίσεις φεύγει το νερό εκεί που δεν πρέπει να πάει. Και τα 236

ζιζάνια, έχει πολλά ζιζάνια η αλήθεια είναι, ψίρα ζιζάνια, τέτοια και ανα 2-3 βδομάδες ανάλογα πως θα το δω πως θα είναι το φύλλο τα ψεκάζω, πηγαίνω σε έναν γεωπόνο, δείχνω κάποιες φωτογραφίες, έτσι γίνεται η διαδικασία, δείχνω κάποιες φωτογραφίες, στα φυτά πως είναι τα φυτά σε τι φάση είναι, και από την πάνω και από την κάτω μεριά γιατί πολλές φορές από την κάτω μεριά του φύλλου υπάρχουν ζιζάνια, και ανάλογα μου δίνει κάποια φάρμακα που ψεκάζω. Αυτό που λένε ότι είναι οικολογικά και δεν ψεκάζω δεν κάνω δεν πρόκειται να βγάλεις παραγωγή, ούτε μια ντομάτα. Δοκίμασα με φυσικά, το αποτέλεσμα είναι 10% δεν θα βγάλεις παραγωγή, θα βγάλεις , αντί να βγάλεις για πχ σε μια ντοματιά 30 ντομάτες θα βγάλεις 5 ντομάτες, αυτή είναι η αλήθεια, βέβαια ακόμα και έτσι η γεύση της ντομάτας σε σχέση με αυτά της αγοράς δεν έχει καμία σχέση, είναι πιο ζουμερή πιο ουσιώδης καταλαβαίνεις ντομάτα, αυτή είναι η αλήθεια. Όσο το δυνατόν λιγότερο και εγώ το ψεκάζω μη νομίζεις. (...)Δεν θυμάμαι τώρα τις ποικιλίες αλλά ρωτάω, ρωτάω από εκεί που τα πουλάει το φυτώριο και ποικιλίες υπάρχουν στην ντομάτα , υπάρχουν και υβρίδια για πχ έτσι ενημερωτικά το συζήτησα και φέτος για να βάλω υβρίδιο το κόστος είναι 3-4 φορές μεγαλύτερο, δηλαδή 1,5 με 2 ευρώ είναι, ενώ το φυτό μια πιπεριά ή μια μελιτζάνα το κόστος είναι 50 λεπτά όταν το παίρνεις. Είναι ακριβά δεν συμφέρει, εγώ δεν θέλω να κάνω παραγωγή για να πουλάω, ίσα ίσα για εμάς, εδώ για το σπίτι. (...)Αυτό το κάνεις, εγώ το κάνω κυρίως για ψυχοθεραπεία, δηλαδή ένας λόγος που το κάνω δεν είναι να βγάλω παραγωγή δεν έχουμε ανάγκη από τις ντομάτες που θα βγάλουμε κλπ, ίσα ίσα χαιρόμαστε που θα φάμε δικιά μας ντομάτα και θα φάμε φρέσκια ντομάτα, αυτό είναι το βασικότερο. (...)Το κόστος άμα σκεφτείς το κόστος του νερού, το κόστος των φυτών, των φαρμάκων είναι πάνω από 120 -130 ευρώ για, εγώ έχω τώρα γύρω στις 70-80 ρίζες, έχει ένα κόστος αυτό το πράγμα , αλλά είναι κυρίως η ψυχοθεραπεία γιατί ασχολείσαι, περνάει η ώρα σου ευχάριστα, και βλέπεις ένα φυτό από μικρό από 5 εκατοστά – 10 φτάνει και σε αποδίδει και σε παράγει καρπούς και είναι φρέσκο το προϊόν αυτό το οποίο χρησιμοποιείς . Δηλαδή, πολλές φορές λέει η νοικοκυρά, πιπεριές έχεις να βάλουμε θέλω να κάνω σάλτσα το ένα το άλλο , κατευθείαν πηγαίνω παίρνω από τον μπαχτσέ, φρέσκο πράμα. (...)Εδώ τι άλλο έχουμε στο σπίτι, έχουμε μια αχλαδιά κόσκια, κόσκια λέγεται η ποικιλία, αυτή είναι καμιά 45-50 χρονών . Έχουμε μια δαμασκηνιά. Έχουμε μια μουσμουλιά, μια βυσσινιά, αυτή είναι βυσσινιά, αυτή είναι καίσιά, αλλά φέτος δεν μας πέτυχε κάηκε από το κρύο. Έχουμε έναν λωτό, έχουμε και ροδιές που βγάζουνε υπέροχο ρόδι. (...)Για την φροντίδα, θέλει φαντάσου τώρα μικρά μέχρι να κάνεις τα καλάμια το ένα το άλλο θέλει 237

μέσω όρο την ημέρα μια ώρα τουλάχιστον, μια ώρα θέλει. Τα καλάμια εγώ τα έκοψα, επειδή είμαι της γειτονιάς ξέρω την περιοχή όλο τον νομό ξέρω που θα βρω δωρεάν. (...)Το κίνητρο είναι η ψυχοθεραπεία πρώτα. Δηλαδή δοκιμάζεις κάτι σε ευχαριστεί και μετά προχωράς ανάλογα. Δηλαδή όχι η παραγωγή αλλά κυρίως η ψυχοθεραπεία και η ευχαρίστηση του να φτιάξεις κάτι και να δημιουργήσεις από το μηδέν και να φτάσει σε ένα σημείο. (...)Έχω κάποιους φίλους που και αυτοί βάζουνε, και με συζήτηση και με άλλους που έχουν βάλει αλλά κυρίως για μένα είναι η ηρεμία έτσι που ασχολείσαι με κάτι στο σπίτι. (...) Ρωτάς από τα φυτώρια, ρωτάς από τον γεωπόνο, δοκιμάζεις, πολλές φορές δοκιμάζεις, γιατί ένα φυτό όταν το βλέπεις, βλέπεις πως αναπτύσσεται βλέπεις ότι σε δείχνει κάποια δείγματα, όπως στον άνθρωπο είναι, όταν έχεις πυρετό κοκκινίζουν μάγουλα, το ένα το άλλο, ζαρώνεις, καις, το ίδιο και το φυτό, βλέπεις ότι τα φύλλα μαραίνονται δημιουργούνε ή έχουν κάποια ψείρα, φαίνεται ότι υπάρχει πρόβλημα, τα φύλλα καίγονται σε κάποια, υπάρχουν αρρώστιες διάφορες, δεν τα ξέρεις, δεν ξες τι πρόβλημα έχει πάντα ενημερώνεσαι από έναν γεωπόνο. Από το ιντερνετ πήρα κάποιες πληροφορίες, λίγες λένε πολλά και άσχετα και ανακριβή. Η καλύτερη πληροφορία να ξες για να πώς να δουλέψεις ένα φυτό και πως, πότε θα πρέπει να το ψεκάσεις είναι σε έναν γεωπόνο, σε τεχνικό, αυτή είναι η αλήθεια. (...)Κάποιους φίλους που έχω που κάνουμε, συζητάμε πώς είναι τι κάνει το ένα, άμα ψέκασες δεν ψέκασες, όχι ιδιαίτερη ανάλυση απλά σου λένε ότι πάω καλά σε αυτό βγάζω ντομάτες βγάζω αγγούρια ας πούμε βγάζω κλπ. Ένα άλλο μυστικό είναι όταν βάζεις κάποια ποικιλία έτσι σταθερή κάθε χρόνο αλλάζεις τις θέσεις, δεν μια ζωή χρησιμοποιείς ντομάτα στην ίδια σειρά, αλλάζεις , σε άλλο σημείο βάζεις άλλο φυτό έτσι ώστε να λειτουργεί διαφορετικά το χωράφι. (...)Ότι και να κάνεις, και 5 238

και 10 ντομάτες να βάλεις, άμα σε ευχαριστεί αυτό που κάνεις είναι το ίδιο πράγμα , δεν έχει σημασία η ποσότητα. Αυτός που το φτιάχνει και δεν το κάνει για παραγωγή και το θέλει για δικιά του χρήση τον ευχαριστεί αυτό το πράγμα.

1. Άποψη της αυλής, στενό παρτέρι τμήμα του μπαχτσέ 2. Άποψη του μπαχτσέ απο έξω 3. Βρύση, λάστιχο, περίφραξη 4. Όριο μπαχτσέ-δρόμου 5. Άποψη του μπαχτσέ απο μέσα 6. Άποψη μέσα απο τον μπαχτσέ με θέα το σπίτι

239

240

ΣΑΝ

241

ΚΑΣΤΟΡΕΣ

242

Σαν κάστορες Μαστορική στον κήπο Η καλλιεργήτρια, πέρα από τον πρωταρχικό σχεδιασμό που καλείται να πραγματοποιήσει, αναλαμβάνει και μια ακόμα εξίσου σημαντική δουλειά ˙ αυτή των κατασκευών του κήπου. Οι κατασκευές έχουν χαρακτήρα εφήμερο και επιτελεστικό. Προορίζονται για να υποστηρίξουν κάποια καλλιεργούμενα είδη και να διευκολύνουν την ανάπτυξη τους αλλά και τον καλλιεργητή κατά την διάρκεια της συγκομιδής. Ανάλογα το είδος, απαιτείται από την κατασκευή να προσαρμοστεί στο φυσικό σχήμα που αναπτύσσει το φυτό και έτσι να εξυπηρετήσει τις ιδιαιτερότητες του καθενός. Για παράδειγμα, συνήθως σε πολλές ποικιλίες αναρριχόμενων ειδών (φασολιών, ντοματιών, αγγουριών κ.α.), η «τεχνητή υποστήριξη» είναι σχεδόν απαραίτητη. Πρόκειται για την κατασκευή η οποία θα παραλάβει το βάρος του φυτού και θα το στηρίξει να αναπτυχθεί προς τα επάνω αντί να το αφήσει να αναπτυχθεί οριζόντια και να έρπετε στο χώμα. Κοντά σε αυτά, μπορεί να παρατηρήσουμε και κατασκευές οι οποίες εξυπηρετούν την σκίαση τμημάτων των μπαχτσέδων, δηλαδή παρέχουν ηλιοπροστασία, κάτι το οποίο στην πόλη όμως είναι αρκετά σπάνιο, καθώς τα πυκνοδομημένα μεγάλου ύψους οικοδομικά τετράγωνα δημιουργούν αρκετή σκιά και μάλιστα πολλές φορές πολύ παραπάνω από το επιθυμητό. Ακόμα, σε πιο σπάνιες περιπτώσεις, συναντάμε εξοπλισμό προστασίας από βροχοπτώσεις, χαλάζι ή χιόνι. Ωστόσο, θα λέγαμε πως πρόκειται περισσότερο για χειρονομία παρά για ολόκληρη κατασκευή, καθώς η κατασκευή προϋποθέτει μια ελάχιστη συναρμογή, ενώ στην περίπτωση αυτή, προστασία μπορεί να προσφερθεί και μόνο από μια επιφάνεια που θα σκεπάσει τα φυτά (πχ. νάιλον ή δίχτυ). Στην κατηγορία των χειρονομιών θα μπορούσαμε να εντάξουμε και τα αυλάκια ποτίσματος που κάποιοι καλλιεργητές προτιμούν. Επίσης, μπορεί κανείς να συναντήσει κατασκευές για την δημιουργία μικροκλίματος και καταλληλότερων και ευνοϊκότερων συνθηκών για την ανάπτυξη των φυτών (ακόμα και εκτός εποχής ή μη τοπικών ειδών) , όπως είναι 243

τα διαφόρων ειδών θερμοκήπια, από αυτοσχέδιες πατέντες μέχρι εργοστασιακούς μεγάλης κλίμακας θαλάμους.

Σε πιο σπάνιες περιπτώσεις, τον ρόλο της «κολώνας», του υποστηρίγματος δηλαδή, αναλαμβάνει κάποιο άλλο φυτικό είδος. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα αυτής της συμβιωτικής αλληλοβοηθητικής σχέσης μπορούμε να δούμε στην τριπλή συγκαλλιέργεια καλαμπόκι-φασόλι– κολοκύθα. Τα σποράκια σπέρνονται όλα μαζί στην ίδια τρύπα ή με μικρή χρονική διαφορά. Καθώς η καλαμποκιά αναπτύσσει τον στιβαρό κορμό της προς τα πάνω, η φασολιά τυλίγει τον δικό της μαλακό κορμό γύρω από την καλαμποκιά και αρχίζει να αναρριχάται. Τέλος, η κολοκυθιά, έρποντας στο έδαφος, καλύπτει και προφυλάσσει το χώμα, συγκρατώντας υγρασία και παρέχοντας ίσκιο με τα πλατιά της φύλλα. Και τα τρία μαζί, δημιουργούν ένα ευνοϊκό μικροκλίμα για την ανάπτυξη τους, τόσο υπέργεια όσο και υπόγεια, καθώς δεν ανταγωνίζονται μα οι ανάγκες τους αλληλοσυμπληρώνονται. Η καλλιεργήτρια, θα πρέπει να λειτουργήσει έξυπνα 244

Η 3ΠΛΗ ΣΥΓΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ

ηλιοπροστασία (και προστασία απο πουλιά)ένα μαχαίρι ή μια πέτρα.

Οι κατασκευές υποστήριξης, στις οποίες θα εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας, αποτελούνται κατά κύριο λόγο από ευτελή υλικά, από πράγματα που ίσως συλλεχθούν -ή ήδη υπάρχουν αποθηκευμένα σύμφωνα με την αρχή «αυτό όλο και κάπου θα χρειαστεί»- από την γειτονιά, από τη φύση ή ακόμα και τα σκουπίδια όπως πχ καλάμια, ξεροί κορμοί, παλέτες κ.α. Τα εργαλεία για την συναρμολόγηση εξίσου ποικίλουν και μπορεί να είναι απλά καθημερινά αντικείμενα που και αυτά εμπίπτουν στην λογική του «ό,τι έχω τριγύρω», όπως πχ.

1Claude Levi’Strauss, Αγρια σκέψη, (Αθήνα: Παπαζήση, 1977) σ.115

2Στο ίδιο, σ.119

3 J.P. VernantM. Detienne, Μητις: Η πολύτροπη νόηση στην Αρχαία Ελλάδα, ( Αθήνα: Δαίδαλος, 1993) σ.19

και να αυτοσχεδιάσει. Τα δομικά υλικά της δεν είναι δεδομένα ούτε συγκεκριμένα, είτε θα τα αναζητήσει στο γύρω περιβάλλον είτε θα ανατρέξει σε κάποιου είδους στοκ, σε μια πιθανή συλλογή της από αντικείμενα που εν δυνάμει θα βρουν μια θέση και μια λειτουργία. Η καλλιεργήτρια λοιπόν, εκτός από τον ρόλο του φροντιστή και του σχεδιαστή, στο πλαίσιο εξόπλισης του μπαχτσέ, αναλαμβάνει και τον ρόλο του μάστορα (bricoleur). Ο μάστορας του κήπου διακρίνεται από όλα τα χαρακτηριστικά που αναλύει ο Levi Strauss στο έργο του Άγρια Σκέψη, σύμφωνα με τα οποία ο μάστορας (σε αντίθεση με τον τεχνίτη) μαστορεύει με ό,τι βρει, ό,τι έχει στην διάθεση του και δίχως ένα προμελετημένο σχέδιο «ο κανόνας του παιχνιδιού είναι να τα βγάζει πέρα «εκ των ενόντων»1 συναρμόζοντας τμήματα και ετερόκλητα υλικά, μεταποιώντας και μεταμορφώνοντας τα, ώστε να πετύχει τον στόχο του. Σε αυτού του τύπου τις κατασκευές δεν υπάρχει εξειδίκευση˙ αυτό που μετράει είναι η επινοητικότητα και η ευστροφία, και κατά ένα μεγάλο ποσοστό, και η εμπειρία. Το μαστορεύειν (bricolage) είναι μια εργασία που εμπλέκει τον αυτοσχεδιασμό και την επανάχρηση και καθώς είναι μια διαδικασία «εν τω γίγνεσθαι» επιφυλάσσει απρόβλεπτες πρωτοτυπίες και ενδιαφέρουσες εκπλήξεις. Το μαστορεύειν, αν και απέχει από την δομημένη επιστημονική σκέψη «γιατί δεν αποβλέπει στην δημιουργία ενός μόνο κώδικα, αλλά χρησιμοποιεί συγχρόνως πολλούς» και αναζητά διαφορετικά πράγματα, παρ’ όλα αυτά θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε μια κοινή αρχή και των δύο: την προσεκτική παρατήρηση τριγύρω κόσμου. Ο μάστορας παρατηρεί προσεκτικά τις ιδιότητες των διαθέσιμων αντικειμένων του ώστε να καταφέρει να τα συνδυάσει με τον κατάλληλο τρόπο. Μέσα σε όλο αυτό το σύνολο των ενεργημάτων ο μάστορας αναπόφευκτα εκθέτει τον εαυτό του και αποκαλύπτει πράγματα για τον χαρακτήρα του˙ «μιλά μέσω των πραγμάτων.»2 Αν λοιπόν, στις αρετές της μαστορικής αποδίδονται η επινοητικότητα, η επαγρύπνηση, η επιδεξιότητα, η πολυμορφία, το τέχνασμα, η εφευρετικότητα… ίσως τολμήσουμε να πούμε πως άπτονται της αρχαιοελληνικής έννοιας της μήτιδος. Η μήτις, σύμφωνα με τους J.P. Ver245

nant και M.Detienne «σημαίνει μια ιδιαίτερη μορφή νόησης, μια εγρήγορη φρόνηση.»3Τα πεδία εφαρμογής αυτής της διανοητικής ικανότητας είναι πολλαπλά και διάφορα, σε κάθε τομέα ωστόσο έχει μεγάλη σημασία η πρακτική αποτελεσματικότητα. «Η μήτις δεν είναι ούτε μια, ούτε ενιαία, αλλά πολλαπλή και διάφορη.»4 Ο μάστορας - καλλιεργητής, με τα ελάχιστα διαθέσιμα μέσα προσπαθεί να πετύχει τα μέγιστα δυνατά αποτελέσματα, και σε αυτήν την πρόκληση θα ανταπεξέλθει καλύτερα όντας προικισμένος με μήτιν. Η διάσταση της οικολογίας είναι παρούσα σε ετούτες τις κατασκευές/ συναρμογές/ τακτικές, καθότι τα δομικά υλικά αποτελούνται είτε από φυσικά υλικά μη βλαβερά για το περιβάλλον, τα οποία με την λήξη της χρησιμότητάς τους θα αφομοιωθούν/ κομποστοποιηθούν, είτε είναι υλικά από δεύτερο, τρίτο η τέταρτο χέρι τα οποία επαναχρησιμοποιούνται.

4 Στο ίδιο,σ.29

Τονίζεται η σημασία της ποικιλίας και της πολυμορφίας, δεν απορρίπτει κάποια γνώση ή τεχνική αλλά όλες είναι στην δούλεψή της και άλλες τόσες που περιμένουν να φανούν κάπου χρήσιμες. Είναι μια αστείρευτη πηγή τρόπων.

Ο Α. Κωσταντινίδης διατύπωσε πως όμορφο είναι αυτό που είναι πρακτικό, που εξυπηρετεί κάποια ανάγκη, που έχει κάποια χρησιμότητα˙ «Επειδή αναφέρατε την λέξη «αισθητικό», εγώ νομίζω ότι τα καλά πράγματα, τα όμορφα πράγματα βγαίνουν πάντα μέσα από μια ανάγκη.»5 Ακολουθώντας αυτόν τον συλλογισμό, θα μπορούσαμε να πούμε για τις κατασκευές του κήπου πως πραγματικά, πρόκειται για πολύ όμορφα έργα! Συστηματική κατηγοριοποίηση δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτές τις κατασκευές, λόγω του εφήμερου χαρακτήρα τους και των ποικιλοτρόπων αντιμετωπίσεων της κάθε κατάστασης. Παρ’ όλα αυτά, μπορούμε να μελετήσουμε τα πιο συνηθισμένα παραδείγματα, να διακρίνουμε κάποιες βασικές-παρόμοιες κατηγορίες με βάση το υλικό και τις διατάξεις, που απαντήθηκαν πιο συχνά κατά την διάρκεια της έρευνας, τόσο στα υλικά όσο και στην συναρμολόγηση.

246

5 Κ. Θεμελή, Ο λόγος του Αρχιμάστορα: μια συνομιλία με τον Άρη Κωνσταντινίδη ,(Αθήνα: ΙΝΔΙΚΤΟΣ, 2000) σ.63

Προστασία απο παγωνιές

247

248

The

lookbook 249

250

251

Το βρίσκεις παντού! Αναζήτησέ το σε παρατημένα άχτιστα οικόπεδα της πόλης και δίπλα σε ρέματα. Συνδύασέ το με τριχιά ή σπάγκο για πιο φυσικό look, ή με tire up και κάποια κλωστή της επιλογής σου. Μπορείς να πειραματιστείς ελεύθερα, το καλάμι είναι ανθεκτικό και ευλύγιστο και αποτελεί μια σίγουρη επιλογή για κάθε περίσταση.

252

253

254

255

256

10. 257

11.

12.

258

13.

259

14.

260

Οι φωτογραφίες: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,15,16 είναι από τον Δημοτικό Λαχανόκηπο Σερρών. Οι φωτογραφίες: 13,14 είναι από τον κήπο του Ξενόδαμου.

15.

261

η οργανική ύλη τυλίγεται με την ανόργανη σε έναν αθόρυβο χορό

262

16. 263

λ ο

Μια επιλογή που δεν σε απογοητεύει ποτέ. Μπορείς να το βρεις σε διάφορες μορφές. Αναζήτησέ το στα σκουπίδια (kados.gr), σε βόλτες στο δάσος και στην εξοχή ή σε κάποια βίντατζ εκδοχή από τις αποθήκες της γιαγιάς σου. Συνδύασέ το με μεταλλικά στοιχεία όπως καρφιά και βίδες για πιο στέρεο αποτέλεσμα, ή αν πάλι δεν σου αρέσει να καρφώνεις, δέσε το με κάποια κλωστή ή σπάγκο της επιλογής σου. Διαχρονικά κομμάτια που θα σας βγάλουν ασπροπρόσωπους στο πέρασμα του χρόνου.

264

265

266

267

268

Οι φωτογραφίες: 1,2,3, είναι απο τον προσωπικό μας λαχανόκηπο Οι φωτογραφίες: 4,5,6,7, είναι απο τον κήπο του Διογένη Οι φωτογραφία 8 είναι απο τον δημοτικό λαχανόκηπο Σερρών Οι φωτογραφίες: 9,10,11 είναι απο τον κήπο του Αχιλλέα

10.

11. 269

Μια όχι και τόσο συνηθισμένη επιλογή, το μέταλλο ή διάφορα μεταλλικά στοιχεία. Ό,τι του λείπει από ευπλαστότητα το έχει σε ανθεκτικότητα! Καθότι βιομηχανικό αντικείμενο, αναζητήστε το στα κατάλληλα μέρη, όπως μάντρες υλικών αλλά και σκουπίδια (kados.gr). Το δέσιμο είναι ο καταλληλότερος τρόπος να το συνδυάσετε.

270

271

272

Οι φωτογραφίες: 1,2,3 είναι απο τον δημοτικό λαχανόκηπο Σερρών

273

Μιξ & Ματς, πάντα εντός μόδας, για αυτούς που έχουν το γούστο και την ευφυΐα να μας μαγέψουν με τους σωστούς συνδιασμούς!

274

275

Το αμπέλι Οι κλωστές Το κάγκελο Τα ντοματίνια

276

Η ελιά Το αμπέλι Οι κλωστές Τα κάγκελα Τα αναρριχώμενα φυτά

277

Οι πιπεριές Οι διαφόρων υλικών βέργες: καλάμι/ξύλο/μέταλλο

278

Δίχτυα Καλάμια Μέταλλα Φυτά

Οι φωτογραφίες: 1,6,7,8 είναι απο τον δημοτικό λαχανόκηπο Σερρών Οι φωτογραφίες: 2,3,4,5 είναι απο τον λαχανόκηπο της Κασσιόπης

. 7.

279

280

281

ένας κατάλογος με κάποια απο τα υλικά που μπορεί να χρειαστείς , μαζί με τις basic τάσεις στησίματος.

282

283

284

285

286

Η πρώτη νιότη της τριπλής συγκαλλιέργειας 287 καλαμποκιά-κολοκυθιά-φασολιά

288

καλλιεργούμε κατοικούμε

289

290

BAHCE

291

DIARIES

νερομπογιές σε χαρτί κολοκύθες στην αυλή! Ιούνιος 2020 292

Bahce diaries εισαγωγικά Σε αυτό το κεφάλαιο, όπως λέει και ο τίτλος άλλωστε, θα ασχοληθούμε με τις ημερολογιακές καταγραφές από την προσωπική μου εμπειρία (Μάρτιος 2020 – σήμερα) όπου συμμετείχα στην δημιουργία και στη φροντίδα μιας έκτασης περίπου 400τμ. Ξεκινάμε με τις συστάσεις (ποια;) , και συνεχίζοντας βλέπουμε τα ενεργήματα (τι κάνει;), τα αντικείμενα (πώς το κάνει;) και τέλος τον χώρο και τις διάφορες εκφάνσεις του που οφείλονται κυρίως στον χρόνο (πού το κάνει;). Κατόπιν, στην συλλογή να σας συστήσω: από ‘δω τα λαχανικά μου σκιαγραφούνται τα πορτραίτα μερικών λαχανικών του κήπου και της πορείας τους μέσα στον χρόνο. Ενδεικτικά επιλέχθηκαν να αναλυθούν με περισσότερη λεπτομέρεια οι ντομάτες, οι κολοκύθες, τα φασολάκια, τα μαρούλια οι πιπεριές και οι μελιτζάνες. Με περισσότερη συντομία, παρουσιάζονται η ρόκα, τα κολοκυθάκια, τα αγγούρια, και οι βασιλικοί. Αυτή η καταγραφή πραγματοποιήθηκε όχι μόνο για την απαθανάτιση των διαρκών εναλλαγών αλλά και θεωρώντας πως έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε τα διαφορετικά σχήματα, χρώματα και μεγέθη στα οποία βγαίνουν τα λαχανικά που γνωρίζουμε και που σπάνια συναντάμε πληθώρα μορφών τους στο συμβατικό εμπόριο, όπως επίσης και την ποικιλία εδώδιμων ειδών που μπορεί κανείς να έχει σε μια συγκεκριμένη έκταση. Το κομμάτι τροφοσυλλογή τριγύρω όπως και το ΕΞΤΡΑ BONUS συμπληρώνουν την εικόνα του κήπου συνολικότερα. Τέλος, αναστοχαζόμαστε˙ ανακαλώντας τις έννοιες-άξονες της πρώτης ενότητας (συμβίωση, καλή ζωή, οικολογία) επιχειρούμε να τις συνδέσουμε με τις μικρές εξομολογήσεις μου και κάποια ενδιαφέροντα συμβάντα από τον ευρύτερο κόσμο του μπαχτσέ.

293

Ποια;

Όνομα: Ναούμ Ηλέκτρα Ηλικία: 25 έτη Ιδιότητα: φοιτήτρια αρχιτεκτονικής Τόπος: Νέος Σκοπός, Σέρρες (Κ. Μακεδονία, Βόρεια Ελλάδα, Βαλκάνια, Ευρωπαϊκός Νότος) Προηγούμενη εμπειρία: ελάχιστη Πως και: επιστροφή στο μητρικόπατρικό σπίτι. Ο φίλος μου ο Τ. ήδη καλλιεργεί χρόνια και αποφασίζω να τον βοηθήσω και να μάθω και εγώ. Με μια λέξη: από έρωτα.

294

Τι κάνει;

Τι θα χρειαστείς!

-ρούχα που να μην με νοιάζει να λερωθούν και να σκιστούν, γάντια εργασίας, μπέλι ή πατόφτυαρο, τσάπα, δουκράνι ή Δικράνι ή Πιρούνα Κήπου, κλαδευτήρι, καρότσι

ρούχα που να μην με νοιάζει να λερωθούν και να σκιστούν, γάντια εργασίας, τσάπα, τσουγκράνα, λάστιχα, καρότσι

Με το πέρας της χειμερινής περιόδου και τον ερχομό της άνοιξης, η καλλιεργήτρια ανασυντάσσει τον χώρο της. Ενδεχομένως να καλλιεργούνταν κάποια λαχανικά χειμερινά τα οποία τώρα τελειώνουνε ή έχουν τελειώσει και σειρά έχουν οι ανοιξιάτικες σπορές για την κατανάλωση του καλοκαιριού.

Όπως και σε ένα σπίτι, έτσι και σε έναν κήπο, η δουλειά που προηγείται όλων είναι το συγύρισμα. Συγυρίζω τον κήπο, θα πει κόβω ή/και ξεριζώνω τα περασμένα (νεκρά) φυτά ή και κάποια είδη που φύτρωσαν παρά την θέληση μου και είναι επικίνδυνα για τις καλλιέργειές μου ( όπως πχ. βρωμοκαρυδιές). Κλαδεύω ο,τι χρειάζεται κλάδεμα. Έπειτα τα στοιβάζω για κομποστοποίηση (κάποιοι προτιμούν το κάψιμο ως μέθοδο.) Διατρέχω τον κήπο και εντοπίζω για τυχόν ξεχασμένα σκουπίδια, τα οποία συλλέγω, ξεδιαλέγω και αναλόγως φυλάω για επανάχρηση ή εν τέλει τα πετάω. (πχ είναι σύνηθες να βρεθούν κάποιες πλαστικές σακούλες, κομμένοι σπάγκοι, καλάμια ή ξύλα στήριξης, σχοινιά και γενικότερα βοηθητικό εξοπλισμό που ξέμεινε από την περασμένη χρονιά).

Έπειτα, σχεδιάζω που θα μπει το κάθε τι. Αποφασίζω, σύμφωνα με κανόνες συγκαλλιεργειών και κατάλληλων εναλλαγών σποράς (δεν βάζω στο ίδιο μέρος πάντα τα ίδια φυτά) και αγρανάπαυσης, αλλά και σύμφωνα με τον ήλιο, τις σωστές αποστάσεις ανάμεσα στα φυτά και με το που βλέπω το χώμα καταλληλότερο. Επίσης περιοχές που αποφασίζω πως θα καλλιεργήσω, σκάβω ελαφρά και κοπρίζω, δηλαδή ρίχνω οργανική ύλη (κοπριά ή κομπόστ) για ενίσχυση του εδάφους. Επίσης, μπορώ να αναμοχλεύσω και να ισιώσω το έδαφος ανακατεύοντας την κοπριά με το χώμα και απομακρύνοντας τυχόν πέτρες και σκληρούς 295

σβόλους. Τέλος, αν έχω σκοπό το πότισμα να γίνεται (και) με λάστιχα, περνάω/ τοποθετώ τα λάστιχα στις νοητές σειρές που έχω σχεδιάσει.

Μετά, σπέρνω. Αναλόγως τον κάθε σπόρο, ανοίγω τρυπούλες, διαμορφώνω το κατάλληλο βάθος και σχήμα όπου θα φωλιάσει ο σπόρος. Ρίχνω τον σπόρο και τον καλύπτω με χώμα. Πατάω με τα δάχτυλα το χώμα να στουμπωθεί και ποτίζω. Οι βασικές διαδικασίες έχουν ολοκληρωθεί. Στη συνέχεια, αναλόγως τον καιρό και την εποχή, κανονίζω το πότισμα (νωρίς το πρωί ή το δειλινό). Οι υπόλοιπες εργασίες που (μπορεί να) πρέπει να γίνουν σταδιακά μέσα στον χρόνο πέρα από το πότισμα είναι: Πρώτον, να ξεβοτανίζω, αναλόγως τα «άγρια» χόρτα που θα φυτρώνουν και πόσο θέλω να επέμβω. Κάποια είναι κατάλληλα για να τα συλλέγω και να τα καταναλώνω αν θέλω (πχ τσουκνίδες, γλιστρίδες, άγρια ρόκα, ζόχια κ.α.). Επίσης, μπορεί να φανούν ιδιαίτερα χρήσιμα για να παρασκευάζω φυτικά φάρμακα και ενισχυτικά για τον κήπο (πχ τσουκνιδόζουμο). Σε αντίθετη περίπτωση, τα ξεριζώνω και τα πετάω στο κομπόστ ή απλώς τα κουρεύω. Γενικότερα, παρακολουθώ συχνά πως εξελίσσεται ο κήπος και τι μπορεί να χρειάζεται, αναλόγως το πρόβλημα ψάχνω συμβουλές και αναζητώ λύσεις. Αφού περάσουν μερικοί μήνες, θα ξεκινήσουν οι καρποφορίες, και θα αρχίσω να μαζεύω την σοδειά. Ενδεχομένως, να χρειαστεί να κλαδεύω κάποια από τα φυτά.

Κοντά σε αυτά, αφού ο κήπος ξεκίνησε «να δίνει», αρχίζω να μαγειρεύω εποχικές συνταγές και/ ή να μεταποιώ και να αποθηκεύω τα προϊόντα του μπαχτσέ, και επιτέλους, να τρώω! 296

ρούχα που να μην με νοιάζει να λερωθούν και να σκιστούν, γάντια εργασίας, μπασκί ή κάποιο φτυαράκι χειρός, λάστιχα ή/ και ποτιστήρι

Ρούχα που να μη με νοιάζει να λερωθούν/σκιστούν, γάντια εργασίας, τσουγκράνα χειρός, κλαδευτήρι ή/και μεσινέζα, βαρέλι μαχαίρι, καλάθι ή σακούλες, καρότσι, ίντερνετ και υπολογιστή ή/και smartphone ή/ και βιβλία ή/και φίλους

Πως το κάνει; Με τα χέρια, το μυαλό, και διάφορα πολύτιμα εργαλεία.

μπόνους εξοπλισμός προστασίας!

καπέλο & γαλότσες

10.

12.

11.

18.

19.

1. κουταλάκι 2. μπασκί (για τρύπες στη σπορά) 3. μαχαίρι 4. κλαδευτήρι 5. γάντια 6. φτυαράκι 7. τσουγκρανάκι 8. δρεπανάκι 9. πριονάκι 10. λάπτοπ 11. καλάθι

13.

14.

20.

12. μπέλι 13. πιρούνα 14. δικράνι 15. τσάπα 16. τσουγκράνα 17.ψαλίδα 18. ποτιστήρι 19. λάστιχα 20. καρέκλα 21. καρότσι 22. βαρέλι

15.

16.

17.

21.

22.

297

καλλιερΓΗτής starter pack

298

συμπέρασμα: για να ξεκινήσεις, το πιο απαραίτητο όλων είναι τα χέρια σου!

299

Σωματολόγιο

300

Φασόλια σε 7 πράξεις

301

Η βιτρουβιανή καλλιεργήτρια έτοιμη για όλα

302

Πού και πότε το κάνει; Νέος Σκοπός/ Σέρρες/ Ελλάδα

304

305

εποχές και σπορές

306

307

308

Να σας συσ τήσω: απο δω τα λα χανικά μου

309

310

Ντομάτες & ν τοματίνια

Ποικιλίες: Καρδιά του βούβαλου (ντομάτα) Σαντορίνης (ντοματίνι) Τριγύρω βάλαμε: Βασιλικούς & Κατιφέδες Εποχή: άνοιξη-καλοκαίρι (απο σπόρο, σπορείο απο αρχές Μαρτίου, από φυτώριο αγορά τον Απρίλιο)

312

Το μέρος της ντομάτας: Άνοιξη 2020 - Άνοιξη 2021 313

314

Φάσεις απο το ντοματίνι Σαντορίνης Άνοιξη 2020- Άνοιξη 2021

315

316

Ποτίζαμε κυρίως πρωί, συνήθως ανά 3 μέρες (αναλόγως και τις βροχές και τις ανάγκες του φυτού. Περισσότερο νερό στην ρίζα όταν είναι μικρό, και σιγά σιγά το πότισμα αρχίζει και γίνεται ανά πιο αραιά χρονικά διαστήματα και σε μέρος δίπλα και τριγύρω απο το φυτό.)Η καρδιά του βούβαλου ήταν πεντανόστημη, αλλά είχε λίγη παραγωγή. Το ντοματίνι Σαντορίνης είχε πολύ παραγωγή για πάρα πολύ καιρό, αλλά αρκετά ήταν κάπως άνοστα, σαν σφουγγάρια. Οι ανά διαστήματα ψείρες καταπολεμήθηκαν με τσουκνιδόζουμο. Οι κατιφέδες και οι βασιλικοί λειτούργησαν αρκετά καλά για προστασία, επικονίαση και ομορφιά!

317

318

Με λιτζάνες & πιπεριές

Ποικιλίες: Τσακώνικη, Ανάφης, Λαγκαδά (μελιτζάνες) Κέρατο, Καρατζοβίτικη, φλάσκα-Π-14 (πιπεριές) Τριγύρω βάλαμε: Βασιλικούς, Κατιφέδες, Θυμάρι Μαργαρίτες Εποχή: άνοιξη-καλοκαίρι (απο σπόρο, σπορείο απο αρχές Μαρτίου, από φυτώριο αγορά τον Απρίλιο)

320

Το μέρος μελιτζάνες-πιπεριές Άνοιξη 2020 - Άνοιξη 2021 321

στης μελιτζάνας τον ανθό 322

Ποτίζαμε κυρίως πρωί, συνήθως ανά 3 μέρες (αναλόγως και τις βροχές και τις ανάγκες του φυτού. Περισσότερο νερό στην ρίζα όταν είναι μικρό, και σιγά σιγά το πότισμα αρχίζει και γίνεται ανά πιο αραιά χρονικά διαστήματα και σε μέρος δίπλα και τριγύρω απο το φυτό). Οι πιπεριές μας βγήκαν μικρούλες σε μέγεθος - πράγμα εξουθενωτικό όταν θες να κάνεις γεμιστά- αλλά πολύ νόστημες! Οι φλωρίνης δεν δώσανε καθόλου... Οι μελιτζάνες απ΄ την άλλη, απλά έσκισαν σε κάθε κατηγορία! Δεν τις προλαβαίναμε. Απο τα πιο πολυμοιρασμένα φυτά του καλοκαιριού 2020. 323

324

Τσακώνικες & Λαγκαδά.

#alldifferentallbeautiful

325

326

327

αγαπημένο καλοκαιρινό γεύμα : γεμιστά & καρδιές του βούβαλου! Καλοκαίρι 2020 328

329

330

Φασολάκια

Ποικιλίες: -αναρριχώμενα [Μπαρμπούνι, “της νονάς” (η επίσημη ονομασία αγνοείται) ζαργάνα] -καθιστά [μαυρομάτικα, πλατυά] Τριγύρω βάλαμε: Χωνάκια, Δυόσμο, Μαργαρίτες Εποχή: άνοιξη-καλοκαίρι (απο σπόρο κατευθείαν στο χώμα ΜάρτιοΑπρίλιο)

332

απο σπόρος, φαγητό! Άνοιξη-Καλοκαίρι 2020

333

αναρριχήσεις σε ξύλο, καλάμι και καλαμποκιά 334

Ποτίζαμε κυρίως πρωί, συνήθως ανά 3 μέρες (αναλόγως και τις βροχές και τις ανάγκες του φυτού.) Το βάπτισμα σε χαμομήλι γίνεται μια μέρα πριν την σπορά. Σε βαμβάκι τοποθετώ τους σπόρους και τους λούζω με έγχυμα χαμομηλιού αφού κρυώσει. Μπορώ να τους αφήσω τους σπόρους έως ότου και να βλαστήσουν και μετά να τους σπείρω στο χώμα. Σπέρνω σε μικρό βάθος, και σε κάθε τρύπα ή σημείο ρίχνω 3-4 σποράκια. Μεταξύ των σημείων αφήνω αποστάσεις περίπου 30 πόντων. Η παραγωγή πήγε καλά, αλλά δεν φάγαμε πολλά φασόλια, διότι είναι φυτά που χρειάζονται περισσότερη έκταση για να αποδώσουν επαρκή ποσότητα. Όμως τα φυτά αυτά είναι ιδιαίτερα ευεργετικά για το έδαφος! Τα φασόλια, καθώς ανήκουν στην οικογένεια των ψυχανθών, δεσμεύουν άζωτο το οποίο βελτιώνει το έδαφος και την απόδοση των επόμενων φυτών που θα σπαρθούν εκεί. 335

336

337

338

Κολοκύθες

Ποικιλίες: ντόπιος σπόρος απο την γιαγιά του Τ. δεν γνωρίζουμε επίσημες ονομασίες. Παρ’ όλα αυτά, τις κατατάξαμε σε: μεγάλες και ζουζούνες. Τριγύρω βάλαμε: καλαμπόκια και φασόλια Εποχή: άνοιξη σπορά, φθινόπωρο συγκομιδή (απο σπόρο κατευθείαν στο χώμα ΜάρτιοΑπρίλιο, μεταφύτευση όσων βγαίνουν απο μόνες τους κάθε χρόνο )

340

απο σπόρια, φαγητό! Άνοιξη-Χειμώνας 2020 341

342

Στις κολοκύθες το πότισμα δεν ήταν τόσο συστηματικό. Ανταποκρίνεται περισσότερο στην λογική «δίπλα στον βασιλικό ποτίζεται και η γλάστρα» δηλαδή δεν είχαν τοποθετηθεί ξεχωριστά λάστιχα για τις κολοκύθες, όπου βρισκόταν, πίνανε. Είναι πολύ ανθεκτικές και αναπτύσσοντε σαν τρελές! Πιστές οπαδοί της χριστιανικής προτροπής «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και κατακιριεύσατε την γη». Το φθινόπωρο ο μπαχτσές γίνεται μια θάλασσα απο κολοκυθόφυλλα. Υποθέτουμε ότι επειδή τις είχαμε αρκετά κοντά τις διάφορες ποικιλίες αυτές αναμείχθηκαν και δεν μείναν «καθαρές». Ωστόσο, εμείς φυλάξαμε πολλούς απο τους σπόρους, κυρίως απο αυτές που ήταν οι πιο νόστιμες και οι πιο πρακτικές, δηλαδή οι ζουζούνες! Τον χειμώνα, μια φορά την εβδομάδα τουλάχιστον τρώγαμε κολοκυθόσουπα. Επίσης δοκιμάσαμε πουρέ, μαρμελάδα, ψητή αλμυρή (αλάτι-πιπέρι) και γλυκιά (μέλι-καρύδια) Οι επισκέπτες μας φεύγαν όλοι με δώρο τουλάχιστον μια κολοκύθα! Το πρόβλημα ήταν στην φύλαξη, ενώ ήταν σε κρύο ημιυπαίθριο χώρο, αρκετές χάλασαν, μούχλιασαν και σάπισαν, ενώ την προηγούμενη χρονιά είχαν αντέξει έως και το επόμενο καλοκαίρι. Ίσως φταίει που αργήσαμε να τις κόψουμε απο το φυτό. Φέτος θα δοκιμάσουμε την συγκομιδή λίγο νωρίτερα!

343

344

345

346

Μαρούλια (&κρεμμύδια)

Ποικιλίες: ρωμάνα & σαλάτα (ίσιο, σγουρό και σγουρό μωβ) Τριγύρω βάλαμε: κρεμμυδάκια & λουλούδια Εποχή: άνοιξη-καλοκαίρι-φθινόπωρο (αγορά απο φυτώριο την άνοιξη και τέλος καλοκαιριού)

348

Το μέρος των μαρουλιών Άνοιξη-Φθινόπωρο 2020 349

350

Τα μαρούλια είναι από τις πιο εύκολες καλλιέργειες! Το πότισμα στην αρχή ήταν συχνό, κάθε μέρα και όσο μεγαλώνουν αραιώνει. Ποτίζουμε με λάστιχο ή ποτιστήρι σε στυλ «βροχή». Μαζί στο χωράφι, μαζί στη σαλάτα με τα κρεμμυδάκια, εξίσου εύκολα. Ακόμα και αυτά από τον μανάβη που φυτρώνουν τα χώνουμε στο χώμα και ξαναδίνουν. Χλωρά και αν τα αφήσεις αρκετό καιρό έχεις και ξερά. Ένα σφάλμα ήταν οτι βάλαμε όλη την ποσότητα μαρουλιών ταυτόχρονα, έτσι μεγαλώνουν όλα μαζί και όταν είναι έτοιμα πήζεις στο μαρούλι εσύ οι φίλοι, η οικογένεια και γενικώς όλοι. Φέτος έγινε μια καλύτερη διαχείριση και σπείραμε φυτάκια σε 3 δόσεις. Ένα άλλο καλό κόλπο είναι να κόβεις τα φύλλα τριγύρω όσα πχ θες για την σαλάτα σου χωρίς να κόψεις όλο το φυτό και έτσι αυτό ξαναδίνει! Όταν σποριάσουν γίνονται θηρία! Δεν είχα ιδέα. Φέτος ίσως δοκιμάσουμε να κρατήσουμε τον σπόρο και να βγάλουμε τα δικά μας φυτάκια. 351

352

353

354

Άνοιξη-Φθινόπωρο 2020

Ρό κα

355

Άνοιξη-Καλοκαίρι 2020

Βα σ ι λι κο ί

αγ γο ύρι α

Τα αγγούρια μας δεν είχαν καθόλου επιτυχία. Στο πιθανολόγιο λέει πως ίσως φταίει το μέρος που δίπλα είχε πολλές βρωμοκαρυδιές και

Άνοιξη-Καλοκαίρι 2020

λίγο ήλιο.

356

Κο λο κύθι α

Όλα τα κολοκυθάκια σκίσανε. Κρατήσαμε και σπόρο και έτσι φέτος δεν χρειάστηκε

Άνοιξη-Καλοκαίρι 2020

να αγοράσουμε.

κομποκολόκυθο

νίντζα

357

358

μάζεψα λίγο χαμομηλάκι Άνοιξη 2020

[Τροφο]συλ λογή τριγύρω

359

Χαμομήλι

Αμπελόφυλλα

Δυόσμος

Μάης 2020 360

Άγρια μουριά δίπλα στον μπαχτσέ

Τσουκνίδα Αποξήρανση

361

Καλέντουλες, χαμομήλι και σπόροι κατιφέ

Σπόρος κατιφέ

Δάφνη 362

Μάης 2020

Ε Ξ Τ ΡΑ BONUS

*και για όσα άντεξαν να διαβάσουν έως εδώ ή για τα τυχερά που έπεσαν σε αυτή τη σελίδα με το που το άνοιξαν...Ακολουθούν έξυπνα τιπς, κοτσομπολιά του κήπου και 2 συνταγές, μια για ανθρώπους και μια για φυτά! 363

Στην αρχή ήταν το χάος! Ξερά κλαδιά χλωρά κλαδιά, φύλλα, κορμοί, κλωστές, σακούλες χρωματιστές. Σύννεφα ζουζουνιών, μυρωδιές αποσύνθεσης ανάμεικτες με ανθισμένες, οργανικές, ζωικές, χωμάτινες, με χόρτα κομμένα με χόρτα καμένα με χόρτα θαμμένα. Τρώγετε άραγε κάτι από εδώ; Υπάρχει περίπτωση κάτι να είναι επικίνδυνο; Άλλο προκαλεί φαγούρα, άλλο με τσιμπάει, άλλο απαλό, άλλο μαλακό, κάτι εδώ βουλιάζει, πιο εκεί είναι ξερό! Απολειφάδια φυτών, αυτά είναι δυνατόν να δίναν φαγητό; Καλάμια, βέργες, ξύλα πως βρέθηκαν εδώ; Μα, που είναι το χώμα τέλος πάντων, για αυτό δεν υποτίθεται πως το μέρος είναι καλό; Τι κάνει κάτω από όλο αυτόν τον οργανικό και ανόργανο σωρό; Αν το απελευθερώσω σκέφτηκα θα είναι ευνοϊκό, μα το απελευθερώνω μια το απελευθερώνω δυο μα να καλυφθεί ζητά αυτό! Αυτή είναι η τσάπα; Πο πο δεν την λες και ελαφριά. Άσε που είμαι και πιασμένη παντού από την χθεσινή δουλειά. Για πάμε σιγά σιγά και βήμα βήμα τη φορά… Μεγάλωσε τώρα πια και η μέρα και να που όλα τα χόρτα όλα αυτά τα πράσινα με φύλλα είναι τελικά τόσο διαφορετικά πράσινα και τόσο διαφορετικά φύλλα! Μετά από λίγο βγάλαν και ανθό! Ιδέα δεν είχα πως συμβαίνει κάτι τόσο θαυμαστό, ακόμα και το πιο αδιάφορο δημιουργεί λουλούδι ξεχωριστό. Και το λουλούδι; Γίνεται καρπός, γίνεται σπόρος, ξεραίνεται, πέφτει, φυτρώνει και πάλι από την αρχή. Αδιάκοπο παιχνίδι χωρίς να είμαι καν εκεί. Αυτά που βάλαμε εμείς θριαμβεύουνε θαρρείς! Τελικά αυτό που μας μαθαίναν στο δημοτικό, δηλαδή για την φωτοσύνθεση από ήλιο και νερό, είναι όντως τόσο απλό μα και θαύμα, θαυματουργό και θαυμαστό, και εγώ κάθε μέρα από πάνω τους να ανυπομονώ. Κάθε μέρα δεν μοιάζει με την προηγούμενη, κάθε ώρα είναι διαφορετική από την επόμενη, αυτό το μέρος έμοιαζε στην αρχή κάπως άγριο και τρομακτικό, μα τελικά το άγριο δεν σημαίνει και τρομακτικό, τώρα το άγριο μοιάζει πιο πολύ σε αυτό που επιθυμώ.

364

το κόψιμο της ξεραμμένης δαμασκηνιάς Φεβρουάριος 2020

365

366

Τασάρας, ο μάστερ του μπαχτσέ. Η έκταση του λαχανόκηπου, του μεταβιβάστηκε απο την γιαγιά Τασούλα και τον παππού Μαυρουδή. Όσο ζούσαν τον φροντίζανε όλοι μαζί. Αυτοί μυήσαν τον Τάσο, και αυτός εμένα. Τώρα αναλάβαμε εμείς. Η (αυτό)εκπαίδευση είναι διαρκής. 367

Αυγοθήκες: ένας εξαιρετικός σύντροφος για σπορείο. προσοχή στο πότισμα, βρες κάτι που να ψεκάζει. Τοποθέτησε την κάπου ώστε αν μουλιάσει το χαρτόνι να μην δημιουργήσει πρόβλημα,όπως επίσης και να είναι ζεστό μέρος.

Τα άγρια φυτά μην σνομπάρεις! Εδώ βλέπουμε ένα συμπαθέστατο γαϊδουράγκαθο, το οποίο έχει προσελκύσει όλες τις ψείρες και έτσι προστάτευσε άθελά του τα λαχανικά μας! Άσε που μπορείς να συλλέξεις τις αιχμηρές μωβ φούντες του και να παρασκευάσεις θεραπευτικό αφέψημα. Για αυτό σου λέω, μην τα ξεπατώσεις όλα την επόμενη φορά!

Όπως σου είπα και πριν, βάλαμε πολλά λουλουδάκια γιατί μας αρέσουν αλλά και γιατί προσελκύουν μελισσάκια και άλλα έντομα ιδιαίτερα ευεργετικά για την επικονίαση!

368

ΤΣΟΥΚΝΙΔΟΖΟΥΜΟ ή αλλιώς το μαγικό φίλτρο του μπαχτσέ. Κατάλληλο για ψείρες, ενδυνάμωση, προστασία. Ψέκασε το ή/και πότισέ το.

ΣΥΝΤΑΓΗ: 1 κιλό φρέσκια τσουκνίδα 6 λίτρα νερό (δηλαδή ότι κάνεις φρόντισε να έχει αναλογία 1/6. Με ξερή τσουκνίδα η αναλογία είναι μικρότερη) Βάλε όλα τα υλικά σου σε ένα βαρέλι. Ανακάτεψε. Άστο να κάτσει για 3-4 μέρες. Προσοχή! Η μυρωδιά έχει έντονο χαρακτήρα και κάνει αισθητή την παρουσία της, μην πανικοβληθείς όπως εγώ.

369

ΣΑΛΑΤΑ ΖΙΖΑΝΙΟ ΣΥΝΤΑΓΗ: Γλιστρίδα, ένα μπωλ (τα τρυφερά μέρη) -1 φρέσκο κρεμμυδάκι -χοντρό αλάτι -λεμόνι,πολύ -(έξτρα βέρτζιν) ελαιόλαδο, όσο θες -σουσάμι 1κ.σ. -κολοκυθόσπορος 1κ.σ. Πλύνε καλά την γλιστρίδα. Στέγνωσε την επίσης καλά. Ρίξε το αλάτι και το λεμόνι και ανακάτεψε με τα χέρια σου, γιατί έτσι γίνεται καλή η σαλάτα. Ψιλόκοψε το κρεμμυδάκι και ρίξτο και αυτό. Τέλος πρόσθεσε το σουσάμι, τα κολοκυθόσπορα και το ελαιόλαδο.

370

371

ΚΟΜΠΟΣΤ/ COMPOST Από τα αγαπημένα μου πράγματα του κήπου. Composting is so hot! όπως λένε και οι Beth Stephens και Annie Sprinkle. Πετάμε ο,τιδήποτε ωμό οργανικό, (δίχως λάδι, αλάτι, ξύδι!) τσάι βρασμένα ή κόκκους καφέ και χαρτόνια δίχως χημικά όπως πχ το εσωτερικό απο τα χαρτιά υγείας. Πολλά ξερά φύλλα, κλαδιά, τσόφλια, παλιά χώματα επίσης. Άλλωστε, η Haraway το έχει πει: είμαστε όλα κομπόστ.

372

Στιγμιότυπο από την performance των Beth Stephens και Annie Sprinkle: Dirt Bed στο Grace Exhibition Space, Brooklyn τον Ιούνιο του 2012. «Είναι ιδρύτριες του ¨ecosex movment¨ μέσω του οποίου στοχεύουν να κάνουν το περιβαλλοντικό κίνημα πιο σέξυ, διασκεδαστικό και ποικίλο μέσα από καλλιτεχνικά πρότζεκτ. Αλλάζουμε την μεταφορά ¨μάνα γη¨ σε ¨γη ερωμένη¨».«Από την παρουσίαση των ιδίων στην ιστοσελίδα τους: http://sexecology.org/

Από το χώμα ερχόμαστε, στο χώμα επιστρέφουμε. Στο μεταξύ διάστημα, παριστάνουμε τους κηπουρούς. Αργύρης Χιόνης, Ο,τι περιγράφω με περιγράφει (Αθήνα: Γαβριηλίδης, 2010)

373

374

Σπόροι στο βαμβακένιο τους κρεβάτι, αναμένοντας βάπτισμα χαμομηλιού

375

376

Ανασ τοχαζόμασ τε

Ως μια επανάληψη εφ’ όλης της ύλης και των μεταξύ τους συνδέσεων. 377

ΣΥΜΒΙΩΣΗ Στην αρχή φοβόμουν αρκετά για το τι θα αντικρύσω μέσα στην ζούγκλα! Τελικά, οι συναντήσεις αποδείχθηκαν όλες φιλικές, ακίνδυνες και ενδιαφέρουσες. Οι στιγμές όπου συνδέθηκα και παρατήρησα τους συμβιώτες του μπαχτσέ, ήταν όταν παρακολουθούσα τα διάφορα ζουζούνια και έντομα του κήπου, από εδώ κι απο εκεί να τριγυρνάνε ή όταν είχαμε μια πολύ ευχάριστη συνάντηση με τον κύριο σκατζόχοιρο που επισκέφτηκε τον κήπο μας. Πέρα απο γλυκούλης είναι επίσης σαρκοβόρος, και συνέβαλε στην μείωση του υπερπληθυσμού των σαλιγκαριών. Ή πάλι, βλέποντας τα γατάκια που τρυπώνουν κάτω απο τα χαμομήλια για να δροσιστούν. Ή τότε που ήρθε μια σκυλίτσα με τα κουταβάκια της και κούρνιασαν στα άχυρα για την εδαφοκάλυψη. Το ίδιο έκαναν και μαμάδες γάτες, αλλά και μαμάδες κότες, ψάχνοντας ένα ασφαλές και ήρεμο μέρος! Επίσης, έμαθα να συμβιώνω και με την απογοήτευση. Δεν γίνεται όλα να σου παν όπως τα θέλεις, μαθαίνεις να διαχειρίζεσαι την αποτυχία, όπως λέει και η Κασσιόπη.

378

379

ΚΑΛΗ ΖΩΗ Η ζωή μετά και με τον μπαχτσέ, είναι αισθητά καλύτερη έτσι και αλλιώς! Ποιοτική τροφή, ανταλλαγές, δώρα και τραπεζώματα. Παρ› όλα αυτά, θα ήθελα να σταθώ σε ένα περιστατικό το οποίο θεωρώ ιδιαίτερα σημαντικό και με συμβολική δύναμη. Στο τέλος του καλοκαιριού του 2020, πήγαμε εκδρομή στο όρος Πάικο με φίλους. Εκεί ο καθένας είχε φέρει δικά του πεντανόστιμα λαχανικά και μοιραστήκαμε όλα τα καλούδια. Εμείς, μέσα σε άλλα, πήγαμε πολλές από τις αγαπημένες μας ντομάτες καρδιά του βούβαλου. Ο Κ. φύλαξε μια ντομάτα γιατί του άρεσε πολύ, και μας είπε θέλει να κρατήσει σπόρο. Επτά μήνες αργότερα, τον Μάρτιο, ο φίλος Κ. μας στέλνει μεταξύ άλλων και 8 φυτάκια ντοματιάς καρδιά του βούβαλου! Αντίστοιχα εμείς, φυλάξαμε σπόρο απο το δικό του -τοπιοτέλειοκαρπούζι και φέτος βγάλαμε 8 νέα φυτά και ελπίζουμε να βγούνε τόσο νόστιμα όσο του Κ.! Επίσης, μου κάνει πολύ καλό η παρατήρηση και η σύνδεση με τον βιολογικό χρόνο των φυτών. Βλέποντας πόσο αργούν να αποδώσουν οι καρποί και πόση φροντίδα θέλουν, νιώθω κάπως καλύτερα όσο αφορά εμένα και την πρόοδο του ερευνητικού(!). 380

Στιγμιότυπα απο την εκδρομή στο Πάικο. Υπαίθριες κουζίνες. Καλοκαίρι 2020 381

ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ Η διάταση της οικολογίας, γίνεται πιο αισθητή μετά από κάποιον καιρό. Για παράδειγμα, όταν φέτος βρήκαμε κάτι στοίβες με κλαδιά και χόρτα από την περασμένη χρονιά κομποστοποιημένα, και με αυτό το νέο χώμα από τα παλιά φυτά, φροντίσαμε τα νέα φυτά! Ακόμα, η φετινή σπορά (2ο21) έγινε σχεδόν αποκλειστικά απο σπόρους που φυλάξαμε, ενώ πέρσι ήταν το αντίθετο. Επίσης, περπατάω και στα μέρη που πέρσι είχε κάποια ποικιλία φέτος βλέπω απο μόνα τους να ξεπηδάνε νεαρά φυτάκια χωρίς να τα έχουμε βάλει εμείς εκεί! Επιπλέον, όσο περνάει ο καιρός, ολοένα μαθαίνω και νέα εδώδιμα είδη για συλλογή στον μπαχτσέ, όπως πχ. η κολλιτσίδα, η παπαρούνα , τα ζοχάκια, η άγρια ρόκα... Τολμώ να πω πως αυτά με ενθουσιάζουν ακόμα περισσότερο απο αυτά που σπέρνουμε εκεί! Τέλος, μια νέα φιλία του Τάσου με τον Κ. βοσκό στο διπλανό χωριό, συνέβαλλε καθοριστικά στην οικολογία του σπιτιού μας. Ο Τάσος τον προμηθεύει με άχυρα για τροφή για τα ζώα (θερισμένα από το κτήμα του) και ως αντάλλαγμα μας δίνει κοπριά για τον κήπο! Έξτρα δώρο για τον Τάσο: δέρματα που θα πετιώτανε απο τις σφαγές νεαρών κατσικιών για νέες γκάιντες.... 382

αγαπημένο μέσο μεταφοράς.

περίδεση τραύματος ντομάτας έπειτα απο σύντομη επέμβαση του δρ. Τάσος

από την επεξεργασία του δέρματος για γκάιντα.

εργαλειοθήκη κήπου

(δεξιά) Καλοκαίρι 2020-Καλοκαίρι 2021

383

Ευχάριστο ευρίχωρο ευάερο ευήλιο 384

Στα χαλάσματα φύτρωσε ξάφνου παπαρούνα! 386

387

388

Σαλιγκάρια στην πόλη Συλλογική κουζίνα & ανταλλακτικό παζάρι

«Το σαλιγκάρι κατασκευάζει τη λεπτεπίλεπτη αρχιτεκτονική του κελύφους του διαγράφοντας ολοένα μεγαλύτερες σπειροειδείς περιελίξεις. Κάποια στιγμή σταματά απότομα και αρχίζει αντίστροφη πορεία. Μια μόνο μεγαλύτερη περιέλιξη θα αρκούσε για να δώσει στο κέλυφος δεκαέξι φορές μεγαλύτερες διαστάσεις. Και τότε, αντί να συμβάλει στην ευημερία του ζωντανού, θα το υπερφόρτωνε.» Serge Latouche

389

Τι έγινε; Στις 18 Οκτωβρίου του 2020 διοργανώθηκε από την συλλογικότητα «γη και ελευθερία Σερρών» συλλογική κουζίνα και ανταλλακτικό παζάρι τροφίμων σε πάρκο της πόλης. Η δράση ξεκίνησε στις 17:00 και διήρκησε μέχρι τις 22:30. Συνολικά περάσανε εικοσιοκτώ (28) άτομα. Κατά την διάρκεια της δράσης, αυτοί που τελικά καθίσανε για φαγητό/ποτό ανταλλαγή ήτανε εικοσιένα (21) άτομα, εκ των οποίων τα πέντε (5) φέρανε προϊόντα προς ανταλλαγή, και εφτά (7) φέρανε φαγητά και ποτά προς άμεση κατανάλωση. Το φαγοπότι συνεχίστηκε και διαρκώς ανανεωνόταν από τις νέες αφίξεις. Τα κοινά τραπέζια και οι καρέκλες ήταν ο σταθερός πυρήνας συγκέντρωσης του κόσμου. Ο ανταλλακτικός πάγκος είχε μεγάλη επισκεψιμότητα, παρ’ ΄όλα αυτά οι άνθρωποι ήταν αρκετά διστακτικοί στο να πάρουν κάτι. Όσες και όσοι είχαν φέρει κάτι προς ανταλλαγή ήταν πιο άνετοι και από αυτούς όλοι πήραν κάτι. Εν τέλει, τα προϊόντα που περίσσεψαν μοιράστηκαν στους εναπομείναντες θαμώνες. Άλλα συμβάντα που εκτυλίχθηκαν κατά την διάρκεια του απογεύματος ήταν : αυτοσχέδιο ομαδικό παιχνίδι με μπάλα (με συμμετοχή 5 ατόμων), μουσικός αυτοσχεδιασμός (με συμμετοχή 4 ατόμων). 390

Αξίζει να σημειωθεί πως, ο κόσμος που συγκεντρώθηκε δεν ήταν από την γειτονιά. Ήταν άτομα τα οποία ενημερώθηκαν για την δράση είτε μέσω facebook, από την σχετική ανάρτηση της ομάδας, είτε από στόμα σε στόμα αξιοποιώντας το φιλικό δίκτυο γνωστών και φίλων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, η τελική διαμόρφωση της παρέας να αποτελείτε κυρίως από άτομα ενός ευρύτερου κύκλου γνωστών, και γνωστών των γνωστών της πόλης.

~17:00 18/10/2020

~19:30 18/10/2020

391

~22:00 18/10/2020

Σούσουρο Η ανταπόκριση του κόσμου της γειτονιάς κυμάνθηκε από την απλή αδιαφορία, τον ενθουσιασμό έως και τον έντονο εκνευρισμό. Αναλυτικά: στις 14:00 μεσήλικας κάτοικος της απέναντι πολυκατοικίας ήρθε και έδωσε «συγχαρητήρια» σε όσους καθαρίζανε το πάρκο, εκφράζοντας την δυσαρέσκεια του για την έως τώρα μεταχείριση του μέρους από όσους αφήνουν τα σκυλιά τους εκεί για να αφοδεύσουν. Μάλιστα, σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του, υπέδειξε και ποιοι είναι αυτοί και ποιες ώρες συμβαίνει αυτό, χρησιμοποιώντας διάφορα κοσμητικά επίθετα για να περιγράψει τα συναισθήματά του προς αυτούς, αλλά και προς τον δήμο, για την αδιαφορία και την παραμέληση του μέρους. Αφού λοιπόν απέρριψε την πρόσκληση για να περάσει αργότερα που θα άρχιζε η δράση είπε «Χίλια Μπράβο, μπράβο σας, μακάρι να ήταν έτσι όλοι σαν εσάς! Να ξέρετε όμως, θα το ξαναβρωμίσουν!» στις 17:00 μεσήλικας κυρία πέρασε από έξω ρωτώντας «τι θα γίνει εδώ;» και «είστε από τον δήμο;» . Αφού της έγινε η σχετική ενημέρωση με το τι συμβαίνει στο πάρκο, είπε « καλά, μπορεί να περάσω αργότερα» και έφυγε. Δεν πέρασε ποτέ. στις 17:30 μια παρέα 4 νεαρών ατόμων πλησίασε το μέρος και αφού έκατσε για αρκετή ώρα ακριβώς έξω από 392

το πάρκο, απλώς παρατηρώντας, Από τις 20:00 έως και την λήξη της δράσης, περάσανε 3 άντρες με φύγανε. τα σκυλιά τους. Ο πρώτος απλώς Στις 18:00 δυο κυρίες της τρίτης πέρασε, κοντοστάθηκε και έφυγε. ηλικίας, περάσανε από έξω, ρώτησαν Ο δεύτερος κάλεσε τον τρίτο και τι γίνεται και η μια εξέφρασε την αφού κοντοστάθηκαν φανερά επιθυμία της να μπει μέσα στο προβληματισμένοι έξω από το πάρκο, όμως η άλλη την απέτρεψε πάρκο φύγανε και μετά από κάποια «δεν είμαστε για τέτοια τώρα μες ώρα επιστρέψανε, κοιτώντας στην πανδημία» και αφού χαζέψανε έντονα και με περιέργεια την παρέα για λίγη ώρα ανεβήκανε και αυτές μέσα στο πάρκο παρ΄ όλα αυτά, προς το σπίτι τους. δεν ρώτησαν περί τίνος πρόκειται. Στις 19:00 και αφού ήδη η παρέα του Αφού περίμεναν έως ότου λήξει η πάρκου χρησιμοποιούσε φορητό μάζωξη, ξαναπεράσανε και αφήσανε ηχείο για την αναπαραγωγή τα σκυλιά τους ελεύθερα μέσα στο μουσικής, κάτοικος της απέναντι πάρκο… πολυκατοικίας έβαλε στην μεγαλύτερη δυνατή ένταση τις δικές του μουσικές προτιμήσεις για αρκετή ώρα. Η παρουσία του δια μέσω του ηχοτοπίου, ήταν ιδιαιτέρως αισθητή για αρκετή ώρα και μάλιστα συνοδεύτηκε από κραυγές, σιχτιρίσματα και εθνικιστικούς σχολιασμούς. Στις 20:00 κυρία αναστατωμένη περνάει από έξω και ρωτάει « έχει κανείς να πάρω ένα τηλέφωνο; Έχω ένα ραντεβού με έστησε δεν ξέρω που είναι! Εδώ έπρεπε να είναι, αυτή ποια οδός είναι;» Αφού τηλεφώνησε και μας έκανε την εξομολόγησή της, έφυγε.

Την προηγούμενη ημέρα του καθαρισμού, οι ερωτήσεις «είστε από τον δήμο;» ή «είστε εθελοντές;» ήταν πολύ συχνές από τον κόσμο που περνούσε. Μάλιστα, στο καφενείο απέναντι του πάρκου, οι θαμώνες αφού ρώτησαν αναλυτικά «από πού είστε εσείς;» και « τι κάνετε εκεί;» συνέχισαν εκφράζοντας τα παράπονά τους για την αδιαφορία του δήμου και για το δέντρο που το κλαδεύουν και παρατάνε εκεί τα κλαδιά. Μάλιστα δώσανε και υποδείξεις μέχρι και εντολές για το πώς πρέπει να γίνει το καθάρισμα «πάρτε τα επιτέλους και αυτά τα κλαδιά από εκεί! Εκεί θα τα αφήσετε;»

Τα παιδιά που κατέβηκαν να παίξουν το απόγευμα στον πεζόδρομο, αφού κοίταξαν έντονα και με περιέργεια την δράση, συνέχισαν το παιχνίδι τους ακριβώς απ’ έξω σαν να μην τρέχει τίποτα. 393

Γιατί έγινε; Το συγκεκριμένο πάρκο, βρίσκεται στο κέντρο της πόλης. Ακόμα, βρίσκετ αι πάνω σε διασταύρωση πεζοδρόμων (με πολύ ήπια διέλευση οχημάτων), γεγονός που το καθιστά εύκολα προσβάσιμο και σχετικά προστατευμένο από ηχορύπανση και καυσαέρια. Επίσης, από εξοπλισμό διαθέτει βρύση με τρεχούμενο νερό, ένα παγκάκι, μια πέργκολα και ένα δέντρο. Μέχρι το 2018 (;) λειτουργούσε ως παιδική χαρά, έως ότου να αφαιρεθούν τα παιχνίδια με την προοπτική να ανανεωθούν. Τα χρόνια που ακολούθησαν, η νέα λειτουργία που απέκτησε είναι ως αφοδευτήριο σκυλιών, καθώς τα πλάνα για την ανάπλαση της παιδικής χαράς είναι ακόμη στην θεωρία και οι κάτοικοι της περιοχής σε μια σιωπηλή συμφωνία μετέτρεψαν σταδιακά την έκταση σε μια δημόσια τουαλέτα. Αυτό είχε ως συνέπεια, το παρκάκι να αποτελεί ένα σημείο που ο κόσμος αποφεύγει να διαβεί, πόσο μάλλον να κάτσει, να συναντηθεί, να ξεκουραστεί κ.λπ. Η δράση αποφασίστηκε να λάβει χώρα στο συγκεκριμένο μέρος καθώς διακρίναμε πως υπάρχουν πολλές δυνατότητες, λόγω της κεντρικότητας και του αδιαμόρφωτου του μέρους, ο χώρος αυτός να λειτουργεί ως τόπος συνάντησης και συναναστροφής, να ενεργοποιηθεί, να λειτουργήσει συνεκτικά και όχι απωθητικά, ως 394

μια προσπάθεια να ιδιοποιηθούμε και να οικειοποιηθούμε την πόλη μας αλλά και τις μεταξύ μας σχέσεις ως κάτοικοι. Με λίγα λόγια, (να γινει η αρχή για) να δημιουργηθεί ένας δυναμικός κοινός χώρος. Με την έννοια αυτή, όπως περιγράφει ο Σ. Σταυρίδης, μιλάμε για τους ανοιχτούς προς δημόσια χρήση χώρους μιας πόλης, όπου ουσιαστικά «Ο κοινός χώρος είναι ένα σύνολο χωρικών σχέσεων που παράγονται από πρακτικές του μοιράσματος.»1 Δια μέσω αυτού του μοιράσματος, της τροφής και του χώρου, επιχειρείται ένα άνοιγμα και μια αρχή, για να βιώσουμε και να φανταστούμε εναλλακτικούς και δημιουργικούς τρόπους να υπάρχουμε και να κοινωνικοποιούμαστε μέσα στην πόλη, πέραν των κυρίαρχων καπιταλιστικών μοντέλων. «Είναι σημαντικό ότι οι πρακτικές του μοιράσματος παράγουν νέες σχέσεις μεταξύ ανθρώπων. Οι πρακτικές αυτές ενθαρρύνουν δημιουργικές συναντήσεις και διαπραγματεύσεις, μέσω των οποίων οργανώνονται μορφές μοιράσματος και η κοινή ζωή παίρνει σχήμα. Έτσι οι πρακτικές τους μοιράσματος δεν παράγουν και δεν διανέμουν απλώς αγαθά: ουσιαστικά δημιουργούν νέες μορφές κοινωνικής ζωής, μορφές ζωής-από-κοινού.» 2 Σε αυτό το κοινό τραπέζι λοιπόν, γίναμε σύντροφοι με την κυριολεκτική έννοια της λέξης, δηλαδή συνφάγαμε και μοιραστήκαμε το φαγητό, το ποτό, το τραπέζι και την

1 Σταύρος Σταυρίδης, Κοινός χώρος, Η πόλη ως τόπος των κοινών, (Αθήνα: Angelus Novus, 2018) σ.19

2 Στο ίδιο, σ.18

κουβέντα. Αυτή η απόπειρα ήταν κάτι πρωτόγνωρο για τα δεδομένα της πόλης των Σερρών και δημιουργήθηκε περισσότερο με διάθεση ως ένας πειραματισμός για δράσεις αντικαπιταλιστικού χαρακτήρα, όπου τα αγαθά υπάρχουν αλλιώς και συνεπώς και εμείς δια μέσω αυτών, κοινωνικοποιούμαστε και υπάρχουμε αλλιώς, με βάση διαφορετικές αξίες και προτεραιότητες. Μια πρώτη απόπειρα για να φανταστούμε και να δημιουργήσουμε τρόπους να υπάρχουμε μέσα στην πόλη και να κοινωνικό-ποιούμαστε.

Πώς έγινε; 395

πως έγινε; Μια εβδομάδα πριν την δράση, αναρτήθηκαν ψηφιακές αφίσες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αλλά και αναλογικές σε κάποια κομβικά σημεία της πόλης όπως πχ. στο campus του ΤΕΙ, στην φοιτητική λέσχη, σε 2 καφέ-μπαρ, σε κάποιες κολώνες της ΔΕΗ και έξω από το πάρκο. Επίσης, στους καλλιεργητές της παρούσας έρευνας, έγινε και ξεχωριστά προσωπική πρόσκληση στην εκδήλωση, υπογραμμίζοντας το κομμάτι του ανταλλακτικού παζαριού, με την ελπίδα να βρεθούμε μεταξύ μας ως ένα βήμα για την δημιουργία ενός αστικού καλλιεργητικού δικτύου στη Σέρρες. Ουσιαστικά αυτή η πρώτη ανταλλακτική εμπειρία να πυροδοτούσε ανταλλαγές τόσο σε σπόρους και προϊόντα αλλά όσο και σε γνώση. Θερμό ενδιαφέρον εξέφρασαν για την συγκεκριμένη ιδέα τρία (3) άτομα και εν τέλει εμφανίστηκε ένας (1).

τραπέζια και καρέκλες, συλλέχθηκαν από άτομα της συνέλευσης και από κοντινό γραφείο-χώρο που λειτουργεί ως μέρος συνελεύσεων. Επίσης, τα άτομα της συνέλευσης εξασφάλισαν πιάτα, ποτήρια και μαχαιροπίρουνα, αν και κάποιες/ κάποιοι φέρανε από το προσωπικό τους νοικοκυριό. Δίπλα στην βρύση του πάρκου τοποθετήθηκε σαπούνι και αντισηπτικό, για καλύτερη προστασία και πρόληψη λόγω συνθηκών πανδημίας. Τα διάφορα φαγητά που καταφθάναν μαζί με τον κόσμο, μοιράστηκαν τυχαία σε όλα τα τραπέζια.

Ακριβώς λόγω της λειτουργίας του ως αφοδευτήριο, ήταν απαραίτητος ο καθαρισμός και η απολύμανση του πάρκου πριν την συγκεκριμένη δράση. Το πάρκο, καθαρίστηκε και απολυμάνθηκε με οικολογικό φάρμακο DIY από μέλη της συνέλευσης και αλληλέγγυους 2 φορές: μια την προηγούμενη ημέρα της δράσης και μια φορά την ίδια μέρα ακριβώς πριν το στήσιμο. Ο εξοπλισμός, δηλαδή τα διάφορα 396

απολύμανση

η αφίσα

397

covid προστασία

προετοιμασία

398

Προσωπικά σχόλια Με έναν πρόχειρο απολογισμό, θα λέγαμε πως αυτή η πρώτη απόπειρα πήγε καλά! Λαμβάνοντας φυσικά υπ’ όψη τις επικρατούσες συνθήκες, ότι δηλαδή ήταν εν μέσω πανδημίας και ακριβώς πριν το δεύτερο lockdownπαράγοντας αρκετά ανασταλτικός για κοινωνικοποιήσεις και συναναστροφές-, όπως επίσης και ότι πρόκειται για την πρώτη (ή έστω την πρώτη μετά από πολύ καιρό) τέτοιου είδους δράση στην πόλη των Σερρών. Ωστόσο, έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε πως στην διάρκεια του lockdown ταυτόχρονα υπάρχει μια έξαρση της χρήσης των δημοσίων υπαίθριων χώρων της πόλης, μια επανεκτίμηση των πάρκων, των πλατειών… ακόμα και τα πιο αδιάφορα παγκάκια απέκτησαν άλλη αξία! Από την μια πλευρά δηλαδή υπάρχει ο φόβος του ιού και για αυτό προτιμώνται υπαίθριοι χώροι για την κοινωνικοποίηση, αλλά από την άλλη, το προκειμένη περίπτωση το συγκεκριμένο πάρκο ή/ και η συγκεκριμένη δράση δεν φάνηκαν τόσο ελκυστικά ώστε να περάσει περισσότερος κόσμος.

της πανδημίας βέβαια, από την μια αποτρέπει τον κόσμο από τις συγκεντρώσεις αλλά από την άλλη παρατηρούμε πως επανεκτιμήθηκε ο δημόσιος χώρος της πόλης και να επαναπροσδιορίζεται η σχέση με το «έξω» , τα πάρκα, τις πλατείες, κ.λπ. Ταυτόχρονα, η παρούσα συνθήκη ανέδειξε την έλλειψη και την ανάγκη τέτοιων χώρων, τουλάχιστον όσο αφορά την πόλη των Σερρών.

Το όραμα για την συνέχιση τέτοιου είδους δράσεων στην πόλη αλλά και την διαρκή ενασχόληση με τα κοινά δεν σταματά εδώ, παρ’ ότι οι πρωτόγνωρες συνθήκες επιβάλλαν ένα αναγκαστικό πάγωμα, εμείς συνεχίζουμε να ψάχνουμε τρόπους! Η κατάσταση 399

400

401

402

Αντι επιλόγου Από όλη αυτήν την διαδικασία της έρευνας, προσωπικά έμαθα πολλά καινούρια πράγματα και απέκτησα νέες δεξιότητες. Έγινα πιο τολμηρή ( μέσω της αναζήτησης και της προσέγγισης των καλλιεργητών) και πιο παρατηρητική (μέσω της καταγραφής και της ανάλυσης των λεπτομερειών) και σίγουρα αρκετά πιο υπομονετική (περιμένοντας να φάω ντομάτες!). Οι πρακτικές συμβουλές είναι σίγουρα ένα αρκετά χρήσιμο κομμάτι, και ιδιαίτερα ενδιαφέρον όταν αποκτάται δια μέσω κοινωνικών σχέσεων και συναναστροφής. Σε όλες τις συναντήσεις-συζητήσεις με τους καλλιεργητές και τις καλλιεργήτριες που παρουσιάζονται στο τεύχος, δεν έφυγε ποτέ με άδεια χέρια! Πάντα με περίμενε κάποιο δώρο (λαχανικά, σπόροι, μεταποιημένα προϊόντα, λουλούδια). Όλοι τους επίσης, χάρηκαν ιδιαιτέρως που ο προσωπικός τους χώρος είναι αντικείμενο ενδιαφέροντος για εργασία στο Πανεπιστήμιο και συζητούσαν με πολύ θέρμη. Όλοι ανεξαιρέτως τονίσανε την σημαντικότητα του κήπου στο ψυχολογικό κομμάτι της ζωής τους πράγμα που μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως η διαδικασία της φροντίδας του κήπου είναι παράλληλα και μια διαδικασία φροντίδας του εαυτού. Η ποιότητα και η ασφάλεια της τροφής φάνηκε εξίσου να τους απασχολεί, καθώς όλοι/ όλες δήλωσαν πως είτε δεν υπολογίζουν το κόστος είτε ότι είναι πιο ακριβό από το να αγοράσεις τα λαχανικά, είτε ότι βγαίνει μια παρόμοια τιμή- σε καμία περίπτωση όμως ότι είναι φτηνότερο του μανάβη ή του μάρκετ. Άρα, η ανάγκη για οικονομία μπορούμε να πούμε πως έρχεται σε δεύτερη μοίρα. Ωστόσο, Όσοι/ όσες αγαπάνε τους μπαχτσέδες δεν σημαίνει ότι αγαπάνε και την φύση. Όσοι/ όσες φροντίζουνε μπαχτσέδες δεν προϋποθέτει πως νοιάζονται για τον πλανήτη. Όσοι/ όσες καλλιεργούνε μπαχτσέδες δεν συνεπάγεται ότι τρώνε ποιοτικό τροφή, αλλά όσοι τρώνε ποιοτική τροφή ενδεχομένως να καλλιεργούν μπαχτσέ!

403

Η ενασχόληση με χειρωνακτικές εργασίες, στην προκειμένη περίπτωση με την καλλιέργεια, η εμπλοκή με το χώμα, το λέρωμα των χεριών, το σκάψιμο, το φύτεμα, το ξερίζωμα, μας αναγκάζουν να σκύψουμε πάνω από την γη, να (ανα)διπλωθούμε, να εναρμονιστούμε με τους βιολογικούς της χρόνους. Γινόμαστε θεατές και συμμέτοχοι στην (ανά)γέννηση αυτών που εμείς φυτέψαμε αλλά και όσων τυχαία φυτρώνουν εκεί. Το σώμα βρίσκεται ολοκληρωτικά εμπλεκόμενο σε αυτήν την δραστηριότητα. Το ίδιο όμως και ο νους, το πνεύμα, βρίσκεται σε επαγρύπνηση και πλήρη λειτουργία. Κόντρα στις πεποιθήσεις που θέλουν τον άνθρωπο ως μονάχα το όν που «κοιτάζει ψηλά» (άνθρωπος < άνω + θρώσκω) και είναι καλλιεργητής του πνεύματος, εδώ ο άνθρωπος, ή έστω το πλάσμα που ανήκει στο ανθρώπινο είδος, κοιτάζει κάτω˙ προς το χώμα βρίσκεται η προσδοκία και ο στόχος, είναι καλλιεργητής της γης, χωρίς όμως αυτό να αποκλείει (γιατί όχι και να ενισχύει) την καλλιέργεια του «πνεύματος». Το κοιτάζω κάτω δεν αποδεικνύεται κατώτερο. Τα χέρια βουτηγμένα στο βαθύ μαλακό καφέ δεν είναι μιαρά, μα υπόσχονται ίαση. Πολλοί άλλωστε από τους καλλιεργητές (υποκείμενα της έρευνας) είπαν πως, η καλλιέργεια για αυτούς είναι ψυχοθεραπεία, και μάλιστα πολλοί το εξασκούν κυρίως για αυτόν το λόγο. Συνεπώς, αν στο «κοιτάω ψηλά» το ψηλά συμβολίζει μια ενατένιση του μέλλοντος, εμείς μπορούμε να φανταστούμε και μερικές ακόμα εκδοχές και να διανθίσουμε τις [προ] οπτικές μας, για το που να στρέψουμε το βλέμμα μας, που αγωνιά για το μέλλον. Οι δάσκαλοι του Ζεν στην Ιαπωνία, υποστηρίζουν την αξία ακόμα και της πιο ασήμαντης ενέργειας και το πως αυτή πρέπει να τελείται με τελειότητα. Σε ένα απλό καθημερινό περιστατικό μπορεί κανείς να βρει την σπουδαιότητα. «Έτσι, δεν ήταν λίγες οι φορές που προέκυπτε μια φιλοσοφική συζήτηση την ώρα που οι μοναχοί ξεβοτάνιζαν τον κήπο, ξεφλούδιζαν ένα γογγύλι, ή σερβίριζαν το τσάι.»*

* Okakura, Το βιβλίο του τσαγιού (Αθήνα: Ερατώ,2007) 404

405

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ελληνόγλωσση Γιαννίση, Φ., Ηλιοπούλου, Κ., & Κοτιώνης, Ζ. (Επιμ.). (2010). Κιβωτός: Παλαιοί σπόροι για νέες καλλιέργειες. Διεθνής έκθεση αρχιτεκτονικής. 12η Μπιενάλε Βενετίας, Ιταλία 29/08 - 21/11/2010. Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας. Θεμελής Κ. (2000). Ο λόγος του αρχιμάστορα: Μια συνομιλία με τον Άρη Κωνσταντινίδη. Αθήνα: Ίνδικτος. Κανελοπούλου, Β. (Επιμ.). (2014-2015). Συνέντευξη με τη Δρ. Βαντάνα Σίβα. Κατά τόπους αγροκτήματα: για τη διαφύλαξη των ντόπιων ποικιλιών και των αυτόχθονων αγροτικών ζώων: Ετήσια έκδοση του Πελίτι, (14), 32-33. Καστοριάδης, Κ., & Κον-Μπεντίτ, Ν. (1981). Από την οικολογία στην αυτονομία (Άλκης Σταύρου, Μετ.). Αθήνα: Κέδρος. Κολέμπας, Γ. (2009). Τοπικοποίηση: Από το παγκόσμιο… στο τοπικό: Ένας οικολογικός κόσμος είναι δυνατός. Θεσσαλονίκη: Αντιγόνη. Κολέμπας, Γ., & Μπίλλας, Γ. (2013). Ο ανθρωπολογικός τύπος της αποανάπτυξης-τοπικοποίησης. Αθήνα: Οι εκδόσεις των συναδέλφων. Μανδαλά, Β., Μανδαλά, Μ., & Μακρυγιάννη, Ε. (Επιμ.). (1997). Μείζον ελληνικό λεξικό: Ορθογραφικό, ερμηνευτικό, ετυμολογικό, συνωνύμων, αντιθέτων, αρκτικολέξων, κυρίων ονομάτων. Αθήνα: Εκδόσεις Αρμονία. Μανέτας, Γ. (2016). Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης. Μανέτας, Γ. (2019). Περί φυτών αφηγήματα: Μικρές ιστορίες φυτών που άλλαξαν τον κόσμο. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης. Μπαμπινιώτης, Γ. (2002). Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας: Με σχόλια για τη σωστή χρήση των λέξεων: ερμηνευτικό, ετυμολογικό, ορθογραφικό, συνωνύμων – αντιθέτων, κυρίων ονομάτων, επιστημονικών όρων, ακρωνυμίων (2η έκδ.). Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας. 406

Νιτσιάκος, Β. (2015). Πεκλάρι: Κοινωνική οικονομία μικρής κλίμακας. Ιωάννινα: Ισνάφι. Σαμσάρης, Π. (Επιμ.). (2001). Σέρρες: από το χθες στο σήμερα. Σέρρες: Δήμος Σερρών. Σταυρακάκης, Γ. (Επιμ.). (1998). Φύση, κοινωνία και πολιτική: Κείμενα. Αθήνα: Νήσος. Σταυρίδης, Σ. (2018). Κοινός χώρος: Η πόλη ως τόπος των κοινών. (Δημοσθένης Παπαδάτος – Αναγνωστόπουλος, Μετ.). Αθήνα: Angelus Novus. Τζανακάρης, Β. (1995). Εικονογραφημένη ιστορία των Σερρών (τ. 1-.2). Σέρρες: Έκδοση περιοδικού «Γιατί». Μπούκτσιν, Μ. (2017). Τι είναι η Κοινωνική Οικολογία (Μάκης Κορακιανίτης, Μετ.). Αθήνα: Βιβλιοπέλαγος. Ντ’ Αλίζα, Τ., Ντεμάρια, Φ., & Κάλλης Γ. (Επιμ.). (2016). Το λεξιλόγιο της αποανάπτυξης (Όλγα Καρυώτη, Μετ.). Αθήνα: Οι εκδόσεις των συναδέλφων. Τάιμπο, Κ. (2012). Η πρόταση της αποανάπτυξης: Καπιταλισμός, κρίση και βαρβαρότητα (Νίκος Κοκκάλας, Μετ.). Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων. De Certeau, M. (2010). Επινοώντας την καθημερινή πρακτική: Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν (Κική Καψαμπέλη, Μετ.). Αθήνα: Σμίλη. De Landa, M. (2002). Χίλια χρόνια μη γραμμικής ιστορίας (Μάκης Βαϊνάς, Μετ.). Αθήνα: Κριτική. Haraway, D. (2014). Το μανιφέστο των σάιμποργκ: Επιστήμες, τεχνολογία και σοσιαλισμός φεμινισμός στα τέλη του 20ου αιώνα (Γιάννης Πεδιώτης, Μετ.). Αθήνα: Τοποβόρος.

407

Heidegger, M. (2008). Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι (Γιώργος Ξηροπαίδης, Μετ.). Αθήνα: Πλέθρον. Huanacuni Mamani, F. (2019). Buen vivir / vivir bien: Η φιλοσοφία, οι πολιτικές, οι στρατηγικές και οι εμπειρίες από την εφαρμογή του (Μάκης Σταύρου, Μετ.). Αθήνα: Εναλλακτική Δράση για Ποιότητα Ζωής. Lévi -Strauss, C. (1977). Άγρια σκέψη (Εύα Καλπουρτζή, Μετ.). Αθήνα: Παπαζήσης. Margulis, L. (2001). Ο συμβιωτικός πλανήτης: Μια νέα θεώρηση για την εξέλιξη (Δημήτρης Γιαννόπουλος, Μετ.). Αθήνα: Κάτοπτρο. Okakura, K. (2007). Το βιβλίο του τσαγιού (Αλίνα Πασχαλίδου, Μετ.). Αθήνα: Ερατώ. Shiva, V. (2000). H Αρπαγή της σοδειάς: Η ληστεία της παγκόσμιας παραγωγής τροφής (Δημήτρης Κωνσταντίνου, Μετ.). Αθήνα: Εκδόσεις Εξάρχεια. Vernant, J.P., & Detienne, M. (1993). Μήτις: Η πολύτροπη νόηση στην Αρχαία Ελλάδα, (Ιωάννα Παπαδοπούλου, Μετ.). Αθήνα: Δαίδαλος.

Ξενόγλωσση Guattari, F. (2000). The three ecologies (Ian Pindar & Paul Sutton, Μετ.). London; New Brunswick, NJ: The Athlone Press. Haraway, D. J. (2008). When species meet (Vol. 3). Minneapolis; London: University of Minnesota Press. Haraway, D. J. (2015). Anthropocene, capitalocene, plantationocene, chthulucene: Making kin. Environmental humanities, 6(1), 159-165. https://doi.org/10.1215/22011919-3615934 Herrero, Y. (2013). Miradas ecofeministas para transitar a un mundo justo y sostenible. Revista de economía crítica, 16(2), 278-307. Ανακτήθηκε 408

από: http://www.revistaeconomiacritica.org/sites/default/files/revistas/ n16/09_YayoHerrero.pdf Koolhaas, R. (2011).Five cities: The generic city. London: Amuti editions Kormondy, E. J. (2012). A Brief introduction to the history of ecology. The American Biology Teacher, 74(7), 441-443. https://doi.org/10.1525/ abt.2012.74.7.3 Turpin, E. (Ed.). (2013). Architecture in the Anthropocene: Encounters among design, deep time, science and philosophy. Open Humanities Press. http://dx.doi. org/10.3998/ohp.12527215.0001.001

Φιλμογραφία Hermann, L., & Moreira, P. (Παραγωγοί) & Moreira, P. (Σκηνοθέτης). (2014). Transgenic wars, Μεταλλαγμένοι πόλεμοι [Κινηματογραφική ταινία]. France: Premieres Lignes. Διαθέσιμο στο: https://vimeo. com/411739355 Stefanov, L., & Georgiev, A. (Παραγωγοί) & Kotevska, T., & Stefanov, L. (Σκηνοθέτες). (2019). Honeyland, Στη γη του άγριου μελιού, [Κινηματογραφική ταινία]. North Macedonia: TriceFilms. Norberg-Hodge, H. (Παραγωγός) & Gorelick, S., Norberg-Hodge, H., & Page, J. (Σκηνοθέτες). (2011). The Economics of Happiness [Κινηματογραφική ταινία]. Australia: Local Futures. Διαθέσιμο στο: https://www. youtube. com/watch? v=AGYKIgB2PXI Σωτηρόπουλος, Γ. (Παραγωγός) & Κατζουράκης, Κ. (Σκηνοθέτης). (2017). USSAK... Χρόνια μετά [Κινηματογραφική ταινία]. Ελλάδα: Real Eyes Productions. Διαθέσιμο στο: https://vimeo.com/400274251 Chanut, C. (Παραγωγός) & Guyon, C. (Σκηνοθέτης). (2011). La semence dans tous ses etats, Εν αρχή ην ο σπόρος [Κινηματογραφική ταινία]. France: Fotosintesia. Διαθέσιμο στο: https://vimeo.com/49087255

409

410

Θραύσματα της έρευνας

411

412

413

414

415

416

417

418

419

420

421

Τώρα, τεμπελιά! το χουζουρεύειν ως βασικός παράγοντας της καλής ζωής. Ραστώνη στη νήσο Δ. Φυσικοτεχνητός τόπος του ονείρου 422

Η «κάπαρη στο μπετό» είναι εκείνες οι αντισυμβατικές στιγμές ειρηνικής ανυπακοής μέσα στο αστικό δίκτυο ως δημιούργημα της συνέργειας ανθρώπουφύσης. Με άλλα λόγια, είναι οι μπατσέδες και οι κήποι μαζί με αυτούς που τους φροντίζουν και τους σχεδιάζουν, αναλόγως τον χώρο, τον χρόνο, το μεράκι, τις γνώσεις και τις εμπειρίες. Αυτά λοιπόν τα στιγμιότυπα, τα οποία αν και όχι τόσο ορατά, αποτελούν ουσιαστικό κομμάτι της καθημερινής ζωής στην πόλη και διαμορφώνουν ένα σύνολο μη-καπιταλιστικών πρακτικών εντός του κατ’ εξοχήν κέντρου κατανάλωσης – το άστυ. Εξερευνώνται μέσα από τις βόλτες, την παρατήρηση, την ανθρώπινη συναναστροφή, τις αφηγήσεις και το διάβασμα, καταγράφονται μέσα από την συζήτηση, την ηχογράφηση, την φωτογραφία, το σκίτσο, το ημερολόγιο και αναλύονται, δίνοντας έμφαση σε κρίσιμες έννοιες-άξονες όπως είναι η συμβίωση, η buen vivir, ο οικοφεμινισμός, η μαστορική, η αποανάπτυξη και η οικολογία˙ έννοιες δηλαδή στενά συνδεδεμένες με το πώς αντιλαμβανόμαστε την φύση, τον εαυτό μας ως φύση, την σχέση μας με την τροφή και την παραγωγή και την διανομή της.