matter in vivo_research thesis_Eleni Koumpli

ΕΛΕΝΗ ΚΟΥΜΠΛΗ

matter IN VIVO

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 2015

Would that I had wings, a carapace, a shell, that I could breathe out smoke, wield a trunk, make my body writhe, divide myself everywhere, be in everything, emanate with all the odours, develop myself like the plants, low like water, vibrate like sound, shine like light, assume all forms penetrate each atom descend to the very bottom of matter, be matter itself ΅΅ – Gustave Flaubert Τhe Temptation of Saint Antony

ΕΛΕΝΗ ΚΟΥΜΠΛΗ

matter IN VIVO

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 2015

Ευχαριστώ θερμά τον καθηγητή μου κο. Βεργόπουλο Σταύρο για τη πολύτιμη συμβολή και βοήθειά του.

Ερευνητική εργασία MATTER IN VIVO Μια νεο-υλιστική κατανόηση της αρχιτεκτονικής Ελένη Κουμπλή Α.Ε.Μ.: 7032 Επιβλέπων καθηγητής Σταύρος Βεργόπουλος Παρουσίαση: Φεβρουάριος 2015 Ακαδημαϊκό έτος: 2014-2015 Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

ΕΛΕΝΗ ΚΟΥΜΠΛΗ

matter IN VIVO ΜΙΑ ΝΕΟ-ΥΛΙΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ΒΕΡΓΟΠΟΥΛΟΣ

MATTER IN VIVO

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

11

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

14

Από το Βιτρούβιο στο Manimal

17

Το Κλασικό σώμα

19

Το Μεσαιωνικό σώμα

23

Το Βιο-μηχανικό σώμα

26

Το Βιο-ηλεκτρονικό σώμα

35

Το Γενετικά τροποποιημένο σώμα

42

Το Mετα–οργανικό σώμα

48

ΙΙ: Η ΥΛΗ

50

Φυσικές επιστήμες

52

Βιολογική εξέλιξη

56

Μachinic Phylum

62

ΙΙΙ: ΝΕΟ-YΛΙΣΜΟΣ

66

IV: SOFT

72

Soft Tech

76

Soft machine

76

Chemical Architecture

78

Soft machines

80

Cybertecture

81

Συμπεράσματα

85

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

86

Η χημεία ως μέσο σχεδιασμού

88

Η υλικότητα ως παράγοντας μορφογένεσης

103

Αναθεωρώντας το άμορφο

120

VI: “ΣΚΟΤΕΙΝΗ” ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

134

Συμπεράσματα

141

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

143

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

153

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

157

MATTER IN VIVO

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στην παρούσα εργασία επιχειρείται η μελέτη της έννοιας της ύλης ως ένα βασικό αντικείμενο της αρχιτεκτονικής πρακτικής, αλλά και πιο συγκεκριμένα ως ένα εργαλείο διερεύνησης της μορφογενετικής διαδικασίας στην αρχιτεκτονική. Η εργασία επικεντρώνεται την ανάλυση και την παρουσίαση χαρακτηριστικών της ύλης όπως ενεργή, ζωντανή, μεταβαλλόμενη και εξελισσόμενη. Γι’ αυτό το λόγο κρίθηκε σκόπιμη η χρήση του όρου [in vivo] στον τίτλο της εργασίας matter IN VIVO. O συγκεκριμένος όρος αποτελεί δάνειο από τις βιολογικές επιστήμες. Αναφέρεται σε ότι λαμβάνει χώρα μέσα σε έναν έμβιο οργανισμό αλλά και σε πειράματα που πραγματοποιούνται σε ιστούς ζωντανών οργανισμών1. Αυτός ο τύπος έρευνας αποτελεί έναν ολιστικό τρόπο πειραματισμού. Τα ζητήματα της αρχιτεκτονικής πάντοτε κατευθύνονταν προς τις υλικές της δομές, τις ιδιότητες της ύλης και τη δημιουργία φυσικών κόσμων. Ωστόσο, η έμφαση που δόθηκε τις προηγούμενες δεκαετίες στις ψηφιακές τεχνολογίες, τα άυλα δίκτυα, τους εικονικούς χώρους και το συνεχώς δικτυωμένο άνθρωπο, οδήγησε στην αποστασιοποίηση της αρχιτεκτονικής από την υλική της διάσταση και σε μια διάχυτη απόσπαση από τα φυσικά σώματα. Ο ελλιπής αυτός διάλογος ανάμεσα στο σώμα και την αρχιτεκτονική είναι η αιτία για τη μεγάλη παραγωγή χώρων, που λειτουργούν περισσότερο ως χώροι αναπαράστασης πάρα ως χώροι σωματικής παρουσίας. Η παραπάνω παρατήρηση αποτέλεσε και το έναυσμα για την ανάπτυξη της ερευνητικής εργασίας. Στα πλαίσια της σύγχρονης συνθήκης, οι τεχνολογίες αιχμής, όπως οι βιολογικές επιστήμες και οι νανο-τεχνολογίες, στρέφονται προς τη μελέτη των έμβιων συστημάτων, της συμπεριφοράς διαφόρων υλικών και σε πειράματα που πραγματοποιούνται σε μικροσκοπικές κλίμακες. Η διεπιστημονική έρευνα έχει μεταφερθεί στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και έχει εντατικοποιηθεί με πρωτόγνωρο τρόπο παρουσιάζοντας μια πληθώρα εφαρμογών. Οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στο φυσικό και το τεχνητό, το οργανικό και το ανόργανο, το σώμα και το σχεδιασμένο χώρο που μας περιβάλλει θολώνουν. Πολλές φορές παρατηρούμε πως πεδίο παρέμβασης του σχεδιασμού γίνεται το ίδιο το σώμα, όπως το τεχνητά αναπτυσσόμενο βιολογικό δέρμα και τα εμφυτεύματα. Το πεδίο αυτό διευρύνεται συνεχώς εντάσσοντας στο λεξιλόγιο του, πέραν των παραδοσιακών υλικών, νέα συνθετικά υλικά, άχρηστα υλικά ή υποπροϊόντα [byproducts]• δυνη9

MATTER IN VIVO

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τικά, ακόμα και η σκόνη ή το νέφος μπορούν να συγκροτήσουν την πρώτη ύλη για το σχεδιασμό και την παραγωγή αρχιτεκτονικών χώρων. Ο αρχιτεκτονικός υλισμός ωθείται στα υλικά του όρια. Παίρνοντας λοιπόν τα παραπάνω ως δεδομένα, βασικές προβληματικές της εργασίας αποτελούν η επαναδιαπραγμάτευση του τρόπου αντίληψης της ύλης και η επίτευξη ενός γόνιμου διάλογου μεταξύ σώματος και αρχιτεκτονικής. Η κατανόηση και αποσαφήνιση βασικών εννοιών στην έρευνα όπως το σώμα και η ύλη πραγματοποιείται μέσα από ένα εκτενές θεωρητικό υπόβαθρο, το οποίο συνίσταται από 1) διάφορες θεωρήσεις του σώματος, από το Βιτρούβιο Άνθρωπο του Leonardo Da Vinci μέχρι το Manimal των UNStudio και 2) θεωρήσεις της υλιστικής φιλοσοφίας, με έμφαση σε αναγνώσματα του Αριστοτέλη, Felix Guattari, Gilles Deleuze και του σύγχρονου φιλόσοφου Manuel De Landa. Ακόμη κομβικό σημείο αποτελεί η μελέτη θεωριών της εξέλιξης των βιολογικών επιστημών – Δαρβίνος και η θεωρία της φυσικής επιλογής– για την κατανόηση της αλληλένδετης σχέσης ύλης-μορφής και της μετάλλαξης της ύλης που έχουν σαν αποτέλεσμα την παραγωγή δυναμικών δομών και στη βασική έννοια του σύγχρονου υλισμού, τη μορφογένεση, με άλλα λόγια τη γένεση των μορφών όχι μόνο του κτισμένου περιβάλλοντος, αλλά και όλου του φυσικού κόσμου(των βουνών, των φυτών, των ζώων, των πλανητών). Έχοντας διερευνήσει το φιλοσοφικό και θεωρητικό υπόβαθρο, που ορίζει την οντολογία της νέας ύλης, η εργασία επικεντρώνεται στην αντίληψη που υπερβαίνει την ανθρωποκεντρική οπτική, που αντιμετωπίζει το άτομο ως μέτρο των πάντων και επίκεντρο της έρευνας, και στρέφεται προς μια εδραιωμένη βιοφιλία, και μια ολιστική θεώρηση του υλικού κόσμου. Παρουσιάζονται μια σειρά από αρχιτεκτονικές εφαρμογές στις οποίες διαφαίνονται τέτοιες προθέσεις και ενσωματώνονται οι αρχές της έμφυτης δημιουργικότητας της ύλης με στόχο την απάντηση ερωτημάτων, όπως το τι συνιστά πρώτη ύλη του σύγχρονου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, τι είδους σχέση μπορεί να αναπτυχθεί ανάμεσα σε αυτή τη συνεχώς μετασχηματιζόμενη αρχιτεκτονική ύλη και την ανθρώπινη ύλη, δηλαδή το σώμα, και τέλος τι αισθητικές και αντιληπτικές μεταστροφές προκύπτουν.

11

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

14

ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΤΡΟΥΒΙΟ ΣΤΟ MANIMAL Το σώμα είναι ο πρωταρχικός χώρος κατοίκησης του ανθρώπου που προηγείται του βασικού χώρου της κατοικίας1, σύμφωνα με τον Benjamin Bratton. Η μήτρα είναι η πιο απλή μορφή κατοίκησης και ξεκάθαρα αποτελεί τη συνέχεια του σώματος του ανθρώπου. Υπάρχουν πολλές αναφορές στον αρχιτεκτονικό διάλογο που παρουσιάζουν την κατοικία ως το κέλυφος, την επέκταση και προέκταση του ανθρώπου. Για τους Deleuze και Guattari συγκεκριμένα, ο κατοικημένος χώρος δεν είναι τίποτε άλλο από ένα οργανισμό ο οποίος αποκτά ζωή μέσα από τις μηχανές που τον κατοικούν, όπως αντίστοιχα το ανθρώπινο σώμα δομείται και αποκτά ζωή μέσα από τις επιθυμητικές του μηχανές2. Εντοπίζονται επομένως συσχετίσεις και αναλογίες μεταξύ μήτρας και κατοικίας, ή σε ένα γενικότερο πλαίσιο, ανθρωπίνου σώματος και αρχιτεκτονικού σώματος. Επιπρόσθετα, το σώμα αποτελεί το απόλυτο εργαλείο μέσω του οποίου βιώνουμε πραγματικά και νοητά τον κόσμο που μας περιβάλλει• είναι το μέσο αλληλεπίδρασης και διεπαφής του ανθρώπου και του περιβάλλοντος του. Σε φιλοσοφικό επίπεδο, σε αντίθεση με την εδραιωμένη αντίληψη του απόλυτου διαχωρισμού υποκειμένου-αντικειμένου, δηλαδή του διαχωρισμού του εγώ και του κόσμου, ο Merleau-Ponty θεωρεί τις δύο έννοιες [των σωμάτων-υποκειμένων και του κόσμου] ως συνώνυμες. Δεν υπάρχουν οντολογικές ρωγμές ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Αντιθέτως ο κόσμος βιώνεται ως άρρηκτα συνδεδεμένος με τον ενσαρκωμένο υποκείμενο. Η αναφορά στην οπτική του Merleau-Ponty γίνεται διότι ταυτόχρονα αποτελεί και μια αντίληψη για τον υλικό κόσμο, ως μια εγγενής σύνδεση του σώματος και του κόσμου. Είναι ένα τρόπος κατανόησης της υλικότητας που δεν αποζητά το διαχωρισμό της ανθρώπινης σωματικότητας και της “σωματικότητας” της φύσης3. Οι παραπάνω σκέψεις οδήγησαν στη μελέτη της σχέσης σώματος και αρχιτεκτονικής, με στόχο την αναζήτηση της ύπαρξης σύγκλισης -ή μη- ανάμεσα στην ύλη από την οποία συνίσταται το ανθρώπινο σώμα και την ύλη που διαχειρίζεται η αρχιτεκτονική για τη δημιουργία χώρων. Ανάλογα με το πώς μελετάται, περιγράφεται και αποτυπώνεται, τα ερωτήματα για το πώς κατοικούμε το σώμα μας και με ποιον τρόπο συσχετιζόμαστε μέσω αυτού του σώματος με τον αρχιτεκτονικό χώρο, επιδέχονται διαφορετικές απαντήσεις.

15

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

Στο παρακάτω κεφάλαιο παρατίθεται μια συνοπτική καταγραφή της εξέλιξης της Αισθητικής στο Δυτικό πολιτισμό, η οποία καθόρισε τον τρόπο με τον οποίο γίνεται αντιληπτό το σύγχρονο σώμα. Επιλέχθηκαν εκείνες οι θεωρήσεις του σώματος που είχαν το μεγαλύτερο αντίκτυπο στην αρχιτεκτονική πρακτική, με αναφορές σε εικαστικά παραδείγματα, καθώς η τέχνη αποτελεί τον καλύτερο δυνατό μέσο με το οποίο το ανθρώπινο σώμα περιγράφεται, απεικονίζεται και κατασκευάζεται. Επίσης, μια ακόμη πολύτιμη πηγή πληροφόρησης για το θέμα είναι η ιατρική επιστήμη. Τα πεδία της αρχιτεκτονικής και της ιατρικής είναι πολύ πιο κοντά απ’ όσο πιστεύαμε, όπως εύστοχα παρατηρεί η ιστορικός αρχιτεκτονικής Beatriz Colomina και αναλύει στο κείμενο της Skinless Architecture, καθώς η αρχιτεκτονική πάντοτε παρακολουθούσε και επηρεαζόταν από τις εξελίξεις στο πεδίο της ιατρικής.“Οι ιατρικές ανακαλύψεις και εξελίξεις στην ανατομία εντατικοποιούν τη μελέτη του ανθρώπινου σώματος, και σε συνεργασία με τις εφαρμογές της τεχνολογίας οι οποίες το αποτυπώνουν και το χαρτογραφούν, παρέχουν νέες μεθόδους και τεχνικές απεικόνισής του που λειτουργούν ως παράδειγμα, και ως ένας διαφορετικός τρόπος κατανόησης του σώματος για τους αρχιτέκτονες”4. Έτσι λοιπόν, το σώμα μετασχηματίστηκε από το Κλασικό εξιδανικευμένο σώμα, στο Μεσαιωνικό σώμα ως ένα αντικείμενο που τεμαχίζεται και μελετάται από την επιστήμη της ανατομίας, το Βιο-μηχανικό σώμα, το Βιο-ηλεκτρονικό σώμα της εποχής της Πληροφορίας, που όπως αποτυπώνεται από τις ιατρικές τεχνικές απεικόνισης είναι ένα “διαλυμένο” σώμα μέσα στον ψηφιακό χώρο, φθάνοντας σήμερα στο Γενετικά τροποποιημένο σώμα αλλά και το σώμα ως ένα Ζωντανό σύστημα που βρίσκεται σε πλήρη αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του.

16

ΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΣΩΜΑ Η ανθρώπινη μορφή, όπως περιγράφηκε θεωρητικά από τον Βιτρούβιο στο τρίτο βιβλίο της πραγματείας του περί αρχιτεκτονικής De Architettura και αποτυπώθηκε έναν αιώνα αργότερα στο πολύ γνωστό σχέδιο του Homo Quadratus του Βιτρούβιου από το Leonardo da Vinci, αποτελεί το πρότυπο της αρμονίας και την ιδεώδη έκφραση της ενότητας της φύσης στον αρχαίο κλασσικό πολιτισμό5. Είναι ένα ιδανικός, τέλειος μικρόκοσμος του οποίου ο αριθμητικός κανόνας αντανακλάται σε όλες τις διαστάσεις και τα επιμέρους τμήματα που εγγράφονται στο σύνολο. Το σώμα λειτουργεί ως ένα σύστημα μέτρησης. Η αρμονία του σώματος διασφαλίζεται καθώς επικαλείται προκαθορισμένες αισθητικές παραμέτρους, οι οποίες βασίζονται στους κανόνες της γεωμετρίας και στα κλασσικά πρότυπα των αναλογίων. Έτσι, η ανθρώπινη μορφή γίνεται ο απόηχος των κανόνων της φύσης και της αρμονίας του μακρόκοσμου. Η εξιδανίκευση του ανθρώπινου σώματος δεν αφορά απλώς στην αναζήτηση της αρμονίας των αναλογιών του σώματος, αλλά μιας ανώτερης αρμονίας, που εγγυάται να επιλύσει την αντίθεση ανάμεσα σε δύο βασικές αρχές• πρώτον, την υποκειμενικότητα του σώματος, της αντίληψης, και του ανθρώπινου όντος και δεύτερον την αντικειμενικότητα των αριθμών, των νόμων και των μετρήσεων6. Το Σώμα είναι η εικόνα του ιδανικού, του αρχετυπικού και κοινά αποδεκτού σώματος και όλα τα υπόλοιπα σώματα είναι αντίγραφα και μιμήσεις αυτού, σύμφωνα με την πλατωνική αντίληψη7. Αυτή η αντίληψη του σώματος ως το μοντέλο της αναλογικότητας ανάμεσα στο μικρόκοσμο του ατόμου και το θεϊκό μακρόκοσμο αποτελεί την ακρογωνιαία λίθο της Κλασικής και Αναγεννησιακής αισθητικής και αρχιτεκτονικής. Στα αρχαία ελληνικά αγάλματα αποτυπώνεται η ομορφιά και η αρμονία του ανθρώπινου σώματος αντικατοπτρίζεται, όπου κάθε στάση αναδεικνύει τις αρετές της ανθρώπινης δύναμης και ισορροπίας, αλλά και της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω σε ένα κόσμο που τον υπηρετεί και του προσφέρει έναν ασφαλή και αξιόπιστο χώρο δράσης8. Σε αυτή τη ιδέα εντοπίζονται, όπως θα δούμε παρακάτω, πολλά κοινά σημεία με την μοντέρνα δυτική Κοσμολογία και τη θεωρία εξέλιξης του Σύμπαντος. Στην κλασσική αρχιτεκτονική η σύνθεση

17

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

The Vitruvian Man, Leonardo Da Vinci, 1490

18

ΤΟ ΚΛΑΣΙΚΟ ΣΩΜΑ και ο σχεδιασμός κτιριακών μορφών και όγκων βασίζεται στην απλότητα των κανονικών γεωμετρικών σχημάτων και στερεών της ευκλείδειας γεωμετρίας. Όλα τα μέρη του κτιρίου, όλα τα στοιχεία του λεξιλογίου του αναφέρονται εξ ορισμού σε μοναδικά, αρχετυπικά μοτίβα [pattern], σε ιδανικές μορφές που εμφανίζονται από τον μικρόκοσμο μέχρι τον μακρόκοσμο, όπως η χρυσή τομή και η σειρά Fibonacci που συναντάται στη φυλλοταξία, στην οργανική ανάπτυξη κ.α.9. Από τις βασικές γενικές σχεδιαστικές γραμμές μέχρι την πιο ασήμαντη μικρή διακοσμητική λεπτομέρεια τα πάντα έχουν ως αναφορά το μοντέλο του ανθρώπινου σώματος.

19

The Groom's Gospel, Bastian Glassner

ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΣΩΜΑ Σε αντίθεση με τον Κλασικό αρμονικό σώμα που βασίστηκε στην αντικειμενική αξία των μαθηματικών, το σώμα του Μεσαίωνα σχετίζεται με άλλες ποιότητες, και διερευνάται μέσω της αφής και των αισθήσεων γενικότερα. Αυτή την περίοδο δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στην έννοια της ευάλωτης και εφήμερης σάρκας10. Η έλλειψη επιστημονικής γνώσης έκανε το σώμα να μοιάζει με κάτι που απειλείται από μυστηριώδεις εξωγενείς και ενδογενείς δυνάμεις. Η ιστορικός Claudia Benthien εξηγεί ότι αυτή την περίοδο το εσωτερικό του ανθρώπινου σώματος γίνεται αντιληπτό ως ένα ωσμωτικό πεδίο χωρίς δομή [unstructured osmotic territory] του οποίου οι δράσεις δεν είναι δυνατόν να παρατηρηθούν και να προβλεφθούν. Τα εσωτερικά σωματικά υγρά αντιμετωπίζονται ως μια ύλη σε συνεχή κίνηση, η οποία αλλάζει κατάσταση και μορφή, και εν τέλει αποβάλλεται από το σώμα. Αυτή η τρισδιάστατη υλική οντότητα ενεργοποιείται από τις πολυάριθμες προεξοχές, κοιλότητες και ανοίγματα που εμφανίζονται στο δέρμα. Το μεσαιωνικό σώμα λοιπόν, είναι ένας πορώδης, διαπερατός χώρος, όπου το όριο ανάμεσα στο μέσα και το έξω είναι εκτεθειμένο σε διαδικασίες μεταμόρφωσης και μετάλλαξης11. Η μη επιστημονικά και ιατρικά τεκμηριωμένη γνώση για την οργάνωση και δομή του έμβιου οργανισμού και η επικέντρωση σε μια ύλη με ανεξερεύνητο βάθος, που βρίσκεται συνεχώς υπό εξέλιξη, συνέβαλε στην έξαψη της δημιουργικής φαντασίας και στην παραγωγή εικαστικών θεμάτων, όπου πρωτοεμφανίζονται οι ιδέες του υβριδίου, του τερατώδους, του παράξενου και του άμορφου. Το ανθρώπινο σώμα συνυπάρχει με χίμαιρες, με ημι-ανθρώπινα, ημι-ζωικά και ημι-φυτικά όντα, και πολλές φορές παρουσιάζεται άσχημο και γκροτέσκο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα βρίσκουμε στο έργο του Ολλανδού ζωγράφου Hieronymus Bosch, που κινείται πέραν του ορθολογισμού. Στις πλούσιες παραστάσεις του συναντάμε τερατώδη υβρίδια που αποτελούνται από ανθρώπινα μέλη, έντομα, ερπετά και εξαρτήματα μηχανών και έναν αμέτρητο πλήθος από φανταστικά πλάσματα που είναι επινοήσεις του καλλιτέχνη, καθώς επίσης και ο λίγο μεταγενέστερός του, Φλαμανδός Pieter Bruegel αποτυπώνει στα έργα του παρόμοιες στρεβλωμένες ανθρώπινες μορφές.

21

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

The Anatomy Lesson of Dr. Nicolaes Tulp, Rembrandt, 1632 Anatomia del cuerpo humano, Juan Valverde de Amusco, 1559

22

ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΣΩΜΑ

23

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

The Digesting Duck, Jacques de Vaucanson, 1739 [automaton]

24

ΤΟ ΒΙΟ-ΜΗΧΑΝΙΚΟ ΣΩΜΑ Με τη δήλωση του Καρτέσιου “έχω περιγράψει τη γη, όλο τον ορατό κόσμο, σαν να επρόκειτο για μηχανή”, εισάγεται ένα νέο επιστημονικό μοντέλο κατανόησης της φύσης12, που έμμεσα άνοιξε το δρόμο και σε μια νέα θεώρηση του ανθρώπου. Οι ανακαλύψεις του Νεύτωνα, Γαλιλαίου, Boyle και πολλών άλλων έφεραν το 17ο αιώνα τη μηχανιστική φιλοσοφία, η οποία επηρέασε σημαντικά τις επιστήμες της εποχής• αναπόφευκτα αυτό οδήγησε σε νέα ερευνητικά προγράμματα στην ανατομία, τη φυσιολογία και την ιατρική σύμφωνα με τον ιστορικό Roy Porter13. Στο κείμενό του αναφέρει ότι οι ερευνητές μελετούσαν τους έμβιους οργανισμούς με μηχανιστικό τρόπο, σαν ευφυή κατασκευάσματα που αποτελούνται από επιδέξια αρθρωμένα μέρη τα οποία λειτουργούν σαν μέρη μιας μηχανής –τροχαλίες, μοχλοί, γρανάζια–, βάσει των νόμων της Μηχανικής, Κινητικής και Υδροστατικής. Το σώμα μετατράπηκε μια μηχανή της σάρκας [machina carnis]14. Η συμβολή του Καρτέσιου στην κατανόηση του ανθρώπινου σώματος υπήρξε σημαντικότατη καθώς άνοιξε το δρόμο προς την μελέτη του εσωτερικού του. Υποστήριξε ότι ο άνθρωπος αποτελείται από δύο διακριτά μέρη: ένα φυσικό σώμα που κινείται στον πραγματικό τρισδιάστατο χώρο και ένα μη-φυσικό και πνευματικό νου που σκέπτεται και αισθάνεται. Παρόλο που τα άτομα και το μόρια που σχηματίζουν την ανθρώπινη μορφή μπορεί να είναι άφθαρτα και αναλλοίωτα σωματίδια – βάσει του αξιώματος της αφθαρσίας της ύλης, διατήρηση της μάζας–, η οργάνωση και η δομή τους είναι μεταβλητή και επομένως το σώμα, άρα το ανθρώπινο ον δεν μπορεί να είναι αιώνιο και άφθαρτο. Απελευθερώνοντας το ανθρώπινο σώμα από την απαραίτητη και αμετάβλητη ουσία της ψυχής, έθεσε τις βάσεις για μια θεμελιώδη αλλαγή στις ανατομικές μελέτες, στις παρεμβάσεις στο σώμα και γενικότερα στις επιστήμες που μελετούν τους έμβιους οργανισμούς. Η αποστασιοποίηση της μελέτης και του σχεδιασμού του σώματος από την παρέμβαση των ηθικών και θρησκευτικών περιορισμών, κατέστησε το σώμα μια διακριτή και ανεξάρτητη οντότητα, και επομένως μια αρχιτεκτονική δομή έτοιμη για επιστημονική ανάλυση και ανασχεδιασμό της δομής του, που πλέον θεωρούταν εφήμερη και ευάλωτη15.

25

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

Frederick Kiesler, Endless House, 1958-59

26

ΤΟ ΒΙΟ-ΜΗΧΑΝΙΚΟ ΣΩΜΑ

Αυτές οι θεωρίες που διατυπώθηκαν για πρώτη φορά το 17ο αιώνα αποτέλεσαν το φιλοσοφικό υπόβαθρο της βιομηχανικής εποχής. Το νέο πεδίο των μηχανών, με ανακαλύψεις όπως το τρανζίστορ, η ατομική βόμβα, οι πρώτοι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, έρχεται στο προσκήνιο στις αρχές του 20ου αι. Η αυξανόμενη πολιτισμική σημασία της μηχανής και η σχέση του ανθρώπινου σώματος μαζί της, επηρέασε σημαντικά το εικαστικό και αρχιτεκτονικό προϊόν που εκφράστηκε μέσα στο Μοντερνισμό. Η χρήση του όρου “μοντέρνο” εδώ είναι μια γενίκευση, αφού το μοντέρνο δεν είχε ιστορικά ένα μόνο πρόσωπο, αλλά εκφράστηκε με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Αυτή την αντιφατική περίοδο δεν υπάρχει μια συνεκτική και μονοσήμαντη εικόνα του σώματος. Η επιμελήτρια εκθέσεων, Bruce Grenville, εξηγεί ότι η πολυπλοκότητα αυτού του σώματος αντικατοπτρίζει την αγωνιά και το φόβο των ανθρώπων απέναντι στη μηχανή. Υπήρχε μεγάλο χάσμα ανάμεσα στους υποστηρικτές της τεχνολογικοποίησης του κόσμου, της μηχανοποίησης του σώματος και σε αυτούς που αντιμετώπιζαν τη μηχανή με δυσπιστία και την έβλεπαν σαν μια καταστρεπτική δύναμη. Αν και το σώμα του Φουτουρισμού διαφέρει από το γεωμετρικό σώμα του Bauhaus, πόσο μάλλον από το τυποποιημένο σώμα του Μοντερνισμού, ωστόσο όλα υπάγονται στη γενικευμένη αντίληψη που σχεδίαζε για ένα “ιδανικό μέσο άνθρωπο”16. Όλες οι θεωρήσεις αντικατοπτρίζουν τη θετικιστική προσέγγιση υπέρ της μηχανής που συνοδευόταν από την πεποίθηση ενός φυσικά αδύναμου και ανυπεράσπιστου σώματος. Στον αντίποδα, βρίσκεται το σώμα του Σουρεαλισμού και του Dada. Ως αρχιτεκτονικά ανάλογα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τον εργονομικό σχεδιασμό του Bauhaus και τη “Μηχανή Κατοίκησης” [Machine à habiter] του Le Corbusier, ενώ από την άλλη το Endless House του Frederick Kiesler17. Ενώ το προηγούμενο σώμα διέθετε το βάθος της εσωτερικής σάρκας, το καινούργιο σώμα είναι μάλλον επίπεδο, με έντονη συνείδηση του εξωτερικού του δέρματος-περιβλήματος. Η διαφορετική διάσταση του σώματος, οφείλεται σε μια επιβεβλημένη αισθητική της υγιεινής και της καθαρότητας, που εδραιώθηκε ανάμεσα στον 1ο και 2ο Παγκόσμιο πόλεμο λόγω των μαζικών καταστροφών, καθώς επίσης και στις νέες ανακαλύψεις και εφαρμογές των ιατρικών επιστημών18.

27

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

Bauentwurfslehre: O “μέσος άνθρωπος” [από το εγχειρίδιο αρχιτεκτονικής σύνθεσης του E. Neufert]

28

ΤΟ ΒΙΟ-ΜΗΧΑΝΙΚΟ ΣΩΜΑ

Από μια παχιά, αδιαφανή και διαπερατή μεμβράνη περνάμε σε ένα λεπτό, διάφανο και αδιαπέραστο δέρμα-όριο19. Σημειώνεται λοιπόν μια εννοιολογική μετατόπιση από τη σάρκα στο δέρμα, άμεσα συνυφασμένη με τις πρακτικές που εφαρμόζονται στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, όπου εντοπίζεται μια πληθώρα γυάλινων διάφανων κτιρίων που αποκαλύπτουν της δομή τους και τα εσωτερικά τους “όργανα” ως μια άλλη μορφή ακτινογραφίας20, όπως ο Γυάλινος Ουρανοξύστης του Le Corbusier (1925), το κτίριο του Bauhaus του Walter Gropius (1926), το Crystal House του George Keck (1933-34). Εντέλει, η εικόνα του πρότυπου και μηχανοποιημένου σώματος του μοντέρνου κινήματος, το Modulor του Le Corbusier, αποτελεί μια επαναδιατύπωση του διαγράμματος του Da Vinci, όπως πολύ εύστοχα σχολιάζει η Maria-Luisa Palumbo, δηλαδή “η ανθρώπινη μορφή ως ένα στοιχείο σιγουριάς, ασφάλειας, ένα αντικειμενικό και αμετάβλητο μέτρο στο οποίο βασίζεται το νομιμοποιημένο και μονοσήμαντο κριτήριο που καθορίζει τη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο”. Ωστόσο, ο ιδανικός μέσος δεν υπάρχει στη φύση• δεν θα συναντήσει ποτέ κανείς το Modulor αλλά ούτε και τον άνθρωπο που σχεδίασε ο Ernst Neufert στο γνωστό εγχειρίδιό του Bauentwurfslehre21. Το βιο-μηχανικό σώμα, λοιπόν, παύει να είναι το μέτρο όπως το κλασσικό σώμα, αλλά αντιθέτως αυτό που μένει είναι ένα σύστημα μηχανισμών. Το σώμα γίνεται μια μηχανή, ένα μηχανοποιημένο σύστημα που αποτελείται από μέρη. Ενσωματώνει την τεχνητή φύση του μηχανικού σύμπαντος, και γι’ αυτό γίνεται το σημείο συνάντησης τεχνολογίας και βιολογίας.

29

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

Παράλληλη εξέλιξη των τεχνικών ιατρικής αναπαράστασης του ανθρώπινου σώματος και των αρχιτεκτονικών αναπαραστάσεων.

1

2

3

4

1.

Σχέδιο ανατομίας κυοφορούσας μήτρας, William Hunter, 1774 Τομή εκκλησίας, 16ος αιώνας

2.

Ακτινογραφία κυοφορούσας μήτρας [x-ray] Κτίριο γραφείων, Walter Gropius & Adolf Meyer, 1914 Αξονική τομογραφία [CT scan] Yokohama International Passenger Terminal, FOA, 2002 Pillcam ESO Endoscopy Capsule Syncretic Transplants, Tobias Klein, 2008

3.

4.

30

ΤΟ ΒΙΟ-ΜΗΧΑΝΙΚΟ ΣΩΜΑ

1. Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης όταν οι γιατροί μελετούσαν το μυστήριο, άγνωστο εσωτερικό του σώματος κάνοντας τομές ή μελετώντας την ανατομία του οι αρχιτέκτονες προσπαθούσαν να κατανοήσουν το εσωτερικό των κτιρίων σχεδιάζοντας τις τομές τους. Ακόμη, στα τετράδια του Leonardo da Vinci, κομμένες όψεις αρχιτεκτονικών εσωτερικών εμφανίζονται μαζί με σχέδια ανατομίας. Ο Da Vinci κατανόησε το εσωτερικό του εγκεφάλου και της μήτρας μέσω αρχιτεκτονικών όρων, μελετώντας τα ως κλειστά περιβλήματα που έπρεπε να τμηθούν για να αποκαλύψουν τα μυστικά τους.

2. Η τεχνολογία της Ακτινογραφίας και η μοντέρνα αρχιτεκτονική γεννήθηκαν περίπου το ίδιο χρονικό διάστημα και εξελίχθηκαν παράλληλα. Ενώ η ακτινογραφία εξέθετε το εσωτερικό του σώματος στο δημόσιο βλέμμα, το μοντέρνο κτίριο αποκάλυπτε το εσωτερικό του, υποβάλλοντας αυτό που ήταν προηγουμένως ιδιωτικό στο δημόσιο έλεγχο. Στα μέσα του 20ου αιώνα το διάφανο σπίτι είχε μετατραπεί σε ένα μαζικό φαινόμενο.

3. Η Αξονική Τομογραφία είναι μια σειρά από αλλεπάλληλες διαδοχικές εικόνες, τις οποίες ανασυνθέτει ένα ηλεκτρονικός υπολογιστής και παράγει μια τρισδιάστατη εικόνα της τομής των εσωτερικών οργάνων του σώματος. Με αυτή τη συσκευή είναι δυνατόν να δούμε σε μια τομή από το δέρμα μέχρι το εσωτερικό του σώματος. Το δέρμα ή αλλιώς το περίβλημα γίνεται μια σχεδόν αόρατη γραμμή-όριο. Η Α.Τ. εφαρμόστηκε στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό ως εργαλείο σε τρισδιάστατα ψηφιακά προγράμματα, το λεγόμενο contouring - όσο και ως δομικό συστατικό στο τελικό κτίριο -. Στο International Passenger Terminal στη Yokohama, δεν υπάρχει διάκριση ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Πρόκειται για μια συνεχόμενη αναδιπλούμενη επιφάνεια, όπου δομή και επιδερμίδα είναι ένα πράγμα-σύνολο, και δεν υπάρχουν κόκκαλα ή διακριτά όργανα.

4. Η Pillcam είναι μια κάμερα σε μορφή κάψουλας με μήκος μόλις 2.5cm και είναι τόσο μικρή έτσι ώστε να καταπίνεται ως χάπι. Με την ισχυρή κάμερα που διαθέτει “φωτογραφίζει” καρέ-καρέ την πεπτική οδό με ταχύτητα 4 εικόνων/ δευτερόλεπτο, καταγράφοντας 57000 έγχρωμες εικόνες μέσα σε διάστημα 8 ωρών. Στο τέλος οι εικόνες αυτές που συγκεντρώνονται σε ένα υπολογιστή παράγουν το βίντεο της διαδρομής που ακολούθησε η κάμερα στο εσωτερικό του σώματος. Με αυτό τον τρόπο η Pillcam μετατρέπει το σώμα σε ένα κατοικήσιμο εσωτερικό [occupiable interior]. Το σώμα στρέφεται από μέσα προς τα έξω, καθιστώντας το δέρμα ένα όριο άνευ σημασίας. Αυτό που απομένει είναι ένα ατελείωτο εσωτερικό, ένα σώμα χωρίς δέρμα [skinless body],το οποίο δεν βιώνεται πλέον ως σώμα. Το αρχιτεκτονικό της ανάλογο είναι το κτίριο χωρίς επιδερμίδα, το κτίριο που στρέφεται από μέσα προς τα έξω σε τέτοιο βαθμό που να μην είναι σαφές αν πρόκειται για κτίριο, όπως στις σωματικές-σπλαχνικές οπτικοποιήσεις του Tobias Klein, που απεικονίζουν μια διακύμανση ανάμεσα στην πραγματική και την εικονική ανθρώπινη σάρκα.

31

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

32

ΤΟ ΒΙΟ-ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΣΩΜΑ Αν και η προηγούμενη περίοδος καθορίστηκε από ένα άγχος για τη σχέση σώματος και μηχανής, το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα αποδέχτηκε αυτή τη συνύπαρξη ως μια πιθανή πραγματικότητα της ανερχόμενης ψηφιακής εποχής. Ωστόσο η τεράστια ταχύτητα και δύναμη της τεχνολογικής εξέλιξης ήταν συντριπτική, φθάνοντας μέχρι το σημείο να θέσει υπαρξιακά ερωτήματα σε σχέση με την ανθρώπινη υπόσταση και να συντελέσει στη διαμόρφωση μιας νέας σωματικής ταυτότητας. Με την αυξανόμενη χρήση των μηχανών, των τεχνολογιών επικοινωνίας, την ολοένα και μεγαλύτερη εξάπλωση των διαμεσολαβημένων πεδίων δράσης, αναδύεται το ζήτημα της αποσωματοποιημένης ύπαρξης, χαρακτηριστική των Δυτικών κοινωνιών, όπως γράφει ο George Teyssot στο εισαγωγικό του κείμενο για το βιβλίο των Elizabeth Diller & Diller Scofidio FLESH (1994). Διαμορφώνεται, λοιπόν, ένα σύγχρονο διαμεσολαβημένο τοπίο, για το οποίο έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες. Πιο συγκεκριμένα, η κυβερνητική [συστημική θεωρία] και το σύστημα απόψεων που αναφέρονται σε αυτήν, εισήγαγαν από το 1980 το προθετικό κυβερν- [cyber] σε ένα σύνολο πραγμάτων που παραπέμπουν σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές και συστήματα πληροφόρησης. Επιχειρείται μια συσχέτιση της λειτουργίας των υπολογιστών και της εγκεφαλικής δραστηριότητας του ανθρώπου και εντοπίζονται αναλογίες ανάμεσα τους ως συστήματα που επεξεργάζονται πληροφορίες22. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η έννοια του σώματος επαναπροσδιορίζεται ως μία πολύπλοκη κατασκευή που προκύπτει από το συνδυασμό της οργανικής του φύσης και των τεχνολογικών εφαρμογών και δημιουργείται μια νέα πολιτισμική εικόνα, ο λεγόμενος Κυβερν-οργανισμός. Πρόκειται για έναν τεχνολογικά βελτιωμένο οργανισμό που βρίσκεται σε διαρκή και συνεχή σύνδεση με τον κόσμο. Η σύνδεση αυτή, είναι ένας διαφορετικός τρόπος συσχέτισης τους –μέσω των μηχανών–, που πηγάζει από την πιθανή απελευθέρωση του σώματος από τους γεωφυσικούς του περιορισμούς. Τα όρια του νέου σώματος είναι το απώτατο σημείο της δράσης των αισθητήρων του και των συσκευών ελέγχου του. Οι λειτουργικές παράμετροι του σώματος δεν περιορίζονται από τη φυσιολογία του άμεσου περιβάλλοντος, επιτρέποντας με αυτό τον τρόπο την πανταχού παρουσία [ubiquity] μέσα στον κυβερνοχώρο.

33

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

Ping Body, Stelarc, 1995 The Third Hand, Stelarc, 1980

34

ΤΟ ΒΙΟ-ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΣΩΜΑ

“Δεν πρόκειται για ένα εξωγήινο ή για ένα αντίγραφο, αλλά για μια νέα εκδοχή της ενσάρκωσης του εαυτού μας”, όπως λέει χαρακτηριστικά η Donna Haraway23. Το σώμα που σε προηγούμενες περιόδους, όπως στο Μεσαίωνα και την Αναγέννηση είχε ανοιχτεί και απογυμνωθεί, τώρα διαστέλλεται, μετασχη-ματίζεται, αναδιαρθρώνεται και βρίσκεται συνεχώς υπό εξέλιξη. Το Cyborg, το Αυτόματο, το Ρομπότ, το Ανδροειδές και ο Βιονικός άνθρωπος24 αποτελούν διαφορετικές απεικονίσεις του “μείγματος” της τεχνολογικοποίησης της σάρκας και του εξανθρωπισμού των μηχανών25. Η σημασία του σώματος, του οποίου το δέρμα και η σάρκα αποκτούν νέες νοηματοδοτήσεις, γίνεται έκδηλη τόσο στις performance του body artist Stelarc που χρησιμοποιεί το σώμα ως μέσο διασύνδεσης. Με τα πρώτα του έργα τη δεκαετία του 70’, τις “αιωρήσεις” στο χώρο, αλλά και με την μετέπειτα ενασχόληση του με τις μηχανικές εφαρμογές της προσθετικής και της ρομποτικής, επιχειρεί να παραβιάσει το όρια του δέρματος, μετατοπίζοντας το ανθρώπινο σώμα από το φυσικό χώρο της βιολογίας στον κυβερνοχώρο των διαμεσολαβημένων χωρικών περιβαλλόντων. Ένα από τα γνωστότερα έργα του είναι η performance που είχε δώσει το 1995 με τίτλο Ping Body. Σε αυτό το έργο θεατές μέσω του Διαδικτύου μπορούσαν να προκαλέσουν σπασμούς στους μύες του. Το σώμα του ήταν γεμάτο ηλεκτρόδια και κάθε φορά που ένας κόμβος ενεργοποιούνταν μια φωτογραφία του καλλιτέχνη ανέβαινε στην ιστοσελίδα του. Θεωρεί πως το σώμα είναι μια παρωχημένη έννοια, ενώ λέει χαρακτηριστικά:

“Φανταστείτε: ένα σώμα που δεν είναι απόλυτα συνδεδεμένο με το δέρμα του. Μέχρι τώρα το δέρμα αποτελούσε το σημείο όπου ξεκινά ο κόσμος και ταυτόχρονα σταματά ο εαυτός μας. Όμως τώρα μέσω της τεχνολογίας επεκτείνεται, επαυξάνεται και καθίσταται διαπερατό. Το δέρμα δεν συνδέεται με ερμηνείες της κλειστότητας. Καθώς καταρρέουν οι έννοιες της επιφάνειας και του δέρμα-τος τα όρια του εσωτερικού-εξωτερικού διαλύονται.” 26

35

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

Η Γαλλίδα Orlan, με τη σειρά της χρησιμοποιεί τη βιοτεχνολογία και τις χειρουργικές επεμβάσεις ως μέθοδο και το σώμα της ως μέσο για να δραστηριοποιηθεί στο πεδίο της τέχνης. Θεωρεί πως η ανθρώπινη σάρκα είναι μια μορφή ύλης που μπορεί να την χειριστεί και να την αναδιαμορφώσει εκ νέου. Η πιο γνωστή δουλειά της με τίτλο The Reincarnation of Saint Orlan ήταν στην ουσία μια παράσταση, κατά την διάρκεια της οποίας, μέσω της πλαστικής χειρουργικής, έκανε το πρόσωπό της να μοιάζει με αυτό της Mona Lisa. Οι δύο καλλιτέχνες εντάσσονται στο ευρύτερο κίνημα Extropianism27 στο οποίο, όπως εξηγεί η Rachel Armstrong, μια σειρά από επιστήμονες, ερευνητές, αρχιτέκτονες και σχεδιαστές αποδέχονται το τεχνολογικοποιημένο σώμα, διότι βρίσκεται σε μεγαλύτερη σύνδεση με τα περιβάλλοντά του, και συντάσσουν ένα μανιφέστο με το οποίο υποστηρίζουν την τεχνολογική απελευθέρωση, η οποία θα αποδεσμεύσει τον άνθρωπο από το σώμα του, θα του επιτρέψει να αναβαθμιστεί σε ανώτερες ενσαρκώσεις και τελικά να ανασχεδιαστεί πλήρως μέσα από μια εκούσια διαδικασία αυτό-μετάλλαξης. Δεν απορρίπτουν το βιολογικό σώμα• ωστόσο, θεωρούν ότι η τεχνολογία υπερτερεί του ανθρώπινου σώματος28. Ένα ακόμη σχόλιο για τη μετατόπιση της έμφασης από την ενσώματη παρουσία στην ασώματη πληροφορία, αποτελεί η προσέγγιση του σώματος από τους Gilles Deleuze και Felix Guattari. Χαρακτηρίζουν το σώμα ως ένα ακατάπαυστο εργοστάσιο, ως μία μηχανή και συγκεκριμένα ως μία επιθυμητική μηχανή. Δανείζονται τον όρο “Σώμα χωρίς Όργανα” [Body without Organs] από τον Antonin Artaud, και μιλούν για ένα “…σώμα που δεν έχει όργανα, αλλά όρια και εντάσεις”29. Επομένως πέραν του τεχνολογικά ενισχυμένου σώματος στο οποίο αναφερθήκαμε προηγουμένως, γίνεται λόγος και για ένα θραυσματικό σώμα. Ένα σώμα το οποίο δεν απουσιάζει ή ακυρώνεται, αλλά εμφανίζεται μέσα από την διαιρεμένη παρουσία του30. Η παρωχημένη αυτή αίσθηση της σάρκας, διερευνάται στα οπτικο-ακουστικά έργα του εικαστικού Gary Hill, ο οποίος επαναδιαμορφώνει μέσα από τη γλώσσα και την τεχνολογία τη σύγχρονη ταυτότητα του σώματος. Στο έργο του As It Is Always Already Taking Place (1990) παραθέτει μια σειρά από θραυσμα-

36

ΤΟ ΒΙΟ-ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΣΩΜΑ

τικές εικόνες που προέρχονται από το ίδιο σώμα, σε 16 ξεχωριστές οθόνες31. Στα έργα του αρχιτέκτονα Nat Chard η λειτουργία των ζωτικών οργάνων και μεμονωμένων τμημάτων του κυκλοφοριακού και αναπνευστικού συστήματος αποκαλύπτεται με μεθόδους που χρησιμοποιούνται σε χειρουργικές επεμβάσεις και σε τεχνικές ιατρικής απεικόνισης –ενδοσκόπηση, ακτινογραφίες, στηθοσκόπηση, MRI–. Η αντίληψη του περιβάλλοντος μέσω της αίσθησης του σώματος και της σάρκας, γίνεται δυνατή, χωρίς αυτό να προϋποθέτει αποκλειστικά οπτικά ερεθίσματα32. Ο Drew Leder κάνει λόγο για τις κιναισθητικές και αντιληπτικές ικανότητες του σώματος, οι οποίες διακρίνονται σε τρείς κατηγορίες, σύμφωνα με το σύστημα που χρησιμοποιεί η φυσιολογία. “Οι πέντε αισθήσεις μας, μέσω των οποίων αντιλαμβανόμαστε το εξωτερικό περιβάλλον και συνήθως διεγείρονται από νευρικές απολήξεις που βρίσκονται στην επιφάνεια του σώματος [Exteroception], η αίσθηση της ισορροπίας, της θέσης, της μυϊκής έντασης που παρέχεται από υποδοχείς στους μύες, τους τένοντες, τα οστά [Proprioception] και τέλος η αίσθηση των ζωτικών οργάνων και της κίνησης τους στο εσωτερικό του σώματος [Interoception] ”33. Ενώ τα κιναισθητικά όργανα βρίσκονται στην επιφάνεια του σώματος, είναι εμφανή και εκτεθειμένα, αντιθέτως τα ζωτικά όργανα [viscera] είναι προστατευμένα και κρυμμένα32. Με τα νέα απτικά μέσα της εικονικής επικοινωνίας, η έννοια της “proprioceptive” αντίληψης αποκτά νέες διαστάσεις. Υποστηρίζει λοιπόν, ο Marcos Cruz, ότι παρά την οπτική ηγεμονία που επιβλήθηκε και κυριάρχησε τις προηγούμενες περιόδους, η ψηφιακή εποχή της αποσωματοποιημένης ύπαρξης, έδωσε νέα διάσταση στις απτικές αισθήσεις [cutaneous senses], και επομένως στη σάρκα, ως ένα επαυξημένο σημείο επαφής ανάμεσα στο σώμα και τον κόσμο34. Ανάμεσα σε μια πληθώρα καλλιτεχνών που ασχολήθηκαν και απεικόνισαν διαφορετικές ερμηνείες του παραμορφωμένου, σαρκικού και παρωχημένου σώματος, αξιοσημείωτο ακόμη είναι το έργο των Louise Bourgeois, Sara Lucas, Lee Bul, καθώς επίσης του Matthew Barney.

37

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

Layer 2, Third body project, Nat Chard, 1992 As it is Always Already Taking Place, Gary Hill, 1990

38

ΤΟ ΒΙΟ-ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΣΩΜΑ

Nude 2, Sarah Lucas, 2009

39

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

Manimal, UNStudio

ΤΟ ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΣΩΜΑ Γενικότερα, όσο περισσότερο διευρύνεται το γνωστικό και ερευνητικό πεδίο του ανθρώπου, όσο περισσότερο η μελέτη του εσωτερικού των σωμάτων και της λειτουργίας των οργανισμών εισχωρεί σε βαθύτερα επίπεδα, και μικρότερες κλίμακες, η θέση του ανθρώπου από το “κέντρο” του κόσμου υποχωρεί. Μετατρέπεται σε μια θνητή μηχανή και το σώμα αποτελεί πλέον μια παρωχημένη έννοια. Μπορεί, όπως παρατηρήσαμε, η αναθεώρηση αυτής της κλασσικής αντίληψης να σηματοδοτήθηκε με τον κυβερνοχώρο να ευαγγελίζεται τη σύνθεση ενός ισορροπημένου συνόλου ανθρώπου-μηχανής, διατηρώντας ταυτόχρονα κριτική στάση απέναντι στο δυτικό μηχανιστικό μοντέλο, και υποδεικνύοντας τα περιορισμένα όριά του –διακριτές σχέσεις ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό, το οργανικό και το ανόργανο–, ωστόσο η σύλληψη του cyborg ήταν πάντα βαθιά ριζωμένη στην καρτεσιανή λογική. Στην πραγματικότητα αυτό που επιτεύχθηκε ήταν ο απόλυτος διαχωρισμός. Η ριζική τομή σημειώνεται με την εξέλιξη του κλάδου της βιολογίας, την ανάπτυξη της Γενετικής Μηχανικής και τη μελέτη του γενετικού υλικού [DNA] των έμβιων οργανισμών και της δομής του. Με τη γενετική μεταστροφή εγκαθιδρύεται μια βιοκρατική συνθήκη, που προσφέρει μια νέα αντίληψη για το σώμα. Η επιστημονική έρευνα που διεξάγεται σε μικροσκοπική κλίμακα και η ανάπτυξη των ψηφιακών τεχνολογιών εγείρει ερωτήματα για τη βιολογική ταυτότητα του ανθρώπου. Αφού πρώτα έχει υπερβεί το όριο του δέρματος, έχει διασχίσει τον ιστό του, και έχει διεισδύσει στα κύτταρα και τους πυρήνες όπου βρίσκεται η γενετική πληροφορία, αποκαλύπτει τις πιο κρυφές και εσωτερικές πτυχές του έμβιου οργανισμού. Η ανθρώπινη φύση παραβιάζεται, καθώς τροποποιείται το γενετικό υλικό της εν δυνάμει τελικής του μορφής35.Το δέρμα που προγενέστερα θεωρούταν μια διαχωριστική επιφάνεια, ένα όριο γύρω από το ανθρώπινο σώμα, αποδεικνύεται πως με μια πιο προσεκτική και κοντινή εξέταση και σε συγκεκριμένα επίπεδα οπτικής ανάλυσης και ευκρίνειας που πλησιάζουν το επίπεδο της νανοκλίμακας, είναι ανύπαρκτο. Για τον Robert Pepperell, το σώμα είναι ένα πορώδες, μεμβρανοειδές και υγρό σύστημα σε μια αέναη ανταλλαγή και επικοινωνία με το περιβάλλον και τις δυνάμεις του - θερμοδυναμική, χημική,

41

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

Ear Mouse, Joseph Vacanti, 1995

42

ΤΟ ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΣΩΜΑ

κινητική ενέργεια, βαρυτικές δυνάμεις36. Παρατηρείται επομένως μια πρωτοφανής συνέχεια ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό όσον αφορά την αντίληψη των σωμάτων. Ο άνθρωπος δεν μελετάται με τα στενά πλαίσια του ζωντανού οργανισμού, ως ένα κλειστό σύστημα στο οποίο πάντοτε προσπαθεί να επιτευχθεί η ισορροπία. Για πρώτη φορά συντελείται μια πραγματική συγχώνευση και υβριδοποίηση, όταν το 1995 ο πλαστικός χειρούργος Joseph Vacanti, καλλιέργησε ένα ανθρώπινο αυτί κάτω από το δέρμα ενός ποντικιού. Στη συνέχεια το αυτί που λειτουργούσε φυσιολογικά αφαιρέθηκε και το ποντίκι επιβίωσε. Μπορεί κάποιοι να βλέπουν το Ear Mouse του Vacanti ως τη ριζική αναδιάρθρωση της ιδέας του σώματος με σκοπό τη γένεση νέων μορφών. Εντούτοις αυτός ο μαγικός και γκροτέσκος διαγονιδιακός οργανισμός είναι μια σύγχρονη χίμαιρα. Αποτελεί το αρχέτυπο του υβριδίου, το σύμβολο της κουλτούρας της Μηχανικής των Ιστών [Tissue Engineering], το βιολογικό σώμα που πλέον γίνεται μια ανασυνδυασμένη “αρχιτεκτονική”, σύμφωνα με τον Benjamin Bratton37. Οι εικονικές επιστημολογικές αλχημείες των καιρών επηρεάζουν το αρχιτεκτονικό πεδίο. Θέματα όπως, η μετάλλαξη, η κλωνοποίηση και η μεταμόσχευση, η δημιουργία υβριδίων επανασυστήνονται ως αρχιτεκτονικοί όροι. Ο Ben Van Berkel και η Caroline Bos των UNStudio επιλέγουν για εξώφυλλο στο βιβλίο τους MOVE (1999) το πορτρέτο του Manimal. Αυτή η ψηφιακή εικόνα, στην οποία το πρόσωπο ενός ανθρώπου, ενός πιθήκου, ενός φιδιού και ενός αλόγου συγχωνεύονται δημιουργώντας μια ονειρική εικόνα, αντικαθιστά τη συμβολική μορφή του Βιτρούβιου του Leonardo da Vinci. Αν το διάγραμμα του da Vinci είναι το σύμβολο του ουμανισμού και η θέση που κατέχει αυτός ο άνθρωπος είναι το κέντρο του κόσμου, τότε το Manimal είναι το “μετα-ανθρώπινο" ιδεώδες μια εποχής όπου όλες οι πιθανότητες συγχωνεύονται η μια μέσα στην άλλη, κατά τον Bart Lootsma38. Το πρόθεμα γεν- εμφανίζεται συνεχώς στο αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο: γενότυπος [genotype] που αντικαθιστά το ιστορικό “αρχέτυπο” ή “πρωτότυπο”, γεννώ-δημιουργώ [generate], γενεαλογία [geneology] γενικευμένο [generic].

43

Ι: ΤΟ ΣΩΜΑ

Embryological House, Greg Lynn & Jeffrey Kipnis, 1998-99

44

ΤΟ ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΟ ΣΩΜΑ

Ο Greg Lynn αναπτύσσει μια σειρά εικονικών πειραματικών αναζητήσεων με τίτλο Embryological House. Ο Marcos Novak με τη σειρά του μιλάει για χρήση κωδίκων στη διαδικασία μορφογένεσης και αναφέρεται, προφανώς, στη γνωστή μεταφορά της λογικής του DNA στην αρχιτεκτονική μέσω μιας αέναης πορείας πειραματισμού, βελτίωσης και εξέλιξης, ενώ παράλληλα το τελικό μορφολογικό αποτέλεσμα συχνά προσομοιάζει οργανικές μορφές. Χρησιμοποιώντας τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες, η λογική των μορφών και των προκαθορισμένων γεωμετρικών δομών στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, αντικαθίσταται από τη λογική που βασίζεται στην προσομοίωση των μορφολογικών διαδικασιών της εμβρυογένεσης39. Πεδίο εξέτασης είναι όχι πια η τελική διαμόρφωση ενός οργανισμού, αλλά η γενετική πορεία, οι παράμετροι, οι επιρροές του περιβάλλοντος στο οποίο καλείται αυτός να λειτουργήσει και οι αλληλεπιδράσεις με εξωγενείς παράγοντες. Τίθενται ζητήματα ανάπτυξης της ικανότητας της αυτό-οργάνωσης [self-generation] και αυτό-γένεσης [auto-generation] των μορφών, μέσα από μια διαδικασία αλληλεπίδρασης με την πληροφορία που χαρακτηρίζει ένα περιβάλλον.

45

Cohen & Van Balen, Genetic Heirloom, 2010 46

ΤΟ ΜΕΤΑ-ΟΡΓΑΝΙΚΟ ΣΩΜΑ Σήμερα παρατηρείται η τάση μιας ευρείας σύγκλισης όχι ανάμεσα σε μορφές, αλλά και σε αρχές οργάνωσης, ή ανάμεσα στους κώδικες [informational codes] της αρχιτεκτονικής και του σώματος για τη δημιουργία ενός ενιαίου ζωντανού συστήματος. Δεν μπορούμε να ορίσουμε βέβαια αυτή τη σύγκλιση ως οργανική, καθώς πηγάζει από την απελευθέρωση του σώματος από τον ορισμό του απλά ως οργανισμός, με την έννοια της κλειστής, μονοσήμαντης και προκαθορισμένης μορφής, προχωρώντας προς μια υβριδική φύση που ενυπάρχει. Ενώ πλέον ενσωματώνονται στο σώμα, τεχνητά όργανα, και άλλες εφαρμογές της προσθετικής, οι νέες μηχανές από τη μεριά τους δεν προσομοιώνουν μόνο τις δομικές αρχές των έμβιων συστημάτων. Την τελευταία δεκαετία σημειώνεται μια προσπάθεια να ενσωματώνουν τη βιολογική ύλη στους μηχανισμούς τους. Η δυνατότητα όχι μόνο τεχνητοποίησης της φύσης [artificializing the nature] –μια προγενέστερη κατάκτηση της επιστήμης και του σχεδιασμού–, αλλά η αντίστροφη διαδικασία, δηλαδή να το γίνει φυσικό το τεχνητό [naturalizing the artificial], αποτελεί τη γενική κατεύθυνση που υποδεικνύει αυτή η νέα θεώρηση του σώματος. Υπονοείται με άλλα λόγια η προσπάθεια να προσδώσουμε στο τεχνητό ιδιότητες των έμβιων συστημάτων, και κατ’ επέκταση στον αρχιτεκτονικό χώρο40. Η έννοια του σώματος επομένως διευρύνεται. Δεν είναι μόνο το σώμα που μελετάται, αλλά γενικότερα κάθε έμβιο σύστημα. Διερευνάται και προσπαθεί να προσομοιωθεί πολλές φορές η ίδια η πολύπλοκη διαδικασία της ζωής. Πρόκειται για μια συνθήκη οπού μιλάμε περισσότερο για σχέσεις παρά για μετρικά συστήματα, όπου έναντι της μορφολογικής καθαρότητας κυριαρχεί η δυνατότητα της σύνδεσης και της αλληλεπίδρασης. Μεταβαίνοντας από τη μηχανική εποχή στην ηλεκτρονική εποχή, ποια είναι η αλλαγή που επιφέρει σήμερα η οικο-βιο-τεχνολογική εποχή;

47

II: Η ΥΛΗ

“Από έναν αδρανή υποδοχέα εξωγενών μορφών σε ένα πλούσιο υλικό κόσμο που εγκυμονεί πολλαπλότητες και εικονικές πραγματικότητες” Manuel DeLanda A Thousand Years of Non-linear History

50

ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Στο παρόν κεφάλαιο μελετώνται διάφορες θεωρήσεις της ύλης, που εστιάζουν στη σχέση της μορφής-ύλης και στην έννοια της μορφογένεσης, ένα θεμελιώδες ζήτημα της αρχιτεκτονικής πρακτικής. Αρχικά γίνεται μια επισκόπηση των θεωρήσεων που διαμορφώθηκαν υπό το πρίσμα των φυσικών επιστημών, καθώς σύμφωνα με το Manuel DeLanda “αφετηρία για κάθε υλιστική θεωρία αποτελεί η βαθύτερη κατανόηση της ύλης μέσα από τη μελέτη εννοιών που σχετίζονται με την Επιστήμη”. Στο κείμενό του Deleuze and the genesis of form, ο σύγχρονος φιλόσοφος μελετά το έργο και τη θεωρία του Gilles Deleuze, και καταπιάνεται με την έννοια της μορφογένεσης, βασική έννοια για τον καθορισμό του σύγχρονου υλισμού. Όπως εξηγεί, μια σταθερά στη δυτική φιλοσοφία είναι η αντίληψη της ύλης ως ένας αδρανής υποδοχέας μορφών που προέρχονται από εξωγενείς παράγοντες. Με άλλα λόγια, η μορφογένεση φαίνεται να εμπλέκει πάντα παραμέτρους που υπερβαίνουν την υλική διάσταση αυτών των μορφών και δομών. Μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις πρόκειται για υπερβατικές, αιώνιες ουσίες που ορίζουν μορφές οι οποίες επιβάλλονται σε “άγονα” υλικά. Ο Δημιουργισμός και η Ουσιοκρατία αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων θεωριών, σύμφωνα με τις οποίες η μορφή γεννήθηκε ως ιδέα μιας θεϊκής οντότητα και έπειτα επιβλήθηκε σε μια υπάκουη και πειθήνια ύλη, απορρίπτοντας έτσι τις γνωστές επιστημονικές εξηγήσεις της εξελικτικής βιολογίας. Ακόμη, ευρέως διαδεδομένες και ίσως αρτιότερες, από επιστημονικής απόψεως, είναι οι κλασσικές θεωρίες του Αριστοτέλη – με κύρια αναφορά στις μελέτες του για την καταγωγή των ειδών – αλλά και η πλατωνική αντίληψη για τις ιδανικές και αρχετυπικές μορφές, κατά τις οποίες η μορφή είναι το μόνο θετικό και εγγενές στοιχείο που δύναται να μετασχηματίζεται, ενώ η ύλη είναι αιώνια και αμετάβλητη. Η κλασσική φυσική της προεπιστημονικής περιόδου [16ος αιώνας] που θεμελιώθηκε στις θεωρίες του Γαλιλαίου και του Καρτέσιου και ολοκληρώθηκε με τις θεωρίες του Νεύτωνα, διαχωρίστηκε εξαρχής από την Αριστοτελική φιλοσοφία και προσέδωσε στην ύλη μια τυχαία συμπεριφορά –αδράνεια–1. Ωστόσο περιόρισε την ποικιλία και τον πλούτο της υλικής έκφρασης στην απλή ιδέα της μάζας, και μελέτησε μόνο απλά υλικά συστήματα, όπως για παράδειγμα τα ιδανικά αέρια, στα οποία δεν πραγματοποιείται

51

II: Η ΥΛΗ

η αυθόρμητη αυτό-γένεση της μορφής [spontaneous auto-generation]2, και γι’ αυτό συνεχίζει να ενυπάρχει κάποια υπερβατική παράμετρος. Ο Deleuze εντοπίζει για πρώτη φορά μια άλλη πιθανότητα όσον αφορά τη γένεση της μορφής στο Spinoza: “…οι εμπλεκόμενες παράμετροι στην μορφογένεση δεν είναι επιβεβλημένες από κάποια εξωτερική δύναμη αλλά είναι έμφυτες ιδιότητες της ίδιας της ύλης“. Το πρώτο και πιο απλό παράδειγμα εγγενών ιδιοτήτων μορφογένεσης της ύλης είναι οι ενδογενώς παραγόμενες σταθερές καταστάσεις• η μετάβαση από την μια κατάσταση της ύλης στην άλλη – στέρεη, υγρή, αέρια –. Η θερμοδυναμική επομένως συνέβαλε σημαντικά στη συζήτηση γύρω από τη μορφογένεση, εστιάζοντας αρχικά σε απλές διαδικασίες. Ωστόσο, στο βιβλίο του Difference and Repetition, ο Deleuze ασκεί κριτική στη θερμοδυναμική του 19ου αι., και θεωρεί ότι αδυνατεί να αποτελέσει θεμέλιο για μια υλιστική φιλοσοφία, λόγω της προσκόλλησης της σε μορφές πολύ απλές που προκύπτουν από τις καταστάσεις ισορροπίας, αγνοώντας τη μορφογενετική διαδικασία που βασίζεται στη διαφορά των καταστάσεων. Ανασύρει, λοιπόν, από αυτές τις θεωρίες κάποιες από τις βασικές ιδέες στις οποίες βασίζεται η θεωρία της εγγενούς μορφογένεσης [immanent morphogenesis]3. Ανακαλύπτονται και μελετώνται, οι πρώτες εγγενείς ιδιότητες της ύλης. Παρ’ όλα αυτά 1) η αναγωγική μέθοδος της επιστημονικής έρευνας, 2) η έμφαση σε καταστάσεις ισορροπίας του κλάδου της θερμοδυναμικής και 3) γενικότερα η αντίληψη της φύσης ως μια αντικειμενική και αιτιακή τάξη πραγμάτων, που διέπεται από νόμους που ρυθμίζουν τα ποικίλα φαινόμενα με ντετερμινιστικό τρόπο, αδυνατεί να μελετήσει και να περιγράψει τα δυναμικά και απρόβλεπτα ζωντανά συστήματα που εμφανίζονται στη φύση. Η ανεπάρκεια αυτή να αντιμετωπιστεί η οργανωμένη συμπλοκότητα πολύπλοκων δομών, να περιγραφεί η συμπεριφορά έμβιων οργανισμών που έχουν κάποιου είδους ευφυΐα και λειτουργούν με πρόθεση, οδήγησε σε μια γενικότερη αναθεώρηση του τρόπου σκέψης. Η επιστήμη έπαψε να τεμαχίζει ανατομικά τα διάφορα φαινόμενα ως μεμονωμένα, αλλά τα μελετά ως συστήματα4.

52

ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Έτσι, αναπτύσσεται η θεωρία συστημάτων [Systems Theory] και εφαρμόζεται σε πολλούς τομείς της επιστημονικής έρευνας και της τεχνολογίας, η σημασία της οποίας έγκειται στο γεγονός ότι προσπαθεί να χρησιμοποιήσει τις ίδιες ερμηνευτικές αρχές σε τομείς που η κλασσική επιστήμη θεωρεί διακριτές ενότητες. Επιπρόσθετα, στον κλάδο της φυσικής, η ανεπάρκεια των πρώτων θεωριών της θερμοδυναμικής έρχεται να αντικατασταθεί από τις νεότερες θεωρίες της “θερμοδυναμικής μακράν της ισορροπίας” [far-from-equilibrium thermodynamics]. Τα συστήματα που ερευνώνται σε αυτό τον κλάδο μετασχηματίζονται συνεχώς λόγω των ροών ενέργειας και ύλης που επιτρέπει να διατηρούνται οι διαφορές τους και να μην ακυρώνονται. Στο A thousand years of non-linear history o Manuel DeLanda αναφέρει ότι κατά τη δεκαετία του 1960 ο Ilya Prigorine προκάλεσε επανάσταση στη θερμοδυναμική αποδεικνύοντας ότι τα κλασικά αποτελέσματα ίσχυαν μόνο για τα κλειστά συστήματα, εκεί δηλαδή που διατηρείται η συνολική ποσότητα ενέργειας. Συγκεκριμένα απέδειξε ότι αν κάποιος επιτρέψει μια έντονη ροή ενέργειας προς και από ένα σύστημα, αν δηλαδή το οδηγήσει εκτός ισοδύναμου, ο αριθμός και ο τύπος των πιθανών επακόλουθων αυξάνει σημαντικά. Αντί για μία, μοναδική και απλή μορφή σταθερότητας, έχουμε πλέον πολλαπλές μορφές μιας πολυπλοκότητας που μεταβάλλεται5. Παρατηρείται έτσι μια απομάκρυνση από το ενεργειακό ισοδύναμο και τη γραμμική αιτιότητα που έχει εδραιωθεί στις φυσικές επιστήμες και δίνεται πλέον έμφαση στην πολυπλοκότητα και τη ροή ενέργειας μεταξύ ανοικτών συστημάτων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας πολύπλοκης διαδικασίας, είναι αυτό της εμβρυογένεσης, της ανάπτυξη ενός ολόκληρου και πλήρως διαφοροποιημένου οργανισμού από ένα μόνο κύτταρο6. Μόνο σε καταστάσεις μακράν της θερμοδυναμικής ισορροπίας, σύμφωνα με τον Manuel DeLanda, μπορεί να επιτευχθεί η μορφογένεση που βασίζεται στη διαφορά, και η ύλη να γίνει μια ενεργή ουσία όπου η μορφή δεν της επιβάλλεται από εξωγενείς παράγοντες.

53

II: Η ΥΛΗ

54

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Πέραν της προσέγγισης των φυσικών επιστημών εύφορο πεδίο προβληματισμού, σε θέματα σχετικά με την ανάδυση της μορφής, αποτελούν οι θεωρίες της βιολογικής εξέλιξης. Στις βιολογικές επιστήμες η μορφή είναι το σύνολο των εξωτερικών χαρακτηριστικών ενός οργανισμού που προέρχεται από μια εξελισσόμενη ύλη, μέσω της αντιγραφής και μεταβίβασης της γενετικής πληροφορίας. Καθώς εισάγεται η ιδέα της ενεργής και μεταβαλλόμενης ύλης, μια νέα σχέση εγκαθιδρύεται ανάμεσα στη μορφή και την ύλη, και επομένως ο σχεδιασμός δεν καθορίζεται αποκλειστικά από μορφολογικά χαρακτηριστικά, αλλά και από την υλικότητά του. Όπως στις φυσικές επιστήμες, το θερμικό ισοδύναμο λειτούργησε ως η βέλτιστη διανομή ενέργειας, κατά αντίστοιχο τρόπο, στις βιολογικές επιστήμες ο Δαρβινισμός αποτέλεσε το βέλτιστο μηχανισμό σχεδιασμού7. Η Peg Rawes στο κείμενο της Animal Architecture στο βιβλίο του Jonathan Hill Architecture: the subject is matter αναφέρει ότι ο Δαρβινισμός έθεσε υπό αμφισβήτηση τις κληρονομημένες κλασσικές θεωρίες της ταξινόμησης των ειδών που αποτελούσαν αιτιοκρατικά συστήματα ταξινόμησης. Εισήγαγε μια νέα θεώρηση, όπου η σχέση ύλης και μορφής αλλάζει ριζικά και αντικατοπτρίζει τη σχέση του γονοτύπου [genotype] και του φαινοτύπου [phenotype]8. Ο μηχανισμός της ειδογένεσης που διατυπώθηκε επίσημα από το Δαρβίνο το 1858, μια καθαρά υλιστική αντίληψη της εξέλιξης, όπως σημειώνει ο Daniel Dennett στο βιβλίο του Darwin’s Dangerous Idea: Evolution and the Meaning of Life, θεωρείται ένας ιδιαίτερα πετυχημένος μηχανισμός σχεδιασμού, γιατί πρώτον παρείχε τη θεωρία που απέδειξε ότι τα σημερινά είδη είναι αναθεωρημένες και βελτιωμένες εκδοχές των προγόνων τους και δεύτερον γιατί μελέτησε τη διαδικασία της τροποποίησης των κληρονομημένων χαρακτηριστικών. Σύμφωνα με το νόμο της εξέλιξης του Δαρβίνου, η ποικιλότητα των μορφών που παρατηρείται είναι το αποτέλεσμα των διαφοροποιήσεων που συμβαίνουν 1) στην ανάπτυξη της κάθε μορφής και 2) στη φυσική επιλογή που κρίνει κατά πόσο η κάθε διαφοροποίηση είναι κατάλληλη για να παραμείνει σαν χαρακτηριστικό πλέον στις επόμενες γενιές και όχι σαν ιδιαιτερότητες του ατόμου9. Παράλληλα με τη γονιδιακή δράση, άλλη μια συνιστώσα που επηρεάζει το τελικό αποτέλεσμα της ανάδυσης της μορφής είναι η δράση των δυνάμεων του περιβάλλοντος.

55

II: Η ΥΛΗ

Epigenetic Landscape, C.H. Waddington Σχεδιαστική αναπαράσταση

56

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

Η γενετική πληροφορία περνά από το άτομο στον απόγονο μέσω της δράσης των γονιδιώματος [DNA]. Το DNA έχει τη δυνατότητα να αντιγράφεται και να μεταγράφεται. Τα “λάθη” στη διαδικασία της αντιγραφής του, ονομάζονται μεταλλάξεις και αυτές έχουν αντίστοιχη επίδραση στη μορφή9. Συνήθως αυτά τα “λάθη” δεν ευνοούνται από την φυσική επιλογή, τα άτομα αυτά απορρίπτονται και τα ιδιαίτερα μορφολογικά τους χαρακτηριστικά δεν επανεμφανίζονται μέσα στο χρόνο10. Μερικές φορές όμως μια μετάλλαξη που είναι πολύ ισχυρή παραμένει και συνεχίζει να εμφανίζεται στους απογόνους του είδους, επομένως το μορφολογικό χαρακτηριστικό που προκαλεί είναι πλέον μέρος της μορφής του είδους και έτσι πραγματοποιείται η εξέλιξη [evolution]. Στην αναθεώρηση των μεταλλάξεων από “λάθη” του συστήματος ως άλλοι οργανισμοί που αντανακλούν διαφορετικά είδη εξέλιξης συνέβαλε η “επιγενετική θεωρία” του C.H. Waddington, σύμφωνα με την οποία η σταθερότητα της εξέλιξης που χαρακτηρίζει τα ζωντανά συστήματα δεν εντοπίζεται γύρω από ένα μόνο σημείο ισορροπίας αλλά είναι μια πιο δυναμική μορφή ευστάθειας11. Επινόησε ένα σύνολο εννοιών για να εξηγήσει την επιγενετική εξέλιξη των οργανισμών, η οποία δεν δικαιολογείται άμεσα από την δράση του γενετικού κώδικα όπως υποστήριζε η θεωρία του Δαρβίνου. Αναφέρεται σε ένα πεδίο δυνατοτήτων, το επιγενετικό πεδίο, που περιλαμβάνει όλες τις εξελικτικές πιθανότητες που κληρονομούνται στο άτομο και στην έννοια της ομοιόρυσης, ως την τάση επαναφοράς του συστήματος στην τροχιά δυναμικής εξέλιξης του. Μέσα σε αυτό το πεδίο που περιέχει όλες οι πιθανές τροχιές εξέλιξης της μορφής, τα μονοπάτια που ακολουθεί η βιολογική εξέλιξη είναι αυτά της χαμηλότερης ενέργειας γιατί η φύση πάντα κατευθύνεται προς τις καταστάσεις χαμηλότερης ενέργειας επειδή είναι πιο ευσταθείς καταστάσεις12. Ακόμη χρησιμοποίησε ένα τοπιογραφικό ανάλογο για να περιγράψει τη διαδικασία της εξέλιξης, μια κατασκευή στον ευκλείδειο χώρο13. Καθώς η βιολογία αρχίζει να περιλαμβάνει αυτά τα μη γραμμικά δυναμικά φαινόμενα στα μοντέλα της, η έννοια του “καταλληλότερου σχεδιασμού” του Δαρβίνου θα χάσει το νόημα της• η βιολογία παύει να πιστεύει σ’ ένα σταθερό κριτήριο ευνοϊκότερων συνθηκών. Οι μελέτες του Mendel σχετικά με τους μηχανισμούς της κληρονομικότητας, η ανακάλυψη της δομής της διπλής έλικας 57

II: Η ΥΛΗ

Ernst Haeckel, Embryos drawings, 1892 Ομοιότητες στην ανάπτυξη των εμβρύων

58

ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

του DNA, η τεχνητή παρέμβαση στο γενετικό υλικό και η δημιουργία “μη φυσικών οργανισμών” είναι μόνο μερικές από τις καινοτομίες που πραγματοποιήθηκαν στα πεδία της γενετικής, της μοριακής βιολογίας και της βιοτεχνολογίας και έθεσαν υπό αμφισβήτηση τις αυστηρές αρχές του Δαρβίνου. Πιο συγκεκριμένα, η έρευνα του ανασυνδυασμένου DNA αντικαθιστά την παραδοσιακή “μηχανιστική” βιολογία. Η ανακάλυψη της διπλής έλικας του DNA αποτέλεσε το θεμέλιο της γενετικής κληρονομικότητας. Οι προγενέστερες ασφαλείς ντετερμινιστικές αρχές της γενετικής αντικαταστάθηκαν από την έρευνα που εξετάζει την πολυπλοκότητα, την ανάδραση, και μη γραμμικούς τρόπους ανταλλαγής πληροφορίας και επικοινωνίας14. Ακόμη, μια άλλη ιδέα που εμφανίζεται στην μικροβιολογία είναι ότι το DNA απαρτίζεται από ιούς ή ότι μερικοί ιοί εξελίσσονται από μεταλλαγμένα τμήματα DNA. Συνεπώς, στις νέες συμβιωτικές σχέσεις που ανακαλύπτονται από τη μικροβιολογία η έννοια της εξέλιξης διευρύνεται και εντάσσει στα πλαίσιά της περιπτώσεις μολύνσεων από ιούς- ξενιστές και βακτήρια, προσφέροντας έτσι νέες θεωρήσεις όσον αφορά την ποικιλότητα και την προσαρμογή στην εξέλιξη15.

59

Tara Donovan, Transplanted

MACHINIC PHYLUM Σε μια προσπάθεια να γίνει αντιληπτή η μορφογένεση που σχετίζεται με τις ενδογενείς ιδιότητες των ροών της ύλης- ενέργειας- πληροφορίας (όχι μόνο στον αρχιτεκτονικό χώρο αλλά σε ένα γενικότερο πλαίσιο, σε γεωλογικές, βιολογικές και πολιτιστικές δομές), οι Gilles Deleuze και Felix Guattari, απομακρύνονται από το “υλομορφικό μοντέλο” του Αριστοτέλη16, όπου η μορφή επιβάλλεται από εξωγενείς παραμέτρους στην αδρανή ύλη. Αναπτύσσουν τη θεωρία του “γίγνεσθαι” [becoming], η οποία μέσα από μια ανάλυση δομών παράγει τις ιδέες της εξελισσόμενης μορφής και της ενεργής, αδιόρατης, ετερογενούς ύλης. Καταπιάνονται με τις βιολογικές επιστήμες και τη μελέτη των βιολογικών δομών, καθώς θεωρούν πως είναι το πλέον κατάλληλο μέσο κατανόησης της σχέσης μεταξύ των οργανισμών, μέσα από ιδέες μιας μετασχηματιζόμενης ύλης και συστημάτων μεταβίβασης της γενετικής πληροφορίας.17 Έχοντας αποδομήσει το πώς η εξωτερική μορφή παράγεται από τα συστήματα ταξινόμησης, εστιάζουν στην εσωτερική βιολογική δομή, τη μοριακή δομή. Στις Αναμνήσεις ενός Μορίου [Memories of a Molecule] επανεξετάζουν την αντίθεση ανάμεσα στη θεωρία του μοναδικού, ιδανικού και ομοιογενούς μορφολογικού χαρακτηριστικού και τις πολλαπλές, ετερογενείς και υλικές ιδιότητες. Η αδιόρατη εσωτερική δομή ενός οργανισμού είναι ένα σύστημα πολλαπλών και συνεχών υλικών διαδικασιών, που με τη σειρά τους αντανακλούν και σχηματίζουν την ετερογενή εξωτερική μορφή. Γράφουν:

“Αναμνήσεις ενός Μορίου. Το γίγνεσθαι-ζώο είναι μόνο ένα γίγνεσθαι ανάμεσα σε άλλα. Μπορεί να καθιερωθεί ένα είδος τάξης ή εμφανούς προόδου στα θραύσματα των γίγνεσθαι που εντοπίζουμε τους εαυτούς μας• γίγνεσθαι-γυναίκα, γίγνεσθαι-παιδί, γίγνεσθαι-ζώο ή ορυκτό• γίγνεσθαι-μόριο όλων των ειδών, γίγνεσθαι-άτομο. Ίνες μας οδηγούν από το ένα στο άλλο, μετασχηματίζοντας το ένα στο άλλο καθώς διασχίζουν όρια και διέρχονται από περάσματα.”

61

18

II: Η ΥΛΗ

Έτσι η συσχέτιση των οργανισμών - δομών πλέον δεν βασίζεται αποκλειστικά στο αν έχουν ή όχι τις ίδιες εξωτερικές ιδιότητες, όπως την ίδια κλίμακα-μέγεθος ή κάποια συγκεκριμένα κοινά μορφολογικά χαρακτηριστικά, αλλά σε ομαδοποιήσεις και ταξινομήσεις βάσει της εσωτερικής μοριακής δομής. Γι’ αυτό η συσχέτιση μεταξύ φαινομενικά ανόμοιων ειδών και γενών καθίσταται δυνατή. Ο μεταλλαγμένος οργανισμός ή το υβρίδιο που δεν εντάσσεται στα κλασσικά συστήματα ταξινόμησης “νομιμοποιείται” ως ένας διαφορετικός τρόπος βιολογικής οργάνωσης19, καθώς μια μοριακή λειτουργία, όπως η ώσμωση για παράδειγμα, είναι κοινή για πολλούς εντελώς διαφορετικούς οργανισμούς και είδη20. Επιπλέον η μορφολογία ενός οργανισμού- δομής αποκτά διαφορετική αναπαραστατική αξία. Η συσχέτιση ανάμεσα σε δύο ανεξάρτητα είδη πραγματοποιείται όχι λόγω μιας μορφολογικής σχέσης που βασίζεται στην ομοιότητα ενός οργανισμού με έναν άλλον, αλλά λόγω μιας υλικής συνεκτικότητας [material consistency] που δημιουργεί μορφολογική διαφορά, παρά επανάληψη των ίδιων χαρακτηριστικών. Αυτή η θεωρία συνοψίζεται στον όρο “Machinic Phylum” [Μηχανική Συνομοταξία]21, που έχουν επινοήσει οι Deleuze και Guattari. Είναι το σύνολο των διαδικασιών αυτό-οργάνωσης, κατά την οποία ένα σύνολο από ανεξάρτητα στοιχεία φτάνουν στο σημείο να “συνεργάζονται”, ώστε να παράγουν μια πιο υψηλή οντότητα. Υποστηρίζουν ότι όλες οι δομές είναι διαφορετικές εκδηλώσεις μια ενιαίας ύλης-ενέργειας, η οποία συμπεριφέρεται δυναμικά• μέχρι την οριακή κατάσταση όπου ιδανικά θα υπήρχε μια μοναδική φυλογενετική γενεαλογία, μια μοναδική “μηχανική συνομοταξία”, η οποία θα ήταν συνεχής: η ροή της ύλης-κίνησης, η ροή της ύλης σε συνεχή μεταβολή. Προεκτείνοντας την έννοια λοιπόν, κάνουν λόγο για μια κοινή πηγή αυθόρμητα παραγόμενης μορφής καθ’ όλες τις εκφάνσεις του υλικού. Επίσης αυτή η έννοια εκτός από το ότι ορίζεται με δυναμικούς όρους – ως ύλη σε κίνηση – είναι και ύλη σε συνεχή αλλαγή. Η έννοια της μηχανικής συνομοταξίας θολώνει τη διαφορά μεταξύ της οργανικής και μη-οργανικής ύπαρξης.

62

MACHINIC PHYLUM

Δίνεται έμφαση όχι στην απλή και ομοιόμορφη μαζική συμπεριφορά των υλικών, αλλά στην πολύπλοκη και μεταβλητή συμπεριφορά τους. Η νέα μεταλλασσόμενη ύλη για την οποία γίνεται λόγος έχει χαρακτηριστικά των έμβιων συστημάτων, είναι μια ζωντανή ύλη. Πού οδηγεί όμως αυτή η θεωρία του “γίγνεσθαι” τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό; Πως αυτή η διευρυμένη έννοια της ύλης επηρεάζει το αρχιτεκτονικό φαντασιακό και τι χώροι πιθανόν προκύπτουν;

“...Η μηχανική συνομοταξία είναι υλικότητα, φυσική ή τεχνητή, ή και τα δύο ταυτόχρονα. Είναι ύλη σε κίνηση, σε ροή, σε μεταβολή…”

G. Deleuze & F. Guattari A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia

63

3: ΝΕΟ ΥΛΙΣΜ

ΜΟΣ

IIΙ: ΝΕΟ-ΥΛΙΣΜΟΣ

Charles & Ray Eames, Powers of Ten, 1977

66

ΒΙΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΣΥΝΘΗΚΗ Οι εξελίξεις τις τελευταίες δεκαετίες στη βιολογία, τη γενετική και σε άλλα πολυσυζητημένα πεδία όπως η βιοηθική σε σχέση με την έρευνα των βλαστοκυττάρων, αποτελούν μια συνεχή υπενθύμιση του κεντρικού ρόλου που κατέχουν σήμερα οι φυσικές επιστήμες και ο έλεγχος του φαινομένου της ζωής. Σε αυτό το πλαίσιο, προκύπτει η ανάγκη για την επανεξέταση της σχέσης του ανθρώπου με αυτό που από την εποχή του Διαφωτισμού ορίζεται ως “φυσικό”. Η άποψη του John Johansen, ο οποίος υποστηρίζει πως καθώς η τεχνολογία συγχωνεύεται με την αρχιτεκτονική πρακτική, τόσο πιο κοντά η αρχιτεκτονική έρχεται στη φύση, είναι πολύ εύστοχη καθώς όσο περισσότερο μελετά τη διαδικασία της ανάπτυξης, απορρίπτει τις ιδέες της αδρανούς και στατικής αρχιτεκτονικής και στρέφεται προς το μοντέλο ανάπτυξης της φύσης στη μοριακή κλίμακα1. Με βεβαιότητα μπορούμε να σχολιάσουμε ότι με τη συσχέτιση του macro και του micro – με το απρόσκοπτο πέρασμα από την κλίμακα του γαλαξία στην κλίμακα του DNA – που αποτυπώνεται με πολύ ευφυή τρόπο στο βίντεο των σχεδιαστών Charles και Ray Eames Powers of Ten, σήμερα οι αντιληπτικές ικανότητες του ανθρώπου έχουν διευρυνθεί, καθώς και η επίγνωση και η συνείδηση που έχει για εαυτό του όσο και τον κόσμο που τον περιβάλλει . Όπως αναφέρει και ο Gaston Bachelard στο βιβλίο του Η ποιητική του χώρου: “Όσο πιο ικανός γίνομαι στο να σμικρύνω τον κόσμο, τόσο καλύτερα τον κατέχω. Για να γίνει αυτό πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι αξίες συμπυκνώνονται και εμπλουτίζονται στο μικροσκοπικό επίπεδο”2. Η συζήτηση μετατοπίζεται λοιπόν σε μια βιοκεντρική αντίληψη που όμως δε θα πρέπει να συγχέεται με το βιομορφικό παράδειγμα. Πρόκειται για μια επιστημολογία βασισμένη στη βιολογία που δίνει προτεραιότητα στη “φύση” και τη “ζωή” παρά τον “πολιτισμό”• μια αναβίωση πτυχών του Ρομαντισμού, και πιο συγκεκριμένα της ενστικτώδους, ιδεαλιστικής, ολιστικής αλλά ακόμη και μεταφυσικής αντίληψης για τη φύση και την ενότητα όλων των μορφών ζωής και ζωντανής ύλης3. Είναι η μετα-ανθρώπινη συνθήκη, όπου οι άνθρωποι δεν είναι μοναδικοί και εξέχοντες στο σύμπαν, αλλά απλά σημεία αναφοράς σε έναν ασύλληπτα μεγάλο και περίπλοκο κόσμο.

67

IIΙ: ΝΕΟ-ΥΛΙΣΜΟΣ

68

ΒΙΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΣΥΝΘΗΚΗ

Αυτό το παράδειγμα νεο-υλισμού επηρεάζει, εξετάζεται και εφαρμόζεται στην αρχιτεκτονική με ποικίλους τρόπους, οδηγώντας σε μια ολιστική λογική σχεδιασμού που διευρύνει τη σχέση της αρχιτεκτονικής με την ύλη και το σώμα. Πρόκειται μια ανασυνδυασμένη, συνθετική αρχιτεκτονική, στο λεξιλόγιο της όποιας έχει εισαχθεί μια σωρεία νέων υλικών με σύνθετες ιδιότητες και χαρακτηριστικά, ενώ εμπλέκεται και συνεργάζεται με υβριδικές τεχνολογίες. Δίνεται πλέον έμφαση σε δομές και όχι σε τελικές μορφές, στον τρόπο οργάνωσης της ύλης στη μικροσκοπική κλίμακα, στη μορφογένεση [morphing] και όχι στη μορφοπλασία [forming], στις διαδικασίες του σχεδιασμού παρά το σχεδιαστικό αντικείμενο4.

69

IV: SOFT

72

ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΖΩΝΤΑΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ Αν και στα περισσότερα έργα της συνθετικής ζωντανής αρχιτεκτονικής που θα αναλυθούν στη συνέχεια εφαρμόζεται η τεχνολογία αιχμής, παρατηρείται ότι το θεωρητικό τους υπόβαθρο δεν είναι καινούργιο. Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα έμβια συστήματα και τη δημιουργία χώρων όπου το αρχιτεκτονικό αντικείμενο βρίσκεται σε πλήρη αλληλεπίδραση με το ανθρώπινο σώμα και το περιβάλλον ως ένα σύστημα, εντοπίζεται πίσω στη δεκαετία του 196070. Διακρίνεται, λοιπόν, εντυπωσιακή ομοιότητα και συγγένεια ανάμεσα στις σύγχρονες προσεγγίσεις και σε μια σειρά οικολογικών και υλικών πειραμάτων τα οποία διεξήχθησαν από “underground” αρχιτεκτονικές ομάδες εκείνης της περιόδου. Πρόκειται για πειραματικές θεωρητικές προσεγγίσεις, οι οποίες αποσταθεροποίησαν την έννοια του “κτιρίου” ως το κύριο αρχιτεκτονικό προϊόν και αναζήτησαν μια “ελαστική” κατανόηση της οικολογίας σε μια εποχή όπου ο όρος αυτός δεν περιελάμβανε μόνο το Νέο-νατουραλισμό και τα Τεχνο-επιστημονικά πρότυπα, αλλά επίσης τη Θεωρία Συστημάτων1. Η Λυδία Καλλιπολίτη έχει καταγράψει και ταξινομήσει αυτή την “αρχαιολογία” του βιοτεχνολογικού φαντασιακού σε μια αρχειακή πλατφόρμα, το Ecoredux, και διακρίνει δύο βασικές γενεαλογίες: τα soft και hard πειράματα, ανάλογα με την τεχνική του υλικού που εφαρμόζεται σε κάθε περίπτωση. Όπως τονίζει πρόκειται για ιδέες που “δεν αποβλέπουν σε μια βελτιωτική διαχείριση του κτισμένου περιβάλλοντος προς όφελος της φύσης, παρά σχεδιάζουν και οραματίζονται τις δικές τους ποιητικές οικολογίες και παράγουν νέους καινοτόμους κόσμους“. Με άλλα λόγια καταγράφεται η ιστορία μιας οικολογικής ανησυχίας που στην αρχιτεκτονική επανέρχεται συνεχώς και συνιστά ένα αέναο ζήτημα που έχει εκφρασθεί κατά καιρούς με πολλά διαφορετικά πρόσωπα, παραμένοντας μέχρι σήμερα απολύτως επίκαιρο2. Εστιάζοντας στην πρώτη γενεαλογία πειραμάτων, τα οποία βασίζονται στο μετασχηματισμό των ουσιών, στην εξέλιξη και την ανάπτυξη της βιολογικής ύλης, παρατηρούμε ότι έννοιες του soft [μαλακό] χρησιμοποιείται συνεχώς από τους ερευνητές, συγχωνεύοντας τις τεχνολογίες που έχουν ως βάση την οικολογία και τα ζωντανά υλικά με τη συστημική προσέγγιση και με μια ανοικτού-τύπου, εξελικτική σχεδιαστική διαδικασία3. Πρόκειται για ένα γενικό όρο που υποδηλώνει κάτι το ζωντανό, ελαστικό, προσαρμοστικό, αποκρινόμενο, εύπλαστο και ευλύγιστο.

73

IV: SOFT

Εξώφυλλο του άρθρου Soft Technology, Stewart Brand & Jay Balwin, 1978 Soft Machine, Charles Harker, 1971 74

ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΖΩΝΤΑΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

SOFT TECH Το 1978 ο Stewart Brand, δημιουργός του Whole Earth Catalog, δημοσιεύει μαζί με τον Jay Balwin στο Cosmorama, τεύχος που εξέδιδε το περιοδικό AD τη δεκαετία του 60’ και 70’, ένα άρθρο υπό τον τίτλο Soft Tech. Με αυτόν τον τίτλο δημιούργησε έναν γενικό όρο που περιλαμβάνει όλες εκείνες τις οικολογικές αξίες του σχεδιασμού, που δεν αναφέρονται μόνο στη μηχανική απόδοση των συστημάτων αλλά και σε μια εναλλακτική “μαλακή” αντίληψη της υλικότητας και της σχεδιαστικής διαδικασίας. Πλέον τα υλικά που περνούν από αλλαγές φάσης, χαρακτηρίζονται με τον όρο “soft” γιατί αλλάζουν φυσικά καταστάσεις αποκρινόμενα σε περιβαλλοντικές μεταβολές. Ο ελαστικός ορισμός της οικολογίας από τον Brand και τον Baldwin, όχι μόνο ενσωματώνει το αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο που παρουσιάστηκε από τις αρχές του 60’, αλλά επίσης εντάσσει ξεκάθαρα τη βιολογική ουσία και τα εξελικτικά υλικά συστήματα στο σχεδιασμό των κτιρίων. Στον κόσμο του Soft Tech, τα υλικά είναι αναπτυσσόμενοι οργανισμοί και η πρακτική του σχεδιασμού γίνεται κατανοητή ως μια εφαρμοσμένη μηχανική μοριακών ουσιών, όπως ο σχεδιασμός ενός ζωντανού ανταποκρινόμενου ιστού.4 SOFT MACHINE To 1971 o Charles Harker ιδρυτής του Tao Design Group στο Austin του Texas αντιπαραθέτει στη “μηχανή κατοίκησης” του Le Corbusier τη “soft machine”, μια νέα αντίληψη για την κατοίκηση. Στο μανιφέστο του, ο Hacker δίνει έναν εναλλακτικό ορισμό για τη μορφή ως την άρθρωση ενός συνόλου αλληλοεπιδρώμενων δυνάμεων, και την ύλη ως μοτίβα ενέργειας που στερεοποιούνται στο χρόνο. Μιλάει για μια ύλη η οποία μπορεί να επαναμοντελοποιηθεί μορφογενετικά παρά μορφολογικά. Ένα χαρακτηριστικό δείγμα μιας soft machine αποτελεί το Tao Earth House (1972). Η κατασκευή του προέκυψε με τη χρήση της τεχνικής ψεκασμού ενός αφρώδους υλικού σε σκελετό από σύρμα, ο οποίος είχε πάρει τις κατάλληλες καμπυλότητες και μορφές βάσει προκαταρκτικών σχεδίων5. “Κάθε βήμα είναι μια διαδικασία μεταβολής και προσαρμογής, που απαιτεί τη συνεχή επανεφεύρεση του αρχικού σχεδίου”, αναφέρει χαρακτηριστικά ο Charles Hacker για τη σχεδιαστική και αρχιτεκτονική διαδικασία. Άρα λοιπόν ο όρος soft χρησιμοποιείται κυριολεκτικά μεν μέσω της χρήσης πλαστικών υλικών και εννοιολογικά δε προβάλλοντας μια ελαστική κατανόηση των τεκτονικών συμβάσεων, όπως το κέλυφος ή η στέγη.6 75

IV: SOFT

Chemical Architecture, William Katavolos, 1960

76

ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΖΩΝΤΑΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

CHEMICAL ARCHITECTURE Το 1960 στην έκθεση Visionary Architecture του μουσείου μοντέρνας τέχνης της Νέας Υόρκης [MoMA], μεταξύ των φουτουριστικών έργων των Frederick Kiesler, Buckminster Fuller, Paolo Soleri, o William Katavolos παρουσιάζει το έργο του “Χημική Αρχιτεκτονική”. Με μια σειρά σχεδίων αποτύπωσε την ιδέα ότι μπορούμε να προγραμματίσουμε ένα σπόρο και από αυτό το σπόρο μπορούμε να αναπτύξουμε το δικό μας έπιπλο, το δικό μας σπίτι ακόμα και μια ολόκληρη πλωτή πόλη. Ο Katavolos οραματίστηκε το σχεδιασμό πόλεων μέσα από τη διαχείριση των υλικών σε μικροσκοπικό επίπεδο, έτσι ώστε η ανάπτυξή τους να μην είναι αποτέλεσμα ενός σχεδιασμού που δίνει ένα τελικό προϊόν. Στο μανιφέστο του υποστηρίζει τη βιολογική και χημική προοπτική του σχεδιασμού, ως μια εναλλακτική σε σχέση με τον ντετερμινιστικό σχεδιασμό μέσα από τη μελέτη του πεδίου της χημείας. Συγκεκριμένα γράφει: “Η γνώση που αποκτούμε από τη μοριακή δομή των χημικών ουσιών, οι οποίες έχουν ενσωματωμένο μέσα τους, στο στάδιο της μικροκλίμακας, ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα συμπεριφοράς του υλικού, μπορεί να μεταφερθεί αντιστοίχως στο σχεδιασμό. Είναι δυνατόν να πάρουμε ελάχιστες ποσότητες σκόνης, να τις κάνουμε να διασταλούν σε προκαθορισμένα σχήματα όπως σφαίρες, κυλίνδρους και δακτυλίους”.7 Ο John Johansen στο βιβλίο του Nanoarchitecture αναφέρεται στον William Katavolos ως τον πρώτο που εισήγαγε την έννοια της αναπτυσσόμενης αρχιτεκτονικής [growing architecture] και την ιδέα ότι η νανοτεχνολογία είναι ικανή να παράγει σχεδόν οποιαδήποτε χημική σταθερή δομή που μπορεί να προσδιοριστεί. Μπορεί πιθανότατα να μην είναι εφικτός ο καθολικός έλεγχος ενός ολόκληρου συστήματος ανάπτυξης από έναν προγραμματισμένο σπόρο. Ωστόσο το όραμα της αρχιτεκτονικής που όχι μόνο κατοικείται αλλά μπορεί να αναπρογραμματιστεί, να γίνει ενεργή μέσα από μια διαδικασία ανάπτυξης και εξέλιξης είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ιδέα που βλέπουμε σταδιακά να υλοποιείται μέσα στο πλαίσιο των σύγχρονων εξελίξεων της τεχνητής ζωής, της νανορομποτικής και της διαδραστικής αρχιτεκτονικής.8

77

IV: SOFT

Στην ίδια προβληματική με όλους τους παραπάνω κινούνται και οι ιδέες άλλων δύο προδρόμων, του Nicholas Negroponte και του Wolf Hilbertz που περιλαμβάνονται στο τεύχος Protocell του περιοδικού AD. SOFT MACHINES Ο Nicholas Negroponte, ιδρυτής του MIT Media Lab, μελέτησε νέες προσεγγίσεις της αλληλεπίδρασης του ανθρώπου και του υπολογιστή με την ομάδα Architecture Machine Group τη δεκαετία του 70’. Ενώ η αρχική ιδέα στην οποία βάσισε αυτό το εγχείρημα ήταν ο ανασχηματισμός της διαδικασίας του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού μέσω της στενής σχέσης μεταξύ ανθρώπου και μηχανής, εντέλει μερικά χρόνια αργότερα κατέληξε σε διαφορετικό συμπέρασμα. Στην εισαγωγή του βιβλίου Architecture Soft Machines το 1975 ευαγγελίζεται το μέλλον των μαλακών αρχιτεκτονικών μηχανών, οι οποίες “δεν θα αποτελούν εργαλείο της σχεδιαστικής διαδικασίας της αρχιτεκτονικής, αλλά θα μετατραπούν πλέον στο ίδιο το περιβάλλον μέσα στον οποίο θα ζούμε“.9 Εκφράζονται λοιπόν οι πρώτες ιδέες για μια αρχιτεκτονική προσέγγιση, αν όχι ζωντανή, τουλάχιστον διαδραστική10. Ο Negroponte περιγράφει την αρχιτεκτονική αυτή ως μαλακή [soft] γιατί μπορεί να αλλάζει μορφή, να αναδιοργανώνεται στο χώρο και στο χρόνο και να διαθέτει μνήμη των μορφών που έχουν προηγηθεί. Το μέσο για την επίτευξη αυτού του μοντέλου είναι η συνένωση των υπολογιστικών διαδικασιών [computational processes] με το υλικό υπόστρωμα [material substrate] των κτιριακών συστημάτων11. Επίσης η αρχιτεκτονική αυτή είναι “κυκλική” [cyclic] με την έννοια ότι βρίσκεται σε ένα συνεχή κύκλο δημιουργίας και καταστροφής των στοιχείων που την αποτελούν. Και τα δύο χαρακτηριστικά που αναφέρει η Architecture Machine Group μοιάζουν να ξεφεύγουν από το συμβατικό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και να κινούνται σε μονοπάτια που ανήκουν μάλλον στο πεδίο της χημείας• το μεν μαλακό αναφέρεται στη τροποποίηση-μετάλλαξη του υλικού, το δε κυκλικό αναφέρεται στη χημική αντίδραση της σύνθεσης και αποσύνθεσης του υλικού.

78

ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΖΩΝΤΑΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

CYBERTECTURE Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό με τις παραπάνω ιδέες είναι το έργο του Γερμανού αρχιτέκτονα και εφευρέτη Wolf Hilbertz, ο οποίος προτείνει ένα τρόπο αντιμετώπισης της αρχιτεκτονικής πολύ κοντά στο σκεπτικό του Negroponte αλλά και κοντά στις αρχές σχεδιασμού του έμβιου κόσμου. Σε μια προσπάθεια να διαμορφωθεί ένα εννοιολογικό πλαίσιο ενός εξελικτικού περιβαλλοντικού και οικολογικού συστήματος ο Hilbertz ονομάζει την νέα αρχιτεκτονική που προτείνει “Cybertecture”. Ο όρος προκύπτει από την ένωση των λέξεων Cybernetics και archiTecture και ουσιαστικά προτείνει μια αρχιτεκτονική που σχεδιάζει όχι μόνο τα στοιχεία της αλλά και τις αλληλεπιδράσεις αυτών των στοιχείων. Ο Hilbertz αναγνωρίζει ότι στους ζωντανούς οργανισμούς υπάρχει ενσωματωμένη συσσωρευμένη γνώση, αφού οι οργανισμοί αυτοί έχουν τελειοποιηθεί μέσα από μια μακρά διαδικασία εξέλιξης. Παρατηρεί ότι το χαρακτηριστικό στοιχείο της ζωής είναι η ικανότητα των ζωντανών οργανισμών να κατανέμουν την ύλη μέσα από πολύπλοκες διαδικασίες. Οι ζωντανοί οργανισμοί επομένως είναι “αρχιτέκτονες” του εαυτού τους αλλά και του περιβάλλοντος γύρω τους.12 Η cybertecture δομείται και λειτουργεί με τρόπο ανάλογο των ανοικτών έμβιων συστημάτων. Η οργανωμένη της πολυπλοκότητα δεν έγκειται στον αριθμό των στοιχείων του συστήματος, όσο στην ποικιλία των σχέσεων μεταξύ των στοιχείων. Το συγκεκριμένο μοντέλο προσπάθησε να υλοποιήσει την ιδιότητα της κατανομής της ύλης μέσα από οργανικές διαδικασίες και έδωσε εν τέλει ένα από τα πιο ξεκάθαρα μοντέλα “ζωντανής αρχιτεκτονικής”.13 Το σύστημα αυτό αποτελείται από τρία αλληλοσχετιζόμενα υποσυστήματα: α) ένα εγκέφαλο ηλεκτρονικού υπολογιστή – το συντονιστικό κέντρο των υποσυστημάτων –, β) ένα υποσύστημα κατανομής και επανάκτησης του υλικού [distribution and reclamation subsystem] που λειτουργεί ως ο μεταβολικός μηχανισμός και γ) ένα υποσύστημα αισθητήριων οργάνων. Το μοντέλο προτείνει μια διαδικασία παραγωγής του εαυτού του μέσα από χημικές διεργασίες που έχουν ως αποτέλεσμα την κατανομή υλικού στο χώρο. Το αισθητηριακό υποσύστημα ανιχνεύει τις λειτουργικές ανάγκες της κατασκευής και ενημερώνει τον εγκέφαλο, ο οποίος συνεχώς μεταβάλλει και προσαρμόζει την κατανομή

79

IV: SOFT

Εξώφυλλο του άρθρου Towards Cybertecture, Wolf Hilbertz, 1970

80

ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΖΩΝΤΑΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

ύλης στο μοντέλο ώστε να ικανοποιηθούν οι διάφορες ανάγκες. Μάλιστα στην περίπτωση που ένα τμήμα της δομής δεν χρειάζεται πλέον, το ίδιο το υποσύστημα αυτό-ανακυκλώνεται, μέσω μεθόδων ανασύστασης και αναδιανομής της ύλης στη δομή, όπως η τήξη, η ψύξη, η χημική διάλυση, η εφαρμογή υπερηχητικών δονήσεων και η αποσύνθεση μέσω της χρήσης ακτινοβολίας.14 Η Cybertecture, λοιπόν, προτείνει μια “υλική οικολογία” [material ecology], που θολώνει το όριο ανάμεσα στο κτισμένο αντικείμενο και την αποβάλλουσα ύλη, συνιστώντας ένα είδος προσαρμογής πολύ κοντά στην φυσική πραγμα-τικότητα15. Ακόμη, ένα πλεονέκτημα αυτής της χημικής προσέγγισης σχετίζεται με τον τρόπο παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας. Ενώ η μηχανική προσέγγιση απαιτεί πολλαπλά κινούμενα μέρη με περίπλοκες συνδέσεις και μηχανές που καταναλώνουν ενέργεια, η ιδιότητα της χημείας να λειτουργεί σε μοριακό επίπεδο, παρέχει μοναδικές δυνατότητες στη σύνθεση και τη μετάδοση της μικρο-κίνησης σε μια συνολική και συντονισμένη κίνηση. Αν το μεγάλο ζητούμενο είναι η κατανάλωση ενέργειας, η απάντηση συνεπώς έγκειται στην μοριακή κλίμακα και όχι στο μηχανικό σύνδεσμο. Ο Wolf Hilbertz μπορεί να μην κατόρθωσε να δημιουργήσει το “μαγικό” υλικό που θα λειτουργούσε βάσει του παραπάνω μοντέλου ή το έργο του και οι εμπνευσμένες του ιδέες να μην είναι ευρέως διαδεδομένες στον αρχιτεκτονικό διάλογο. Ωστόσο η συμβολή του στην εξέλιξη των σύγχρονων τεχνολογιών τρισδιάστατης εκτύπωσης όπως και γενικότερα στο πεδίο της νανοτεχνολογίας είναι αναμφισβήτητη.16

81

IV: SOFT

82

ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΗΣ ΖΩΝΤΑΝΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Σε όλες τις παραπάνω προσεγγίσεις, διακρίνουμε ότι ο όρος soft μετατοπίζεται από τη συζήτηση στη βιοτεχνική φύση των υλικών, τα κυβερνητικά συστήματα, το software των υπολογιστών, προς μια αντι-μηχανιστική αντίληψη της ύλης γενικότερα. Δεν υπάρχει η κλασική τεκτονική ανάπτυξη με φέρονται και φερόμενα στοιχεία, με σκελετό και επένδυση, αλλά ένα οργανικό συνεχές που μεταβάλλεται ανάλογα με περιβαλλοντικές και λειτουργικές παραμέτρους. Ένα συνεχές που αναπτύσσεται, εξελίσσεται, αυτό-οργανώνεται, αποτελούμενο από βασικές μονάδες ύλης που υπακούν σε χημικές ή βιολογικές διεργασίες και αναπτύσσουν συμπεριφορές ζωντανών συστημάτων• παρουσιάζουν δηλαδή με τη σειρά τους ιδιότητες όπως η ποικιλότητα, η ανάπτυξη και η εξελικτική αλλαγή της πρώτης ύλης.17 Κοινός παρονομαστής σε όλα τα παραπάνω ιστορικά παραδείγματα είναι η σμίκρυνση της μονάδας και το πεδίο εφαρμογής πλησιάζει ή ταυτίζεται με το μοριακό επίπεδο. Όσον αφορά το πώς αποδίδεται η soft αρχιτεκτονική και ενεργοποιείται η υλική της υπόσταση εντοπίζουμε δύο διαφορετικούς τρόπους: 1) Με μηχανικά συστήματα, όπου η βασική μονάδα αποτελείται από μηχανικά μέρη, όπως στην περίπτωση του Negroponte και του Hilbertz, και 2) Με συστήματα που εμπλέκουν το χημικό σχεδιασμό και την τεχνολογία του υλικού, όπως το όραμα του Katavolos.18

83

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

Molecular Engineered House, John Johansen & Mohamad Alkayer, 2000

86

Η ΧΗΜΕΙΑ ΩΣ ΜΕΣΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ Σήμερα στην ίδια κατεύθυνση με τον William Katavolos του σχεδιασμού μιας μονάδας ύλης [σπόρος] η οποία προγραμματίζεται, αναπτύσσεται, αυτό-οργανώνεται και διαμορφώνει συστήματα ανωτέρας τάξης, παρατηρούμε ότι κινούνται πολλοί αρχιτέκτονες. Ένα από τα παραδείγματα είναι το Molecular engineered house (2000) των John Johansen και Mohamad Alkayer. Πρόκειται για ένα σπίτι η κατασκευή του οποίου – με χρονικό πλαίσιο το έτος 2200 – γίνεται βάσει φυτικών αναπτυξιακών διαδικασιών και ξεκινά από υπόγειες δεξαμενές που περιέχουν τα απαραίτητα χημικά υλικά, καθώς και τον εξελικτικό κώδικα, που μεταφράζονται σε πρώτες ύλες και πληροφορία αντίστοιχα. Μέσα σε διάστημα δέκα ημερών οι αρχικές δεξαμενές έχουν εξελιχθεί σε πλήρως διαμορφωμένους χώρους, οι οποίοι συνεχώς μεταλλάσσονται ακολουθώντας τις περιβαλλοντικές και λειτουργικές ανάγκες1. Μετά το “θάνατο” του Molecular House οι δεξαμενές και ο κώδικας μπορούν να ανακυκλωθούν, υπονοώντας με αυτό τον τρόπο ότι η διάρκεια ζωής της δομής μπορεί να είναι πεπερασμένη, η πληροφορία και τα ίχνη όμως παραμένουν2.

PROTOCELL

Το γεγονός ότι η επιστήμη της χημείας έχει φθάσει στο σημείο να επηρεάζει το αρχιτεκτονικό φαντασιακό σε μεγάλο βαθμό, οφείλεται αδιαμφισβήτητα στο ερευνητικό έργο της Rachel Armstrong. Η έρευνα της επικεντρώνεται στη μελέτη και την πιθανή εφαρμογή μιας νέας κατηγορίας υλικών, των Protocells [πρωτοκύτταρα] που γεφυρώνουν το διαχωρισμό ανάμεσα στην αδρανή και ζωντανή ύλη. Η ιδέα για την ανάπτυξη αυτών των υλικών προέκυψε ως μια ανάγκη της αρχιτεκτονικής να πλησιάσει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί, δομεί και “κτίζει” η φύση, δηλαδή μέσα από διεργασίες που πραγματοποιούνται σε μοριακό και ατομικό επίπεδο και καθοδηγούνται από πρωταρχικές οργανωτικές δομές και κανόνες σχεδιασμού σύμφωνα με τους νόμους της φυσικής και της χημείας. Πρόκειται για τεχνητές χημικές κατασκευές με ιδιότητες που πλησιάζουν αυτές των ζωντανών οργανισμών, όπως η κίνηση, ο μεταβολισμός, η ανάπτυξη και η αυτό-οργάνωση και η αυτό-επιδιόρθωση, η ευαισθησία, χωρίς όμως να έχουν την πλήρη ιδιότητα του ζωντανού.3

87

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

Διάγραμμα οργανωτικής δομής των πρωτοκυττάρων Οι πολύπλοκες ελάχιστες δομές που παράγονται μέσω της χημείας και της διαδικασίας του μεταβολισμού επιτρέπουν με τη σειρά τους την ανάδυση πολυπλοκότερων δομών, βασικό χαρακτηριστικό των έμβιων συστημάτων.

88

Η ΧΗΜΕΙΑ ΩΣ ΜΕΣΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ PROTOCELL

Η τεχνολογία των protocell διαθέτει υλική απλότητα. Το πρωτοκύτταρο είναι ένα δυναμικό στοιχείο με ενσωματωμένο ένα χημικό μεταβολισμό και κατασκευάζεται από απλές οργανικές και ανόργανες χημικές ουσίες, όπως το ασβέστιο, το μαγνήσιο κ.α. Τα χημικά συστατικά στοιχεία του πρωτοκυττάρου είναι αυτό-συναρμολογούμενα, μπορούν να εναλλάσσονται σχηματίζοντας νέα είδη μικροδομών4. Το κατά πόσο φυσικά ή τεχνητά είναι αυτά τα προϊόντα εξαρτάται από την επιλογή των χημικών στοιχείων που προστίθενται στη μήτρα, το “σώμα” του πρωτοκύτταρου στο στάδιο της σύνθεσης και του χημικού προγραμματισμού του. Ο μηχανισμός δράσης τους είναι ένα δυναμικό σύστημα σταγονιδίων που αποτελείται σε γενικές γραμμές από δύο χημικά διαλύματα που περιέχονται σε ένα δοχείο, ένα υδατικό και ένα ελαιώδες μέσο. Τα δύο μέσα βρίσκονται σε επαφή χωρίς να αναμιγνύονται, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα ημιπερατό όριο στην επιφάνεια επαφής5. Στην περιοχή του ορίου τα χημικά στοιχεία που υπάρχουν στο δοχείο πραγματοποιούν αντιδράσεις μεταξύ τους και δημιουργούν πολύπλοκες μικροδομές, δεσμεύοντας την αδρανή ύλη και ανακατανέμοντας την στο χώρο. Η ανακατανομή της ύλης είναι και η βασική λειτουργία των έμβιων συστημάτων ώστε να βρίσκονται σε μια κατάσταση ισορροπίας και να αντιστέκονται στην εντροπία και επομένως στη φθορά6. “Αυτή η παρατήρηση είναι πολύ σημαντική στην κατανόηση του σχεδιασμού ενός ζωντανού συστήματος - περιβάλλοντος, καθώς απαιτεί να λαμβάνουμε υπόψιν τις καταστάσεις μακράν της ισορροπίας”, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Erwin Schrodinger. Γίνεται λοιπόν έντονα αντιληπτή η αναλογία μεταξύ της συνθετικής βιολογίας και της αρχιτεκτονικής και πώς τα πρωτοκύτταρα εμπλέκουν την έννοια του σχεδιασμού.7 Τα όρια ανάμεσα στην τεχνολογία των πρωτοκυττάρων και της ίδιας της ζωής είναι δυσδιάκριτα. Πρόκειται για μια μοναδική σύγκλιση ανάμεσα σε αυτό που ο Kevin Kelly ονομάζει “the born and the made”. Αναπαριστούν μια ολοκληρωμένη ενσωματωμένη πλατφόρμα, όπου το software και το hardware του

89

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

“Τα protocell αποτελούν ένα ενεργό χημικό σώμα, που βρίσκεται μακράν της ισορροπίας και διαμορφώνεται από τις διαταραχές του περιβάλλοντος του. Μπορεί κάθε φορά τα βασικά συστατικά στοιχεία του προγράμματος να είναι διαφορετικά και αντίστοιχα τα χαρακτηριστικά και τα μοτίβα συμπεριφοράς, όμως όλα μαζί υπάρχουν σε ένα ενιαίο δίκτυο υλικών συστημάτων που αναδύονται ανάλογα με τις ουσίες που αναμειγνύονται κάθε φορά” 8

90

Η ΧΗΜΕΙΑ ΩΣ ΜΕΣΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ PROTOCELL

συστήματος αποτελούν συναθροίσεις που ενσωματώνουν την πληροφορία και την υλικότητα και με αυτό τον τόπο παρέχουν μια συνδετική “μήτρα”, όπου μπορούν να ενσωματωθούν και άλλα τεχνικά συστήματα. Διατηρούν μια συμβιωτική παρά ανταγωνιστική σχέση με τα υπάρχοντα βιολογικά συστήματα και υλικά και συγκεκριμένα μοιράζονται μια κοινή φυσική γλώσσα με τα φυσικά συστήματα, αυτή του μεταβολισμού, της δυναμικής διαδικασίας μέσω της οποίας το ένα υλικό μετατρέπεται σε ένα άλλο με την απορρόφηση και την παραγωγή ενέργειας.9 Παρόλο που τα protocell είναι ανθρωπογενή κατασκευάσματα, “δίνεται η δυνατότητα αξιολόγησης των αναδυόμενων χαρακτηριστικών τους σαν μια υποκατηγορία, ένα υποσύνολο των ιδιοτήτων των ζωντανών οργανισμών ώστε να διαμορφώσουμε μια πιο λεπτομερή και πλήρη κατανόηση του συστήματος σαν ένα σύνολο. Λαμβάνοντας υπόψιν ότι όλα τα γνωστά μέχρι σήμερα συστήματα ταξινόμησης διαχώριζαν και απέκλειαν από τα φυλογενετικά συστήματα ταξινόμησης τον ανόργανο κόσμο [τον κόσμο των ορυκτών], αυτή η προσέγγιση συμβάλλει σημαντικά στη συσχέτιση ανόργανων φαινομένων με τα βιολογικά συστήματα βάσει μιας περιγραφής των μοτίβων της μορφολογίας τους”10, σύμφωνα με την R. Armstrong θυμίζοντάς μας τη θεωρία του Machinic Phylum των Deleuze και Guattari. Για την Armstrong η τεχνολογία των protocell αποτελεί το βασικό όχημα για την ανάπτυξη μιας νέας σχεδιαστικής προσέγγισης που φέρνει την αρχιτεκτονική σε άμεση συνύπαρξη με το φυσικό περιβάλλον, καθώς το κτισμένο τοπίο μεταλλάσσεται σ’ έναν ζωντανό οργανισμό που μετασχηματίζεται και μεταβάλλεται μαζί του – σε μοριακό επίπεδο, μέσω βιοχημικών και γεωλογικών μεταβολών –11. Στο όραμα της, η αρχιτεκτονική που μέχρι σήμερα επιβαλλόταν στη γη, ενώνεται πλέον με το έδαφος μέσα από μια σειρά σύνθετων διαδικασιών που ενώνουν το φυσικό και το τεχνητό.

91

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

Venice Project Οπτικοποίηση του τεχνητού κοραλλιογενούς υφάλου, Christian Kerrigan

92

Η ΧΗΜΕΙΑ ΩΣ ΜΕΣΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ VENICE PROJECT

Οι ιδιότητες τέτοιων χημικών συστημάτων δεν είναι διακριτές με γυμνό μάτι γιατί πραγματοποιούνται σε ατομικό επίπεδο. Μπορούν όμως να γίνουν εμφανείς όταν η ανάδυση των ιδιοτήτων αυτών εκδηλώνεται σε ανώτερης τάξης επίπεδα αυτό-οργάνωσης, όπου πλέον είναι χαρακτηριστικά του μακρόκοσμου και άρα χαρακτηριστικά του υλικού. Η εφαρμογή που προτείνει η Armstrong στην ιστορική πόλη της Βενετίας είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η πολεοδομικής κλίμακας παρέμβαση έχει ως στόχο τη συνέχιση της κατασκευής της πόλης μέσα και πάνω από το νερό. Προτείνεται η κατασκευή protocells, τα οποία όταν ελευθερωθούν στα νερά της πόλης και έχοντας αρνητικό φωτοτροπισμό12, θα κινηθούν κάτω από τον κτισμένο ιστό της πόλης με σκοπό να επισκευάσουν τα θεμέλιά της. Τα protocells λοιπόν θα επικαθίσουν στα ξύλινα ταλαιπωρημένα θεμέλια και μέσω μιας διαδικασίας ιζηματοποίησης κάποιων συστατικών που βρίσκονται διαλυμένα στο νερό θα απολιθώσουν τα θεμέλια δημιουργώντας ένα τεχνητό ύφαλο. Ο ύφαλος αυτός θα συνεχιστεί προς τα πάνω, βγαίνοντας στην επιφάνεια των καναλιών ώστε να δημιουργήσει δημόσιο χώρο για τη Βενετία συμπληρώνοντας μια “συνθετική οικολογία” που ξεκίνησε από την ίδια την δημιουργία της πόλης, όπου εφαρμόστηκε αιώνες πριν το σύστημα πασσάλων για δημιουργία του χώρου της.13

93

Hylozoic Ground, Philip Beesley

94

Η ΧΗΜΕΙΑ ΩΣ ΜΕΣΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ HYLOZOIC SERIES

Μια πρώτη μεταφορά των protocell από τα πλαίσια του εργαστηρίου σε πραγματικές συνθήκες αποτελεί η σειρά των εγκαταστάσεων Hylozoic Series του Philip Beesley. Το έργο του Καναδού αρχιτέκτονα έγινε ιδιαίτερα γνωστό και δημοφιλές στον αρχιτεκτονικό κόσμο μετά την εγκατάσταση Hylozoic Ground, τη συμμετοχή του Καναδικού περιπτέρου στη Διεθνή Έκθεση Αρχιτεκτονικής της Biennale της Βενετίας το 2010. Έκτοτε έχει δημιουργήσει μια ολόκληρη σειρά παρόμοιων κατασκευών που μοιράζονται τα ίδια γενικά συνθετικά χαρακτηριστικά. Πρόθεση του Philip Beesley είναι τα περιβάλλοντα που σχεδιάζει να εμπλέκουν σε ένα βαθμό την έννοια του ζωντανού. Αυτό υποδηλώνει το συνδυασμό οργανικής και ανόργανης ύλης, την εμπλοκή ορισμένων φυσικών νόμων που εκφράζονται μέσω διαφορετικών λειτουργιών, όπως η ροή της ενέργειας, η δυναμική ισορροπία του συστήματος, ο κύκλος της ζωής14 και την έννοια της ενσυναίσθησης [empathy]. Η επιλογή του όρου Hylozoic, είναι ιδιαίτερα εύστοχη, καθώς προέρχεται από την ελληνική λέξη “Υλοζωισμός”, που χρησιμοποιούταν στην αρχαιότητα για να δηλώσει την ιδέα ότι η ζωή είναι αδιαχώριστη από την ύλη, και ότι η ύλη είναι ζωντανή-ενεργή και ενδεχομένως έχει συνείδηση.15 Το Hylozoic Ground είναι ένα χωρικό δικτύωμα που συγκροτείται από την αλληλεπίθεση πολλών υποσυστημάτων, όπου το καθένα έχει συγκεκριμένη διακριτή λειτουργία όπως τα διάφορα εσωτερικά όργανα ενός σώματος. Αποτελείται από ένα σύνολο μηχανικών μερών που κινούνται μέσω μηχανικών αυτοματισμών και αποκρινόμενων τεχνολογιών, αλλά και από την πληροφορία αλληλεπίδρασης που αποτελεί τη βάση της αυτό-οργάνωσης του συστήματος, της δυνατότητας του να μεταλλάσσεται με την πάροδο του χρόνου αναδημιουργώντας τον εαυτό του. Αυτή η επιπλέον πληροφορία αλληλεπίδρασης υλοποιείται μέσω α) του σχεδιασμού ενός συστήματος διάδρασης [πληροφορικός προγραμματισμός] μέσω Arduino και β) ενός δικτύου χημικών αντιδραστήρων [χημικός προγραμματισμός των protcell]. Θα μπορούσε να γίνει αναφορά σε όλα τα επιμέρους υποσυστήματα του, αλλά επιλέγεται να γίνει η εκτενής παρουσίαση μόνο των χημικών του τεχνολογιών.

95

96

Το συγκεκριμένο υποσύστημα αποτελείται από ένα σύνολο από δοχεία που μοιάζουν με αδένες και κύστες και περιέχουν χημικές ουσίες όπως υγροσκοπικά άλατα, άλμη, διάλυμα σόγιας και protocells. Αυτά τα υλικά αντιδρούν μεταξύ τους και προσομοιάζουν βασικές μεταβολικές αντιδράσεις που επιτρέπουν την ανάδυση φαινομένων της ζωής, όπως αυτά αναφέρθηκαν παραπάνω. Το σύστημα των χημικών αντιδραστήρων αποτελεί το κομμάτι της “ζωντανής ύλης” που εντάσσεται στον υπόλοιπο αδρανή ιστό της κατασκευής. Οι χημικές τεχνολογίες επιτρέπουν τον υλικό μετασχηματισμό του περιβάλλοντος και έναν διαφορετικό τρόπο επικοινωνίας και ανταλλαγής πληροφορίας ανάμεσα στην εγκατάσταση, το χώρο και τους επισκέπτες του. Λειτουργούν σα μοντέλα φυσικού προγραμματισμού [natural computing models] που αποκρίνονται μορφολογικά, χημικά και ποιητικά σε διάφορες αντιδράσεις και παραμέτρους του περιβάλλοντος και πιο συγκεκριμένα στο διοξείδιο του άνθρακα που παράγεται από την εκπνοή των επισκεπτών της εγκατάστασης και συσσωρεύεται στο χώρο. Το σύστημα αποτελείται από τρία βασικά όργανα, τα Εκκολαπτήρια [incubators], τις φιάλες Protopearl και τα Υγροσκοπικά νησιά.16

97

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

98

Η ΧΗΜΕΙΑ ΩΣ ΜΕΣΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ HYLOZOIC SERIES

Εκκολαπτήρια Ι Τα εκκολαπτήρια βρίσκονται στο “επίπεδο φιλτραρίσματος” [filter layer] και λειτουργούν σαν ένα σύστημα ιστών. Μέσα στη φιάλη, η οποία περιέχει ένα διάλυμα δύο ελαιωδών μέσων – ελαιόλαδο και διαιθυλ-φένυλ-φθαλικός εστέρας–, υπάρχουν ενυδατωμένα μεταλλικά άλατα χαλκού και σιδήρου που κινούνται και έρχονται σε επαφή με τα protocells στο όριο διαχωρισμού των δύο ελαιωδών συστατικών. Αποτέλεσμα αυτής της αντίδρασης είναι ο σχηματισμός συμπλοκών ιζημάτων σιδήρου και χαλκού. Στη συνέχεια τα ιζήματα αυτά κρυσταλλοποιούνται και μετατρέπονται από οργανικά σε ανόργανα. Φιάλες Protopearl Ι Το όργανο αυτό είναι υπεύθυνο για την ρύθμιση του άνθρακα στο σώμα του Hylozoic Ground. Τα protocells που συγκροτούν αυτά τα όργανα είναι σχεδιασμένα να δεσμεύουν τον άνθρακα που βρίσκεται υπό μορφή διοξειδίου του άνθρακα σε αέρια μορφή CO2 στον ατμοσφαιρικό αέρα του Hylozoic Ground από την αναπνοή των επισκεπτών. Στο διάλυμα της φιάλης περιέχει εκτός από τα πρωτοκύτταρα μεταλλικά ιόντα Ασβεστίου Ca2+ και Μαγνησίου Mg2+. Καθώς λοιπόν τα χημικά που περιέχονται στο διάλυμα έρχονται σε επαφή με το H2CO3 του υδατικού διαλύματος παράγουν ένα αδιάλυτο ανθρακικό άλας που κατακάθεται ως ίζημα υπό μορφή κρυστάλλου στην εξωτερική επιφάνεια του protocell. Με την συνεχή παραγωγή και εναπόθεση ιζήματος στην επιφάνεια του protocell, αυτό σταδιακά αδρανοποιείται και μετατρέπεται σε “μαργαριτάρι” [pearl]. Ακόμη, το σύστημα φιαλών protopearl είναι, σε αντίθεση με τα εκκολαπτήρια, ένα ανοικτό σύστημα στον αέρα του περιβάλλοντος της κατασκευής γιατί για να μπορεί να λειτουργήσει συνδέεται τόσο με τον χρήστη όσο και με το ευρύτερο περιβάλλον. Υγροσκοπικά νησιά Ι Πέραν των “ζωντανών” χημικών διεργασιών που συμβαίνουν στην κατασκευή μέσω των συστημάτων protocells, υπάρχει και μια ακόμα χημική λειτουργία. Τα υγροσκοπικά νησιά είναι αντιδραστήρια με ανόργανες χημικές ουσίες που είναι υγροσκοπικές, δηλαδή έχουν την ιδιότητα να δεσμεύουν την ατμοσφαιρική υγρασία και την αποθηκεύουν στο σώμα τους. Η διαδικασία αυτή λειτουργεί ως παροχή νερού στα υπόλοιπα χημικά συστήματα.17 99

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

100

Η ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΜΟΡΦΟΓΕΝΕΣΗΣ Παύοντας να μιλάμε για δομικά υλικά αλλά για ύλη, ο Jason Payne ελπίζει ότι η μετατόπιση του όρου θα επιφέρει μια νέα αίσθηση της σημαντικότητας των υλικών που χρησιμοποιούνται στην αρχιτεκτονική18. Αναζητά ένα νέο σχεδιαστικό μοντέλο, στο οποίο η ύλη προϋπάρχει της δομής και της γεωμετρίας και αποτελεί έναν σημαντικό παράγοντα της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, του οποίου η δυναμική διάδραση με άλλους παράγοντες μπορεί να έχει ουσιαστική συμμετοχή στη γέννηση της μορφής. Αυτή η προσέγγιση βασίζεται στην αντίληψη που εμπνέεται από τη φιλοσοφία του Deleuze και κατά την οποία το υλικό είναι ένα δυναμικό σύστημα. Το [δια]μορφωμένο ή το υπό [δια]μόρφωση υλικό συλλαμβάνεται ως μια ενεργή υλικότητα σε κίνηση. “Οποιοδήποτε υλικό έχει τις τάσεις [tendencies] και τις δυνατότητές [capacities] του. Εάν το υλικό είναι ομογενές και προσκολλημένο στις ακραίες ροές ενέργειάς του, τα χαρακτηριστικά του και η επιρροή του θα είναι απλοϊκές στο βαθμό που θα εκφυλίζονται να υπακούουν σε γραμμικές συμπεριφορές.”19 Με άλλα λόγια, χρησιμοποιώντας ομογενή υλικά για να υλοποιήσουμε προθέσεις που έχουν σχεδιαστεί με υπολογιστικές μεθόδους, υποβαθμίζουμε το εν δυνάμει καθώς “αυτά τα υλικά αποκρύπτουν το σύνολο των αυτό-οργανωμένων δυνατοτήτων της ύλης και της ενέργειας“. Εάν το υλικό απέχει από την κατάσταση ισορροπίας του ή είναι σύνθετο και ετερογενές μέσα από το σύνολο των χαρακτηριστικών του είναι πιθανή η ανάδυση μιας σύνθετης υλικότητας. Πρέπει να τονιστεί ότι δεν εστιάζουμε στην αυθόρμητη γένεση της μορφής, αλλά στο γεγονός ότι το μορφογενετικό εν δυνάμει εκφράζεται επαρκέστερα από τη σύνθετη και ποικίλη συμπεριφορά των υλικών. Σύμφωνα με τον Manuel DeLanda, ένα υλικό είναι άλλο ένα σύνθετο, δυναμικό σύστημα που αυτό-οργανώνεται ενεργά σε νέες δομές και μορφές. Η δυναμική συμπεριφορά παύει να είναι μια αποκλειστική ιδιότητα της μορφής που διερευνάται από τον αλγοριθμικό σχεδιασμό και εμφανίζεται ως νομιμοποιητικός μηχανισμός που μετατοπίζει το ενδιαφέρον στη δυναμική συμπεριφορά της ύλης.20

101

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

Η έντονη ενασχόληση με την υλικότητα στη σύγχρονη αρχιτεκτονική πρακτική συνοδεύεται από την εξέλιξη της ψηφιακής κατασκευής, η οποία έχει αλλάξει σημαντικά τον τρόπο, με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την παραγωγή του δομημένου περιβάλλοντος. Η ψηφιακή κατασκευή επιχειρεί να παρεισφρήσει στη σχεδιαστική πράξη συμμετέχοντας ενεργά στη μορφογενετική διαδικασία, χωρίς να είναι μια εκ των υστέρων διαδικασία μετασχηματισμού. Προκειμένου να είναι δυνατή αυτή η συνθήκη είναι απαραίτητο η διαδικασία από τη σύνθεση μέχρι την κατασκευή να είναι σε μια απερίσπαστη και αδιάκοπη συνέχεια και ο αρχιτέκτονας-σχεδιαστής μέσω του προγραμματισμού να έχει πρόσβαση στα αρχικά επίπεδα των ιδιοτήτων και της συμπεριφοράς του υλικού αλλάζοντας παραμέτρους μέσω προσομοιώσεων, όπως συμβαίνει στο ερευνητικό έργο της Neri Oxman. Σε αυτή την κατεύθυνση κινείται και η δουλειά της Marta Malé-Alemany, η οποία εμπλέκει τις ιδιότητες της ύλης στη μορφογενετική διαδικασία σε συνδυασμό με τη χρήση τεχνολογιών αιχμής• όχι για την δημιουργία τελικών φυσικών αρχιτεκτονικών μοντέλων – στα οποία αποτυπώνεται η πολυπλοκότητα της μορφολογίας, η οποία έχει διερευνηθεί και επιτευχθεί στο προγενέστερο στάδιο του ψηφιακού σχεδιασμού – αλλά για τη αναζήτηση α) σύνθετων υλικών που διαθέτουν πολύπλοκες αναδυόμενες ιδιότητες και β) υλικών που αλλάζουν φάση [phase-changing materials].21

102

Η ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΜΟΡΦΟΓΕΝΕΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΕΝΗ ΥΛΗ

Η Neri Oxman έχει αναπτύξει μία θεωρητική και σχεδιαστική προσέγγιση που εμπνέεται από τις φυσικές διαδικασίες μορφογένεσης και βασίζεται στο υλικό. Δίνει ένα νέο ορισμό της υλικότητας που είναι εν δυνάμει ενεργή, που διαντιδρά με το περιβάλλον και τις παραμέτρους του, ενώ η μορφή και η κατασκευή που προκύπτουν τροφοδοτούνται μέσα από bottom-up λογικές. Η δουλειά της περιλαμβάνει τη δημιουργία συνθετικών υλικών που ενσωματώνουν φυσικές παραμέτρους σε ψηφιακά μορφογενετικά πρωτόκολλα, καθώς επίσης τη μελέτη της συμπεριφοράς των υλικών βάσει του στατικών, περιβαλλοντικών και ανθρωπογενών παραγόντων προσαρμόζοντας τις διατομές, την πυκνότητα, σκληρότητα, ελαστικότητα και τη διαφάνεια των υλικών22.Το Mediated Matter Research Group, το οποίο διευθύνει και αποτελεί τμήμα του Media Lab του πανεπιστημίου του ΜΙΤ, διερευνά το πώς ο ψηφιακός σχεδιασμός, η ψηφιακή υλοποίηση και οι τεχνολογίες τους μεσολαβούν μεταξύ ύλης και περιβάλλοντος για ν’ αλλάξουν ριζικά το σχεδιασμό και την κατασκευή αντικειμένων, κτιρίων και συστημάτων. Στόχος της Oxman είναι η ανάπτυξη μιας σχεδιαστικής ακολουθίας που να ενσωματώνει πολλαπλά δομικά και περιβαλλοντικά κριτήρια απόδοσης, ενοποιώντας τη μοντελοποίηση, ανάλυση, προσομοίωση και κατασκευή σε μία ενιαία διαδικασία. Οραματίζεται την παραγωγή προϊόντων και κτιρίων με πολλαπλές ιδιότητες οι οποίες πηγάζουν από τον υπολογισμό και την ενσωμάτωση των ιδιοτήτων των υλικών τους στη συνολική σχεδιαστική διαδικασία23.

SILK PAVILION

Το Silk Pavilion (2013) είναι μια κατασκευή η οποία προέκυψε από τη μελέτη και το σχεδιασμό της ομάδας του Media Lab και διερευνά τη σχέση ανάμεσα στην ψηφιακή και τη βιολογική κατασκευή στην αρχιτεκτονική κλίμακα. Πρόκειται για ένα χωροδικτύωμα που κατασκευάστηκε σε δύο στάδια. Η πρωταρχική του δομή αποτελείται από 26 μεταλλικά πολυγωνικά πάνελ,

103

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

Πειράματα για τη μελέτη της αλληλεπίδρασης των μεταξοσκωλήκων με το χώρο.

104

Η ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΜΟΡΦΟΓΕΝΕΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΕΝΗ ΥΛΗ

επενδυμένα με μεταξένιο νήμα, το οποία ύφανε ένα μηχάνημα CNC [Computer Numerically Controlled]. Η ικανότητα του μεταξοσκώληκα να δομεί το τρισδιάστατο κουκούλι του από μια μοναδική ίνα με πολλαπλές ιδιότητες και με μήκος περίπου 1 km αποτέλεσε τη βασική ιδέα του έργου. Η συνολική γεωμετρία της κατασκευής καθορίστηκε από έναν αλγόριθμο, βάσει του οποίου μία συνεχής ίνα “ύφανε” τα πάνελ με διαφορετικούς βαθμούς πυκνότητας. Σε δεύτερο στάδιο, ένα πλήθος μεταξοσκωλήκων χρησιμοποιήθηκαν ως βιολογικοί “εκτυπωτές” για την ενημέρωση της πυκνότητας της κατασκευής και τη δημιουργία μιας δευτερεύουσας δομής. Έτσι, 6.500 μεταξοσκώληκες τοποθετήθηκαν στο κάτω μέρος του χωροδικτυώματος και με το εκκρινόμενο μετάξι από τα ακροφύσια τους άρχισαν να υφαίνουν επιφάνειες, πληρώνοντας και ενισχύοντας με αυτό τον τρόπο τα κενά της προϋπάρχουσας δομής. Δεδομένου ότι οι μεταξοσκώληκες επηρεάζονται από χωρικές και περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως η διακύμανση του φυσικού φωτός και η θερμότητα, παρατηρήθηκε ότι μετακινούνται προς σκοτεινότερα και πυκνότερα σημεία. Αυτή η βιολογική οργανωτική αρχή τροφοδότησε τη διαδικασία της κατανομής της ύλης πάνω στην επιφάνεια της πρωταρχικής δομής. Ένα διάγραμμα που αποτύπωσε την κίνηση του ήλιου, προσδιόρισε τα σημεία, το μέγεθος και την πυκνότητα των ανοιγμάτων της δομής. Μια παράλληλη έρευνα διεξάχθηκε για τη χρήση του μεταξοσκώληκα ως φορέα υπολογισμού της κατανομής της ύλης, βάσει εξωγενών κριτηρίων και παραμέτρων, πέραν δηλαδή των λειτουργικών αναγκών του ίδιου του οργανισμού. Οι επίπεδες ινώδεις δομές που παρήχθησαν από μεταξοσκώληκες μελετήθηκαν σαν ένα υπολογιστικό σχήμα για τον καθορισμό της μορφής και τη βελτιστοποίηση της κατανομής της ύλης σε παρόμοιες ινώδεις δομές24. Στο συγκεκριμένο αρχιτεκτονικό παράδειγμα η φύση εμπλέκεται ενεργά στο σχεδιασμό καθώς ένας ζωντανός οργανισμός λειτουργεί ως ο βιολογικός τρισδιάστατος εκτυπωτής, με άλλα λόγια ο οικοδόμος της κατασκευής. Υποδηλώνεται λοιπόν μια νέα συσχέτιση του φυσικού και του τεχνητού, μέσα από διαφορετικούς τρόπους προσέγγισης του υπάρχοντος κτισμένου περιβάλλοντος25.

105

Silk Pavilion, MIT Media Lab, 2013

Η ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΜΟΡΦΟΓΕΝΕΣΗΣ ΜΗΧΑΝEΣ ΠΟΥ "ΚΑΤΑΣΚΕΥAΖΟΥΝ" ΤΗΝ ΥΛΙΚOΤΗΤΑ

Η δουλειά της Marta Malé-Alemany στην ερευνητική πλατφόρμα FABbots επικεντρώνεται στη μελέτη πολύπλοκων συμπεριφορών της ύλης. Οι αναδυόμενες μορφές και οι σχηματισμοί προκύπτουν από κώδικες που λαμβάνουν υπόψιν τους τη συμπεριφορά των υλικών και τροφοδοτούνται με δεδομένα της κατασκευής σε πραγματικό χρόνο μέσω τεχνητών οπτικών εργαλείων [artificial vision tools]. Σε αυτές τις πειραματικές προσεγγίσεις δεν υπάρχει προκαθορισμένος σχεδιασμός. Αντιθέτως ο σχεδιασμός προκύπτει μέσα από υπολογιστικές μεθόδους προσομοίωσης και βελτιστοποίησης της υλικής και μηχανικής συμπεριφοράς λαμβάνοντας υπόψιν διάφορες εξελικτικές διαδικασίες26. Επίσης, ο σχεδιασμός βασίζεται σε μια μέθοδο δοκιμής και λάθους. Τα λεγόμενα “glitches”, δηλαδή οι δυσλειτουργίες της διαδικασίας, δεν απορρίπτονται. Αντιθέτως εκλαμβάνονται ως ευκαιρίες για την ανακάλυψη απρόβλεπτων συμπεριφορών της ύλης.

FLUID CAST

Ένα από τα πεδία μελέτης του εργαστηρίου FABbots είναι τα υλικά που αλλάζουν φάση, όπως το κερί που χρησιμοποιείται ως υλικό για τρισδιάστατη εκτύπωση στο project Fluid Cast. Το κερί τροφοδοτείται σε ένα ακροφύσιο και προγραμματίζεται ο τρόπος και η ποσότητα που θα εκτοξευτεί μέσα σε κρύο νερό ώστε το κερί να στερεοποιηθεί δημιουργώντας απρόσμενες μορφές. Παρόλο που η διερευνητική διαδικασία απορρέει από τη λογική της ψηφιακής κατασκευής, ωστόσο ενσωματώνει τη μη προβλεψιμότητα των πολύπλοκων δυναμικών συστημάτων. Η παραδοσιακή διαδικασία χύτευσης βασίζεται στην ακαμψία της μήτρας- καλουπιού που δίνει μορφή στο υλικό και αποτελεί μια διαδικασία σε δύο στάδια: πρώτον την κατασκευή του καλουπιού και έπειτα την έκχυση του υλικού στο καλούπι. Στα πλαίσια της προσαρμογής και παραμετροποίησης αυτής της κατασκευαστικής διαδικασίας, το καλούπι αντιμετωπίζεται ως ένας περιορισμός που δίνει συγκεκριμένο σχήμα στο χυτευμένο υλικό. Αντιθέτως

109

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

Ομάδα φοιτητών: Ena Lloret Kristensen, Jaime de Miguel Rodríguez Catalina Pollak Williamson, María Eugenia Villafañe

110

Η ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΜΟΡΦΟΓΕΝΕΣΗΣ ΜΗΧΑΝEΣ ΠΟΥ "ΚΑΤΑΣΚΕΥAΖΟΥΝ" ΤΗΝ ΥΛΙΚOΤΗΤΑ

προτείνεται η αξιοποίηση της συμπεριφοράς του ίδιου του υλικού, που όπως αποδεικνύεται δεν εμπλέκεται ενεργά στην μορφογενετική διαδικασία. Αντί του συμβατικού καλουπιού –καταλύτη της διαδικασίας στερεοποίησης– στην προκειμένη περίπτωση χρησιμοποιείται το νερό. Η αλλαγή φάσης του υλικού συμβαίνει σχεδόν ακαριαία, μέσω του ελέγχου της θερμοκρασίας. Από τη μία ο έλεγχος της μηχανικής διαδικασίας παραγωγής και από την άλλη η ενδεχομενικότητα, που αποτελεί χαρακτηριστικό της δυναμικής των ρευστών – υγρό κερί και νερό –, συμβάλλουν στην ανάδυση της πολυπλοκότητας. Υπό αυτή την έννοια, η ψηφιακή κατασκευαστική διαδικασία παρέχει μια πλατφόρμα βελτιστοποίησης και ακρίβειας μιας διαδικασίας που κατά τα άλλα χαρακτηρίζεται από “ασάφεια”27. Το ενδιαφέρον αυτού του παραδείγματος έγκειται στο γεγονός ότι η ευφυΐα του ίδιου του υλικού έχει θεμελιώδη ρόλο στη μορφογενετική διαδικασία, η τυχαιότητα και η αποδοτικότητα του υλικού [performativity] σε κάθε στάδιο της διαδικασίας, καθώς πρόκειται για μια bottom-up λογική παραγωγής και ένα ασταθή, τυχαίο και δυναμικό τρόπο εργασίας. Η έρευνα αυτής της προσέγγισης δεν έγκειται μόνον στην αλλαγή της σύνθεσης της ύλης που με τη σειρά της προσφέρει νέες αναδυόμενες μορφολογίες, αλλά στην τροποποίηση των μηχανών ψηφιακής κατασκευής και την προσαρμογή τους ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες.

111

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

Το αυτοσχέδιο μηχάνημα που ασκεί μαγνητική δύναμη στο μείγμα πηλού και ρινισμάτων σιδήρου.

112

Η ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΜΟΡΦΟΓΕΝΕΣΗΣ ΜΗΧΑΝEΣ ΠΟΥ "ΚΑΤΑΣΚΕΥAΖΟΥΝ" ΤΗΝ ΥΛΙΚOΤΗΤΑ

MAGNETISM MEETS ARCHITECTURE

Ο Ολλανδός σχεδιαστής Jolan van der Wiel ασχολείται και αυτός με τη σύνθεση υλικών με πολύπλοκες ιδιότητες. Στο έργο Magnetism meets Architecture διερευνά την πιθανότητα της δημιουργίας ένα ευφυούς συστήματος που θα μεταχειρίζεται μαγνητικά υλικά για τη δημιουργία αρχιτεκτονικών μορφών, αξιοποιώντας τη μαγνητική δύναμη ως ένα μεταβαλλόμενο μορφοποιητικό φορέα. Η πρώτη του ύλη είναι ένα μείγμα από πηλό στο οποίο προσθέτει μικρές ποσότητες ρινισμάτων μετάλλου. Το μίγμα τροφοδοτεί το ακροφύσιο ενός αυτοσχέδιου CNC μηχανήματος και σύμφωνα με τη λογική της τρισδιάστατης εκτύπωσης, δηλαδή με την αλληλεπίθεση στρωμάτων υλικού, δημιουργούνται σχηματισμοί οι οποίοι όμως επηρεάζονται από τις δυνάμεις που ασκούν οι μαγνήτες, με αποτέλεσμα να προκύπτουν απρόσμενες μορφές. Το μαγνητικό πεδίο που περνά μέσα από το υλικό ασκεί μια αντίθετη δύναμη από αυτή της βαρύτητας αλλάζοντας τη λογική με την οποία δομείται ο συμβατικός πηλός, κάνοντας το να στρέφεται προς τα πάνω και να αιωρείται28. Αυτό που διαφοροποιεί επομένως τη συγκεκριμένη μορφογενετική διαδικασία από άλλες, που προκύπτουν από παρόμοιες λογικές, έγκειται αποκλειστικά στη συμπεριφορά του σύνθετου υλικού και τις δυνάμεις του περιβάλλοντος του29.

113

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

Top-down Bottom up, Driessens & Verstappen, 2012

116

Η ΥΛΙΚΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΜΟΡΦΟΓΕΝΕΣΗΣ ΜΗΧΑΝEΣ ΠΟΥ "ΚΑΤΑΣΚΕΥAΖΟΥΝ" ΤΗΝ ΥΛΙΚOΤΗΤΑ

Τέλος, παρατηρείται ότι ένα μεγάλο μέρος της τέχνης κινείται προς αυτή την κατεύθυνση του Digital Craft. Πολλοί εικαστικοί εμπλέκονται με μεθόδους ψηφιακής κατασκευής χρησιμοποιώντας υλικά που αλλάζουν φάση ή έχουν συνθετικά χαρακτηριστικά, λόγω του πλούτου των αναδυόμενων μορφών, της πλαστικότητας που εμφανίζουν, αλλά και της μη-προβλεψιμότητας της διαδικασίας. Ένα παράδειγμα που μπορεί να αναφερθεί είναι το έργο των Ολλανδών εικαστικών Driessens & Verstappen Top-down Bottom-up. Η εγκατάσταση αποτελείται από τέσσερις πρωτόλειες μηχανές που εκχύουν κερί στο πάτωμα του εκθεσιακού χώρου αιωρούμενες από το ταβάνι. “Με την πάροδο του χρόνου σχηματίζονται σταλαγμίτες, άμορφες μάζες, που όμως αποτελούν μια νέα μορφή της πρώτης ύλης, η οποία πέρασε από μια μετασχηματιστική διαδικασία, υγροποιήθηκε και στερεοποιήθηκε εκ νέου”.30

Συνοψίζοντας, κάποια κοινά χαρακτηριστικά που εντοπίζονται στα παραπάνω παραδείγματα της ενεργοποιημένης υλικότητας είναι ότι: •

Ο προγραμματισμός της ύλης και η γεωμετρία έπονται των εγγενών ιδιοτήτων και της συμπεριφοράς του υλικού.

•

Βασίζονται στην αντίληψη της ύλης ως ένα δυναμικό σύστημα που βρίσκεται σε συνεχή κίνηση και διάδραση με τις παραμέτρους του περιβάλλοντος του.

•

Εστιάζουν σε καταστάσεις μακράς της ισορροπίας του υλικού, καθώς η ενδεχομενικότητα και η μη προβλεψιμότητα που ενυπάρχει οδηγούν σε πολύπλοκες αναδυόμενες μορφές.

•

Αποτελούν πειραματισμούς σε μικρή κλίμακα, μέσω παραμετροποιημένων και αυτοσχέδιων μηχανών ψηφιακής κατασκευής, που ωστόσο προσβλέπουν στη μετέπειτα μεταφορά αυτών των συστημάτων σε μεγαλύτερη, αρχιτεκτονική κλίμακα.

117

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

Conceptual study model, B_mu Tower, R&Sie(n), 2002

118

ΑΝΑΘΕΩΡΩΝΤΑΣ ΤΟ ΑΜΟΡΦΟ DUSTY RELIEF / B_MU TOWER

Οι R&Sie(n) στο Dusty Relief/ B_mu Tower (2002), ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης στην Bangkok διερευνούν το νέφος και τη σκόνη του αστικού περιβάλλοντος σα μία περιβαλλοντική, αστική και κοινωνική συνθήκη. Αναζητούν και υπαινίσσονται προκλητικούς τρόπους με τους οποίους η αρχιτεκτονική μπορεί να εμπλακεί με τα βρώμικα και μολυσμένα περιβάλλοντα της πόλης από τα καυσαέρια και το νέφος. Αυτό το έργο δεν αποτελεί ένα κτίριο που ελέγχει και ρυθμίζει το κλίμα ή ακόμα δε δημιουργεί έναν φιλτραρισμένο χώρο από το αστικό περιβάλλον, αλλά αποτελεί ένα κτίριο που χρησιμοποιείται για τη συλλογή και την “εκτροφή” της σκόνης πάνω στις εξωτερικές του επιφάνειες. Το εσωτερικό του κτιρίου οργανώνεται με συμβατικό τρόπο, σαν μια στοίβα από αρχιτεκτονικούς ορθοκανονικούς όγκους. Αυτό το σύμπλεγμα περιβάλλεται από ένα ηλεκτροστατικό δέρμα, το οποίο ελκύει τη σκόνη και το νέφος του δρόμου πάνω στη δομή. Δημιουργούν ένα απολύτως νέο εσωτερικό μέσα σε αυτό το μολυσμένο περιβάλλον της Bangkok31, σε μια πόλη που κυριαρχεί η αντίληψη του ρόλου των ουρανοξυστών ως καταφύγια ενός κατεστραμμένου περιβάλλοντος. Το εσωτερικό και το εξωτερικό είναι δύο τελείως διαφορετικές δομές: “ένα αποστειρωμένο, αποεδαφικοποιημένο περιβάλλον το οποίο είναι συνδεδεμένο με ένα μολυσμένο αστικό χάος”32. Παρόλο που μπορεί να μοιάζει με μια αρκετά επιθετική προσέγγιση απέναντι σε παρόμοια θέματα οικολογίας, το ηλεκτροστατικό δέρμα πέραν του να συλλέγει τη σκόνη, φιλτράρει τον αέρα, τόσο στο εξωτερικό αλλά κυρίως στο εσωτερικό, ώστε να διατηρεί κάποιες προδιαγραφές υγείας και προστασίας μέσα στο χώρο. Επομένως, οι R&Sie(n) έχουν σχεδιάσει ένα κτίριο που ταυτόχρονα ελκύει τη σκόνη αλλά και αναπτύσσει ένα προστατευμένο πλαίσιο γύρω και μέσα σε αυτό. Αντιμετωπίζοντας λοιπόν τη σκόνη ως ένα δομικό υλικό, “μας δίνουν τη δυνατότητα να έρθουμε πιο κοντά στα καυσαέρια και να παρατηρήσουμε τον εκπεμπόμενο ατμό, τις εντυπωσιακές υφές, τις περιβαλλοντικές επιδράσεις και διάφορες άλλες ποιότητες αυτής της ύλης”33, όπως χαρακτηριστικά γράφει ο David Gissen στο βιβλίο του Subnature: Architecture’s other environments.

119

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

120

ΑΝΑΘΕΩΡΩΝΤΑΣ ΤΟ ΑΜΟΡΦΟ DUSTY RELIEF / B_MU TOWER

Physical model & Diagrammatic sections, B_mu Tower, R&Sie(n), 2002

121

Exterior view of Mosquito Bottleneck, R&Sie(n)

ΑΝΑΘΕΩΡΩΝΤΑΣ ΤΟ ΑΜΟΡΦΟ MOSQUITO BOTTLENECK

Στο Mosquito Bottleneck (2003) διερευνάται ο σχεδιασμός μιας κατοικίας στο Trinidad, μια περιοχή με μολυσμένα κουνούπια. Αντί να δημιουργήσουν ένα είδος καταφυγίου, ένα χώρο προστασίας από τα έντομα, οι R&Sie(n) επιλέγουν να σχεδιάσουν ένα περίβλημα - διπλό δέρμα, μέσα στο οποίο παγιδεύονται και ζουν τα κουνούπια. Καθώς η μορφή του κτίσματος αναδιπλώνεται και συστρέφεται, τα παγιδευμένα έντομα εισέρχονται όλο και πιο βαθιά μέσα στους ιδιωτικούς χώρους του. Αυτό το έργο δεν αφορά στη μίμηση της οργανωτικής αρχής ενός βιολογικού οργανισμού• στην πραγματικότητα η βασική ιδέα είναι η μεταφορά του εντόμου σαν ένα νέο είδος χωρικής εμπειρίας. Η επιλογή του συγκεκριμένου περιβάλλοντος αποτελεί ένα σχόλιο πάνω στην προστατευμένη συνθήκη της κατοίκησης, από οπού αποκλείονται οι επικίνδυνες ή τρομακτικές πτυχές της φύσης. Ενώ συνήθως τα έντομα είναι ανεπιθύμητα και αποβάλλονται από το εσωτερικό του κτίσματος, στο συγκεκριμένο αιθέριο διαμορφωμένο περιβάλλον, έρχονται πολύ κοντά με τον κάτοικο και έτσι προκύπτει μια νέα ιδέα του τι θεωρείται εσωτερικό και εξωτερικό. Αυτό με τη σειρά του, δηλαδή ο συνδυασμός των εντόμων, του εσωτερικού χώρου που τα φιλοξενεί, η παρατήρηση τους και η κατοίκηση ενός τέτοιου χώρου από τον άνθρωπο, οδηγεί στην επανεξέταση του τι είναι ανθρωπογενές προϊόν και πώς σχετίζεται με όλα αυτά τα μορφώματα34. Και στα δύο προαναφερθέντα έργα οι R&Sie(n) καταπιάνονται με αόρατους φόβους – άλλοτε προβάλλοντας τους πάνω στο εξωτερικό περίβλημα και άλλοτε κάνοντάς τους βασικό στοιχείο της βίωσης ενός χώρου – και μέσω υπερβολικών χειρισμών δημιουργούν αποστειρωμένους και ασφαλείς εσωτερικούς χώρους. Αντί να περιορίζονται στην ιδέα της αρχιτεκτονικής ως ένα άκρως εξοπλισμένο ασφαλές καταφύγιο, ο Francois Roche προτείνει πως “αυτό που απαιτείται είναι ένα νέο είδος διαχείρισης του άγχους και του φόβου που πλαισιώνει τους κινδύνους. Αντί να τους μπλοκάρει και να τους διαγράφει, τους καθιστά ορατούς, έτσι ώστε να αποδεχτούμε την ύπαρξη τους και εν τέλει να τους συνηθίσουμε”.35

123

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

124

ΑΝΑΘΕΩΡΩΝΤΑΣ ΤΟ ΑΜΟΡΦΟ MOSQUITO BOTTLENECK

Interior detail & Skin detail of Mosquito Bottleneck, R&Sie(n), 2003

125

V: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ

Στα αφηγηματικά τους σενάρια μεταχειρίζονται ουσίες, όπως η σκόνη που υπάρχει στην ατμόσφαιρα της Bangkok ή τα κουνούπια στο Trinidad, που αναφέρονται σε μια (μελλοντική) απειλή εκφράζοντας γενικότερα μια οικολογική ανησυχία. Η εμμονή τους με βρώμικα, επικίνδυνα και τοξικά υλικά που θεωρούνται τα αποβάλλοντα προϊόντα του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος και συνδέονται με μια αισθητική της αποστροφής και αηδίας [disgust], εμπνέεται και βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη θεωρία του Georges Bataille για το άμορφο [l’ informe].

ΑΜΟΡΦΟ

Για τον Bataille, αυτό που εμφανίζεται ως απρεπές, ως το αποβάλλον, αυτό που δε δύναται να εξομοιωθεί, ανήκει στη σφαίρα του άμορφου36. Παρόλο που έχει περάσει μισός αιώνας από τότε που ανέπτυξε τον ορισμό του άμορφου, η ιδέα μόλις πρόσφατα άρχισε να αναπτύσσεται στο αρχιτεκτονικό πεδίο. Ένας από τους λόγους για τη σχετικά καθυστερημένη δημοτικότητα του όρου σύμφωνα με την Ingrid Böck οφείλεται στο γεγονός ότι το άμορφο γίνεται κατανοητό ως ένας τρίτος όρος που βρίσκεται εκτός της δυικής σκέψης, εκτός της συζήτησης για το δίπολο μορφής - περιεχομένου• αποτελεί μια τρίτη συνθήκη37. Αντί λοιπόν να απορρίπτει την αποβάλλουσα ύλη ως κάτι το ακάθαρτο και μολυσμένο, ο Bataille αναφέρεται σε μια εννοιολογική και ηθική κατάρρευση που πηγάζει από την κυρίαρχη αντίληψη της εξιδανικευμένης ύλης38. Το “άμορφο” δεν είναι ένας προσδιορισμός με μονοδιάστατη ερμηνεία. Ο συγκεκριμένος όρος επιστρατεύεται για να φέρει όλον τον υλικό κόσμο σε μια κοινή βάση, εν αντιθέσει με τη γενικευμένη λογική των προκαθορισμένων μορφών. Το άμορφο διαφεύγει της γεωμετρίας, της μορφολογίας• δίνει έμφαση στην αντίθεση ανάμεσα στην ωφελιμιστική φύση της μορφής ή του σχήματος που εξισώνεται με το περιεχόμενο έναντι της λειτουργικής και επιτελεστικής [performative] δύναμης του άμορφου9.

126

ΑΝΑΘΕΩΡΩΝΤΑΣ ΤΟ ΑΜΟΡΦΟ

Ο Παρμενίδης στο διάλογο του με τον Πλάτωνα σχετικά με τις ιδανικές μορφές επικαλείται τις τρίχες, τη λάσπη, τη βρωμιά, καθώς και ο Bataille αναφέρεται στη βλέννα και τις αράχνες ως ένα αντιπαράδειγμα στη θεωρία των μορφών. Αυτά τα “άλλα”, άμορφα αντικείμενα σχετίζονται με έννοιες, όπως αυτή του άχρηστου, του αναξιοποίητου, του ευτελούς, του γελοίου, χωρίς να έχουν καμία απολύτως σχέση με τις ιδανικές πλατωνικές μορφές. Έτσι, με αυτό τον τρόπο τόσο ο Παρμενίδης όσο και ο Bataille επιχειρούν να καθορίσουν τα όρια των μορφών, να διερευνήσουν αυτό που αδυνατεί να περιοριστεί και να ενταχθεί στις λογικές μορφές και αυτό που διαφεύγει της εξιδανικευμένης πλατωνικής αντίληψης. Για τους R&Sie(n) το άμορφο δεν είναι ούτε επιφάνεια αλλά ούτε διαθέτει βάθος• σχετίζεται με οτιδήποτε έχει απωθηθεί από την κοινή αντίληψη της πραγματικότητας. Στο βιβλίο τους Spoiled Climate παρουσιάζουν μια σειρά από έργα στα οποία αρχιτεκτονική από γίνεται ένα εργαλείο διαχείρισης της πραγματικότητας και ένταξης διαδικασιών μετασχηματισμού και υπέρβασης με αποτέλεσμα το άμορφο να απενεργοποιεί την επιβολή της μορφής. Σε μια διάλεξή του ο Roche εξηγεί πως δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στις πολύπλοκες και εξελιγμένες γεωμετρίες των επιστημονικών κλάδων των μαθηματικών και της φυσικής στο στάδιο της έρευνας, καθώς μέσα από αυτές αναδύονται πολύπλοκα, μεταβλητά και άμορφα σχήματα. Σύμφωνα με τα λεγόμενα του, η αναθεώρηση της μορφής στον αρχιτεκτονικό διάλογο κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος λόγω τόσο των εξελίξεων των σύγχρονων τεχνολογιών μοντελοποίησης, όσο και των καινοτομιών της ψηφιακής κατασκευής και της απόδοσης συγκεκριμένων υλικών40.

127

Hover, Sift Studio, 2012

128

ΑΝΑΘΕΩΡΩΝΤΑΣ ΤΟ ΑΜΟΡΦΟ MATERIAL FRINGE

Ένας ακόμη αρχιτέκτονας που η δουλεία του έχει κοινή οντολογική βάση είναι ο Adam Fure, ιδρυτής του Sift Studio. Το έργο του εντάσσεται στη γενική κατηγορία της μορφογενετικής και υλικής διερεύνησης της αρχιτεκτονικής. Αναζητά υλικά, τα οποία βρίσκονται έξω από το φάσμα της συμβατικής αρχιτεκτονικής πρακτικής και εξερευνά την αυθόρμητη δημιουργικότητα της ύλης. Στα πλαίσια του εργαστηρίου του Material Fringe στο Πανεπιστήμιο Taubman College του Michigan επεκτείνει τη συζήτηση πάνω στα υλικά και τη χρήση του υπολογιστή συνδυάζοντας τις ψηφιακές τεχνικές με τις αναλογικές μεθόδους. Η δουλειά του βασίζεται σε έναν πρακτικό τρόπο εργασίας και πειραματισμού με υλικά που βρίσκονται στο “περιθώριο”, με άλλα λόγια υποπροϊόντα, ανακυκλωμένα δομικά υλικά, ή γενικότερα, υλικά που βρίσκονται έξω από τη σφαίρα της συμβατικής αρχιτεκτονικής. Τα υλικά είναι ασυνήθιστα – είτε πρόκειται για υπολείμματα υλικών, είτε υλικά στα οποία δεν διακρίνεται κάποια λογική βάσει της οποίας μπορούν να δομηθούν – και απαιτούν ένα βαθμό non-standard επεξεργασίας με στόχο να μεταφραστούν σε ζωτικά αρχιτεκτονικά υλικά. Ακόμη διερευνώνται διάφορες μέθοδοι οργάνωσης των υλικών [ύφανση, στοίβαξη] μέσα από τη μελέτη της συμπεριφοράς τους. Ο πειραματισμός με την ύλη πραγματοποιείται στα πλαίσια των ψηφιακών τεχνολογιών. Αντί όμως να επιβάλλονται εξωγενείς μορφές στα υλικά, οι ψηφιακές μέθοδοι χρησιμοποιούνται για να επεκτείνουν τις ιδιότητες τους. Μέσα από προσομοιώσεις διερευνώνται τα όρια των υλικών δίνοντας τους τη δυνατότητα να οργανώνονται και να συγκροτούνται με τρόπους που δε θα μπορούσαν διαφορετικά. Πρόκειται για έναν τρόπο εργασίας που δίνει έμφαση στα απτικά [tactile] χαρακτηριστικά, τις σωματικές και σπλαχνικές [visceral] ποιότητες της ύλης, οι οποίες αναδύονται μέσα από τη δημιουργική διαδικασία και την παραγωγή μικροεπεισοδίων41.

129

Material Worlds, University of Michigan, 2013

130

ΑΝΑΘΕΩΡΩΝΤΑΣ ΤΟ ΑΜΟΡΦΟ MATERIAL FRINGE

131

VI: ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

134

ΑΝΤΙΛΗΠΤΙΚΗ ΜΕΤΑΣΤΡΟΦΗ Ένα βασικό επιχείρημα που χρησιμοποιεί ο Adam Fure για να εξηγήσει το θεωρητικό υπόβαθρο του έργου του, που εστιάζει στην αυθόρμητη δημιουργικότητα της ύλης, είναι ότι στο πλαίσιο μιας οικολογικής προσέγγισης η ιδέα της φύσης είναι μια έννοια ιδιαιτέρως καταστροφική και επιζήμια.

“Καθώς αποδεχόμαστε την οντολογική δομή του κοινωνικού χώρου, όπου από τη μία μεριά υπάρχει ο πολιτισμός – ο ανθρωπογενής κατασκευασμένος κόσμος– και από την άλλη μεριά η φύση, δημιουργείται ένας διαχωρισμός ανάμεσα στους δύο κόσμους, που σε τελική ανάλυση εξαλείφει την πιθανότητα μιας πραγματικής συνύπαρξης στα πλαίσια ενός υλικού κόσμου“.1 Κάνει αναφορά στα λεγόμενα του φιλόσοφου Slavoj Zizek, ο οποίος υποστηρίζει ότι η υποτιθέμενη “ισορροπία” στη φύση δεν είναι παρά ένας μύθος και για να στηρίξει αυτή την άποψη χρησιμοποιεί το επιχείρημα ότι οι καταστροφές πάντοτε αποτελούσαν βασικό συστατικό στοιχείο της φυσικής ιστορίας. Έτσι οδηγούμαστε στο συμπέρασμα πως το ζητούμενο της φύσης στην αρχιτεκτονική τίθεται μόνο ως έναυσμα, σα μια γέφυρα ανάμεσα στο οργανικό και το ανόργανο, ανάμεσα στον ανθρωπογενή τεχνητά κατασκευασμένο κόσμο και τον πραγματικό φυσικό κόσμο, προς την κατανόηση της οικολογίας με ένα ελαστικό τρόπο2. Ο Timothy Morton στο βιβλίο του Ecology without Νature προτείνει την κατάργηση όλων των εννοιών της φύσης, ώστε να περιοριστεί η τεχνητή απόσταση ανάμεσα στα κτίρια και το φυσικό περιβάλλον, ανάμεσα στο σώμα μας και την αποβάλλουσα ύλη.

“Απαλείφοντας την έννοια της φύσης, δημιουργείται ένα ενιαίο πλαίσιο διαχείρισης και συσχέτισης μεταξύ όλων των μορφών της ύλης συμπεριλαμβανομένων και των αποβλήτων [waste]”. Η συσχέτιση αυτή που προκύπτει, με επακόλουθες αισθητικές προεκτάσεις, είναι σε πρώτο επίπεδο ένα ζήτημα σύνδεσης και συσχέτισης των ανθρώπων

135

VI: ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

136

ΑΝΤΙΛΗΠΤΙΚΗ ΜΕΤΑΣΤΡΟΦΗ με τις βασικές-πρωτογενείς γήινες μορφές –τους σχηματισμούς της γης –, οι οποίες έχουν εξομαλυνθεί μέσα από εξιδανικευμένες εικόνες της φύσης. Σε μια ελαστική ερμηνεία της οικολογίας, χωρίς τη φύση, εξηγεί πως “πρέπει να βρούμε τρόπους να ενοποιηθούμε με την γήινη μάζα από την οποία αποτελούμαστε και η οποία μας περιβάλλει”.3 Ο ευρύς όρος που αποδίδει ο Morton στη συσχέτιση με την ακάθαρτη ύλη, είναι η “σκοτεινή οικολογία” [dark ecology], την οποία στο βιβλίο του The Ecological Thought περιγράφει ως μια επανακτημένη αισθητική μεταστροφή, που αποδέχεται και περιλαμβάνει το άσχημο, το τρομερό, το τερατώδες. Δεν αναφέρεται σε εννοιολογικά αντιθετικά ζεύγη όπως το ωραίο και το άσχημο και ακόμη το άσχημο δεν εφαρμόζεται σαν μια σχεδιαστική πρόθεση. Αντιθέτως κάνει λόγο για το άσχημο ως έναν τρόπον να εγκαθιδρυθεί μια νέα σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τις πιο ταπεινές μορφές της ύλης4. Και αυτό συνειρμικά οδηγεί, στο αρχικό ερέθισμα της παρούσας έρευνας, τα λόγια του Manuel DeLanda, για την ανάπτυξη μιας νέο-υλιστικής αντίληψης που λαμβάνει υπόψιν της όλες τις εκφάνσεις και εκδηλώσεις της ύλης ως μιας ενιαίας και συνεχούς ύλης-ενέργειας, η οποία όπως παρατηρούμε έχει μεταφερθεί και αναπτύσσεται στην αρχιτεκτονική πρακτική. “Ζούμε σε έναν κόσμο γεμάτο δομές – ένα μείγμα γεωλογικών, βιολογικών, κοινωνικών και γλωσσικών δομών, που δεν είναι τίποτε άλλο από συσσωρεύσεις υλικών διαμορφωμένες και σφυρηλατημένες από την ιστορία. Βουτηγμένοι σε αυτό το μείγμα, αλληλεπιδρούμε ποικιλοτρόπως με τις άλλες ιστορικές δομές που μας περιβάλλουν και παράγουμε καινούργιους συνδυασμούς, μερικοί από τους οποίους έχουν ιδιότητες που αναπτύσσονται αενάως. Με τη σειρά τους, αυτοί οι συνεργατικοί συνδυασμοί, είτε προέρχονται από τον άνθρωπο είτε όχι, αποτελούν την πρώτη ύλη για άλλα μείγματα. Σ’ αυτό το γεγονός οφείλουν την ποικιλία τους αναρίθμητες δομές που γεμίζουν τον πλανήτη μας, καθώς η είσοδος νέων υλικών μέσα στο μείγμα προκαλεί τον ταχύτατο πολλαπλασιασμό των νέων μορφών”.

137

VI: ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ

“Η πραγματικότητα είναι μια μοναδική ύλη-ενέργεια που υφίσταται μεταβολές φάσεων. Κάθε νέο στρώμα συσσωρευμένου «υλικού» εμπλουτίζει τη δεξαμενή των μη γραμμικών δυναμικών και των μη γραμμικών συνδυαστικών αναλύσεων που είναι διαθέσιμες για τη δημιουργία νέων δομών και διαδικασιών. Οι βράχοι και οι άνεμοι, τα μικρόβια και οι λέξεις είναι διαφορετικές εκδηλώσεις αυτής της δυναμικής υλικής πραγματικότητας ή, με άλλα λόγια, όλα αντιπροσωπεύουν τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους αυτή η απλή ύλη- ενέργεια εκφράζει τον εαυτό της”.

138

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Συνοψίζοντας,παρατηρούμε πως η σύγχρονη οικο-βιο-τεχνολογική συνθήκη συνοδεύεται από μια παραδειγματική αντιληπτική αντιστροφή στην αρχιτεκτονική. Ενώ η τεχνολογία εισχώρησε στο σώμα, το επέκτεινε, το ανασχεδίασε και το μετέτρεψε σε μια ανασυνδυασμένη “αρχιτεκτονική”, αντίστοιχα η αρχιτεκτονική από τη μεριά της διερευνά το σώμα ως ένα μοντέλο αποκρισιμότητας, προσαρμοστικότητας και ευφυίας. Ενώ σχεδιάζεται η χωρική του επέκταση του σώματος, η αρχιτεκτονική από τη μεριά της επιδιώκει να αποκτήσει μια σωματική υπόσταση, συνυποδηλώντοντας μ’ αυτό τον τρόπο –με τη σωματικότητα– μια περισσότερο υλική, απτική και ζωντανή υπόσταση. Η επανάσταση των βιοεπιστημών έχει φέρει μαζί της ένα υβριδικό πεδίο, μια ενδιάμεση διάσταση ανάμεσα στο πραγματικό και το εικονικό, σε μια ύλη κατά το ήμισυ οργανική και κατά το άλλο ανόργανη. Δεδομένης της προτεραιότητας που έχει δώσει ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός στην μορφολογική ομοιογένεια, είναι μια ενδιαφέρουσα εναλλακτική. Η μορφή απορρέει όχι από τη μίμηση της μορφολογίας, αλλά από τη διαφορά. Προκύπτει ως αποτέλεσμα της υλικής δομής που είναι κοινή μεταξύ των οργανισμών, όχι από έναν επιβεβλημένο σχεδιασμό και αυτό εισάγει μια εναλλακτική αισθητική στην οποία μορφή και ύλη μπορούν να συνεργάζονται. Η έννοια της μηχανικής συνομοταξίας θολώνει τη διαφορά μεταξύ της οργανικής και μη-οργανικής ύπαρξης.

139

MATTER IN VIVO

140

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.

Χρησιμοποιείται σε αντιδιαστολή με τον ευρύτερα διαδεδομένο όρο [in vitro] που σημαίνει μέσα στο γυαλί - δοκιμαστικό σωλήνα. Είναι επιστημονικός όρος της Βιολογίας που αναφέρεται κυρίως στην τεχνική της πραγματοποίησης ενός δεδομένου πειράματος σε δοκιμαστικό σωλήνα ή γενικότερα για πειράματα που πραγματοποιούνται σε αυστηρά ελεγχόμενες συνθήκες έξω από τους ζωντανούς οργανισμούς. www.wikipedia.org

Ι:

ΤΟ ΣΩΜΑ

1.

Benjamin H. Bratton, The Premise of Recombinant Architecture, One, 2003

2.

Deleuze Gilles & Guattari Felix, A Thousand Plateaus, Capitalism and Schizophrenia, μτφρ. Massumi Brian, University of Minnesota Press, London 2005, σελ.181

3.

https://blogs.aalto.fi/researchinart/files/2012/02/OLoughlin2.pdf

4.

Beatriz Colomina, Skinless Architecture, Wissenschaftliche Zeitschrift der Bauhaus-Universitδt Weimar, 2003

5.

Maria - Luisa Palumbo, New Wombs: Electronic Bodies and Architectural Disorders, Birkhäuser, 2000, σελ.7-8

6.

Palumbo, ο.π., σελ.8

7.

Solà-Morales Ignasi, Absent Bodies, Cynthia Davidson, Anybody, Anyone Corporation, New York 1997, σελ.18

8.

Marcos Cruz, The inhabitable flesh of Architecture, Ashgate Publishing Limited, 2013, σελ.10

9.

Ignasi, ο.π., σελ.18

10. Ο όρος “σάρκα” [flesh] ωστόσο έχει ένα πολύ πιο ασαφή ορισμό από αυτό του δέρματος, όπως αντίστοιχα ασαφής είναι και εικόνα που έχει διαμορφωθεί για τον ανθρώπινο οργανισμό αυτή την περίοδο. Πράγματι o όρος “σάρκα”, επιδέχεται μια πληθώρα ερμηνειών• από τη μία μεριά, αναφέρεται σε μια μαλακή ουσία που συμπεριλαμβάνει το λίπος και τους μύες, που καλύπτουν τα κόκκαλα και βρίσκεται κάτω από το δέρμα, από την άλλη μεριά, μπορεί ακόμη να αναφέρεται και στο σώμα ως όλον, ή ακόμη και μόνο στο δέρμα. Το σχόλιο του Αμερικάνου κριτικού τέχνης James Elkins είναι εύστοχο, για τη σάρκα ως ένα είδος ‘υγρού’ “το οποίο αρνείται τον διαχωρισμό του δέρματος και των εσωτερικών ζωτικών οργάνων, του μέσα και του έξω, του σκληρού και του μαλακού που θυμίζει τελικά περισσότερο μια παχύρευστη ύλη”. http://marcoscruzarchitect.blogspot.nl/2009/03/inhabitable-flesh-of-architecture.html 11. Marcos Cruz, ο.π, σελ.10-11 12. Αριστοτέλης Δημητρακόπουλος, Συστήματα Αρμονίας στην Αρχιτεκτονική, Ελληνικές Κατασκευές, no.84, 2004 13. Cruz, ο.π, σελ.12 14. Αν το εξετάσουμε από γλωσσολογική σκοπιά η λέξη όργανο, στα αρχαία Ελληνικά

141

MATTER IN VIVO χρησιμοποιούταν για να περιγράψει τόσο τα σωματικά όργανα, όσο και τη μηχανή που είναι ικανή να παράγει έργο και να μεταφέρει την ενέργεια σε προκαθορισμένες μορφές και θέσεις. Αυτή η σχέση μεταξύ βιολογικών οργάνων και εργαλείων, που επιβεβαιώνεται ετυμολογικά, ιστορικά και θεωρητικά, ορίζει κατά μια έννοια τη δράση μας στο περιβάλλον και στον κόσμο που κατοικούμε, αλλά και την οργανική και φυσική σχέση που ενυπάρχει μεταξύ του χώρου και της δράσης μας, μέσα σ’ αυτόν.

15. Diller E. & Scofidio R., FLESH: Architectural probes, Princeton Architectural Press, 1994, σελ.16 16. Ο Καρτεσιανός Δυισμός είναι ο βασικός άξονας της δυτικής μηχανιστικής εξέλιξης και αποτελεί το βασικό θεωρητικό υπόβαθρο για διάφορα μεταγενέστερα κινήματα όπως του cyborg, του βιο-μηχανικού σώματος. Αν και η παρούσα εργασία επικεντρώνεται στην εξέταση και ανάλυση μιας ολιστικής και συνολικής θεώρησης, όπου ο άνθρωπος και το περιβάλλον λειτουργούν ως ένα ενοποιημένο ζωντανό σύστημα –η οποία αντιτίθεται στον καρτεσιανό δυισμό– θα ήταν παράλειψη να μην γίνει έστω και μια σύντομη αναφορά στην παραπάνω θεωρία.

17. Rachel Armstrong, Biological (or Wet) Architecture, Hill Jonathan, Architecture: The Subject is Matter, Routledge, 2001, σελ.240-1 18. Cruz, ο.π, σελ. 16-17 19. Palumbo, ο.π., σελ.22 20. Η ανακάλυψη του νευρικού συστήματος συνέβαλε στην κατανόηση του δέρματος ως ένα όργανο με υψηλό βαθμό ευαισθησίας, καθώς και οι νέες χειρουργικές μέθοδοι. Από το σημείο αυτό και στο εξής, το σώμα μπορούσε να θεραπεύεται χωρίς να καταστρέφεται μεγάλο μέρος του δέρματος μέσω πιο επεμβατικών μεθόδων. Το δέρμα γίνεται αντιληπτό ως ο πιο ισχυρός μηχανισμός άμυνας. Ακόμη η ανακάλυψη και η ευρεία χρήση της ακτινογραφίας [x-ray], αποκαλύπτει στο δημόσιο βλέμμα το εσωτερικό του σώματος, το οποίο είναι σαφώς διαχωρισμένο σε κόκκαλα, σάρκα και δέρμα.

21. Cruz, ο.π, σελ.14 22. Όπως αναφέρει η B. Colomina ένα προς ένα όλα τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του μοντέρνου κινήματος και πιο συγκεκριμένα στο έργο του Le Corbusier, η πιλοτή, το διαμορφωμένο δώμα, οι γυάλινοι τοίχοι και ο καθαρός αέρας αποδεικνύεται ότι εκτελούσαν λειτουργίες ιατρικών συσκευών-μηχανών. Ακόμη ο Mies van der Rohe περιγράφει το Γυάλινο Ουρανοξύστη (1922) ως μια αρχιτεκτονική που αποτελείται από δέρμα και κόκκαλα, και το παρουσιάζει σαν να φαινόταν μέσα από μια ακτινογραφία.

23. Προς αυτή την κατεύθυνση πραγματοποιούνται πειράματα όπως αυτό του Alan Turing, ο οποίος προσπάθησε να μελετήσει την ευφυΐα ενός υπολογιστικού συστήματος, ή ακόμα και του Moravec που επιχείρησε να εντοπίσει στις μηχανές κάποιου είδους συνείδηση (τη βασικότερη ίσως, ιδιότητα του ανθρώπου) με στόχο να αμφισβητήσουν την διαδικασία παραγωγής της Γνώσης. Η Γνώση και η πληροφορία γίνονται μαθηματικές έννοιες, ενώ η αντίληψη μελετάται από τον κλάδο της βιολογίας.

24. Palumbo, ο.π., σελ.23 25. Rachel Armstrong, ο.π., σελ.240-241 26. Cruz, ο.π, σελ.20 27. Haney W.S II, Cyberculture, Cyborgs and Science Fiction: Consciousness and the Posthuman, 2006, σελ.20

142

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 28. Πρόκειται για μια θεώρηση του σώματος που δεν περιορίζεται σε σάρκα, σε μια πρώτη ύλη που έχει χάσει την θεολογική μορφή του, αλλά σε επιμέρους εκφάνσεις του. Ίσως είναι και μια επιστροφή στη σάρκα του μεσαιωνικού σώματος, με διαφορετικές νοηματοδοτήσεις αυτή τη φορά, όπου ενώ το σώμα είναι η εικόνα της ενότητας και της δύναμης, η σάρκα είναι μια ατέρμονη κατάσταση αποδιάρθρωσης ή παραμόρφωσης.

29. Μια ερμηνεία που δίνει ο Gilles Deleuze στα ζωγραφικά έργα του Francis Bacon με τα κεφάλια χωρίς πρόσωπο, στο βιβλίο του Francis Bacon, the Logic of Sensation.

30. Diller & Scofidio, ο.π., σελ.10 31. Diller & Scofidio, ο.π., σελ.11 32. Drew Leder, The Absent Body, University of Chicago Press, 1990, σελ.93 33. Diller & Scofidio, ο.π., σελ.11 34. Cruz, ο.π, σελ. 20 35. Η εφαρμογή καλλιεργημένου ιστού ή γενετικά αναπτυγμένου δέρματος εμπνέεται από διάφορες εφαρμογές σε επιστημονικά και καλλιτεχνικά εργαστήρια, όπως το Tissue Culture Project.

36. Robert Pepperell, Post Humanism and the Challenge of New Ideas, Beesley Philip, Kinetic Architectures & Geotextile installations, Riverside Architectural Press, 2010, σελ.36 37. Bratton, The Premise of Recombinant Architecture, One, 2003 38. Bart Lootsma, The Diagram Debate, Datutop no.22, 2002, σελ.70-89 39. Δημητρακόπουλος, ο.π.

40. Palumbo, ο.π., σελ.27-29

ΙΙ:

Η ΥΛΗ

1.

Manuel DeLanda, Deleuze and the Use of the Genetic Algorithm in Architecture

2.

Αυτογένεση: η αυτόματη γένεση των πρώτων ζωντανών οργανισμών από την ανόργανη ύλη

3.

DeLanda, ο.π.

4.

Βενιζέλος Δημήτρης, Ζωή - μια μέθοδος σχεδιασμού και κατασκευής, Διάλεξη, Ε.Μ.Π, Σχολή Αρχιτεκτόνων, 2011-2012, σελ.7

5.

Επιπλέον, όταν ένα σύστημα μεταβαίνει από μια σταθερή κατάσταση σε μια άλλη –και περνά από ένα κρίσιμο σημείο που ονομάζεται διακλάδωση [bifurcation]-, κάποιες δευτερεύουσες διακυμάνσεις μπορεί να παίξουν κρίσιμο ρόλο και να επηρεάσουν το αποτέλεσμα

6.

DeLanda, ο.π.

7.

Peg Rawes, Animal Architecture, Jonathan Hill, Architecture: The Subject is Matter, Routledge, London 2001, σελ.208

8.

Γονότυπος: η γονιδιακή σύσταση ενός οργανισμού, ένα μέγεθος όχι άμεσα παρατηρήσιμο (το ανάλογο της ύλης).

Φαινότυπος: όλα τα μορφολογικά, παραγωγικά, ηθολογικά χαρακτηριστικά που εκδηλώνει ένας οργανισμός σε μία δεδομένη στιγμή και εξαρτάται από τη γενετική του σύνθεση και το περιβάλλον του, δηλαδή το μέρος του γονοτύπου του οργανισμού το οποίο μπορούμε

143

MATTER IN VIVO (άμεσα ή έμμεσα) να παρατηρήσουμε (το ανάλογο της μορφής). https://el.wikipedia.org/wiki/ 9.

Rawes, ο.π., σελ.211

10. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η διαδικασία της ανάπτυξης [growth] είναι μια πολύ σταθερή διαδικασία. Η σταθερότητα της ανάπτυξης ενός οργανισμού, οφείλεται στην ομοιόσταση, το φαινόμενο της επαναφοράς στο σημείο ισορροπίας. Βενιζέλος Δημήτρης, ο.π., σελ 29-30 11. Βενιζέλος, ο.π., σελ.30-32 12. Μέσα από αυτό το χώρο μια συγκεκριμένη τροχιά εξέλιξης είναι αυτή που θα αποτελέσει το αφηρημένο διάγραμμα της εξέλιξης του κάθε ατόμου• ο όρος αφηρημένο διάγραμμα περιγράφει όχι συγκεκριμένες μορφές αλλά οικογένειες μορφών, περιγράφει τις παραμέτρους που θα διαμορφώσουν μια μορφή μέσα στο χρόνο (θα αναλυθεί εκτενώς παρακάτω).

13. Η αναφορά στο επιγενετικό πεδίο γίνεται διότι το μοντέλο αυτό, αν και έχει αμιγώς βιολογική προέλευση, αποτελεί ένα γενικευμένο σχήμα που αντιπροσωπεύει μια ολόκληρη τάξη δυναμικών συστημάτων και βοηθά στην κατανόηση της αλλά λειτουργεί και ως ερέθισμα στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό.

14. Για παράδειγμα η διαπίστωση ότι το γονίδιο είναι μια σταθερή αλληλουχία βάσεων του DNA, του οποίου η μεταγραφή πληροφορίας είναι μονόδρομη, έχει πλέον αντικατασταθεί από την παρατήρηση ότι η πληροφορία αυτή μπορεί να κυκλοφορήσει και προς τις δύο κατευθύνσεις, δηλαδή και από το RNA στο DNA. 15. Rawes, ο.π., σελ.213 16. DeLanda, The Machinic Phylum, Technomorphica, Rotterdam 1998 17. Rawes, ο.π., σελ.215 18. Deleuze & Guattari, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, University of Minessota Press, 1980, σελ.240-1 19. Δεν θεωρείται πλέον μια νοθευμένη εκδοχή του ηγεμονικού αρχετύπου ή ένα μυθικό πλάσμα 20. Rawes, ο.π., σελ.216-7 21. Ο όρος “phylum” είναι όρος δανεισμένος από τη βιολογία και υποδηλώνει την (εξελικτική) υποκατηγορία του “βασιλείου” [regnum] –ο άνθρωπος για παράδειγμα, σαν σπονδυλωτός οργανισμός, ανήκει στο φύλο ή αλλιώς στη συνομοταξία των χορδωτών [chordata]. Ακόμη ο συγκεκριμένος όρος περιλαμβάνει και την ιδέα ενός κοινού body-plan, το οποίο μέσα από μια σειρά διαφορετικών λειτουργιών (της εμβρυολογικής ανάπτυξης) μπορεί να γεννήσει μια ποικιλία συγκεκριμένων τυπολογιών οργανισμών.

DeLanda, The Machinic Phylum, Technomorphica, Rotterdam 1998

ΙΙΙ: ΝΕΟ-ΥΛΙΣΜΟΣ 1.

http://johnmjohansen.com/Future-of-Architecture.html

2.

Spiller N., Armstrong R., Protocell Architecture (AD), 2011, σελ 46

3.

Oliver A.I. Botar & Isabel Wünsche, Introduction: Biocentrism as a constituent element of Modernism

4.

Δημητρακόπουλος, Συστήματα Αρμονίας στην Αρχιτεκτονική, Ελληνικές Κατασκευές, no.84, 2004

144

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΙV: SOFT 1.

Lydia Kallipoliti, Déjà Vu: Environmental Architecture from “Object” to “System” to “Cloud”, PRAXIS: A Journal of Writing + Building, Issue: Eco-Logics, No.13, 2012

2.

Kallipoliti, ο.π.

3.

Kallipoliti, The Soft Cosmos of AD’s Cosmorama, AD: EcoRedux: Design Remedies for an Ailing Planet, 2010, σελ.

4.

5.

Kallipoliti, ο.π., σελ.37 Η τεχνική θερμικού ψεκασμού αποτελεί μια bottom-up κατασκευαστική διαδικασία που χρησιμοποιούταν εκείνη την περίοδο, μέσω της οποίας μελετούσαν τις αναδυόμενες τεκτονικές αρχές και την ιδέα της κατανομής της ύλης στο χώρο στη μικροκλίμακα.

6.

Lydia Kallipoliti, ο.π., σελ.37

7.

William Katavolos, Organics [1960], Ulrich Conrads (ed), Programs and Manifestoes on the 20th Century Architecture, MIT Press, Cambridge 1970, σελ.163

8.

Kallipoliti, ο.π., σελ.38

9.

Nicholas Negroponte, Soft Architecture Machines, MIT Press, Cambridge 1975

10. Omar Khan, An architectural Chemistry, Spiller N., Armstrong R., AD: Protocell Architecture’ Wiley, London 2011, σελ.53 11. Απαιτείται, δηλαδή, τόσο ένας πληροφοριακός προγραμματισμός (η ύπαρξη κώδικα) όσο και ένας χημικός προγραμματισμός (η ύπαρξη έξυπνου υλικού).

12. Πρόκειται για ένα σχόλιο με έντονη αρχιτεκτονική χροιά καθώς ο τρόπος κατανομής της ύλης είναι ταυτόχρονα και δημιουργία χώρου και άρα υπόβαθρου υποδοχής χρήσεων.

13. Khan, ο.π., σελ.53 14. Wolf Hilbertz, Toward Cybertecture, Progressive Architecture,Vol 51, 1970, σελ.98–103 15. Για να καταστήσει πιο σαφές το επιχείρημα του, ο Hilbertz κάνει μια αναφορά στο βιολογικό παράδειγμα του ιστού της αράχνης. Η μορφή, καθώς και η ποιότητα και η ποσότητα της εκκρινόμενης ίνας μεταβάλλεται ανάλογα με τις δομικές ανάγκες του ιστού. Επιπρόσθετα, η αράχνη μπορεί να επαναχρησιμοποιήσει το δομικό υλικό του ιστού τρώγοντας το και αποσβένοντας με αυτό τον τρόπο ένα ποσό της ενέργειας που καταναλώθηκε για να παραχθεί. Το σώμα που παράγει τη δομή συνεχώς ελέγχει, αλλάζει την κατεύθυνση, την ταχύτητα, την ποιότητα και την ποσότητα του εκκρινόμενου υλικού.

16. Οι έρευνες που διεξήγαγε με τους φοιτητές του στα εργαστήρια Responsive Environments και Symbiotic Processes στο πανεπιστήμιο του Austin στο Texas για διάφορες μηχανές κατασκευής που εκκρίνουν οργανικά και ανόργανα δομικά υλικά και είναι ελεγχόμενες μέσω υπολογιστή, παρουσιάζουν πολύ έντονες ομοιότητες με σημερινές τεχνικές όπως στερεολιθογραφία [3D-printing], εναπόθεση-σύντηξη διαδοχικών στρώσεων [fused deposition], και σύντηξη με την χρήση ακτίνων λέιζερ [laser sintering] που χρησιμοποιούνται στην ψηφιακή αρχιτεκτονική πρακτική 17. Kallipoliti, The Soft Cosmos of AD’s Cosmorama, AD: EcoRedux: Design Remedies for an Ailing Planet, 2010, σελ.37 18. Βενιζέλος, ο.π., σελ. 91

145

MATTER IN VIVO V:

ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΛΧΗΜΕΙΕΣ Η ΧΗΜΕΙΑ ΩΣ ΜΕΣΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

1.

Rachel Armstrong, Artificial Evolution, Cruz M. & Pike S., AD: Neoplasmatic Design, Wiley, London 2008, σελ.83

2.

Βλ.http://www.johnmjohansen.com/Nanoarchitecture-II.html

3.

Armstrong, Designing with Protocells: Applications of a Novel Technical Platform, Life, 2014, σελ.460

4.

Τα πρωτοκύτταρα άλλοτε λειτουργούν ως ένα μέσο, όπου ενορχηστρώνονται υπάρχουσες χημικές αντιδράσεις και άλλοτε παρέχουν μια πλατφόρμα για τη σύνθεση νέων κυττάρων από ανθρωπογενή προϊόντα.

5.

Το ελαιώδες μέσο αποτελείται από μεγάλες αλυσίδες ατόμων άνθρακα οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με ομοιοπολικούς δεσμούς και δημιουργούν την ελαιώδη στιβάδα. Η στιβάδα αυτή λόγω των πολλών ανθράκων είναι συνεκτική και το νερό δεν μπορεί να τη διασπάσει. Έτσι σχηματίζονται στιβάδες στο δοχείο οι οποίες διαχωρίζονται από μια επιφάνεια επαφής, ένα όριο.

Ακόμη, τροποποι-

ούν το περιβάλλον του, δεσμεύοντας τα αποβάλλοντα προϊόντα που καταλαμβάνουν την επιφάνεια διεπαφής των δύο μέσων, και υποβάλλονται σε φυσικές αλλαγές, για παράδειγμα όπως η καθίζηση κρυσταλλικών συγκεντρώσεων, από τα οποία σχηματίζονται μετέπειτα νέα υλικά προς επεξεργασία.

6.

Spiller N. & Armstrong R., Introduction: It’s a brand new morning, AD: Protocell Architecture, Wiley, London, 2011, σελ.18

7.

Armstrong, How Protocells Can Make “Stuff” Much More Interesting, Spiller N. & Armstrong R., AD: Protocell Architecture, Wiley, London, 2011, σελ.71-2

8.

Armstrong, Designing with Protocells: Applications of a Novel Technical Platform, Life, 2014, σελ.473

Υπό

αυτή την έννοια ο μηχανισμός δράσης των πρωτοκυττάρων αποτελεί το εικονικό διάγραμμα, το body-plan που περιέχει μέσα του όλους τους ενδεχόμενους μηχανισμούς και τις αναδυόμενες μορφές.

9.

Armstrong, Designing with Protocells: Applications of a Novel Technical Platform, Life, 2014, σελ.458-478

10. Armstrong, ο.π., σελ.458-478 11. Spiller N. & Armstrong R., Introduction: It’s a brand new morning, AD: Protocell Architecture, Wiley, London 2011, σελ.20 12. Με τον όρο φωτοτροπισμός χαρακτηρίζεται η κίνηση μερών ενός φυτού, κατά την ανάπτυξή του, προς την κατεύθυνση του ερεθίσματος του φωτός. Η κίνηση αυτή, που προκαλείται από την άνιση ανάπτυξη του φυτού, οφείλεται κυρίως στη διαφορά πυκνότητας της αυξίνης του φυτού, της ορμόνης που συμμετέχει στην ανάπτυξη και μορφογένεση των φυτών. https://el.wikipedia.org/wiki/ 13. Βενιζέλος, ο.π., σελ.56 14. Εννοώντας τους αυτοκαταλυτικούς βρόγχους μέσω των οποίων επιτυγχάνεται η επικοινωνία με το περιβάλλον και η απόκριση στις παραμέτρους του.

15. Philip Beesley, Kinetic Architectures & Geotextile installation, Riverside Architectural Press, 2010, σελ.30

146

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 16. Armstrong, How Protocells Can Make “Stuff” Much More Interesting, Spiller N. & Armstrong R., AD: Protocell Architecture, Wiley, London 2011, σελ.81-89 17. Armstrong, ο.π, σελ.81-89

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΕΝΗ ΥΛΗ

18. Austin Samson, Matter Matters: A Revitalization of Digital Craft, 2013 19. DeLanda, Uniformity and Variability: An Essay in the Philosophy of Matter http://www.cddc.vt.edu/host/delanda/pages/uniformity1.htm 20. Μαρία Βογιατζάκη, Δημιουργική χειραγώγηση της ύλης http://architechnology-auth.blogspot.gr/2013/06/blog-post_1187.html#_ftn7 21. Βογιατζάκη, ο.π.

22. Βογιατζάκη, ο.π.

23. Ιωάννης Κοτσάνης, Προς μια [υπερ]υλικότητα, Ερευνητική Εργασία, Α.Π.Θ. Τμήμα Αρχιτεκτόνων, 2012, σελ.43 24. Βλ. http://matter.media.mit.edu/environments/details/silk-pavillion 25. Paοla Antonelli, Best of Bio-Design, UNCUBE no.25, Soft Machines, σελ.18 26. Βλ. https://fabbots.wordpress.com/about/_what-is-fabbots/ 27. Βλ. http://materiability.com/fluid-cast/ 28. Βλ. http://www.wired.com/2014/07/a-freaky-iron-clay-thats-shaped-using-magnets/ 29. Το έργο του επηρέασε μια ομάδα φοιτητών της Marta Malé-Alemany, οι οποίοι μέσα από διαφορετικά μείγματα συνθετικών στοιχείων, χημικών ουσιών και ρινισμάτων σιδήρου, μελέτησαν μια σειρά από τυπολογίες, μορφές και πιθανές συνδέσεις σε τρισδιάστατα δίκτυα, τα οποία προέκυπταν ανάλογα με τις δυνάμεις (την ένταση και την έκταση τους) που ασκούνταν στα μαγνητικά υλικά και αυτά αυτό-οργανώνονταν με διαφορετικούς τρόπους.

30. http://notnot.home.xs4all.nl/drip/dripinfo.html

ΑΝΑΘΕΩΡΩΝΤΑΣ ΤΟ ΑΜΟΡΦΟ

31. David Gissen, Subnature: Architecture’s other environments, Princeton Architectural Press, New York 2009, σελ.79 32. Ingrid Böck, R&Sie reading Bataille’s “Formless”, 2008 http://www.nextroom.at/article.php?id=28376 33. Gissen, ο.π.

34. Gissen, ο.π. 174-177 35. Böck, ο.π.

36. Böck, ο.π.

37. Böck, ο.π.

38. Ο Bataille περιγράφει το θάνατο του Μινώταυρου σα μια πράξη που βγάζει την κοινωνία από την αρχαϊκή, λαβυρινθώδη εποχή με μια τελική αιματηρή θυσία• η δολοφονία του υβριδικού πλάσματος υποδηλώνει την απελευθέρωση από το τερατώδες και ζωώδες. Εξαφανίζοντας κάθε είδος ζωωδών ενστίκτων, καταπιέζοντας κάθε διαφορετικότητα που δεν μπορεί

147

MATTER IN VIVO

148

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ να διατυπωθεί με κατανοητούς όρους, οδηγούμαστε σε μια θεωρία της αγνότητας και της ομοιογένειας της μορφής και στην αισθητική της καθαρότητας.

39. Georges Bataille, The Notion of Expenditure, Visions of Excess: Selected Writings 1927– 1939, University of Minnesota Press, Minneapolis 1985, σελ.118 40. Francois Roche, Rethinking Geometry, Lecture, Academy of Fine Arts, Vienna, January 2006 41. http://www.suckerpunchdaily.com/2013/07/01/the-computer%E2%80%99s-in-theresomewhere/

VI:

1.

"ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑ"

Adam Fure, Sugar Cubes and Moon Rocks, Architectural League Prize, Lecture, 2014 https://vimeo.com/108910125

2.

Adam Fure, ο.π.

3.

Morton Timothy, Ecology without Nature - Rethinking Environmental Aesthetics, Harvard University Press, 2009

4.

Morton Timothy, The Ecologic Thought, Harvard University Press, 2012

5.

DeLanda Manuel, 1000 χρόνια μη γραμμικής ιστορίας, μτφρ. Βαϊνάς Ευ., ΚΡΙΤΙΚΗ, 2002, σελ.

149

MATTER IN VIVO

150

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Beesley Philip, Kinetic Architectures & Geotextile installations, Riverside Architectural Press, Ontario, 2010

Bataille Georges, The Notion of Expenditure, Visions of Excess: Selected Writings 1927–1939, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1985

Bataille Georges, Manet, Rizzoli, New York,1983

Cruz Marcos, The inhabitable flesh of Architecture, Ashgate Publishing Limited, Surrey, 2013

Cruz Marcos & Pike Steve, Neoplasmatic Design (AD), Wiley, London, 2008

Davidson Cynthia, Anybody, Anyone Corporation, New York, 1997

Deleuze Gilles & Guattari Felix, A Thousand Plateaus, Capitalism and Schizophrenia, μτφρ.

Massumi Brian, University of Minnesota Press, London, 2005

DeLanda Manuel, 1000 χρόνια μη γραμμικής ιστορίας, μτφρ. Βαϊνάς Ευ., ΚΡΙΤΙΚΗ, Aθήνα, 2002

Diller Elizabeth & Scofidio Ricardo, FLESH: architectural probes, Princeton Architectural Press, New York,1994

Gissen David, Subnature - Architecture’s other environments, Princeton Architectural Press, New York, 2009

Haraway Donna, Simians, Cyborgs, and Women: The Reinvention of Nature, Free Association Books Ltd, London, 1991

Hayles Katherine, How we became Posthuman - Virtual bodies in Cybernetics, Literature and Informatics, The University of Chicago Press, Chicago & London, 1999

Hill Jonathan, Architecture: The Subject is Matter, Routledge, London, 2001

Kallipoliti Lydia, EcoRedux: Design Remedies for an Ailing Planet (AD), Wiley, London, 2010

Leder Drew, The Absent Body, University of Chicago Press, Chicago, 1990

Morton Timothy, Ecology without Nature, Rethinking Environmental Aesthetics, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts and London, 2007

Morton Timothy, The Ecologic Thought, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts and London, 2010

Palumbo, Maria- Luisa, New Wombs: Electronic Bodies and Architectural Disorders, Birkhäuser, Basel, Boston & Berlin, 2000 151

MATTER IN VIVO Spiller N. & Armstrong R., Protocell Architecture (AD), Wiley, London, 2011

Βενιζέλος Δημήτρης, Ζωή - μια μέθοδος σχεδιασμού και κατασκευής, Διάλεξη, Ε.Μ.Π, Σχολή Αρχιτεκτόνων, 2011

Ιωάννης Κοτσάνης, Προς μια [υπερ]υλικότητα, Ερευνητική Εργασία, Α.Π.Θ., Τμήμα Αρχιτεκτόνων, 2012

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ Armstrong Rachel, Designing with Protocells: Applications of a Novel Technical Platform, Life, 2014 Botar Oliver & Wünsche Isabel, Introduction: Biocentrism as a constituent element of Modernism Böck Ingrid, R&Sie reading Bataille’s “Formless”, 2008 http://www.nextroom.at/article.php?id=28376 Bratton Benjamin, The Premise of Recombinant Architecture, One, 2003 (Published 2006) Colomina Beatriz, Skinless Architecture, Wissenschaftliche Zeitschrift der Bauhaus-Universitat Weimar, 2003 DeLanda Manuel, Deleuze and the Genesis of Form http://www.artnode.se/artorbit/issue1/f_deleuze/f_deleuze_delanda.html DeLanda Manuel, The Machinic Phylum, Technomorphica, Rotterdam, 1998 http://www.egs.edu/faculty/manuel-de-landa/articles/the-machinic-phylum/ DeLanda Manuel, Deleuze and the Use of the Genetic Algorithm in Architecture, http://www.cddc.vt.edu/host/delanda/pages/algorithm.html DeLanda Manuel, Uniformity and Variability: An Essay in the Philosophy of Matter, http://www.cddc.vt.edu/host/delanda/pages/uniformity1.html Hilbertz Wolf, Toward Cybertecture, Progressive Architecture, 1970 Kallipoliti Lydia, Déjà Vu: Environmental Architecture from “Object” to “System” to “Cloud”, PRAXIS: A Journal of Writing + Building, Issue: Eco-Logics, No.13, 2012 http://www.ecoredux.com/PDF/Praxis%20Journal_Kallipoliti.pdf Kallipoliti Lydia, The Soft Cosmos of AD’s Cosmorama, http://www.ecoredux.com/PDF/Soft%20Cosmos_Kallipoliti.pdf

152

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Lootsma Bart, The Diagram Debate, Datutop no.22, spring 2002, p.70-89 Βογιατζάκη Μαρία, Δημιουργική χειραγώγηση της ύλης http://architechnology-auth.blogspot.gr/2013/06/blog-post_1187.html#_ftn7 Δημητρακόπουλος Αριστοτέλης, Συστήματα Αρμονίας στην Αρχιτεκτονική, Ελληνικές Κατασκευές, no.84, 2004

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ http://entopia.org/newsensorium http://stelarc.org/ http://www.romankirschner.net/liquidthings/?p=92 http://johnmjohansen.com/Future-of-Architecture.html http://www.uncubemagazine.com/sixcms/detail.php?id=13956209&articleid=art1407238043129-40b92bc5-88e3-45f6-9622-6bd75d72c5b0#!/ http://matter.media.mit.edu/environments/details/silk-pavillion https://vimeo.com/67177328 http://materiability.com/fluid-cast/ https://fabbots.wordpress.com http://www.wired.com/2014/07/a-freaky-iron-clay-thats-shaped-using-magnets/ http://notnot.home.xs4all.nl/drip/dripinfo.html http://www.suckerpunchdaily.com/2013/07/01/the-computer%E2%80%99s-in-there-somewhere/#more-30773 http://siftstudio.com/ http://www.suckerpunchdaily.com/2013/07/01/the-computer%E2%80%99s-in-there-somewhere/ https://austinsamson.files.wordpress.com/2013/01/samson_austin_matter-matters_digital-craft. pdf https://vimeo.com/108910125

153

MATTER IN VIVO

154

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Rembrandt, Anatomy Lesson:

UNStudio, CT scans:

https://en.wikipedia.org/wiki/File:The_Anato-

file:///C:/Users/user/Downloads/UN-Es-

my_Lesson.jpg

say-Move-MaterialOrganization.pdf

Juan Valverde de Amusco, Anatomy:

FOA, Yokohoma International Terminal:

https://www.nlm.nih.gov/dreamanatomy/imag-

https://gr.pinterest.com/

es/1200-dpi/I-B-2-01.jpg

pin/43769427603715137/

The Digesting Duck, Jacques de Vaucanson:

Pillcam ESO Capsule Endoscopy:

https://pablogarcialopez1.files.wordpress.

http://www.moma.org/interactives/exhibi-

com/2012/08/duck-machine-descartes-full.jpg

tions/2008/elasticmind/#/198/

Frederick Kiesler, Endless House:

Tobias Klein, Syncretic Transplants:

http://www.moma.org/calendar/exhibi-

Cruz M. & Pike S., Neoplasmatic Design (AD),

tions/1529?locale=en

Wiley, London, 2008

http://archiveofaffinities.tumblr.com/image/35030972962

Stelarc, Ping body:

Neufert, Bauentwurfslehre:

bus/the-body-as-instrument/

https://oss.adm.ntu.edu.sg/2015-da9005/syllahttp://4.bp.blogspot.com/-Vn8BTl6rxuE/T-duJ9Zb3ZI/AAAAAAAAFNY/x27tcWm_5GQ/

Gary Hill, As it is Always Already Taking Place:

s1600/proporciones.jpg

http://paulricken.nl/it-is-as-it-is-567/

William Hunter, Anatomy of the human gravid

Nat Chard, Layer2, Third body project:

uterus:

https://natchard.files.wordpress.com/2011/12/

https://classconnection.s3.amazonaws.

body-2-5a.jpg

com/294/flashcards/2196294/jpg/ii-b11351592758388.jpg

Sarah Lucas, Nude 2: https://gr.pinterest.com/

Church renaissance, Section:

pin/132152570290649529/

http://www.magnoliabox.com/art/546375/ plans-elevations-and-section-of-the-church-

UNStudio, Manimal:

of-st-mary-le-bow

http://www.unstudio.com/studio/design

Abdominal radiograph of a pregnant woman:

Joseph Vacanti, Ear Mouse:

https://en.wikipedia.org/wiki/X-ray#/media/

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/2/2e/

File:BabyXray.png

Vacanti_mouse.jpg

Gropius & Meyer, Office building:

Greg Lynn, Embryological House:

https://gr.pinterest.com/

http://www.cca.qc.ca/en/collec-

pin/77968637268761674/

tion/6-greg-lynn-embryological-house

155

MATTER IN VIVO

156

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Cohen & Van Balen, Genetic Heirloom:

Rachel Armstrong, Protocell:

http://www.cohenvanbalen.com/work/genet-

Rachel Armstrong, Designing with Protocells:

ic-heirloom

Applications of a Novel Technical Platform, Life, 2014

Waddington, Epigenetic Landscape: http://www.remixtheschoolhouse.com/content/

Rachel Armstrong, Venice Project:

epigenetic-landscape-chreod-diagram-0

http://www.dezeen.com/2014/05/30/movie-ra-

Ernst Haeckel, Embryos drawings:

chel-armstrong-future-venice-growing-giant-ar-

http://www.evolutionnews.org/2007/05/the_

tificial-reef/

textbooks_dont_lie_haeckel003663.html Philip Beesley, Hylozoic Series: Tara Donovan, Transplanted:

http://philipbeesleyarchitect.com/sculp-

http://denadadesign.com/wp-content/up-

tures/0929_Hylozoic_Ground_Venice/index.

loads/2015/11/tara-donovan-transplanted-de-

php

nada.jpg MIT Media Lab/ Neri Oxman, Silk pavilion: Charles & Ray Eames, Powers of Ten:

http://www.wired.co.uk/magazine/ar-

https://sites.google.com/a/wcastl.org/

chive/2013/09/start/the-house-built-by-silk-

the-westminster-school-of-business-and-com-

worms/viewgallery/307154

munication/entrepreneurship/powersof10

silk-pavilion-mit-media-lab/51b0f8c9b3fc4bf3fc000209-silk-pavilion-mit-media-lab-im-

Stewart Brand, Soft tech:

age

http://www.ecoredux.com/PDF/Soft%20Cosmos_Kallipoliti.pdf

FABbots/ Marta-Male Alemany, Fluid Cast: https://vimeo.com/32606570

Charles Harker, Soft machine: http://www.

http://materiability.com/fluid-cast/

suckerpunchdaily.com/2012/07/11/deja-vu-environmental-architecture-from-object-to-sys-

Jolan van Der Wiel, Magnetic Clay:

tem-to-cloud/

http://jolanvanderwiel.com/

William Katavolos, Chemical Architecture:

Driessens & Verstappen, Top-down Bottom up:

http://res.cloudinary.com/bombmagazine/im-

http://notnot.home.xs4all.nl/drip/installation-

age/upload/v1412021385/katavolos03_body.

CMU.html

jpg Lucy McRae, Make your maker ?

Wolf Hilbertz, Cybertecture:

https://vimeo.com/55618244

http://asd-ddrs.org/arrash-again/2013/11/26/ toward-cybertecture-1970-wolf-hilbertz/

R&Sie, Dusty Relief & Mosquito Bottleneck: http://www.new-territories.com/

Johansen & Alkayer, Molecular engineered

http://openbuildings.com/buildings/mosqui-

house:

to-bottleneck-profile-41857/media/289336/

http://www.ona.vg/vision/growthhouse.html

show Sift Studio, Hover & Material Worlds: http://siftstudio.com/

157