Massimo Centini
Unesco’s levend erfgoed traditionele gewoontes en gebruiken in beeld
Inhoudsopgave Inleiding door Massimo Centini
6
EUROPA De vervaardiging van koeienbellen – Portugal
8
Traditionele vioolbouw – Italië
84
Opera dei Pupi. Siciliaans poppentheater – Italië
90
Marmerbewerking op Tinos – Griekenland
94
Vervaardiging en symboliek van kruizen – Litouwen
96
Flamenco – Spanje
10
Menselijke torens – Spanje
16
Patio’s Festival in Cordoba – Spanje
20
AFRIKA
Las Fallas Festival in Valencia – Spanje
26
Het Jemaa el-Fna-plein – Marokko
Aubussontapijt – Frankrijk
32
98
De Moussem van Tan-Tan – Marokko
102
Traditioneel tapijtweven in Fars – Iran
136
AMERIKA
Yoga – India
138
Charreada. Mexicaanse ruitertraditie – Mexico 210
Het Kumbh Mela-ritueel – India
144
Mariachi: strijkmuziek, zang en trompet – Mexico
218
Het boeddhistische gezang van Ladakh: reciteren van heilige teksten – India
154
De Dag van de Doden – Mexico
220
De kunst van Kirgizië: traditionele vilten tapijten – Kirgizië
158
Het traditionele Parachicos feest in januari – Mexico
228
De panamahoed – Ecuador
232
Het carnaval van Oruro – Bolivia
238
Taquile en zijn textielkunst – Peru
246
De vaardigheden en de rituelen verbonden met de jaarlijkse hernieuwing van de Q’eswachaka-brug – Peru
248
Pelgrimage naar het heiligdom van de Heer van Qoyllurit’i – Peru
254
De capoeira-cirkel – Brazilië
260
Tango – Argentinië, Uruguay
262
Over de auteurs en fotoverantwoording
266
De representatieve lijst van het immaterieel cultureel erfgoed van de mensheid
268
Traditioneel handwerk van de Mongoolse ger en aanverwante gebruiken – Mongolië 162 Chinese kalligrafie – China
168 170
Het handwerk van Alençon – Frankrijk
36
De Makishi-maskerade – Zambia
108
Zijdeteelt en handwerk op zijde in China – China
Traditionele Franse rijkunst – Frankrijk
40
Stadsreuzen en -draken – België, Frankrijk
44
Het houtsnijwerk van de Zafimaniry – Madagascar
110
Acupunctuur en moxibustie in de traditionele Chinese geneeskunde – China 176
Garnaalvisserij te paard in Oostduinkerke – België
52
AZIË
Het molenaarsambacht – Nederland
56
Orgelvakmanschap en -muziek – Duitsland
60
Valkerij, vertrouwen tussen mens en dier – diverse landen
112
De Rit der Koningen – Tsjechië
64
Semah, ritueel van de Alevia-BektaŞi – Turkije
118
Busó-festival in Mohács: Gemaskerde rituele een het einde van de winter – Hongarije
68
De cultuur van de Bedu uit Petra en Wadi Rum – Jordanië 122
Klassieke rijkunst van de Spaanse Rijschool – Oostenrijk
74
Traditionele muurdecoratie in Asir – SaoediArabië
De kunst van de Napolitaanse pizzaiuolo – Italië
78
Lavash, de bereiding van traditioneel Armeens brood – Armenië ` 128
Rondgang van grote processiebouwwerken – Italië
80
Ambachtelijke koperbewerking in Lahij – Azerbeidzjan
4
Kabuki-theater – Japan
178
Washi, traditioneel Japans handgemaakt papier – Japan
184
Ojiya-chijimi en Echigo-jofu – Japan
188
Wajang marionettentheater – Indonesië
190
Drie soorten traditionele dans op Bali – Indonesië
196
Indonesische batik – Indonesië
202
126
132
5
Inleiding door Massimo Centini
6
De Representatieve lijst van het Immaterieel Cultu-
vattingen over de natuur, de levenscyclus en boven-
nen niet alleen andere doelen, maar bovenal zijn het
reel Erfgoed van UNESCO herbergt een breed scala
natuurlijke zaken – de dimensie van een cultuur die
zeer uiteenlopende uitingen die op vele manieren
aan belevenissen en tradities. De lijst wijkt af van wat
zich onderscheidt door een web van symbolen en te-
worden gerealiseerd en voor het voetlicht gebracht.
wij gewoon zijn omdat cultureel erfgoed meer is dan
kens die overwegend abstract zijn, maar niet minder
plaatsen, tastbare monumenten en objecten die je
belangrijk dan materiële uitingen.
Dit is een fascinerende reis die zich uitstrekt van de Makishi-maskerade in Zambia tot de Japanse Ka-
kunt bezoeken. Op de lijst staan ook folklore, mate-
De taal van symbolen wordt ook geconcretiseerd
buki en de Braziliaanse Capoeira in Brazilië, waarin
riële cultuur en gebruiken die zo diep geworteld zijn
door dans, zang of theatervoorstellingen, die naar
dans en vechtkunst worden gecombineerd met een
in bepaalde leefgemeenschappen dat ze bijna ico-
hun aard van korte duur zijn. Maar ze zijn solide in-
fysieke, overgeërfde kracht die we terugvinden bij de
nisch zijn geworden. Vaak werden deze vormen van
gebed in een traditie waarin ze worden gedeeld, diep
menselijke torens in Tarragona. Stemmen, gebaren,
cultuur als ‘populair’ omschreven en lang werden ze
gevoeld zijn en worden verdedigd. In die zin behoren
performances en kortstondige creaties worden alle-
beschouwd als minderwaardig, deels omdat ‘popu-
ze tot het erfgoed, want ze zijn de uitdrukking van
maal tastbare tekens, sporen van cultuur en cultuur-
lair’ dezelfde betekenis had als ‘inferieur’, afkomstig
een identiteit en stevig verankerd in de geschiedenis.
geschiedenis. Hier zijn een aantal unieke culturele ui-
uit milieus zonder intellectuele bagage. In deze tijd,
Of er gezongen of gedanst wordt, of er wordt opge-
tingen van de mens bijeengebracht, waarvan sommige
waarin elke twee weken een taal voor altijd verloren
treden door mensen, poppen, marionetten of schim-
bekend zijn (acupunctuur, yoga, batik) en andere
gaat, moeten we ons echter realiseren dat het essenti-
men, de heldendaden van mythische helden of goden
minder bekend en bijna uitsluitend bestudeerd door
eel is om dergelijke kennis en ervaringen te behou-
spelen een belangrijke rol in de culturele dynamiek
etnologen, cultureel antropologen en sociologen.
den voordat ze uit zicht raken.
van de samenleving die de tradities levend houdt.
Dit belangrijke initiatief van UNESCO moet niet
Daarom heeft UNESCO voor een buitengewone
Een globaal overzicht van de uitingen van de
worden gezien als een gelegenheid om de exotica in
strategie gekozen, die op het eerste gezicht gericht
menselijke cultuur, die UNESCO heeft toegevoegd
een Wunderkammer te bewonderen. Het is in feite
lijkt op marginale zaken. De lijst wordt samengesteld
aan de Representatieve lijst van het Immaterieel Cul-
een reis langs verschillende vormen van cultuur uit
vanuit een puur antropologisch perspectief, met de
tureel Erfgoed, biedt de mogelijkheid prominente ca-
veel verschillende landen en van veel verschillende
focus op het benadrukken van unieke kenmerken die
tegorieën te benoemen: materiële cultuur; activitei-
volken. Een reis die is gebaseerd op een fundamen-
ons veel over een cultuur kunnen vertellen. Bepaalde
ten met betrekking tot rituele praktijken; folklore; en
teel antropologisch uitgangspunt: de kennis, de
feesten of festivals, bijvoorbeeld, bevatten rituelen
uitingen die we, grofweg, kunnen voegen onder de
waarden en de grootsheid van de mens zijn niet al-
die kenmerkend zijn voor een cultuur die deze ritue-
noemer ‘spektakel’. Vanuit een meer specialistisch,
leen te vinden in kathedralen, kunstwerken en de-
len sinds mensenheugenis opvoert. Wie ze niet al-
filologisch perspectief kan worden toegevoegd dat
monstraties van genialiteit, maar ook in uitingen,
leen als entertainment bekijkt, ontdekt dat ze een
het niet altijd mogelijk is om een duidelijke scheiding
objecten, woorden en gebaren die minder impact lij-
buitengewoon interessante achtergrond hebben die
te bepalen tussen echte rituelen en wat thuishoort op
ken te hebben, maar desalniettemin van grote in-
belangrijke aanwijzingen kan geven in de zoektocht
andere terreinen zoals dans of folklore.
vloed zijn geweest op de geschiedenis van de mens-
naar de opkomst en ondergang van de samenleving
Zoals de lezer zal merken, komen in dit boek zeer
waarin dit ‘festival’ geworteld is. Veel rituele uitingen
uiteenlopende zaken aan bod (zoals Napolitaanse
bevatten zelfs zeer specifieke verwijzingen naar op-
pizza en de Mexicaanse Dag van de Doden). Ze die-
heid – de gehele mensheid, ook duizenden kilometers verderop.
7
De vervaardiging van koeienbellen Werelddeel EUROPA Land PORTUGAL Stad ALCÁÇOVAS Op de Unesco-lijst sinds 2015
Niet meer dan een dozijn ambachtslieden in Zuid-Portugal beoefenen het ambacht van het maken van koeienbellen. Deze eeuwenoude traditie is rijk aan symbolen die verband houden met de herderscultuur in deze regio en levert ware kunstwerken op. Al duizend jaar is het te horen op het platteland van de regio
langrijkste plek is Alcáçovas, met elf werkplaatsen die werken
Alentejo in Portugal: de ritmische geluiden van koeienbellen
in een traditie die is doorgegeven van vader op zoon. Helaas is
om de nekken van het vee. Ze informeren de herders over de
bijna iedereen ouder dan zeventig jaar. De ambachtslieden
bewegingen van hun dieren en oplettende herders weten zelfs
graveren sterren, bloemen, letters of fantasiepatronen in de
wanneer de kudde vlucht voor gevaar. Voor de kuddes zijn
koeienbellen en de lederen halsbanden van de dieren. Ze we-
koeienbellen handig om in het donker de weg te vinden. Er
ten ook hoe ze de klokken – die van ijzer zijn en worden ver-
zijn ‘leiders’ en ‘volgers’ onder de dieren en deze hiërarchie
hit tot een temperatuur van 1200 °C – moeten stemmen. De
wordt duidelijk aan de hand van de koeienbellen, die veehou-
klokken worden gevormd met een hamer en gevouwen op
ders hun dieren omhangen naargelang de opbouw van de
een aambeeld, totdat ze de vorm van een beker hebben. Om
kudde. De klokken worden met de hand gemaakt in dorpen
scheuren te voorkomen, worden ze bedekt met een mengsel
zoals Bragança, Tomar, Cartaxo, Estremoz, Reguengos de
van klei en stro. Dankzij deze deskundige handen zal de klank
Monsaraz en Angra do Heroísmo op de Azoren, maar de be-
van de koeienbellen te horen blijven.
Een van nauwkeurigste klussen voor de ambachtslieden uit Alcáçovas, die chocalheiros (van het woord chocalhos of ‘rammelaar’) worden genoemd, is het bevestigen van de klepel in de bel. Dit vakwerk kan vaker worden uitgeoefend doordat het op Representatieve lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed van UNESCO is geplaatst.
8
Flamenco Werelddeel EUROPA Land SPANJE Op de Unesco-lijst sinds 2010
De oorsprong is nog steeds raadselachtig. Wat wij kennen als flamenco, dook voor het eerst op in de achttiende eeuw, maar sommige wetenschappers beweren dat de oorsprong ligt in de zestiende eeuw. Hoewel het een kunstvorm is van de zigeuners in Andalusië, kent flamenco vele invloeden, waaronder Byzantijnse en islamitische liturgische gezangen en gezangen die te horen waren in Joodse synagogen.
Ritme, karakter, expressie, improvisatie en sentiment zijn de ingrediënten van flamenco, een dans van de Roma waarvan de oorsprong teruggaat tot het achttiende-eeuwse Andalusië. In het verleden ventileerden de bailaores of dansers hun emoties alleen door lichaamsbewegingen en met de taconeo en palmas, stampend met hun voeten en klappend in hun handen, begeleid door de ziel van flamenco: de cantaor of zanger, die met zijn intense, gepassioneerde cante de essentie ervan kan verdiepen. De eerste flamenco was de cante jondo (diep lied), een vorm die het lijden van zigeuners uitdrukte. In zijn klassieke vorm wordt het uitgevoerd met een hese stem, die kan worden teruggevoerd op een van de grootste negentiende-eeuwse vertolkers, El Fillo. Er zijn echter meer dan vijftig muziekstijlen, palos genoemd, die variëren van de siguiriyas en soleares (eenzaamheid), de meest intieme en tragische vormen die gaan over pijn, lijden en het bittere lot, tot de sevillana, bulerías en alegrías, de meest levendige, die tijdens feesten en andere populaire festiviteiten te zien zijn op het flamencopodium (het tablao). In het midden van de negentiende eeuw dook de gitaar op bij flamenco, die wordt gebruikt om de dansers en zangers te begeleiden (een van de grootste flamencogitaristen is Paco de Lucìa, die overleed in 2014). Zo worden zang, dans en instrumentale muziek gecombineerd om de toeschouwers zo diep mogelijk te raken. Na eeuwen van uitsluiting omdat de hogere klassen de muziekvorm representatief
De echte hoofdrolspeler in de flamenco is de jurk. De danseressen zijn er behoorlijk bedreven in deze op verschillende manieren laten bewegen, afhankelijk van het soort dans. Flamenco dansschoenen hebben hakken waarvan de zolen zijn versterkt met spijkers, zodat ze echte percussie-instrumenten worden.
11
vonden voor de lagere klassen, werd flamenco met de komst van de Cafés Cantantes (de café-chantants die aan het begin van de twintigste eeuw her en der floreerden in Spanje) door een groot publiek erkend als bonafide kunstvorm. Flamenco verliet de intimiteit van de lokale zigeunerfamilies en -gemeenschappen. Door het groeiende succes verplaatsten de uitvoeringen zich van cafés naar theaters en veel vertolkers werden professionals. Flamenco zal altijd verbonden zijn met haar geschiedenis en traditie, maar in de loop van de tijd gingen de passie en het kunstenaarschap van de bailaores en de muzikanten een verbond aan met het modernisme en zo groeide flamenco uit tot een van de beroemdste en meest gewaardeerde kunstvormen ter wereld. Traditionele flamenco, die het dichtst bij haar zigeunerwortels ligt en wordt geïmproviseerd door de dansers, wordt geflankeerd door de nieuwe flamenco, een versie van oude Spaanse dans met meer nadruk op kostuums en choreografie en door flamenco fusion, die mixed met andere soorten muziek zoals pop, blues, rock en zelfs rap.
Om flamenco kleur en ritme te geven werden na verloop van tijd nieuwe choreografische elementen geïntroduceerd, zoals de sensuele en elegante draaiing van de handen en armen die teruggrijpt op de Andalusische traditie.
12
Zigeunercultuur werd mondeling overgedragen van generatie op generatie. Dit was ook het geval met flamenco, die door ouderen in de familiekring of in de gemeenschap aan jongeren werd geleerd. Tegenwoordig is deze dans populairder dan ooit en wordt er les in gegeven op dansscholen en academies, waarbij traditie wordt gecombineerd met hedendaagse dans en muzikale vormen.
14
15
Menselijke torens
Werelddeel EUROPA Land SPANJE Stad TARRAGONA Op de Unesco-lijst sinds 2010
De pinya, bestaande uit tientallen personen die een radiaal patroon vormen, is de ondersteunende structuur van het kasteel, terwijl de sterkste mannen de basis van de toren zijn.
Het is niets minder dan architectuur gebouwd uit mensen, die kan worden bewonderd en toegejuicht op de populaire festivals in Catalonië. Dit is een eeuwenoude traditie die behendigheid en moed vereist. Het vallen is net zo spectaculair als de opbouw van de constructie. Afgezien van de vereiste vaardigheden en de moeilijkheidsgraad, moet de groepsleden worden gemotiveerd door hun binding en gemeenschappelijke intentie, die maken dat ze zich onderdeel voelen van een familie en een geschiedenis die honderden jaren teruggaat. Ze zijn al van een afstand herkenbaar in de menigte die de plaatselijke festivals overspoelt. Een witte broek, een brede zwarte band om hun taille – om de spieren te beschermen die het meest onder druk staan – en een felgekleurd shirt. Zij zijn de castellers, die weldra aan hun kunststuk beginnen. Wanneer het tromgeroffel begint en de gralla (een houten blaasinstrument met dubbel riet en halverwege een pijp en een bugel) klinkt, komen de castellers bijeen. De sterksten en minst behendigen, die de basis van de toren vormen, worden omringd door tientallen personen, de zogenaamde pinya. Dan begint het klimmen, de tweede verdieping castellers klimt over de eerste, de derde over de tweede, enzovoort, hoog de lucht in. Het is geweldig om ze te zien klimmen, zo moedig en behendig naar de Bij de vorming van de menselijke toren wordt alles gedetailleerd bestudeerd. De handen van de teamleden, evenals hun lichamen, zijn zo gerangschikt dat ze als ‘steunberen’ dienen voor de structuur.
16
17
hoogste verdiepingen. Wanneer de enxaneta, de jongen die de menselijke constructie voltooit, boven aankomt en met één arm het aleta-gebaar maakt, het teken dat hun heldendaad bekroont, raakt de menigte geëmotioneerd en applaudiseert wild. Dan, in een oogwenk, glijdt de toren van lichamen naar de grond en de leden van de colla – het team – omhelzen elkaar en vieren hun prestatie. Tarragona, Valls, Vilafranca en Terrassa zijn de belangrijkste steden die deelnemen aan de evenementen met menselijke torens. Ze beginnen in juni met het festival van Sant Joan in Valls en eindigen met het Minyons de Terrassa-festival in november. En tussen deze twee is er een reeks andere, niet te missen evenementen, zoals de festivals van Sant Pere van Terrassa, van Sant Felix van Vilafranca en het feest van Santa Tecla in Tarragona, waar de castells-wedstrijd alle even jaren in oktober wordt gehouden in de prachtige omgeving van de arena. Volgens sommige geleerden brachten de Arabieren de menselijke toren naar Spanje, volgens anderen waren dat de oude Romeinen. Maar de meest overtuigende hypothese is terug te voeren op de ball de valencians, een oude dans in Catalonië (de Spaanse regio waar dit volksgebruik ontstond en het sterkst is), die eindigde met een kleine toren van drie of vier verdiepingen hoog. Concurrentie en rivaliteit deden de rest en vandaag de dag wedijveren de collas met elkaar in menselijke constructies die steeds hoger en gewaagder worden. Niemand is er echter in geslaagd om een menselijke toren van meer dan tien verdiepingen hoog te maken. Maar dat zou slechts een kwestie van tijd zijn.
Er zijn verschillende soorten pinya: de pijler, bestaande uit één persoon op een andere, om zo tenminste vier ‘verdiepingen’ te vormen; de toren, bestaande uit twee personen per niveau voor ten minste vijf verdiepingen; en echte ‘kastelen’, bestaande uit drie tot vijf personen voor acht of negen verdiepingen. 19 Jongeren en kinderen zijn de belangrijkste onderdelen van de menselijke torens, omdat zij de hoogste niveaus moeten vormen en de structuur moeten voltooien.
18
