26 Απριλίου
Παγκόσμια Ημέρα Διανοητικής Ιδιοκτησίας
Παγκόσμια Ημέρα Διανοητικής Ιδιοκτησίας Ο πολιτισμός, η καινοτομία και η δημιουργία βρίσκονται στο επίκεντρο της τρίτης εβδομάδας του Απρίλίου, με την Παγκόσμια Ημέρα Καινοτομίας και Δημιουργικότητας να εορτάζεται στις 21, την Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου και Πνευματικών Δικαιωμάτων στις 23, με αποκορύφωση την 26η Απριλίου, Παγκόσμια Ημέρα Διανοητικής Ιδιοκτησίας. Αξιοποιώντας τις εν λόγω ημέρες, η ELSA Greece εφιστά την προσοχή σε μία ιδιαίτερη κατηγορία δικαιωμάτων, των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Αρχικά, τα πνευματικά δικαιώματα δεν εντάσσονται μεταξύ των παραδοσιακών δικαιωμάτων που εμφανίζονται σε διεθνείς συνθήκες και συντάγματα. Αντιθέτως, αποτελούν μία μοναδική κατηγορία, συνδεόμενη με τα πολιτιστικά δικαιώματα, που επιχειρούν να ενθαρρύνουν και να εξασφαλίσουν την καινοτομία και την δημιουργία. Είναι, παράλληλα, δύσκολο να δοθεί ακριβής ορισμός, εξαιτίας, ιδίως, των εννοιολογικών διαφορών που κρύβουν οι χρησιμοποιούμενοι παγκοσμίως όροι. Συγκεκριμένα, πρέπει να γίνουν οι εξής διακρίσεις: - ως Intellectual Property μεταφράζεται στην ελληνική γλώσσα η Πνευματική Ιδιοκτησία. Ωστόσο, ο αγγλικός όρος, όπως χρησιμοποιείται και στο πλαίσιο της συγκεκριμένης ημέρας, αποδίδεται ορθότερα ως Διανοητική Ιδιοκτησία, περικλείοντας έτσι τόσο την Πνευματική Ιδιοκτησία, όσο και την Βιομηχανική, η οποία με τη σείρα της περιλαμβάνει τα σήματα, τις γεωγραφικές ενδείξεις και τις πατέντες
- ως Copyright ορίζονται τα δικαιώματα επί ενός πνευματικού έργου, δηλαδή τόσο τα περιουσιακά και ηθικά δικαιώματα του δημιουργού, όσο και τα συγγενικά δικαιώματα, καθώς και τα δικαιώματα sui generis (δικαιώματα που αποδίδονται στον κατασκευαστή της βάσης δεδομένων, δηλαδή στο πρόσωπο που λαμβάνει την πρωτοβουλία και επωμίζεται τον κίνδυνο των επενδύσεων για την κατασκευή μιας βάσης δεδομένων) - ως droit d’auteur ορίζονται τα δικαιώματα του δημιουργού επί το έργο. Σημειώνεται ότι, αν και επικρατούσε παλαιότερα ως όρος, τείνει να παραμεριστεί εξαιτίας των Συμφωνιών για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στον τομέα του εμπορίου.
Παγκόσμια Ημέρα Διανοητικής Ιδιοκτησίας και Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου Η τιμώμενη ημέρα, η Παγκόσμια Ημέρα Διανοητικής Ιδιοκτησίας, καθιερώθηκε το 2000 από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Πνευματικής Ιδιοκτησίας, καθώς συμπίπτει με την ημέρα κατά την οποία τέθηκε σε ισχύ, το 1970, η Σύμβαση για την ίδρυση του Παγκόσμιου Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας. Η στόχευση κινείται σε δύο άξονες. Από τη μία, σκοπός είναι η ενημέρωση σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο οι πατέντες, τα πνευματικά δικαιώματα, τα εμπορικά σήματα, τα σχέδια και υποδείγματα επηρεάζουν καθημερινή ζωή.
Από την άλλη, είναι μία ημέρα εορτασμού της δημιουργικότητας και της συνεισφοράς όσων ασχολούνται με την δημιουργία και την καινοτομία στην εξέλιξη των κοινωνιών παγκοσμίως.
Άλλωστε, σύμφωνα και με την UNESCO, τα βιβλία συνιστούν παγκόσμια σύμβολα κοινωνικής προόδου, προωθώντας την εκπαίδευση κι ενθαρρύνοντας την ελευθερία και την ανεκτικότητα.
Ακολουθώντας το παράδειγμα και άλλων παγκοσμίων ημερών, κάθε χρόνο γίνεται προώθηση μίας συγκεκριμένης θεματικής με εξέχουσα θέση στην παγκόσμια επικαιρότητα. Φέτος, βάσει και της ολοένα πιο επιτακτικής ανάγκης λήψεως δραστικών μέτρων για την προστασία του πλανήτη, ως θεματική επιλέχθηκε η «Καινοτομία για ένα “πράσινο” μέλλον» (https://www3.wipo.int/wipogreen/en/). Έτσι, η προσπάθεια του Παγκοσμίου Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας επικεντρώνεται στην ανάλυση των τρόπων, με τους οποίους:
Η 23η Απριλίου, έχοντας συνδεθεί με το βιβλίο και τη λογοτεχνία ήδη από το 1436 στην Ισπανία ως ημέρα απόδοσης φόρου τιμής στον Miguel de Cervantes που είχε πεθάνει αυτή την ημέρα το 1616, επιλέχθηκε και από την Γενική Συνέλευση της UNESCO το 1995 ως Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου, εξαιτίας της συμβολικής της σημασίας. Συγκεκριμένα, εκτός από τον Miguel de Cervantes, πέθανε αυτή την ημέρα και ο William Shakespeare, καθώς και άλλοι αξιόλογοι συγγραφείς.
i. Το σύστημα των πατέντων ενθαρρύνει την καινοτομία σε σχέση με την ανάπτυξη και την διάδοση οικολογικών τεχνολογιών, ii. Τα δικαιώματα καταχώρησης σχεδίων στηρίζουν την βέλτιστη χρήση των διαθέσιμων πόρων και την δημιουργία οικολογικών προϊόντων για τους καταναλωτές, iii. Τα σήματα συμβάλλουν στην εμφάνιση κι ανάπτυξη επιχειρήσεων, προϊόντων και υπηρεσιών βασιζόμενων στις αρχές της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας, iv. Το σύστημα πνευματικών δικαιωμάτων επιτρέπει στους δημιουργούς να εκφράσουν το όραμά τους για ένα πιο οικολογικό μέλλον. Εντούτοις, η ELSA Greece, επιθυμώντας να τιμήσει, παράλληλα, και την προηγειθείσα Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου, αποκκλίνει από την φετινή θεματική και στοχεύει σε έναν συγκερασμό των δύο αυτών ημερών.
Η σύνδεση του Βιβλίου με τα Πνευματικά δικαιώματα είναι σαφής όταν ληφθεί υπόψη ο ρόλος που παίζουν τα τελευταία στην προώθηση της δημιουργικότητας, όχι μόνο παρέχοντας την απαραίτητη οικονομική στήριξη ώστε οι δημιουργοί να μπορούν να αφοσιωθούν πλήρως στο έργο τους, αλλά και προσφέροντας την δυνατότητα να ελέγξουν τους τρόπους με τους οποίους το έργο αυτό θα χρησιμοποιηθεί ώστε να διατηρηθεί η ακεραιότητα και η αξία του. Όσο η πρόσβαση στην καλλιτεχνική δημιουργία και τον πολιτισμό εξαρτάται ολοένα και λιγότερο από την υφιστάμενη οικονομική θέση του δημιουργού, τόσο περισσότερο αυξάνεται η πολιτιστική ποικιλομορφία, η δημιουργία και η καινοτομία χωρίς διακρίσεις. Ως αποτέλεσμα, η κοινωνία ωφελείται στο σύνολό της.
Ευρωπαϊκά κι Εθνικά Νομοθετήματα με επίκεντρο το Βιβλίο Ενόψει των παράπανω, σκόπιμο κρίνεται να παρουσιασθεί η σχετική νομοθεσία υπό το πρίσμα της συγγραφής ενός βιβλίου, γι’ αυτό και θα γίνει αναφορά μόνο της πνευματικής ιδιοκτησίας και όχι του συνόλου της διανοητικής. Σημειώνεται δε ότι ο βασικός νόμος επί του θέματος είναι ο Νόμος 2121/1993, ο οποίος βρίσκεται σε πλήρη εναρμόνιση με τις Οδηγίες 2001/29/ΕΚ σχετικά με την πνευματική ιδιοκτησία και της 14/5/1991 ΕΟΚ σχετικά με την προστασία προγραμμάτων ηλεκτρονικού υπολογιστή. Με βάση, λοιπόν, τον Νόμο 2121/1993, προκειμένου να χαίρει προστασίας ένα βιβλίο, πρέπει αυτό να παρουσιάζει έναν βαθμό πρωτοτυπίας, ανεξάρτητα από τυχόν παράνομο ή ανήθικο χαρακτήρα, ώστε να μπορεί να ενταχθεί στην έννοια του προστατευόμενου έργου (Άρθρο 2). Καίριο σημείο του δικαίου της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι η διάκριση μεταξύ υλικού φορέα και έργου που έχει αποτυπωθεί σε αυτόν. Έτσι, προστατεύεται το συγγραφικό έργο του δημιουργού, αλλά όχι το ίδιο το βιβλίο ως απλή έντυπη αποτύπωση αυτού. Υποκείμενο και αρχικός δικαιούχος είναι ο δημιουργός, εν προκειμένω ο συγγραφέας ως φυσικό πρόσωπο (Άρθρο 6), με εξαίρεση τα ανώνυμα και ψευδώνυμα έργα, όπου παρατηρείται διάσταση. Ακόμη κι αν συνέγραψε το έργο στο πλαίσιο μισθωτής σύμβασης εργασίας παραμένει αρχικός δικαιούχος, ενώ στον εργοδότη μεταβιβάζονται αυτοδικαίως μόνο όσες περιουσιακές εξουσίες είναι απαραίτητες για την εκπλήρωση του σκοπού της σύμβασης.
Το δικαίωμα του συγγραφέα απαρτίζεται από τη δέσμη των οικονομικών και ηθικών εξουσιών και διαρκεί καθόλη την διάρκεια της ζωής του εώς και 70 χρόνια μετά τον θάνατο του. Έτσι, το μεν περιουσιακό δικαίωμα, το οποίο μπορεί να μεταβιβασθεί, εν προκειμένω σε κάποιον εκδοτικό οίκο, προς αποτελεσματικότερη εκμετάλλευση του έργου, περιλαμβάνει, κατά το άρθρο 3 παρ. 1: - την εξουσία εγγραφής, ως πρώτη υλική ενσωμάτωση στον υλικό φορέα, κι αναπαραγωγής, ως την παραγωγή των περισσότερων αντιτύπων, - την εξουσία να επιτρέπει ή να απαγορεύει τη μετάφραση του έργου, - την εξουσία να επιτρέπει ή να απαγορεύει την διασκευή ή άλλη μετατροπή του έργου, - την εξουσία θέσης σε κυκλοφορία ή εξουσία διανομής, ώστε να αμοίβεται για κάθε νέο τρόπο εκμετάλλευσης του έργου, αλλά και να απαγορεύει την εισαγωγή αντιτύπων που παρήχθησαν στο εξωτερικό χωρίς την άδειά του, - την εξουσία να επιτρέπει ή να απαγορεύει την παρουσίαση στο κοινό, με τη μορφή π.χ. δημόσιας απαγγελίας, όπως και την δημόσια εκτέλεση, άμεση ή έμμεση, και την ραδιοτηλεοπτική μετάδοση. Σημειώνεται, επίσης, ότι το περιουσιακό δικαίωμα μπορεί να περιορισθεί βάσει κάποιου εκ των άρθρων 18-28, τα οποία προβλέπουν εξαιρέσεις κυρίως για λόγους ενημέρωσης ή προώθησης του εκπαιδευτικού έργου και του πολιτισμού. Το δε ηθικό δικαίωμα, το οποίο είναι αμεταβίβαστο εν ζωή και κληρονομείται μετά θάνατον, περιλαμβάνει, κατά το άρθρο 4 παρ. 1: - την εξουσία καθορισμού του χρόνου, τόπου και τρόπου δημοσίευσης του έργου,
- την εξουσία αναγνώρισης πατρότητας, είτε απαιτώντας να γίνεται μνεία του ονόματός του σε κάθε αντίτυπο, είτε διατηρώντας ανωνυμία ή κάποιο ψευδώνυμο, - την εξουσία περιφρούρησης της ακεραιότητας του έργου, δηαδή την εξουσία να επιτρέπει ή να απαγορεύει κάθε παραμόρφωση, περικοπή ή άλλη τροποποίηση, καθώς και του τρόπου παρουσίασης στο κοινό, - την εξουσία να επικοινωνεί με το έργο του, ακόμη και μετά την μεταβίβαση του περιουσιακού δικαιώματος ή της κυριότητας του βιβλίου, κατά τρόπο που προκαλεί την μικρότερη δυνατή ενόχληση στον δικαιούχο, - την εξουσία υπαναχώρησης, υπό προϋποθέσεις. Αντιθέτως, τα συγγενικά δικαιώματα, ενώ σχετίζονται με τα έργα της πνευματικής ιδιοκτησίας και μάλιστα είναι κρίσιμα για τη διάδοση και αναπαραγωγή των προστατευόμενων με το δικαίωμα της πνευματικής ιδιοκτησίας έργων, κατά το νομοθέτη στερούνται τα ουσιώδη στοιχεία της πνευματικής ιδιοκτησίας, με αποτέλεσμα να τους παρέχεται προστασία, αλλά περιορισμένη σε σχέση με την προστασία που απολαμβάνουν οι δημιουργοί. Εν προκείμένω, σύμφωνα με το άρθρο 51, οι εκδότες έχουν περισορισμένο συγγενικό δικαίωμα σε σχέση με την αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας και σελιδοποίησης των έργων που έχουν εκδόσει. Ιδίως σχετικά με την εκδοτική σύμβαση, την οποία κατά πάσα πιθανότητα θα πρέπει να υπογράψει ο συγγραφέας, προβλέπεται ειδικό καθεστώς αμοιβής επί των πωλούμενων αντιτύπων στα άρθρα 32 και 33.
Επίλογος Ίσως η μεγαλύτερη πρόκληση για το βιβλίο, αλλά και για κάθε άλλο έργο, είναι η προσαρμογή στον κόσμο της τεχνολογίας και της ψηφιοποίησης, καθώς γίνεται ολοένα δυσκολότερο να προστατευθούν τα δικαιώματα του δημιουργού και η ακεραιότητα του έργου. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει η Οδηγία (ΕΕ) 2019/790 για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στην ψηφιακή ενιαία αγορά, η οποία αναμένεται να έχει ενσωματωθεί στην εθνική νομοθέσια μέχρι τον Ιούνιο του 2021. Στον αντίποδα, βέβαια, βρίσκονται οι δίχως προηγούμενο δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες για την δημιουργία και διάδοση των έργων, καθώς και την πρόσβαση της κοινωνίας σε αυτά. Όπως, όμως, τονίζει και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας, μπορεί η δημιουργία να πηγάζει από μία έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου, ωστόσο η Πνευματική Ιδιοκτησία, ως κλάδος του δικαίου, είναι που παρέχει την δυνατότητα αφοσίωσης σε αυτήν.
Let the Human In You GRow
Νομική Έρευνα
Γιώργος Γούλας Βασιλική Τσιομπανίδου