1
Ελένη Γιαννάκου
Ασυνόδευτα παιδιά στον δρόμο της προσφυγιάς Η Ύπατη αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες αναγνωρίζει ως ασυνόδευτο ανήλικο αιτών άσυλο ένα πρόσωπο κάτω από την ηλικία των 18 ετών (ή την ηλικία ενηλικίωσης κατά το δίκαιο της χώρας ασύλου) το οποίο δε συνοδεύεται από τους γονείς του, από επίτροπο, ή από άλλο ενήλικο που σύμφωνα με τον νόμο ή το έθιμο είναι υπεύθυνος για την επιμέλεια και αιτείται να υπαχθεί στο καθεστώς του πρόσφυγα στη χώρα ασύλου (Γαλάνη, 2018). Η Οδηγία 2011/95/UE όταν κάνει λόγο για ασυνόδευτα ανήλικα άτομα αναφέρεται σε ανήλικο που φτάνει σε επικράτεια κράτους- μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης όντας ασυνόδευτος από κάποιον ενήλικο υπεύθυνο γι’ αυτόν ή έχοντας μείνει ασυνόδευτος μετά την είσοδό του στην επικράτεια (Unaccompanied Migrant Children In The EU, 2016). Τόσο η Ενωσιακή έννομη τάξη όσο και ΟΗΕ αναγνωρίζουν, λοιπόν δύο περιπτώσεις. Αρχικά πρόκειται για άτομα ασυνόδευτα (unaccompanied), χωρίς κανέναν από τους δύο γονείς ή άλλα πρόσωπα, που κατά το νόμο ή το έθιμο, είναι υπεύθυνα για τη φροντίδα τους. Υπάρχει όμως και η δεύτερη περίπτωση που αφορά παιδιά που έχουν αποχωριστεί (separated) και από τους δύο γονείς ή τα πρόσωπα, που κατά το νόμο ή το έθιμο, είχαν προηγούμενα αναλάβει τη φροντίδα τους, αλλά δεν έχουν απαραίτητα αποχωριστεί από άλλους συγγενείς, και μπορεί να συνοδεύονται από άλλα ενήλικα μέλη της οικογένειάς τους. (Δίκτυο για τα δικαιώματα των παιδιών που μετακινούνται, Ιανουάριος 2017-Ιανουάριος 2018). Ο λόγος που και τα παιδιά αυτά υπάγονται στην κατηγορία ασυνόδευτα είναι ότι πιθανώς οι ενήλικοι που τα συνοδεύουν να μην είναι κατάλληλοι ή ικανοί να αναλάβουν τη φροντίδα τους (Γαλάνη, 2018). Κάποιο παιδί που ορίζεται ως ασυνόδευτος ανήλικος πρόσφυγας εντάσσεται αυτομάτως σε μια διπλά ευάλωτη ομάδα καθώς από τη μια φέρει το χαρακτηριστικό της ανηλικότητας από την άλλη του πρόσφυγα. Ο ειδικός αυτός όρος αναφέρεται σε ανηλίκους που εγκατέλειψαν τη χώρα καταγωγής τους λόγω φόβου δίωξης, ή έλλειψης προστασίας, που οφείλεται σε ένοπλες συρράξεις ή στην καταπάτηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Επίσης στην κατηγορία αυτή εντάσσονται θύματα εμπορίας ανθρώπων, κακοποίησης από το οικογενειακό περιβάλλον ή διακρίσεων και κακοποίησης που οφείλονται στο φύλο τους, αλλά και παιδιά που εξαναγκάζονται να εργαστούν και γενικότερα να υπάγονται στο καθεστώς του πρόσφυγα σύμφωνα με τα όσα καθορίζει η Σύμβαση της Γενεύης για το Καθεστώς των Προσφύγων. 2
Όσον αφορά τις στατιστικές εκτιμήσεις, καίρια χρονική στιγμή αλλαγής των δεδομένων αποτελεί η κοινή δήλωση των κρατών-μελών της ΕΕ και της Τουρκίας το Μάρτιο του 2016, αφού τη δήλωση ακολούθησε κατακόρυφη μείωση των εισερχόμενων και ανάμεσά τους και των ανήλικων. Συγκεκριμένα, το διάστημα από τον Απρίλιο έως το Δεκέμβριο 2016 οι αφιχθέντες ήταν περίπου 24.160, εκ των οποίων περίπου 6.200 παιδιά. Από την άλλη, το 2016 παρατηρήθηκε αύξηση των αιτημάτων διεθνούς προστασίας, με ένα σημαντικό ποσοστό αυτών (περίπου 38%) να αφορά παιδιά. Συγκεκριμένα, τα αιτήματα των ασυνόδευτων ανηλίκων, ιδίως το μήνα Μάιο ξεπερνά το 400% σε σχέση με το ίδιο διάστημα της περασμένης χρονιάς. Σε επόμενο στάδιο, κατά την προ-καταγραφή αιτημάτων ασύλου (09/06/2016 – 30/07/2016) υπήρξαν 19.721 αιτήματα παιδιών μεταξύ των οποίων 2.352 αιτήματα ασυνόδευτων, αριθμός που αντιστοιχεί σε περίπου 12% του συνόλου των αιτημάτων των παιδιών. Αναφορικά με την αναγνώριση και ειδικότερα ως προς τους ασυνόδευτους ανηλίκους, οι αναγνωρίσεις προσφυγικού καθεστώτος ήταν 82 (μεταξύ αυτών 15 κορίτσια) και επικουρικής προστασίας 21. Αν και αυτό το διάστημα παρατηρήθηκε γενικά μειωμένο συνολικό ποσοστό αναγνωρίσεων για τα ανήλικα (29%) συγκριτικά με την προηγούμενη χρονιά (47,4%), πέραν του σχετικά χαμηλού ποσοστού συνολικών αναγνωρίσεων-, διαπιστώθηκε ότι η πιθανότητα αναγνώρισης μειωνόταν αισθητά όσο ανεβαίναμε στην ηλικιακή κλίμακα. Ειδικότερα, 72% περίπου αφορούσε στην ηλικιακή ομάδα 0-13 ετών. (Σουλελέ, 2016). Πιο πρόσφατα και σχετικά έμπιστα στατιστικά δεδομένα προέρχονται από το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης (ΕΚΚΑ). Εν προκειμένω, τα στοιχεία συλλέγονται από τον αριθμό των υποβαλλόμενων αιτήσεων για στέγαση. Προκύπτει, λοιπόν, πως στις 15 Ιουνίου 2018 τα ασυνόδευτα ανήλικα στην Ελλάδα ανέρχονταν στα 3.973 άτομα, όπου 95,9% αγόρια και 4,1% κορίτσια, ενώ το 5,3% ήταν ηλικίας κάτω των 14 ετών. Παρόλα αυτά, τα νούμερα θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με επιφύλαξη, καθώς ειδικά για τα ασυνόδευτα ανήλικα η καταμέτρηση τους είναι προβληματική (Ελίνα Σαράντου, Αγγελική Θεοδωδοπούλου, Νοέμβριος 2019). Οι παραπάνω διαπιστώσεις και σκέψεις έχουν σκιαγραφήσει τις βασικές προσπάθειες ορισμού των ασυνόδευτων ανήλικων και του αριθμού των παιδιών στην Ελλάδα. Έχει πλέον καταστεί προφανές, πως τα παιδιά αυτά παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες τόσο συγκριτικά με τον μεταναστευτικό και προσφυγικό πληθυσμό εν γένει όσο και με άλλα συνομήλικά τους.
3
Σε δελτίο τύπου, η UNICEF ήδη από τον Σεπτέμβριος του 2015 ανέφερε ρητά ότι «Όλα τα παιδιά, ειδικά εκείνα που είναι ασυνόδευτα ή χωρίζονται από τις οικογένειές τους, είναι ευάλωτα σε εκμετάλλευση, βία και κακοποίηση, κατά τη μεταφορά και κατά την άφιξη στις χώρες προορισμού». Αντίστοιχα, ο οργανισμός Save the Children παρατηρώντας ότι «χιλιάδες ευάλωτα ασυνόδευτα παιδιά φτάνουν με μεσογειακές λέμβους διάσωσης» τόνιζε τον Ιούνιο του 2015 ότι «τα ασυνόδευτα παιδιά διατρέχουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο από τους εμπόρους ανθρώπων. Κάποια εξαναγκάζονται σε χειρωνακτική εργασία, οικιακή εργασία, λαθρεμπόριο ναρκωτικών και πορνεία». Η ιδιαίτερη κατάσταση των ίδιων των παιδιών και οι ιδιαίτεροι κίνδυνοι στους οποίους εκτίθενται έχουν γίνει αντιληπτοί και από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο σε Ψήφισμα σχετικά με την 25η επέτειο της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα του παιδιού τον Νοέμβριο του 2014, τόνισε ότι πολλά ασυνόδευτα παιδιά εξαφανίζονται. Σημείωσε μάλιστα πως εξαφανίζονται αμέσως μετά την πρώτη άφιξή τους στην ΕΕ και πως είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε κακοποίηση. Έτσι, κάλεσε τα κράτημέλη να «αναλάβουν δράση για τον τερματισμό της κράτησης παιδιών μεταναστών σε ολόκληρη την ΕΕ». Στο ίδιο Ευρωπαϊκό πλαίσιο, ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (FRA), σε δελτίο τύπου του Σεπτεμβρίου 2015 εφιστά την προσοχή των κρατών στην επείγουσα προστασία που χρειάζονται όσα παιδιά φτάνουν ασυνόδευτα στην Ε.Ε. Οι παραπάνω παρατηρήσεις και προτροπές δεν θα πρέπει να μείνουν χωρίς αντίκρισμα. Σε μελέτη του Συμβουλίου της Ευρώπης και της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, αναφέρεται ρητώς ότι τα ασυνόδευτα παιδιά που βρίσκονται σε μετάβαση στην ενηλικίωση έχουν τις δικές τους ανάγκες ως συγκεκριμένη ηλικιακή κατηγορία. Αυτή η αναφορά συνοδεύεται από το σχόλιο ότι θα πρέπει να τους δοθεί η κατάλληλη υποστήριξη προκειμένου να διευκολυνθούν σε αυτή τη φάση της ζωής τους, προκειμένου να επιτευχθεί μεγαλύτερη αυτονομία και ένταξη τους στην κοινωνία υποδοχής (Unaccompanied Migrant Children In The EU, 2016).
4
Βιβλιογραφικές αναφορές Anna Dimitrova-Stull, Irene Penas Dendariena, Ulla Jurviste. (2016, Ιανουαρίου 20). Unaccompanied Migrant Children In The EU. Ανάκτηση από European Parliamentary Research Service Blog: https://epthinktank.eu/2016/01/20/unaccompanied-migrantchildren-in-the-eu/ Γαλάνη, Α. (2018). Οι ασυνόδευτοι ανήλικοι και η ένταξή τους στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Γνώσεις, αντιλήψεις , πρακτικές και επιμορφωτικές ανάγκες των εκπαιδευτικών ενός Διαπολιτισμικού Γυμνασίου. Διπλωματική Εργασία, ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ, ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ, Αθήνα. Ανάκτηση από https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/file/lib/default/data/268991 1/theFile/2691919 Ελίνα Σαράντου, Αγγελική Θεοδωδοπούλου. (Νοέμβρης 2019). ΠΑΙΔIA EΡΜΑΙΑ Αποκλεισμός και εκμετάλλευση των ασυνόδευτων ανηλίκων στην Ελλάδα, την Ιταλία και την Ισπανία. Συγκριτική μελέτη. Παράρτημα Ελλάδας του Ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ και Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία Steps, HIAS Ελλάδας και Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες. Δήμος Αθηνών . Ανάκτηση από https://www.accmr.gr/el/%CE%B2%CE%B9%CE%B2%CE%BB %CE%B9%CE%BF%CE%B8%CE%AE%CE%BA%CE%B7/781%CF%80%CE%B1%CE%B9%CE%B4%CE%B9%CE%AC%CE%AD%CF%81%CE%BC%CE%B1%CE%B9%CE%B1%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%BA%CE%BB%CE%B5%CE %B9%CF%83%CE%BC%CF%8C%CF%82%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B5 Σουλελέ, Δ. (2016). Μηχανισμός Παρακολούθησης Τα δικαιώματα των παιδιών που μετακινούνται στην Ελλάδα. Συνηγόρου του Πολίτη και UNICEF, Αθήνα. Ανάκτηση από https://www.synigoros.gr/resources/20170420ekthesi-mixanismos.pdf Συντονισμός: Γιώργος Μόσχος, Β. Σ. (Ιανουάριος 2017-Ιανουάριος 2018). Δίκτυο για τα δικαιώματα των παιδιών που μετακινούνται. Αθήνα: έκθεση απολογισμού σχετικά με τη λειτουργία του Δικτύου για τα δικαιώματα των παιδιών που μετακινούνται.
5
6