5 Ιουνίου
Παγκόσμια Ημέρα
Περιβάλλοντος
Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος Μια μεγάλη, ουσιαστική και ολοκληρωμένη συζήτηση για την προστασία του περιβάλλοντος μοιάζει πιο επίκαιρη από ποτέ. Προσφυώς έχει λεχθεί από μεγάλους θεωρητικούς του Δικαίου ότι τα πιο κρίσιμα ζητήματα των επόμενων δεκαετιών πρόκειται να είναι η τεχνητή νοημοσύνη και η κατοχύρωση του περιβάλλοντος από μια πλέον ώριμη σκοπιά, κάτι που, όπως φαίνεται με την πάροδο του χρόνου, επιβεβαιώνεται όλο και περισσότερο. Το περιβάλλον ανέκαθεν αποτελούσε ένα αίτημα στο οποίο δινόταν μεγάλη έμφαση, ούτως ώστε να καταφέρουμε να κάνουμε το τολμηρό εκείνο «πράσινο βήμα» που σίγουρα θα μας έδινε την δυνατότητα να μεταβούμε σε άλλη εποχή. Μέχρι και σήμερα, ωστόσο, τα αιτήματα, οι εξαγγελίες, αλλά και αρκετοί κοινωνικοί αγώνες που έχουν συντελεστεί για να διαφοροποιήσουν τα δυσμενή δεδομένα δεν έχουν κατορθώσει να ευδοκιμήσουν και έτσι να γίνουν αντιληπτοί οι ρεαλιστικοί κίνδυνοι, αλλά και οι πραγματικές προκλήσεις που έχουμε μπροστά μας. Τα τελευταία χρόνια και ιδίως πιο έντονα την τελευταία δεκαετία οι συγκεκριμένες προκλήσεις δεν έχουν περάσει απαρατήρητες και έχουν ευαισθητοποιήσει σε κάποιο βαθμό το διεθνές στερέωμα. Προτού, όμως, αναφερθούμε στην δράση της διεθνούς κοινότητας αξίζει να πούμε κάποια πράγματα για την προστασία που προσφέρει στο περιβάλλον το ελληνικό Σύνταγμα. Ήταν το Σύνταγμα του 1975 το οποίο για πρώτη φορά περιέλαβε στο χρονικό των ελληνικών συνταγματικών κειμένων την κατοχύρωση της προστασίας του περιβάλλοντος, κάνοντας έτσι ένα μεγάλο και πρωτοποριακό βήμα απέναντι σε έναν κόσμο που μέχρι εκείνη την στιγμή στεκόταν αμήχανος στην ανάγκη εξεύρεσης λύσεων πάνω σε ένα τέτοιο θέμα. Το δικαίωμα του 2
άρθρου 24, του Συντάγματος, το οποίο διατηρεί έως και σήμερα την γραμματική του διάσταση αλώβητη, ξεκίνησε έχοντας ως βάση την προέκταση του δικαιώματος στην προσωπικότητα και την ιδιωτικότητα, με αποτέλεσμα να καταλήξει στην αδήριτη ανάγκη προστασίας του θεμελιώδους αυτού δικαιώματος. Με άξονα το συγκεκριμένο άρθρο ο καθένας μπορεί να διεκδικήσει, μέσα από τον δρόμο της Δικαιοσύνης, από το κράτος να προχωρήσει στην λήψη των κατάλληλων μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος από ενδεχομένως ζημιογόνες ενέργειες που πραγματοποιούνται είτε από το ίδιο το κράτος είτε από λοιπούς ιδιώτες. Βέβαια, πέρα από την συγκεκριμένη υποκειμενική διάσταση που καταγράφουμε, στο άρθρο 24 ενυπάρχει και ένα αντικειμενικό στοιχείο, το οποίο υποδεικνύει τόσο στον Νομοθέτη όσο και στην Διοίκηση τις υποχρεώσεις με τι οποίες είναι αμφότεροι επιφορτισμένοι κάθε φορά. Οι υποχρεώσεις θεμελιώδους σημασίας, που απορρέουν από το συνταγματικό κείμενο, είναι εκείνες της λήψης προληπτικών και κατασταλτικών μέτρων, εντός μιας προσπάθειας να κατοχυρωθεί η αειφορία και η βιώσιμη ανάπτυξη (όροι με ταυτόσημο περιεχόμενο). Μέσα από τις συγκεκριμένες γραμμές, όμως, φαίνεται πως περιορίζονται σημαντικά τα περιθώρια οικονομική δράσης και ανάπτυξης του εκάστοτε κρατικού μηχανισμού, αφού μια τέτοια υποχρέωση τείνει να δέχεται πως η επεμβατική λειτουργία που ζημιώνει το περιβάλλον κρίνεται ως μη επιβεβλημένη. Κάτι τέτοιο, όμως, οφείλει να μην μας αποπροσανατολίζει καθώς στόχος του νομοθέτη είναι να υπαγορεύσει την ανάγκη διεξαγωγής των αναφυόμενων σταθμίσεων, ώστε να μην πληγεί ο πυρήνας κανενός δικαιώματος και να επιτευχθεί η πρακτική εναρμόνιση. Σε τελική ανάλυση, βέβαια, αυτός που θα κρίνει την τήρηση της αρχής της αναλογικότητας ανάμεσα στο επιτευχθέν οικονομικό 3
όφελος και το περιβαλλοντικό κόστος που έχει ανακύψει από μια τέτοια δραστηριότητα είναι ο Δικαστής. Δεν είναι διόλου τυχαίο, λοιπόν, ότι η αρχή της αειφορίας αποτελεί τον πυρήνα της συνταγματικής προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος. Η αρχή της αειφορίας δίχως την λήψη των κατάλληλων προληπτικών και κατασταλτικών μέτρων δε νοείται και αυτό είναι κάτι που έχει συλλάβει ο συνταγματικός νομοθέτης. Έτσι, σε επίπεδο πρόληψης και προτού ξεκινήσουν σημαντικά έργα για την αναβάθμιση της οικονομίας είναι επιβεβλημένες οι περιβαλλοντικές μελέτες, οι οποίες διενεργούνται από τον κύριο κάθε φορά του έργου ή της οικείας επιχειρηματικής δραστηριότητας, ώστε να γίνει μια καθαρή εκτίμηση του προσδοκώμενου περιβαλλοντικού κόστους. Η αρχή της πρόληψης ανάγεται σε συνθήκη απαράμιλλης σημασίας στο συνταγματικό γίγνεσθαι, η οποία βέβαια ενισχύεται και από την αρχή της προφύλαξης την οποία κατοχυρώνει το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την άλλη, έχουμε και την κατασταλτική δράση του κράτους και αυτό διότι όσο επιθυμητή και αν είναι η πρόληψη κάποιες φορές πρακτικά αυτή δεν μπορεί να επισυμβεί. Συνεπώς, τα κατασταλτικά μέτρα, εν προκειμένω, είναι εκείνα τα οποία προβλέπουν υποχρεώσεις αποκατάστασης της προκληθείσας περιβαλλοντικής βλάβης, ενώ στο πλαίσιο αυτών εντάσσονται και αυστηρές κυρώσεις. Τέλος, μια εξίσου σημαντική κατοχύρωση προσφέρει το Σύνταγμα στην προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος, δηλαδή στην πολιτιστική μας κληρονομιά και σε όλα εκείνα τα στοιχεία που μας περιβάλλουν και έχουν έντονο ιστορικό και καλλιτεχνικό χαρακτήρα. Τις περισσότερες φορές όταν μιλούμε για περιβάλλον μας έρχεται μια ιδιαιτέρως συγκεκριμένη διάσταση κατά νου, ωστόσο σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να παραγνωρίζεται η σημασία των πολιτιστικών θησαυρών που μας σημαδεύουν και μας ακολουθούν στην πορεία της νομικής και κοινωνικής μας εξέλιξης. 4
Σε διεθνές επίπεδο, το δίκαιο της προστασίας του περιβάλλοντος έκανε δειλά την εμφάνισή του τον 19ο αιώνα με τη μορφή συνθηκών, συνήθως διμερών, μεταξύ Κρατών για τη ρύθμιση της χρήσης κοινών πόρων, όπως για παράδειγμα ποτάμια που διέσχιζαν και τα δύο κράτη κλπ. Η εξέλιξή του κινήθηκε ιδιαίτερα αργά και μόνο μετά τον Β’ Παγκόσμιιο Πόλεμο, συγκεκριμένα την δεκαετία του 1960, άρχισαν να έρχονται στην επιφάνεια οι ανησυχίες για την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, κι επομένως τέθηκε το ζήτημα λήψης μέτρων τόσο στις εθνικές έννομες τάξεις, όσο και στο πλαίσιο διεθνούς συνεργασίας κρατών μέσω του ΟΗΕ. Προς αυτή την κατεύθυνση, ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο έπαιξε η Διάσκεψη της Στοκχόλμης το 1972. Παράλληλα, τα αλλεπάλληλα σκάνδαλα που αφορούσαν τη ρύπανση της θάλασσας από πλοία ώθησαν την διεθνή έννομη τάξη να κινηθεί με πιο γοργούς ρυθμούς. Όπως κατέστη ήδη εμφανές, το διεθνές περιβαλλοντικό δίκαιο έχει βασιστεί ως επί το πλείστον σε Συνθήκες και Συμφωνίες με σημαντικότερες τη Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για τις Κλιματικές Μεταβολές, το Πρωτόκολλο του Κυότο για τις Κλιματικές Μεταβολές και τη Συμφωνία των Παρισίων για την Κλιματική Αλλαγή, οι οποίες στοχεύουν στη συμφιλίωση της οικονομικής ανάπτυξης με την προστασία του πλανήτη. Στο σύνολό τους, βέβαια, είναι πολυάριθμες και καλύπτουν ζητήματα από την προστασία των θαλάσσιων πόρων, την προστασία των ειδών προς εξαφάνιση και τη βιοποικιλότητα ως την βιώσιμη ανάπτυξη και χρήση των ενεργειακών πόρων, αν και ουσιώδη ζητήματα έχουν παραμείνει απλώς στη μελλοντική ατζέντα των Η.Ε., όπως για παράδειγμα το ζήτημα της ρύπανσης που προέρχεται από αεροπλάνα. Ωστόσο, το πρόβλημα που παρουσιάζει η κυριαρχία των συνθηκών έγκειται στο απαραίτητο της συμφωνίας και της συναίνεσης των Κρατών να δεσμευθούν από το περιεχόμενό τους, με πολλές, μάλιστα, να μην περιέχουν καν κάποιο σύστημα 5
κυρωσέων, παρά μόνο την καλή πίστη και την άσκηση πίεσης από τα υπόλοιπα Κράτη – μέλη στη συνθήκη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των ζητημάτων που μπορεί να ανακύψουν, συνιστά η Συμφωνία των Παρισίων, στην οποία δεν συμπεριελήφθησαν δεσμευτικές διατάξεις, αλλά μόνο στόχοι προς επίτευξη, προκειμένου να υπογραφεί και από τις ΗΠΑ, γεγονός που δεν απέτρεψε, παρόλα αυτά, την μετέπειτα αποχώρησή τους. Στον αντίποδα, σημαντικό ρόλο παίζει το έθιμο, ιδίως με τις γενικές αρχές του περιβαλλοντικού δικαίου να ενσωματωνόνται στην διεθνή πρακτική σε τέτοιο βαθμό ώστε να θεωρείται η υποχρέωση τήρησής τους οικουμενική. Εντός αυτών των εθιμικών κανόνων και αρχών βρίσκεται η αειφόρος ανάπτυξη, η οποία σταδιακά μετουσιώνεται σε αρχή, η αρχή της προφύλαξης και πρόληψης, με την έννοια της υποχρέωσης λήψης μέτρων ακόμη κι αν ελλείπουν απόλυτα επιστημονικά τεκμήρια για την ύπαρξη περιβαλλοντικών κινδύνων, και η βιώσιμη χρήση των φυσικών πόρων. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι εν λόγω αρχές εφαρμόζονται αδιακρίτως σε όλους τους τομείς της περιβαλλοντικής προστασίας. Επιπλέον, το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης έχει κριθεί αρμόδιο να επιλαμβάνεται σχετικών υποθέσεων, αν και η συχνότερη μέθοδος επίλυσης σχετικών διαφορών είναι η διαιτησία, και έχει συμβάλλει ενεργά στην αναγνώριση εθιμικών κανόνων και γενικών αρχών. Ιδιαίτερης μνείας χρήζουν οι υποθέσεις Gabčíkovo-Nagymaros Project (Ουγγαρία εναντίον Σλοβακίας), όπου αναφέρθη για πρώτη φόρα η Αειφόρος Ανάπτυξη και η υπόθεση Pulp Mills (Ουρουγουάη εναντίον Αργεντινής), όπου υπογραμμίσθηκε η σημασία της αρχής της πρόληψης, τονίσθηκε η ανάγκη συνεργασίας για την προστασία του περιβάλλοντος και επεβλήθη η αποχή από πράξεις με πιθανό διασυνοριακό αρνητικό αντίκτυπο. Προς εκπλήρωση του τελευταίου, ουσιώδης κρίθηκε η διεξαγωγή Εκτίμησης Κινδύνων από τα Κράτη για κάθε μέτρο ή πράξη που μπορεί να επηρεάσει το περιβάλλον. 6
Αξιομνημόνευτος είναι και ο ρόλος του Διεθνούς Οργανισμού Εμπορίου, με το Όργανο Επίλυσης Διαφορών του να είναι επίσης αρμόδιο να επιληφθεί περιβαλλοντικών διαφορών, εφόσον επηρεάζεται το διασυνοριακό εμπόριο. Επ’ αυτού, ο ΔΟΕ έχει διευκρινίσει ότι οι περιβαλλοντικοί στόχοι των Κρατών είναι αποδεκτοί ακόμα κι αν περιορίζουν το εμπόριο, αρκεί να μην χρησιμοποιούνται ως πρόφαση για να θέσουν σε ισχύ μέτρα προστατευτισμού. Αντίστοιχα, σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκτός από τη συμμετοχή στις σχετικές διεθνείς συνθήκες, λαμβάνονται μέτρα σε όλους τους τομείς για την προστασία του περιβάλλοντος, ιδίως στο πλαίσιο της στρατηγικής Κλιματικής Ουδετερότητας ως το 2050 (Low Carbon Economy in 2050). Κάθε περιβαλλοντική πολιτική της Ένωσης βασίζεται στα άρθρα: 11 ΣΛΕΕ, σχετικά με την προαγωγή της αειφόρου ανάπτυξης, και 191-193 ΣΛΕΕ, όπου τίθενται οι στόχοι των Κρατών-Μελών της Ένωσης και η διαδικασία λήψης αποφάσεων στον τομέα, επιτρέποντας, μάλιστα, στα Κράτη-Μέλη να διατήρουν και να θεσπίζουν μέτρα αυξημένης προστασίας. Τη φετινή Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, η οποία είναι αφιερωμένη στην προστασία της Βιοποικιλότητας, είναι εξαιρετικά σημαντικό να θυμόμαστε πως, αν και τα Κράτη είναι ο κύριος παράγοντας δράσης και λήψης μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος, με τις ΜΚΟ να ακολουθούν, καθένας από εμάς μπορεί να συμβάλλει με τον τρόπο του στην προστασία του πλανήτη. Αυτό τόνισε και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας με την προώθηση της «Πράσινης» Καινοτομίας. Κάθε αλλαγή ξεκινά πρώτα από εμάς, ανεξάρτητα πόσο μικρής σημασίας μπορεί να φαίνεται (https:// www.un.org/en/actnow/, https://www.cleanseas.org/, https:// wildfor.life/the-campaign). 7
Let the Human In You GRow
Νομική Έρευνα
Γιώργος Γούλας Βασιλική Τσιομπανίδου