20 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ
ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ
Μια από τις πιο αμφιλεγόμενες έννοιες στον επιστημονικό χάρτη συναντάται στο πρόσωπο της Κοινωνικής Δικαιοσύνης. Οι έριδες αυτές προκύπτουν από το γεγονός, ότι η προσέγγιση αυτής πρέπει να γίνεται στην βάση ενός διεπιστημονικού πεδίου και όχι ενός αυστηρά νομικού πλαισίου, το οποίο είναι ιδιαίτερα πιθανό να παραβλέψει τις λοιπές προεκτάσεις που η έννοια αυτή κατέχει και, ως εκ τούτου, να δημιουργήσει εσφαλμένες εντυπώσεις. Πάντως, εντός μιας προσπάθειας να κατανοήσουμε επαρκώς το περιεχόμενό της, τηρώντας πάντοτε τις κατευθυντήριες γραμμές της επιστημονικής κοινότητας, θα λέγαμε πως η Κοινωνική Δικαιοσύνη είναι μια συνθήκη της δημόσιας πολιτικής, η οποία αναφέρεται στον εξορθολογισμένο καταμερισμό των οικονομικών πόρων. Κατά τα διδάγματα, βέβαια, της νομικής επιστήμης η Κοινωνική Δικαιοσύνη είναι αρρήκτως συνυφασμένη και εναρμονισμένη με την αρχή της ισότητας, όπως αυτή ορίζεται και κατοχυρώνεται στο άρθρο 4 του Συντάγματος, καθώς όπως η πρώτη ορίζει «κατανομή που επιδιώκει στον πυρήνα της να υπακούει σε αρχές εξορθολογισμού δε νοείται δίχως προηγούμενη τήρηση της αρχής της ισότητας». Η θεμελιώδους σημασίας έννοια της Κοινωνικής Δικαιοσύνης συνιστά ένα από τα κορυφαία προβλήματα που γεννήθηκαν αφ’ ης στιγμής δημιουργήθηκαν και οι πρώτες πολιτικά και κοινωνικά οργανωμένες κοινωνίες. Αποτέλεσε, δηλαδή, και αποτελεί πάγιο ζητούμενο της πολιτικής θεωρίας και φιλοσοφίας, περισσότερο όμως της πολιτικής πράξης και των κατευθύνσεων που η πράξη αυτή πρόκειται να ακολουθήσει. Είναι σαφές πως παρόλο που μια πρώτη επαφή με την έννοια της Κοινωνικής Δικαιοσύνης μπορεί να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι εν τέλει αδήριτο αίτημα της εποχής είναι η επίτευξη περισσότερης δικαιοσύνης, οφείλουμε προκαταβολικά να διευκρινίσουμε πως κάτι τέτοιο δεν ευσταθεί, καθώς η χρήση της λέξης «Κοινωνική» θα κατείχε έναν περιττό και επουσιώδη χαρακτήρα. Η Κοινωνική Δικαιοσύνη διαθέτει έναν δυναμικό χαρακτήρα ως εννοιολογική προσέγγιση και αυτό διότι τα κράτη-μέλη οφείλουν διαρκώς να μεριμνούν για την ισομέρεια του καταμερισμού του πλούτου και των οικονομικών πόρων, δέσμευση η οποία φυσικά ορίζεται σε πλήθος Ευρωπαϊκών και Διεθνών Συμβάσεων, μεταξύ των οποίων η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Η Κοινωνική Δικαιοσύνη, καθώς συνυπάρχει στενά με ένα πλήθος θεσμικών μορφωμάτων, είναι σαφές πως επηρεάζει ένα μεγάλο αριθμό πυλώνων της κάθε κοινωνίας, όπως είναι η υγεία, το εκπαιδευτικό σύστημα, η διαπολιτισμική εκπαίδευση, η δικαιοσύνη μεταξύ των γενεών, η εξασφάλιση της αποτελεσματικότητάς της, η οριοθέτηση της φτώχειας σε ολοένα και χαμηλότερα επίπεδα και έχοντας σαφώς μια τέτοια επιρροή δεν μπορεί παρά να καθορίζει και σε έναν καθοριστικό βαθμό το ανάγλυφο της εκάστοτε έννομης τάξης, εν προκειμένω της ελληνικής.
Κοινωνική Δικαιοσύνη και Εκπαίδευση Ήδη από τις πρώτες γραμμές του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη του 1965 και ειδικότερα στο άρθρο 2 διαφαίνεται, ότι με την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προωθείται ένα δομικό πλέγμα αξιών, μεταξύ των οποίων είναι αναγκαίο να συγκαταλέγονται η κοινωνική πρόοδος και η συλλογική ευημερία. Βέβαια, αν και οι προβλέψεις του νόμου είναι εξαιρετικά σαφείς, σήμερα οι βάσεις για την ύπαρξη του προβλήματος των εκπαιδευτικών ανισοτήτων είναι σε μεγάλο βαθμό εμφανείς. Είναι σαφές πως οι λόγοι ποικίλουν μεταξύ των κρατών-μελών και γι’ αυτό καλείται σε στράτευση η Κοινωνική Δικαιοσύνη, η οποία επιτάσσει την εγκαθίδρυση ενός ουσιαστικού εκπαιδευτικού συστήματος, το οποίο θα είναι σε θέση να εξωτερικεύσει και να εντάξει στο σώμα της κοινωνίας τον προστατευτικό ιστό των δημοκρατικών αξιών και τις πολιτιστικές κατακτήσεις, με απώτερη στόχευση τη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων και ανισορροπιών. Δεν είναι διόλου τυχαίο πως η πλαισίωση της Κοινωνικής Δικαιοσύνης σε ζητήματα εκπαίδευσης συνιστά έναν από τους Στόχους Ανάπτυξης για τη Χιλιετία του ΟΗΕ.
Κοινωνική Δικαιοσύνη και Κρατικός Μηχανισμός Το άρθρο 25 του συνταγματικού κειμένου της ελληνικής έννομης τάξης επιβεβαιώνει την σημασία της Κοινωνικής Δικαιοσύνης, μιας και ο συντακτικός νομοθέτης έκρινε πως πρόκειται για μια ατομική και συλλογική εγγύηση θεμελιώδους σημασίας και ακριβώς για το λόγο αυτό θέλησε να περιβάλλει το δικαίωμα με περισσότερα εχέγγυα τυπικής ισχύος. Ειδικότερα, στο άρθρο 25 του Συντάγματος στις δύο πρώτες παραγράφους προβλέπονται τα εξής: «Τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους. Όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη και αποτελεσματική άσκησή τους. Τα δικαιώματα αυτά ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν. Οι κάθε είδους περιορισμοί που μπορούν κατά το Σύνταγμα να επιβληθούν στα δικαιώματα αυτά πρέπει να προβλέπονται είτε απευθείας από το Σύνταγμα είτε από το νόμο, εφόσον υπάρχει επιφύλαξη υπέρ αυτού και να σέβονται την αρχή της αναλογικότητας. H αναγνώριση και η προστασία των θεμελιωδών και απαράγραπτων δικαιωμάτων του ανθρώπου από την Πολιτεία αποβλέπει στην πραγμάτωση της κοινωνικής προόδου μέσα σε ελευθερία και δικαιοσύνη».
Δεν είναι λίγες οι φορές εκείνες που μέσω νομολογιακών αποφάσεων η Κοινωνική Δικαιοσύνη κρίθηκε αναγκαίο να εκτοπιστεί για την διασφάλιση του ευρύτερου κοινωνικού και οικονομικού συμφέροντος, κοινώς για την κατοχύρωση του δημόσιου συμφέροντος. Οι νωπές μνήμες της χώρας μας από την ένταξη της σε προγράμματα δημοσιονομικών προσαρμογών για την επίτευξη της δημοσιονομικής ισορροπίας και την διασφάλιση της παραμονής της στη ζώνη του Ευρώ και κατ’ επέκταση στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης συνηγορούν στο ότι πολλές φορές η Κοινωνική Δικαιοσύνη πρέπει να καμφθεί για την μη φαλκίδευση κρατικών πολιτικών κατευθύνσεων. Οι περιπτώσεις των σταθμίσεων εγγενώς είναι εξαιρετικά ρευστές και χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής, ενώ είναι απολύτως ευκρινές πως και τα συμφέροντα του κρατικού μηχανισμού περιπλέκουν σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό το ζήτημα. Πάντως, όσες σταθμίσεις και αν κάνουμε, ώστε να καταλήξουμε στις απαιτούμενες λύσεις, η εξασφάλιση των ίσων ευκαιριών, των ατομικών ελευθεριών και της ισονομίας, που συνιστούν λογικά απότοκα της Κοινωνικής Δικαιοσύνης, οφείλουν να έχουν περίοπτη θέση στις προτεραιότητες για μια καλώς εννοούμενη άσκηση της δημόσιας εξουσίας. Εξάλλου, κατά αυτό τον τρόπο ενισχύονται και οι δεσμοί ανάμεσα στην Διοίκηση και τον διοικούμενο, πραγματώνοντας έτσι στην πράξη τις εγγυήσεις του κράτους δικαίου.
Τα ποσοστά της Κοινωνικής Δικαιοσύνης διαμορφώνουν τις πραγματικές συνθήκες Στοιχεία και στατιστικά
• Το 2016 ο αριθμός των θέσεων εργασίας παγκοσμίως έφθανε τις 3.2 δισεκατομμύριες, σχεδόν 1 δις περισσότερες από το 1990. • Παρόλα αυτά, το 2017 περίπου 198 εκατομμύρια άτομα παγκοσμίως έψαχναν ενεργά εργασία, τα ¾ εκ των οποίων κατοικούσαν σε αναπτυσσόμενες χώρες. • Περίπου 3.4 δισεκατομμύρια εργατών απασχολούνταν σε θέσεις επισφαλούς εργασίας, επηρεάζοντας 3 στους 4 εργάτες στις αναπτυσσόμενες χώρες. • Καίριος είναι ο ρόλος του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας, με την υιοθέτηση και επίβλεψη των πολιτικών του βασικού τρίπτυχου: ισότητα ευκαιριών, ισότητα πληρωμής και ισότητα μεταχείρισης.
• Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με την υιοθέτηση του Ευρωπαϊκού Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων και τη συμπερίληψη της Ατζέντας 2030 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη εντός των στόχων της Ένωσης, η κατάσταση βελτιώνεται αισθητά την τελευταία δεκαετία. • Ήδη στον Δείκτη Κοινωνικής Δικαιοσύνης, όπου «βαθμολογείται» η κατάσταση στους τομείς της φτώχειας, της εκπαίδευσης, της εργασίας, του συστήματος υγείας και πρόνοιας και της ισότητας, σημειώθηκε άνοδος από το 5.75/10 το 2016 στο 6.09 το 2019. • Εξάλλου, η πρώτη παράγραφος του Άρθρου 2 του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Χάρτη αναφέρει σαφώς ότι με τη Συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προωθείται η κοινωνική πρόοδος και η εξασφάλιση υψηλού επιπέδου απασχόλησης και κοινωνικής προστασίας. • Σχετικά δικαιώματα προβλέπονται και στον Ευρωπαϊκό Χάρτη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, αλλά και το Διεθνές Σύμφωνο Κοινωνικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων που έχει υπογράψει η Ένωση. • Στην Ελλάδα, παρά τη συνταγματική προστασία, παρατηρείται αργή ανάκαμψη έπειτα από την οικονομική κρίση, η οποία έπληξε ιδίως τα κοινωνικά δικαιώματα, με τη χώρα να μην έχει καν επανέλθει στο προ του 2009 επίπεδο, αν και σημειώνεται συνεχής βελτίωση. • Στον Δείκτη Κοινωνικής Δικαιοσύνης του 2016 βρισκόταν στην 28η θέση των χωρών της Ε.Ε., με το σκορ της να φθάνει το 3.66/10, ενώ το 2019 στην 35η των χωρών της Ε.Ε. και του ΟΟΣΑ με σκορ 5.10 o Το 2019 βρίσκεται άνω του μέσου μόνο στους τομείς της πρόληψης της φτώχειας και της υγείας, ενώ στην πρόσβαση στην αγορά εργασίας κατέχει την τελευταία θέση. o Με ποσοστό 19.5%, παραμένει η χώρα με το υψηλότερο ποσοστό ανεργίας μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. και του ΟΟΣΑ.
Με βάση έρευνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η χώρα μας κατατάσσεται στα κατώτερα επίπεδα ως προς την μέριμνα για την αντιμετώπιση της φτώχειας, την υγεία, την ποιοτική εκπαίδευση, την πρόσβαση στην αγορά εργασίας, την επίτευξη συνοχής και την απαγόρευση διακρίσεων.
Με το βλέμμα στραμμένο στις αυριανές ευκαιρίες
Η κρίση που διατρέχει την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και την ελληνική έννομη τάξη, ιδίως τα τελευταία χρόνια, έχει επαναφέρει στο τραπέζι της συζήτησης το πως μια ατζέντα που επενδύει στα δυναμικά και βιώσιμα χαρακτηριστικά της Κοινωνικής Δικαιοσύνης δύναται να διαφοροποιήσει τους όρους του παιχνιδιού και προεχόντως το πως από μια πρόκληση του σήμερα θα κατορθώσουμε να αποκτήσουμε τις ευκαιρίες του αύριο. Η πλήρης και απαρέγκλιτη εφαρμογή των αρχών της ισότητας, της ισονομίας και της αποτελεσματικής διασφάλισης της θεσμικής εγγύησης της Κοινωνικής Δικαιοσύνης, πέρα από κυρίαρχο αίτημα, συνιστά και ένα εξίσου σημαντικό ερωτηματικό ανάμεσα στα κράτη μέλη της Ένωσης. Κρίνεται, λοιπόν, πρώτιστης σημασίας η ανάγκη για έναν εκ βάθρων μετασχηματισμό των τωρινών προτεραιοτήτων, ώστε η περίσωση της Κοινωνικής Δικαιοσύνης να αποκτήσει ρεαλιστικά χαρακτηριστικά και όχι διατυπώσεις αόριστου ευχολογίου.
Let the Human in you GRow...
Επιμέλεια Έρευνας Γιώργος Γούλας Βάσια Τσιομπανίδου