Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Polska i Meksyk
na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Krzysztof Smolana
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Krzysztof Smolana
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
INSTITUTO MATÍ AS ROMERO
Secretario de Relaciones Exteriores
Embajadora de la República de Polonia
Directora General del Instituto Matías Romero
Agregada Cultural de la Embajada de la República de Polonia
Luis Videgaray Caso
Natalia Saltalamacchia Ziccardi
Beata Wojna
Zofia Ziółkowska
Directora General Adjunta
Rosario Molinero Molinero
Directora General Adjunta
Valentina Riquelme Molina
Directora de Producción Editorial
María Constanza García Colomé
SRE
327.720438 SM666
Smolana, Krzysztof. Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión di-
plomática polaca / Krzysztof Smolana; Edyta Kwiatkowska Faryś, traducción. -- 1a.
ed. -- México: Secretaría de Relaciones Exteriores, Instituto Matías Romero, 2017. Edición bilingüe español-polaco. 363 p. ISBN: 978-607-446-123-7 1. México -- Relaciones exteriores -- Polonia. - 2. Polonia -- Relaciones In-
ternacionales -- México. I. Kwiatkowska Faryś, Edyta, trad. I. México. Secretaría de Relaciones Exteriores, Instituto Matías Romero.
Primera edición, 2018
D. R. © Secretaría de Relaciones Exteriores Instituto Matías Romero Plaza Juárez 20, Centro Histórico, Delegación Cuauhtémoc, C. P. 06010, Ciudad de México © Krzysztof Smolana Las opiniones expresadas en este libro son responsabilidad exclusiva del autor y no reflejan la posición de la Secretaría de Relaciones Exteriores. Se prohíbe la reproducción parcial o total, y por cualquier medio, sin la autorización escrita de los titulares de los derechos patrimoniales. ISBN 978-607-446-123-7
Impreso en México / Printed in Mexico
Índice
9 13
Introducción La historia de las relaciones polaco-mexicanas
13
Primeros contactos
15 Los refugiados polacos independentistas en el México del siglo XIX 23
El papel de los ocupantes de Polonia en los contactos de los territorios polacos con México
26
Los polacos y la intervención francesa en México en 1861-1867
33
Contactos económicos y científicos en el siglo XIX
39
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
39
Los primeros contactos de carácter diplomático
46
El Consulado General de la República de Polonia en México
49
La Misión de la República de Polonia en México
56
La actividad de la Misión: los asuntos consulares
66
La cooperación económica
69
La cultura y los asuntos de la colectividad polaca
73
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
73
Primeros años de guerra
80
La visita del general Władysław Sikorski a México
92
La cooperación con las organizaciones de inmigrantes polacos
97 113
Los refugiados de guerra polacos en México El trágico año de 1945
121
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
125
Las tareas de la Misión al término de la Segunda Guerra Mundial
132
Cooperación política y económica
139
Cooperación cultural y científica
142
La crisis de los años ochenta
145
Periodo desde 1989: nuevos comienzos
155
Jefes de la Misión Diplomática
155
Consulado General de la República de Polonia en México
155
Misión de la República de Polonia en México
156
Misión de la República Popular de Polonia en México
156
Embajada de la República de Polonia en México
157
Bibliografía
157
Archivos
157
Libros
158
Artículos
159 Imágenes 205
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misiji
dyplomatycznej 361
Créditos editoriales
Introducción
En los recientes años, en la historiografía polaca aparecieron algunos estudios sobre la historia de sus representaciones diplomáticas y consulares.1 Es una novedad. Hasta hoy en las investigaciones de las relaciones entre los Estados han predominado las biografías de grandes estadistas y la descripción de las relaciones políticas. No se tomaba en consideración el funcionamiento de las misiones diplomáticas o consulares, ni quiénes eran los enviados, embajadores y funcionarios que generaban los documentos y tomaban las decisiones, sin embargo, al conocer esta faceta, al parecer secundaria, se puede comprender mejor el curso de los acontecimientos en las relaciones bilaterales. La formación del Consulado General de la República de Polonia en México y, posteriormente, la de la Misión en la Ciudad de México fueron precedidas por una larga historia de relaciones polaco-mexicanas de diferente índole, algunas de las cuales influyeron en la creación y el funcionamiento de dichas instituciones. La Misión Polaca en México fue, luego de las de Brasil y Argentina, la tercera Misión diplomática de Polonia en América Latina establecida antes de la Segunda Guerra Mundial y además era concurrente con once Estados de Centroamérica y el Caribe. Ya por aquel entonces México desempeñaba un importante
1
Recientemente se ha publicado el trabajo a cargo de Andrzej Suchcitz, Jadwiga Kowalska, Katarzyna Górna y Adam Dobronski, Z dziejów polskiej służby konsularnej w Londynie. A history of the polish consular service in London, 1919-2014, Londres, Ambasada RP w Londynie/Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego, 2015, 220 pp.
10
Introducción
papel político y económico en su región, y para Polonia era muy importante el hecho de que compartiera frontera con los Estados Unidos de América y fuera destino de una numerosa inmigración polaca. El objetivo del presente trabajo es rememorar el conjunto de las relaciones polaco-mexicanas en el contexto del centenario de la independencia de Polonia y el nonagésimo aniversario del reconocimiento de Polonia y el establecimiento de las relaciones bilaterales polaco-mexicanas. El libro se apoya en los registros conservados en los archivos. Gracias a Henryk Stebelski y su hijo Wojciech, quienes a lo largo de décadas resguardaron el archivo de la Misión, ha sido posible la reconstrucción de la historia de la Misión polaca en México. En 1995, el archivo fue legado a la Embajada de la República de Polonia en México y de allí llegó al Archiwum Akt Nowych (Archivo de Estado) en Polonia, donde lo pueden consultar investigadores y latinoamericanistas. En el archivo del Instytut Piłsudskiego se conservó el patrimonio del enviado polaco en México, Władysław Neumann. También son de suma importancia los documentos conservados tanto en el Archivo Histórico Genaro Estrada de la Secretaría de Relaciones Exteriores como en el Archivo General de la Nación, en la Ciudad de México. Para consultar las fuentes del periodo de la posguerra recurrimos al archivo del Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Ministerio de Asuntos Exteriores de Polonia) y el Archiwum Akt Nowych, donde se conservan los documentos del Departamento de Exteriores del Comité Central del Partido Obrero Unificado Polaco. Muchas personas han prestado su ayuda en la búsqueda de los documentos y la explicación de los hechos relacionados con las misiones polacas y las relaciones polaco-mexicanas. Agradezco a los embajadores de Polonia en México: Beata Wojna, Joanna Kozińska Frybes, Wojciech Tomaszewski; a los embajadores de México en Polonia: Francisco José Cruz González y Alejandro Negrín Muñoz, así como al general Rubén Pérez Ramírez. Su apoyo facilitó el acceso a los registros de los
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
archivos de la Secretaría de Relaciones Exteriores (SRE) y de la Secretaría de la Defensa Nacional (sedena). Agradezco, asimismo, a Wojciech Stebelski, quien me brindara acceso a su archivo familiar. Este trabajo hubiera sido imposible sin la colaboración del archivo del Ministerstwo Spraw Zagranicznych; el de su directora, Małgorzata Mroczkowska, y los investigadores doctor Krzysztof Szczepanik y Paweł Ceranka. Gracias a los colegas del Archiwum Akt Nowych: el doctor Tadeusz Krawczak, la directora del Archivo, Małgorzata Król, y Jakub Ogonowski, quienes al encontrar los documentos relacionados con México me lo notificaban enseguida. Agradezco las valiosas aportaciones del profesor Edward Kołodziej y el doctor Bartosz Nowożycki. La edición fue financiada por la Embajada de la República de Polonia en México. Se agradece el apoyo del Instituto Matías Romero de la SRE para la producción editorial de esta obra.
11
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
Primeros contactos La presencia polaca en México tiene una larga historia. Los primeros exploradores llegados de tierras polacas al Nuevo Mundo probablemente fueron marinos, pues en los siglos XVI y XVII a bordo de buques transatlánticos viajaban miles de personas procedentes de todo el mundo. En las fuentes documentales polacas hay registros de intercambios comerciales entre la ciudad de Gdansk y las colonias españolas del Caribe;2 el primer caso documentado es el de unos tripulantes polacos del buque San Francisco al mando de Luis Alonso Flores. Según la bitácora del capitán, el 2 de mayo de 1596, entre los tripulantes figuraban unos marinos provenientes de Gdansk: Hernando Juan, Juan Pedro, Andrés Ola y Cristóbal Sobril.3 Jan Dantyszek ( Juan Dantisco), embajador polaco ante Carlos V en los años de 1524-1532, enviaba informes sobre México a las elites en Polonia. Se conserva evidencia documental de que mantuvo contacto
En 1595 se quemó un barco de los mercaderes de Gdansk en las proximidades de La Habana. Véase Maria Paradowska, Wkład Polaków w rozwój cywilizacyjno-kulturowy Ameryki Łacińskiej, Varsovia, 1992, p. 16.
Tripulantes del barco San Francisco, Archivo General de Indias en Sevilla (AGI), Fondo Casa de la Contratación: Contratación, 5252, N.1, R.75, y Cesáreo Fernández Duro, Armada española desde la unión de los Reinos de Castilla y de Aragón, Madrid [s. l.], t. II, p. 491 y t. III, pp. 127-128.
2
3
14
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
directo con Hernán Cortés mediante cartas. Su correspondencia indica que a Polonia llegaban “de primera mano” los relatos sobre el mundo descubierto por los europeos.4 En los siglos XV-XVI, facilitaba en gran medida el viaje transatlántico con destino a las colonias españolas una adecuada servidumbre o sujeción a un determinado soberano. Ésta se decidía por los matrimonios de los monarcas. Como consecuencia de la alianza entre Juana de Castilla y Felipe el rey francés, en el siglo XVI, a los habitantes de algunas tierras polacas como Silesia o Pomerania occidental se les abrieron las puertas al Nuevo Mundo. No obstante, suponemos que no fueron numerosos los que emprendieron ese largo viaje. La incorporación de las limítrofes Bohemia y Moravia a la órbita de los Austrias y, en consecuencia, su acercamiento con España, impulsó la aparición de elementos culturales que despertaron en estas tierras el interés por el Nuevo Mundo. Ya en el siglo XVI en Praga y Olomouc se imprimían libros en español y la presencia de los jesuitas españoles en estos países era relevante. De hecho, en los siglos XVII y XVIII los jesuitas provenientes de Bohemia, Moravia y Silesia participaron en la actividad misionera de la Compañía de Jesús en el Nuevo Mundo, incluida Nueva España. Varios de estos “jesuitas checos” provenían de la Silesia polaca.5
Ryszard Tomicki, “Una carta desconocida de Hernán Cortés a Jan Dantyszek (Juan Dantisco)”, en Estudios Latinoamericanos, núm. 15, 1992, pp. 319-326; Hernán Cortés, Listy o zdobyciu Meksyku, trad. de Maria Mróz y Ryszard Tomicki, introd. y comentarios de Ryszard Tomicki, Gdansk, Novus Orbis, 1997, p. 155. Más en los estudios de Janusz Tazbir.
Kašpar Oldřich, Los jesuitas checos en la Nueva España 1678-1767, México, Universidad Iberoamericana, 1991, pp. 75, 77 y 78. Charles F. Nunn, Foreign Inmigrants in Early Bourbon Mexico 1700-1760, Cambridge, Cambridge University Press, 1979, pp. 156 y 158; y Bernd Hausberger, “Las publicaciones alemanas de misioneros jesuitas sobre la Nueva España”, en B. Hausberger, Miradas a la misión jesuita en Nueva España, México, El Colegio de México, 2015, citados en Horst Pietschmann, Manuel Ramos Medina, María Cristina Torales (eds.), México y Alemania. Percepciones mutuas en impresos, siglos XVI-XVIII, México, Universidad Iberoamericana, 2005, pp. 307-329.
4
5
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Los refugiados polacos independentistas en el México del siglo XIX A finales del siglo XVIII aparecieron nuevos elementos en los contactos polaco-mexicanos y polaco-latinoamericanos. La decadente República de Polonia generó una inmigración de polacos independentistas hacia Europa Occidental y América, y los polacos que luchaban por la libertad pasaron a la historia de la independencia de los países del continente americano, entre ellos, México. Después de once años de lucha, México logró su independencia (1810-1821) y a lo largo del siglo XIX el joven e inestable Estado mexicano intentó consolidar su presencia en el ámbito internacional frente a España y otras potencias europeas de entonces. No es fácil encontrar las huellas polacas en la guerra de independencia de México, ya que en el siglo XIX los polacos expatriados utilizaban documentos expedidos por los países ocupantes o los de acogida. El primer militar polaco de cuya actividad no hay duda fue Karol Beneski, conocido también por el nombre de Carlos Beneski de Beaufort. Según Alexander von Humboldt, provenía de la “Polonia prusiana”6 y en el periodo napoleónico fue soldado polaco del Gran Ducado de Varsovia (pronapoleónico) y posteriormente soldado prusiano (antinapoleónico). Beneski llegó a México a mediados de 1822, cuando el país, debilitado tras diez años de la guerra interna, se doblegó a Agustín de Iturbide, general que lideró el levantamiento por la independencia y finalmente expulsó a los españoles de Nueva España, brindándole soberanía a México. El triunfante dictador se proclamó emperador adoptando el nombre de Agustín I. Beneski le pidió personalmente que lo tomara a su servicio militar.7 Tuvo el rango de teniente coronel del tercer regimiento
Carta de A. Humboldt al presidente Guadalupe Victoria de 10 de diciembre de 1824, citada in extenso en W. L. Langrod, O niespokojnym życiu i smutnej śmierci Karola Beneskiego, Cracovia, Wydawnictwo Literackie, 1981, p. 144.
Ibidem, pp. 67-70.
6
7
15
16
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
de dragones de caballería estacionado en San Luis Potosí. En meses fue nombrado auxiliar del general Anastasio Bustamante, capitán general de las Provincias Internas de Oriente, con residencia en Tacubaya.8 De allí, en repetidas ocasiones, Beneski salía hacia el norte del país. En esos años era un aliado incondicional de Agustín I, a quien consideraba un personaje extraordinario e incluso aseguraba que en aquel tiempo sólo había dos grandes figuras: “Napoleón I en Europa y Agustín de Iturbide en América”. Cuando el emperador de México fue obligado a abdicar en abril de 1823, Beneski fue arrestado por participar en una conspiración para restaurar el poder imperial.9 En el juicio contra Beneski (el primero, pero no el último), el fiscal aseguró: “Este extranjero no ha tenido méritos respecto a nuestra nación y no le ha prestado el menor servicio”. Habiendo recibido su sentencia, abandonó México con destino a Europa en febrero de 1824, siguiendo las huellas del exiliado emperador.10 En Italia se convirtió prácticamente en el colaborador más cercano, y casi amigo personal, de Iturbide y con éste emprendió el camino de vuelta a México, sabiendo que su retorno le podría costar la vida.11 Capturado junto con su emperador en la costa del estado de Nuevo Santander, fue llevado ante el tribunal, donde solicitó que lo fusilaran junto a Iturbide, y cuando eso no ocurrió, demandó que lo mataran por ser el más cercano al emperador de entre todos sus colaboradores. Sentenciado el 18 de julio de 1824, fue expulsado del país de por vida.12 Hay que admitir que, en su servicio a Agustín I, Karol Beneski no tuvo mucha oportunidad a luchar, sino, más bien, tomaba parte 8
En aquellos tiempos, Tacubaya era un pueblo ubicado en las proximidades de la capital.
W. L. Langrod, op. cit., pp. 84 y 89.
9
Ibidem, pp. 92 y 97.
10
Ibidem, p. 113.
11
12
Ibidem, pp. 142-144. Es interesante que Humboldt lo haya defendido diciendo que era “uno de mis compatriotas de la Polonia prusiana”.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
en juegos bélicos de salón. Mostró, sin embargo, su verdadero talento bajo la bandera del general Antonio López de Santa Anna. Beneski solamente estuvo fuera de México unos años y en 1829 fue arrestado por ingresar en el país de manera ilegal. Esta vez fue rápidamente excarcelado, y al parecer se alistó enseguida en las tropas del ejército con su anterior rango de teniente coronel.13 Esto ocurría en el momento en que España intentaba recuperar su antigua colonia. Operando desde Cuba, la expedición española bajo el mando del brigadier Isidro Barradas ocupó el puerto de Tampico. Beneski participó activamente en los combates y se destacó por organizar la salida al puerto durante la cual se abordó el buque armado español que amenazaba a los sitiadores.14 Es posible que por estos méritos haya alcanzado el honor de llevar a la capital las banderas capturadas a los españoles.15 En los años siguientes participó en las luchas internas en México, tanto políticas como militares, durante las cuales el general Santa Anna consolidó su poder dictatorial. Beneski se hizo famoso nuevamente durante la guerra de Texas. En su función de comandante militar y político del estado de Colima en 1836 salió hacia Saltillo, en el norte, para unirse a las fuerzas principales de Santa Anna. Las tropas concentradas allí iban a dirigirse a Texas para sofocar la rebelión de los colonos anglosajones que demandaban, además de autonomía, la legalización de la esclavitud, que constituía la base de la economía agrícola en estos territorios. No hay mucha información sobre lo que hizo Beneski posteriormente. Pudiera ser que se quedara en Saltillo y tal vez fue allí donde se suicidó en mayo de 1836, aunque no se descarta la hipótesis de que atentó contra su vida Ibidem, pp. 155-157.
13
Ibidem, p. 170.
14
Enrique de Olavarría y Ferrari, Reseña histórica del Teatro en México 1538-1911, t. I, México, Porrúa, 1961, p. 254. Otros extranjeros acompañaron a Beneski: el italiano Stavoli y el francés Woll.
15
17
18
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
impulsado por la noticia de la vergonzosa derrota del ejército mexicano en la batalla de San Jacinto.16 Konstanty Paweł Tarnawa-Malczewski fue otro polaco residente en México y participó en la batalla de Tampico en 1829 haciendo labores de fortificación, aunque de él no se sabe mucho. Fue el primer mexicano de origen polaco en alcanzar el rango de general y posiblemente el único polaco que tomó parte en la guerra de independencia de México. En 1817 vivía en Champ d’Asile, en Texas, junto con otros exsoldados bonapartistas del general Charles Lallemand. Tarnawa-Malczewski era parte del grupo de constructores polacos —Skierdo, Salanav y Boril—17 que levantaron las fortificaciones de este asentamiento. Ese mismo año se unió al idealista español, Francisco Javier Mina, quien con un grupo de voluntarios de diferentes nacionalidades desembarcó en la costa de Tamaulipas para apoyar el movimiento de independencia que se encontraba en declive. Posteriormente, permaneció en México, sirvió en el ejército mexicano y participó como observador militar y geográfico en la Comisión de Límites mexicana durante la delimitación de la frontera con Estados Unidos conforme al Tratado de Onís de 1819.18 En el siglo XIX México se convirtió en destino de muchos migrantes forzados, como los insurrectos polacos que participaron en los levantamientos nacionales de aquellos años, muchos de los cuales se encontraban en Estados Unidos en busca de libertad y mejores condiciones de vida; otros continuaron su búsqueda también en México. Aunque pudiera haber documentos aún no consultados en el Archivo Municipal de Saltillo. Véase: José Luis García Valero, Ildefonso Dávila del Bosque y Marcel Derbez A., Los franceses en Saltillo y el noreste de México, 1684-1923 seguido de La inmigración francesa en México, Saltillo, Archivo Municipal de Saltillo, 1992, p. 3.
16
Haiman Mieczysław, Polish Past in America, 1608-1865, Chicago, The Polish Roman Catholic Union Archives and Museum, 1939, p. 60.
17
Moisés González Navarro, Los extranjeros en México y los mexicanos en el extranjero 1821-1970, México, El Colegio de México, 1994, t. 1, p. 113. Algunos estiman que fue 20 años más tarde. Tadeusz Łepkowski, “Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich w XIX i XX w.”, en Etnografia Polska, vol. 14, núm. 2, 1970, p. 79.
18
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Lubomir Gadon afirma que en 1832 “varios compatriotas, apurados por la miseria, se pusieron en camino a México y en su paso por la provincia de Texas, según se decía, fueron asesinados por los indios salvajes”.19 Hoy resulta difícil confirmar estos acontecimientos, sin embargo, podemos considerarlos muy probables, dado que en Texas en aquel tiempo ya residían forasteros polacos,20 de los cuales se puede incluso citar algunos nombres: Jaroszewski, Mierzwiński, Piotrowski y Sikorski.21 Posiblemente también estaba entre ellos Grzegorz Chładowski, quien perdería la vida en Texas y no se sabe por qué motivo permanecía allí.22 Algunos aseguran que antes de 1837 varios polacos habían conseguido llegar a México, entre ellos, Teofil Bertchier, teniente en Tampico, Jan Hiż, teniente de infantería oriundo de Varsovia, el lituano Aleksander Stachorski, teniente de caballería, así como el teniente Jaruszewski, cuyo nombre se desconoce, y Augustyn Jakubowski.23 En los años cuarenta del siglo XIX al menos entre diez y veinte polacos alistados en el ejército de Estados Unidos vivían en México en el momento de la invasión estadunidense. Merece atención especial la figura de Aleksander Bielaski (Bielacki, Bielawski). Fue insurgente del Levantamiento de Noviembre, suboficial del tercer regimiento de infan Lubomir Gadon, Wielka emigracja po powstaniu listopadowym, París, Księgarnia Polska [s.f.], p. 504.
19
20
Es interesante, en este contexto, que la más antigua colonia agrícola polaca, Panna Maria, fuera fundada en Texas unos pocos años después de su oficial incorporación a Estados Unidos. No hay huellas de otros polacos, véase T. Lindsay Baker, “Wczesna historia osady Panna Maria w Teksasie”, en Przegląd Polonijny, año IV, núm. 1, 1978, pp. 5-18. T. Łepkowski, op. cit., p. 78.
21
22
Adolph Tabasz Krosnowski, Almanach Historique au Souvenir de L’émigration polonaise. 1847, París, L. Martinet, 1847, p. 562. A. T. Krosnowski, Almanach historique ou souvenir de l’emigration polonaise. 18371838, París, Bourgogne et Martinet, 1838, pp. 15, 26, 135, 146, 366 y 367. B. M. Długoszewski menciona también en los años treinta del siglo XIX se estableció un boticario llamado Sillawa, aunque no se ha confirmado esta información. Véase T. Łepkowski, op. cit., p. 77.
23
19
20
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
tería, y resultó herido durante la defensa de Varsovia de 1831. Emigró a Francia, donde vivió en Bourges por un tiempo corto, y finalmente en 1833 se marchó a Canadá y Estados Unidos. Trabajó como ingeniero en la Administración Central de Ferrocarriles en Illinois dedicado a los ferrocarriles mexicanos. Permaneció en México y las autoridades mexicanas le otorgaron la ciudadanía mexicana el día 16 de marzo de 1843.24 Bielaski, sin embargo, retornó a Estados Unidos para encontrar la muerte durante la Guerra de Secesión.25 Se conocen también otros nombres de mercenarios polacos que lucharon bajo las banderas estadunidenses.26 Hubo también polacos en las tropas de la República de Texas. En 1821 el capitán de Ejército de Estados Unidos de origen polaco Józef Aleksander Czyczeryn (Tshitherin) brindaba apoyo a los colonos anglosajones de esta región.27 Durante la primera rebelión separatista en Texas en 1836, en la batalla de Goliad participó un polaco, el oficial de artillería F. Piotrowski, y en la batalla de San Jacinto otro polaco, Felix Wardzinski.28 Asimismo, numerosos polacos sirvieron bajo la bandera de Estados Unidos durante la guerra en Texas en los años de 1845-1846. El subteniente C. W. H. Solinski participó en el sitio de la Ciudad de México y Adolf Wengierski tomó parte en la batalla de Puebla. El capitán Radziminski participó en la delimitación de la nueva frontera entre ambos países.29
Cartas de naturalización expedidas por esta secretaría [de Relaciones Exteriores] durante los años de 1830 a 1931, Archivo Histórico Genaro Estrada (AHGE), expediente L-E-1992, p. 25.
24
H. Mieczysław, “Bielawski Aleksander (1811-1861)”, en Polski Słownik Biograficzny, t. 2, Cracovia, Polska Akademia Nauk/Polska Akademia Umiejętności, 1936, p. 35; Marian Tyrowicz, Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832-1863. Przywódcy i kadry, członkowie. Przewodnik biobibliograficzny. Varsovia, 1964, p. 35.
25
T. Łepkowski, op. cit., p. 79, cita cinco apellidos.
26
H. Mieczysław, Polish Past in America 1608-1865..., p. 84.
27
Ibidem, pp. 84-85.
28
Ibidem, pp. 86-87.
29
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
La pérdida de la mitad del territorio nacional de México durante la guerra contra Estados Unidos en los años de 1845-1848 desestablizó los organismos del Estado y entonces las actividades por parte del general Santa Anna fueron el punto de partida para el intento de efectuar cambios en México. Los años posteriores son conocidos como periodo de la Reforma y su símbolo es, sin duda, la figura de Benito Juárez. Como presidente de México intentó introducir cambios profundos que permitirían sacar el país de los vestigios estructurales, sociales y económicos heredados de los tiempos de la colonia. Los liberales aspiraban a separar la Iglesia del Estado y crear una nación moderna y una sociedad consciente de su mexicanidad. Por aquellos tiempos, comenzaron a llegar más polacos a México. Un grupo interesante de polacos que emigraron a México fueron los insurgentes del Levantamiento de Noviembre, como el médico cirujano Seweryn Gałęzowski. Tras la derrota del Levantamiento, Gałęzowski se fue a Hamburgo, de donde viajó a México en 1834 en el marco de un contrato de dos años firmado con una compañía alemana para la explotación de plata en Angangueo.30 Cuando el contrato venció, se mudó a la Ciudad de México donde residió doce años. Volvió a Europa al enterarse del estallido de la Primavera de los Pueblos y no habiendo conseguido unirse con los revolucionarios se estableció en Francia.31 Mantuvo comunicación cercana con otro médico e insurgente polaco, Ferdynand Gutt. Ambos volvieron a Europa en 1848, pero Gutt regresó a México en 1859 y probablemente se quedó allí durante el resto de su vida.32 Algunos autores consideran que el padre de Gałęzowski es alemán, véase Brígida von Mentz, Verena Radkau, Beatriz Scharrer y Guillermo Turner, Los pioneros del imperialismo alemán en México, México, Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social, 1982, p. 454.
30
T. Łepkowski, op. cit., pp. 78-79.
31
Ibidem, pp. 78-79.
32
21
22
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
Un grupo numeroso de polacos llegó a formar parte de diferentes bandos militares mexicanos comprometidos con conservadores o liberales durante la guerra civil, es decir, la Guerra de Reforma. Al parecer, sólo se conocen casos contados los polacos que formaron parte de las tropas conservadoras. Se conserva muy poca información sobre un tal Antoni Jabłoński (Yablonski)33 y sobre Stanisław Kersikowski (Kersikouski).34 Mucho más numerosa fue la participación de los polacos en las tropas liberales de Benito Juárez. Uno de ellos, Józef Tabaczyński, fue ayudante de campo del presidente Comonfort e incluso del mismo Juárez.35 Otro polaco que ocupó en estos tiempos una posición importante en el ejército mexicano fue Edward Adam Subikurski, o en realidad Łusakowski. Nació el 24 de diciembre del año de 1826 en Hussaków, distrito de Przemyśl en Galitzia, en una familia noble empobrecida.36 Según la opinión de su hermano Seweryn, era de carácter atolondrado y galanteador.37 En el periodo de la Primavera de los Pueblos desertó del ejército austriaco, al que se había incorporado voluntariamente, y se dirigió a Hungría, donde se unió a los insurgentes. Tras una estancia en París se dirigió a Estados Unidos y posteriormente a México, donde el día 15 de diciembre de 1851 el presidente Mariano Arista38 lo nombró
33
Probablemente el padre de Jabłoński (Yablonsky), que adquirió mala fama en el sitio de Querétaro en 1867. T. Łepkowski, Historia Meksyku, Breslavia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986, p. 284.
34
T. Łepkowski, “Polonia meksykańska”, en Marcin Kula (ed.), Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej, Breslavia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983, p. 73.
35
36
Bolesław Łopuszański, “Łusakowski (Łysakowski) Józef Ignacy”, en Polski Słownik Biograficzny, t. XVIII, Breslavia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, pp. 574-576. Seweryn Łusakowski, Pamiętnik Seweryna Łusakowskiego, 2a. ed., Varsovia, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1953, pp. 128-129.
37
Cumplió esta función en los años de 1850 a 1852.
38
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
subteniente e instructor de las colonias militares en el norte del país. Fue entonces cuando empezó a usar el apellido Subikurski y adoptó los nombres de Edward Adam. En enero de 1856 ostentaba el rango de capitán de caballería del ejército mexicano. No obstante, no se sabe con qué medios ni de qué manera llegó a México. Se supone que el día 14 de octubre de 1853, en Sonora, Subikurski consiguió la victoria en la lucha con un grupo de “extranjeros sublevados”,39 la mayoría de ellos franceses bajo el mando del conde Gastón Raousset-Boulbon, por lo que fue condecorado como “el defensor de la integridad territorial del estado”. Trasladado al sur, en 1860, en el estado de Oaxaca organizó las tropas de caballería para el gobierno constitucional. Participó también en la lucha contra los rebeldes conservadores, por ejemplo, en la toma del estratégico convento de Santo Domingo en la ciudad de Oaxaca. Posiblemente haya sido que por el reconocimiento de estos méritos fuera ascendido por Juárez a coronel de caballería. El papel de los ocupantes de Polonia en los contactos de los territorios polacos con México En el periodo de 1795 a 1918 Polonia dejó de existir en el mapa político europeo, y las relaciones polaco-mexicanas dependieron estrictamente de la política que los ocupantes de Polonia —Prusia, Rusia y Austria— establecieron con la joven república mexicana. La frecuencia con que la región de Silesia aparece en los estudios sobre las relaciones polaco-mexicanas ha permitido suponer que a este territorio polaco, dependiente de Prusia, llegaba un flujo de información relativamente fuerte sobre México y, de hecho, con el tiempo hubo
39
El diploma del otorgamiento de la Cruz de Oro, y su correspondiente justificación, fechado el 15 de marzo de 1854 se encuentra, entre otros documentos relativos a Subikurski, en el archivo privado de Genaro García Miranda en la Ciudad de México, a quien el autor agradece las facilidades para la consulta.
23
24
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
unos contactos reales entre Silesia y México, ya durante la primera mitad del siglo XIX.40 Prusia estaba interesada en desarrollar el comercio transatlántico. En 1821 se fundó la Rheinisch-Westindische Compagnie (Compañía Renana de las Indias Occidentales), cuyo objetivo fue el desarrollo de los contactos económicos con América Latina. La Compañía envió a sus representantes y agentes a México.41 En 1824 se formó la Deutsch-Mexikanische Bergwerksverein (Compañía Minera Alemano-mexicana), que se interesó en la explotación de las minas de plata mexicanas.42 El siguiente paso en la apertura de los territorios polacos ocupados por Prusia hacia los asuntos del Nuevo Mundo fue la creación de la Schlesich-Südamerikanische Gesellschaft (Compañía Silesiano-sudamericana) en 1825. Esta compañía se dedicaba a la exportación de los cereales de Silesia a los países de Latinoamérica.43 Estas iniciativas eran propiciadas por la actividad del representante mexicano en Bruselas, Manuel Eduardo Gorostiza, quien en la segunda mitad del año de 1825 visitó la ciudad de Berlín con el fin de convencer al ministro de Comercio Henrich von Bülow sobre la cooperación permanente prusiano-mexicana y para, por medio de él, llegar a las autoridades regionales, incluidas las de Silesia. Las negociaciones comenzadas en aquel tiempo estaban se encaminaron a conseguir un convenio de comercio y amistad entre México y Prusia, lo que Gorostiza logró a principios de 1831.44 En 1825, las autoridades prusianas 40
Sobre todo, si se considera que la primera inmigración a Texas y Brasil provino de Silesia. Véase Carl Christian Becher, Cartas sobre México. La República Mexicana durante los años decisivos de 1832-1833, México, Facultad de Filosofía y Letras-UNAM, 1959.
41
Hendrik Dane, “Primeras relaciones diplomático-consulares entre Alemania y México”, en Historia Mexicana, vol. 17, núm.1, julio-septiembre de 1967, p. 87.
42
Idem. Véase también B. von Mentz, V. Radkau, B. Scharrer y G. Turner, op. cit.
43
44
María Esperanza Aguilar M., Estudio bio-bibliográfico de D. Manuel Eduardo de Gorostiza, México, Universidad Nacional de México, 1932, p. 63.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
nombraron a Louis Sulzer, exempleado de la Compañía Renana de las Indias Occidentales, como su agente comercial en México, quien llegó a este país a finales del año de 1825.45 Simultáneamente, el cónsul general de México en Prusia propuso a las autoridades en Berlín la constitución de los viceconsulados mexicanos en Szczecin y Elberfelde.46 Estos intentos no pasaron desapercibidos. En enero de 1826, las autoridades prusianas procuraron interesar con la posibilidad de intercambio comercial a los poderes regionales, enviando información al respecto a Kołobrzeg, Gdansk, Poznan, Bydgoszcz (entonces Bromberg), Fráncfort del Oder, Breslavia, Opole y Legnica, entre otros.47 No obstante, recién en febrero de 1831 el cónsul general de Prusia, doctor Karl Wilhelm Koppe, llegó a México,48 año en que las mercancías prusianas empezaron a ganar terreno en el balance comercial mexicano; el lino de Silesia fue uno de los productos exportados a México.49 Finalmente, no se han encontrado pruebas de la participación de polacos en los intentos rusos de conquista de territorios americanos a finales del siglo XVIII, o sea, cuando Rusia, intentó establecer colonias en California en territorio de jurisdicción virreinal de Nueva España.50
H. Dane, op. cit., p. 89.
45
Ibidem, pp. 89-90.
46
Ibidem, p. 91.
47
48
Aunque ya en enero de 1830 el enviado español en Filadelfia, Francisco Tacón, informó a su ministro de relaciones exteriores, Manuel González Salmón, sobre la llegada del cónsul prusiano que se dirigía a México. Véase AGI, Estado 94, N. 20. H. Dane, op. cit., pp. 80, 88 y 92.
49
Varios documentos sobre la gran inquietud de las autoridades en Madrid se publicaron en el estudio de Enrique Arriola Woog, Sobre rusos y Rusia. Antología documental, México, Lotería Nacional para la Asistencia Pública, 1994, pp. 25-93.
50
25
26
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
Los polacos y la intervención francesa en México en 1861-1867 Devastado a causa de una larga guerra civil, en el año de 1861, México se encontraba en un momento difícil de su historia. El país estaba al borde de la bancarrota, con muchas obligaciones pendientes en el extranjero e ingresos mínimos en el tesoro público. El anuncio de moratoria de pago de la deuda durante dos años impulsó a las potencias europeas a la intervención. España quiso aprovecharse de la situación para intentar recuperar su antigua colonia; Inglaterra, siguiendo su política, estaba lista a actuar mediante la fuerza para recuperar las deudas y fortalecer su posición en México, y Francia tuvo planes mucho más serios, ya que el emperador Napoleón III decidió establecer en México una monarquía católica, que con el apoyo de Francia constituiría un importante contrapeso a la expansión de los Estados Unidos protestantes. Fue fácil propagar esta idea sabiendo que Estados Unidos entrarían en poco tiempo en una guerra civil. Los planes de los franceses se basaban en una “invitación” de los conservadores mexicanos refugiados en París al candidato indicado por Napoleón III. La alianza franco-hispano-inglesa dio como resultado la toma del fuerte de San Juan de Ulúa, ubicado en la entrada del puerto de Veracruz en diciembre de 1861. Sin embargo, allí prácticamente concluyó la colaboración de los aliados. Inglaterra, que tenía por objetivo la recuperación de la deuda, no consideraba oportuno emprender la conquista de México y se retiró. España no estaba conforme con la candidatura de Maximiliano de Habsburgo como el emperador propuesto por Napoleón III y tampoco quiso ser mero instrumento en las manos de los franceses. En consecuencia, la alianza se rompió, pero los franceses no se resignaron. Las fuerzas expedicionarias francesas comenzaron sus operaciones ofensivas hacia el interior de México, dirigiéndose por Orizaba y Puebla hacia la capital, pero el día 5 de mayo de 1862 sufrieron
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
una derrota en Puebla que aplacó el entusiasmo de las fuerzas invasoras, aunque no por mucho tiempo, pues llegaron a México tropas regulares francesas e internacionales procedentes de Europa. La aceptación de la Corona imperial por parte del archiduque austriaco Maximiliano de Habsburgo involucró no solamente a Austria, sino también a Bélgica, pues su esposa Carlota era hija de los reyes belgas. Además del cuerpo expedicionario francés, llegaron también tropas austriacas, y sobre todo la legión de voluntarios austro-belga, a veces denominada Cuerpo Imperial de Voluntarios austro-belgas. En casi todas estas formaciones que llegaron a México hubo polacos, también checos, eslovacos y otros eslavos. Independientemente del tamaño del grupo polaco en las tropas que lucharon en México, los polacos no constituyeron una formación militar uniforme, sino que estuvieron esparcidos en varios destacamentos. Los primeros fueron los polacos que servían en las tropas de la Legión Extranjera Francesa. Por orden de Napoleón III fechada el 18 de enero de 1863, se enviaron hacia México dos de los tres batallones del regimiento extranjero, y en noviembre del mismo año, el tercer batallón. Robert Bielecki, quien es experto en la presencia polaca en la Legión Extranjera Francesa, enumeró a 143 polacos dispersos en diferentes destacamentos y periodos. Su número varió año con año: en 1863 eran 37; en 1864, 59; en 1865, 102; 1866, 94, y en 1867, 66. De ellos, unos 14 perdieron la vida en tierras mexicanas: 12 a causa de enfermedades que agobiaban al ejército, sobre todo la fiebre; uno por las heridas recibidas en la escaramuza de Zacatecas en 1867, y solamente uno murió en combate el 30 de abril de 1863 en la escaramuza de Camarón, en Veracruz, quien se llamaba Maria Ludwik Paweł Marzecki y fue uno de los tres polacos que participaron en este choque armado. De entre los 143 polacos señalados por Bielecki, la cuarta parte desertó -unos 33-, o al menos se alejó de las tropas, y jamás volvió al destacamento; se cree que se quedaron en México. Desgraciadamente, falta información sobre el motivo de estas
27
28
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
huidas y no se sabe si fueron consecuencia de la situación interna de las tropas del ejército, o más bien resultado del propósito de unirse a las tropas mexicanas que luchaban por recuperar la libertad nacional. Otra formación fue el Cuerpo Imperial de Voluntarios austro-belgas. Sus inicios se remontan a septiembre de 1863, pero el reclutamiento empezó a comienzos de junio de 1864, cuando ya se sabía que Maximiliano de Habsburgo iba a viajar a México para coronarse emperador. En las ciudades importantes de la monarquía austriaca se abrieron oficinas de reclutamiento y el lugar de la concentración de tropas era Liubliana, desde donde, a través de Trieste, se trasladarían a México. Entre los que se alistaron en las filas del Cuerpo y salieron con rumbo a México (7400 personas), los polacos representaron el 11 por ciento; la mayoría, 32.7 por ciento, eran checos; austriacos, 21.9 por ciento, y húngaros, 12.7 por ciento.51 Como aseguró el oficial del Cuerpo, conde Stanisław Wodzicki, en México todos ellos eran llamados austriacos. De entre los soldados del Cuerpo, 945 eran polacos; de ellos, 541 habían participado en la Insurrección de Enero y posteriormente fueron reclutados por los austriacos; los restantes 404 eran voluntarios polacos de Galitzia. Partieron rumbo a México unos 840, todos los insurgentes y 299 galitzianos. Alrededor de 470 de ellos sirvieron en la infantería, 353 en la caballería y 17 en la artillería y en ingeniería militar. A tierras mexicanas llegaron 824 polacos, aunque algunos desertaron durante la operación de traslado de las tropas de Liubliana a México. El Cuerpo desembarcó en Veracruz a principios de enero de 1865, momentos en que los franceses estaban a la defensiva y difícilmente contenían los ataques de la guerrilla mexicana. Algunas unidades del Cuerpo fueron dirigidas a proteger las vías de comunicación Veracruz-Córdoba-Puebla-Ciudad de México. La división de estas tropas Mariusz Kulczykowski, “Polacy z cesarzem Maksymilianem w Meksyku (1864-1867)”, en Marek Olszański y Katarzyna Rydel-Johnston, Austria-Polska. 1000 lat kontaktów, Cracovia, Uniwersytet Jagielloński (Studia Austro-Polonica, 5), 1997, p. 154.
51
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
dio lugar a que compañías, escuadrones o incluso pelotones tomaran parte en las pequeñas y numerosísimas escaramuzas que al principio resultaban bien, como en el caso de la escaramuza de Teziutlán. No obstante, esto agotaba seriamente a los soldados, ya que los guerrilleros mexicanos los hostigaban constantemente, haciéndoles mantenerse en tensión y disposición permanente. El 17 de julio de 1865 en Ahucatlán un destacamento de 50 lanceros fue emboscado y una parte cayó en combate, y otra fue capturada, entre ellos, varios polacos. Para febrero de 1866, tan sólo un año después, el Cuerpo había perdido veinte por ciento de sus efectivos. Otro elemento que influyó significativamente en el ánimo de los soldados del Cuerpo fue la disminución de la paga a finales de 1865, situación que se sumaba al empeoramiento de la situación del ejército francés. En la segunda mitad del año de 1866 el ejército mexicano pasó a la ofensiva y tras varias batallas las filas del Cuerpo resultaron seriamente diezmadas. En los días 15 y 16 de junio de 1866, en la batalla de Santa Gertudris, o de Camargo, perdida por las tropas imperiales, fueron capturados hasta 271 soldados del Cuerpo, incluidos muchos polacos; el día 18 de octubre en la batalla de la Carbonera cayeron o fueron capturados unos 389 soldados y oficiales, y cuando el 31 de octubre de 1866 se rindió la ciudad de Oaxaca, sitiada por los mexicanos, fueron capturados otros 178 soldados del Cuerpo Imperial de Voluntarios austro-belgas, con lo que prácticamente quedó inutilizado como unidad de combate. Con el final de su Guerra de Secesión, Estados Unidos pudo sumarse activamente a la guerra de intervención en México. Comenzó a presionar diplomáticamente a los países europeos para que Francia se retirara del país. A finales de 1866, Napoleón III abandonó a su protegido Maximiliano, quien decidió quedarse en México y luchar por mantener su poder. En diciembre de 1866, Maximiliano permitió a sus soldados y oficiales elegir entre quedarse en México y luchar en su ejército, o retornar a Europa.
29
30
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
En abril de 1867, desembarcaron en Europa, entre otros exsoldados del Cuerpo, unos 419 polacos, es decir, apenas el 50.8 por ciento de los que salieron del continente europeo. ¿Qué pasó con los otros 400? Unos 107 desertaron, de los cuales alrededor de 83 habían sido insurgentes. De entre 18 deserciones fracasadas, 12 se pagaron con la vida. Para muchos, lo que encontraron en México fue una tragedia. No hay duda de que muchos soldados, exinsurgentes, vivieron una increíble tragedia y entendieron, a lo largo de la lucha en México, qué precio les tocaría pagar por ese paso tan irreflexivo de vincularse voluntariamente con el Cuerpo. Ellos mismos se consideraron combatientes en la lucha por la libertad e independencia de su propia patria, pero se pusieron al servicio de la opresión de otra nación, que luchaba contra los ocupantes europeos.52
En esta expedición, 111 polacos murieron, de ellos, 49 cayeron en batalla, a causa de las heridas, o por haber sido fusilados por deserción. A finales de 1866, 4 oficiales y 110 voluntarios polacos decidieron pasarse a las tropas de Maximiliano de Habsburgo, aunque una parte de ellos se retiró y volvió a Europa en 1867. Al parecer, en México se quedaron entre 100 y 120. En el ejército francés había también otro grupo de polacos que sirvieron en el ejército mexicano antes de la intervención, entre ellos, Edward Subikurski, quien ha sido mencionado anteriormente y sirvió en el ejército mexicano en la facción imperial, en las tropas del general Leonardo Márquez, uno de los líderes de los conservadores mexicanos. En diciembre de 1866 le fue conferido el rango de coronel de caballería. Tras la evacuación del ejército francés hacia Europa, las tropas republicanas de Juárez conquistaron Querétaro el 15 de mayo de 1867 y encarcelaron al emperador y a sus oficiales, incluidos Subikurski y otros oficiales polacos como el comandante Józef Markowicki y el capitán Ibidem, p. 162.
52
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Edward Pawłowski. El 19 de junio de 1867 el emperador fue fusilado, pero Subikurski evitó el proceso y volvió al ejército republicano.53 Es posible que lo mismo haya sucedido con el teniente coronel Józef Tabaczyński ( José Tabachinski o Tabachinsky), quien supuestamente había realizado en 1864 unas obras de fortificación en Saltillo, cuando esta plaza estaba ocupada por las tropas francesas. Allí aparece... ¡como francés! Murió la noche del 5 al 6 de marzo de 1865 durante el ataque a las posiciones francesas en la villa de Piedras Negras, en el actual estado de Coahuilla.54 Sin embargo, el personaje más controvertido es el teniente coronel Jabłoński (también se usaba las grafías Yablonski o Yabloski). En 1867 sirvió en las tropas del emperador y se encontraba con él en Querétaro, el último bastión imperial, sitiado por los republicanos. Jabłoński fue uno de los colaboradores más cercanos del coronel Miguel López, quien el día 15 de mayo de 1867 traicionó al emperador y lo entregó a los republicanos. No está claro qué papel desempeñó Jabłoński en ello.55 Hay que mencionar también a los polacos que lucharon en las fuerzas de Benito Juárez y eran voluntarios que llegaron a México desde Estados Unidos, terminada la Guerra de Secesión. Se estima que este grupo era de unos cientos, entre ellos, Jan (o John) Sobieski, que pasó del ejército estadunidense al mexicano. Tenía el rango de coronel en el ejército al mando del general Mariano Escobedo, quien tomó la ciudad de Querétaro56 y, según la leyenda difundida entre los polacos en México, mandó el pelotón que ejecutó la sentencia de muerte del T. Łepkowski, “Z dziejów kontaktów…”, p. 85.
53
54
J. L. García Valero e I. Dávila del Bosque, op. cit., p. 78; Rigoberto Losoya Reyes, “Piedras Negras durante la Intervención francesa”, El Periódico de Saltillo, año 24, núm. 304, 9 de junio 2014, p. 15, disponible en http://www.elperiodicodesaltillo.com/2014/junio%2014/ mexico.html#.WhRzmVvWyM8 (fecha de consulta: 21 de noviembre de 2017). T. Łepkowski, “Polonia…”, p. 77.
55
T. Łepkowski, “Z dziejów kontaktów…”, pp. 85-86.
56
31
32
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
emperador Maximiliano. Durante la ejecución, estuvo presente otro polaco, un soldado de la guardia de la emperatriz Carlota llamado Jan Smolka, quien posteriormente volvió a su tierra y murió en 1930 a la edad de 90 años.57 Otros voluntarios venidos de Estados Unidos cuyos nombres conocemos eran los comandantes Szmidt y Pytlakowski.58 Se puede pensar que los insurgentes polacos del Levantamiento de Enero o de origen republicano aspirarían a crear una formación militar propia. Sobre este asunto, sólo se conserva un documento archivado en la Biblioteca Nacional de Polonia; se trata de un manuscrito sobre la formación de la legión polaca que lucharía al lado de las tropas de Juárez. La autoría del proyecto es atribuida al general Hauke-Bosak59 y el texto está dirigido a un general mexicano, del que no se mencionan su nombre y apellido, posiblemente se trate del mismo Juárez. La existencia de ese documento muestra que el problema de la intervención francesa en México fue objeto de debate en los círculos de los refugiados polacos. No obstante que en el siglo XIX, al no existir el Estado polaco, no hubo relaciones polaco-mexicanas como tales y ni una conciencia de interacción, los acontecimientos en México y Polonia se influían mutuamente. El compromiso militar, político y financiero de Napoleón III en la expedición mexicana de los años 1861-1867 redujo el impacto francés en Europa, y las pérdidas de Francia influyeron en el desarrollo de los acontecimientos europeos. Desde el punto de vista independentista de los polacos, la posibilidad de un compromiso de Francia en la causa polaca durante el Levantamiento de Enero disminuyó de manera visible. De allí el interés mostrado en la prensa polaca por los acontecimientos en México: se ponía de relieve T. Łepkowski, “Polonia...”, pp. 77-78.
57
T. Łepkowski, “Z dziejów kontaktów…”, p. 86.
58
El documento se encuentra en la Biblioteca Nacional en Varsovia, en la colección Manuscritos.
59
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
la posibilidad de una rápida conclusión del “asunto mexicano”60 y se sugería entre líneas la esperanza de que una Francia vencedora ayudara a la Polonia combatiente. Al terminar la guerra de intervención y la pérdida del Imperio Mexicano para Francia, algunos polacos se quedaron en México y volvieron al servicio militar en el ejército mexicano en tiempos de la dictadura porfiriana. El único ejemplo documentado es el caso de Edward Subikurski. En 1880 Porfirio Díaz confirmó la nominación de Subikurski al rango de coronel de caballería. En el año 1891, ya con el rango de general, fue nominado comandante de plaza en la población fronteriza de Ciudad Juárez, en el estado de Chihuahua. Murió el 25 de septiembre de 1901 en Ciudad de México. Tuvo dos hijos del matrimonio con Caroliną Ploves. Su hijo Edward trabajó en el servicio consular mexicano, a partir de 1895 como vicecónsul y a partir de 1896 como cónsul mexicano en Filadelfia. Fue trasladado en 1904 a un puesto equivalente en Cincinnati, y se retiró en 1905 luego de trabajar en la Dirección General Consular de la Secretaría de Relaciones Extranjeras de México.61 Contactos económicos y científicos en el siglo XIX En el siglo XIX encontramos huellas de visitantes polacos en México. Sus apellidos figuran en las listas de los pasajeros de barcos de correo que arribaron al puerto de Veracruz.62 En aquel tiempo, los funcionarios
60
Véase Napiontkówna Anna, “Awantura Meksykańska” w opinii polskiej (1891-1867), tesina de licenciatura presentada en la Facultad de Historia de la Universidad de Varsovia. Hasta hoy los descendientes de Subikurski viven en México.
61
El Consulado de España en Veracruz registró el 19 de septiembre a Rudolf Wuiser, un polaco, a bordo del navío Barcelona, y el 12 de abril a otro polaco de apellido difícil que se anotó como “Sulacumelaz” o “Gulacumelaz”. Véase Archivo General de la Administración [Alcalá de Henares] Consulado Español en Veracruz, caja 54, expediente 9920.
62
33
34
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
se fijaban en los documentos formales, con lo cual, el hecho de anotar que determinado pasajero era polaco tuvo que resultar de la iniciativa del propio pasajero. Entre los pocos polacos viajeros encontramos información sobre un fabricante de tela de Cracovia, el doctor Maysels, quien supuestamente consiguió una residencia.63 Existen notas sobre el matrimonio de un tal Eduardo Pinkus de procedencia polaca, quien en 1852 se casó con una mexicana, Laurencia Tronecoso de Yucatán.64 Uno de los primeros inmigrantes económicos a México fue Ludwik Mendelson. En los años setenta del siglo XIX se dedicaba al comercio en la región de Baja California. Se sabe que en diciembre del año de 1875, cerca de la frontera, uno de sus empleados fue asaltado por unos bandoleros que escaparon a Estados Unidos; según informó el cónsul mexicano en San Francisco, también fue asesinado.65 En 1879 a Mendelson, criador de ganado, le fue otorgada la ciudadanía mexicana.66 Además de inmigrantes y viajeros, llegaron en México científicos e investigadores polacos como empleados de instituciones científicas de los países ocupantes de Polonia o de los países donde residían. Normalmente permanecían durante un tiempo determinado en México, aunque su actividad influyó en la divulgación del conocimiento sobre México entre los polacos. Uno de los primeros fue Paweł Edmund Strzelecki, quien visitó México por la primera vez en 1834 y recorrió la capital, Veracruz y Tampico. Volvió en 1837 y realizó unas investigaciones meteorológicas, además de dedicarse también al estudio T. Łepkowski, “Z dziejów kontaktów…”, p. 87.
63
64
Archivo General de la Nación (AGN), Archivo Histórico de Hacienda 1852, vol. 7, exp. 55. M. G. Pitchard, cónsul mexicano en San Francisco, a SRE sobre el asesinato de Antonio L. Sos i Alfonoso Leclaire’a en la frontera norte de Baja California, San Francisco, 15 de febrero 1876, AHGE, expediente 1876-II-16.
65
66
Cartas de naturalización expedidas por esta Secretaría de Relaciones Exteriores durante los años de 1839 a 1931, AHGE, expediente L-E-1992, fol. 227.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
de la planificación agrícola, del suelo y la industria minera de los metales preciosos.67 A mediados del siglo, el botánico polaco Józef Warszewicz realizó diversos estudios de la flora mexicana.68 En los años 1874-1890 residía en México el doctor en medicina Władysław Belina, que se volvió famoso por inventar un aparato para las transfusiones de sangre.69 En 1911 estuvieron en México los profesores Emil Habdank Dunikowski y Rudolf Zuber, como participantes del Congreso Geológico Internacional inaugurado por el presidente Porfirio Díaz (véase Imagen 1).70 Un interesante grupo de profesionales llegados a México fueron los mineros. Uno de los primeros mineros polacos fue Henryk Henderson, exinsurgente del Levantamiento de Noviembre, proveniente de la región de Samogitia o Mińsk. Tras el fracaso del Levantamiento, residió en Francia, primero en Burdeos y posteriormente en Tolosa. Fue miembro de la Sociedad Democrática Polaca. Viajó a México, donde trabajó en una mina, aunque no se sabe en qué región, sólo que murió en 1845.71 Otro minero polaco que aparece en los documentos fue Antoni Piotrowski, proveniente de Vilna, que llegó a México antes de 1847.72 No hay indicios de que hubiera una migración organizada de profesionales de la minería polacos a México. Es probable que la presencia de mineros polacos tuviera que ver con el intento de las autoridades
T. Łepkowski, “Z dziejów kontaktów…”, pp. 77-78.
67
Ibidem, p. 79.
68
T. Łepkowski, “Polonia…”, p. 79.
69
Ibidem, p. 87.
70
Marian Tyrowicz, Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832-1863. Przywódcy i kadry członkowskie. Przewodnik biobibliograficzny, Varsovia, Ksia̧żka i Wiedza, 1964, pp. 222223.
71
A. T. Krosnowski, Almanach Historique…, 1847, p. 335.
72
35
36
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
españolas a finales del siglo XVIII de incrementar la rentabilidad de las minas de plata de los virreinatos del Perú y Nueva España. En 1786 las autoridades enviaron una misión especial a Francia y Austria. En 1788, en la monarquía de los Habsburgo, la misión contrató a seis profesores de minería, cuatro peritos y veintidós mineros cualificados. Se sabe que en el grupo enviado a Perú se encontraban al menos dos especialistas del territorio polaco, concretamente de la localidad de Olkusz, sin embargo, faltan documentos que permitan saber más acerca de la composición de la misión novohispana.73 No podemos excluir el vínculo de los mineros polacos con la Deutsche-Mexikanische Bergwerksverein, formada en 1824 e interesada en la explotación de los yacimientos de plata mexicanos.74 Uno de los profesionales contratados por esta organización fue Seweryn Gałęzowski. La presencia del minero polaco Jan ( Juan) Jaroszewski, contratado en 1853 por el duque Gastón de Raousset-Boulbon como experto minero, parece confirmar esta tesis. La compañía organizada por el duque iba a hacer fortuna con la extracción de la plata de las abundantes minas mexicanas ubicadas en los estados de Durango y Sonora. Cuando Raousset se rebeló abiertamente contra las autoridades mexicanas, Jaroszewski, que figuraba en el listado de los rebeldes, consiguió separarse de él y trasladarse en 1854 a la capital.75 Su destino posterior se desconoce.76 Francisco Aragón de la Cruz, “La expedición de los mineros sajones a Hispanoamérica (1788-1810), una confrontación tecnológica en los métodos de amalgamación de los minerales de plata”, en III Congreso Latinoamericano de la Universidad de Varsovia, 16-18 de junio de 1995. Memorias. T. 2, Varsovia, CESLA/Universidad de Varsovia, 1996, pp. 3948. Este artículo está basado en los expedientes del Archivo General de Indias, Grupo Indiferente General 1798.
73
H. Dane, op. cit. p. 87.
74
Rufus Kay Wyllys, Los franceses en Sonora (1850-1854). Historia de los aventureros franceses que pasaron de California a México, México, Porrúa, 1971, pp. 71-73 y 78.
75
76
Es posible que fuera el exinsurgente del Levantamiento de Noviembre llegado a México en los años treinta; véase T. Łepkowski, “Z dziejów kontaktów…”, p. 78.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
A finales del siglo XIX surgió la idea de organizar una migración desde territorio polaco a México. En diciembre de 1898 el cónsul mexicano en Berlín informó a su secretario de Relaciones Exteriores sobre la iniciativa de traer a México a treinta obreros de “nacionalidad polaca”, propuesta por un tal Hans Ameck.77 En enero del año siguiente la SRE respondió que México no estaba interesado en traer inmigrantes.78 Actualmente no podemos comprobar si aquella propuesta fue de carácter accidental o si formó parte de una iniciativa más amplia.79 De hecho, a caballo entre los siglos XIX y XX, tuvo lugar una migración desde Alemania a México y entre aquellos inmigrantes había también polacos, de quienes se ha confirmado al menos un caso concreto. Como súbdito alemán, Bogdan Suchocki llegó a México antes de la Primera Guerra Mundial y desde 1928 hasta su muerte trabajó en la Misión Polaca en México.80 Otro polaco residente en México antes de la Revolución de 1910 fue Albert Stanisław Radziwiłł. Este aristócrata polaco se casó con la hija de uno de los banqueros de Monterrey, doña Prudenciana Milmo, entrando de esta manera en los círculos de las familias mexicanas más ricas de grandes latifundistas y gran capital. En 1907 fue nombrado cónsul honorario ruso en Monterrey. En 1913 volvió a Polonia y más tarde retornó a México de nuevo, aunque esta vez como de diplomático.81 Véase AHGE, expediente 3737-3.
77
Idem.
78
Una migración numerosa de Alemania se dirigía en aquel tiempo a Argentina y Brasil, principalmente. México estaba al margen del interés alemán. Véase Hermann Kellenbenz y Jürgen Schneider, “La emigración alemana a América Latina desde 1821 hasta 1930”, en Jahrbuch für Geschichte von Staat, Wirtschaft und Gesellschaft Lateinamerikas, vol. 13, núm. 1, diciembre de 1976, pp. 386-403.
79
Véase Archivo del Estado (AAN), Poselstwo RP w Meksyku (en adelante Meksyk), expediente 143.
80
T. Łepkowski, “Polonia…”, p. 79; Radziwill Albert. Cónsul de Rusia en Monterrey, N. L., AHGE, expediente 42-19-13. (El expediente es de 1922, cuando Radziwill perdió esta función, a pesar de ser parte del Servicio Exterior Polaco.)
81
37
38
La historia de las relaciones polaco-mexicanas
Merece la pena mencionar a otros dos diplomáticos de origen polaco. Según la documentación del Archivo Histórico Genaro Estrada de la SRE, en 1882 un tal Pablo Kosidowski trabajó en el Consulado de Alemania en México.82 Unos años antes, en la Misión Alemana trabajaba Enrique Bogusławski.83 Ambos provenían, probablemente, de los territorios polacos ocupados por Prusia. Efectivamente, son éstos los primeros apellidos polacos que aparecen en el contexto del servicio diplomático en territorio mexicano. El poco numeroso grupo al que podemos denominar polaco pasó por México en uno de los periodos más tormentosos de la historia del país. Los polacos dejaron huella, pero no crearon una colectividad que podríamos considerar, en cuanto a su extensión, una diáspora polaca. Parece característico el perfil militar de la mayoría de estos polacos, quienes constituyeron, junto con los que participaron en la Revolución mexicana, la vanguardia de la futura y más numerosa migración polaca de entreguerras, que tendría ya otro carácter social.
Véase AHGE, expediente 44-15-74.
82
Véase AHGE, expediente 26-12-194.
83
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
Los primeros contactos de carácter diplomático El establecimiento de las relaciones entre Estados es un proceso largo y complicado, especialmente en tiempos tan difíciles y dinámicos como los años posteriores al fin de la Primera Guerra Mundial. En el caso de Polonia y México, la situación era aún más complicada, ya que ambos países se encontraban en un momento histórico de suma importancia. Polonia emergía de la inexistencia política producto de la ocupación de su territorio, estando en guerra con los países vecinos por las fronteras y su propia supervivencia. Salió muy debilitada de la Primera Guerra Mundial, ya que por su territorio fue escenario de la lucha en el frente oriental y, por ello, una zona devastada, con su economía y sociedad diezmadas, y con miles de pérdidas humanas, heridos y refugiados. Existía en virtud de la increíblemente difícil reconstrucción del ejército nacional y gracias al apoyo de políticos como el presidente de Estados Unidos, Woodrow Wilson. No obstante, tenía tres órdenes legales diferentes y diferentes sistemas monetarios e incluso varios sistemas métricos, que se tenían que unificar en un organismo estatal común: la Polonia renaciente necesitaba con urgencia conseguir el reconocimiento internacional. Por su parte, México, devastado por la Revolución de 1910, buscaba su estabilización social, económica y política, y estaba interesado
40
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
en su legitimización en la escena internacional. Sin haber obtenido el reconocimiento por parte de su país vecino del norte, se abrió a los contactos con otros países. Lo verdaderamente problemático resultó ser la percepción mutua. Para los polacos, que luchaban contra la Rusia soviética, país que no ocultaba sus propósitos de aniquilar el Estado polaco y ampliar la revolución hacia el resto de Europa, el México revolucionario no parecía un socio deseable. En cambio, para muchos mexicanos el renacimiento de los Estados naciones en Europa Central y Oriental era una manifestación del nacionalismo que se oponía a la revolución considerada como el progreso.84 En esta situación, la posibilidad de establecer rápidamente relaciones bilaterales al más alto nivel era muy poco probable. Más aún si tomamos en consideración que uno de los principales aliados de Polonia, los Estados Unidos de América, no reconoció oficialmente a las autoridades revolucionarias de México. Para entablar relaciones faltaban también razones económicas y sociales como, por ejemplo, la existencia de un importante colectivo migrante. A finales de 1920, las autoridades polacas empezaron a indagar acerca de la postura de Francia, el principal aliado de Polonia en aquel momento, respecto a la posibilidad de establecer las relaciones de Estado con México. Esto ocurrió después de haber recibido una sugerencia del chargé d’affaires mexicano en Viena, expresada al representante de Polonia.85 Es probable que el debate comenzado entonces se plasme en lo que en 1921 escribió Władysław Mazurkiewicz, por aquel entonces “Del ministro de México en Suecia, Rafael Nieto, al presidente de la República, general Álvaro Obregón, Estocolmo, Suecia, diciembre 1 de 1923”, en Boletín del Archivo General de la Nación, vol. 5, núm. 17, julio-septiembre de 1981, pp. 4-14.
84
Ministerstwo Spraw Zagranicznych do Poselstwa RP w Paryżu w/s Zapatrywania Rządu Francuskiego na ewentualne uznanie przez Rząd Polski państwa meksykańskiego oraz wejście z nim w oficjalne stosunki, 20 października 1920 r., AAN, Ambasada RP w Paryżu, expediente 101, fols. 28-29.
85
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
chargé d’affaires de la Misión polaca en Río de Janeiro, la única representación diplomática polaca en América Latina: En el Ministerio de Relaciones Exteriores, al cubrir tanto las misiones diplomáticas como las representaciones consulares, no se consideraron todavía las repúblicas de América Central (México, Cuba, Guatemala, Nicaragua, Honduras, El Salvador, Costa Rica, Panamá, Haití y Santo Domingo). No hay duda de que estos países no tienen por ahora ningún vínculo político ni comercial con Polonia, pero puede ocurrir que durante algún importante acontecimiento político, como por ejemplo el centenario de independencia de México, que se celebra este año, o en el caso de surgir la posibilidad de crear un consulado honorario en uno de estos países, por ejemplo en Cuba, necesitaríamos la concurrencia, al menos formal, de alguna de las misiones polacas.
A continuación, sugirió que fuera la Misión de la República de Polonia en Washington la que cubriese todo el territorio central de Latinoamérica.86 El primer contacto diplomático polaco-mexicano contemporáneo fue la llegada a México del conde Albert Radziwiłł. En marzo de 1921 Radziwiłł llegó con la misión especial, por encargo de las autoridades polacas, de entablar las relaciones diplomáticas.87 No consiguió, sin embargo, el resultado esperado. También sin efecto terminó la visita en Polonia, en primavera de 1922, del enviado especial mexicano, Rodolfo Arturo Nervo. Su visita, aunque muy bien planeada, tampoco trajo como resultado el establecimiento de una misión permanente.88 86
W. Mazurkiewicz, chargé d’affaires RP w Rio de Janeiro do Ministerstwo Spraw Zagranicznych, 10 sierpnia 1921, AAN, Ministerstwo Spraw Zagranicznych (MSZ), expediente 1829, fol. 5. En 1920 acudió al ministerio de exteriores un grupo de polacos en Guatemala para solicitar que se estableciera una representación polaca en este país, AAN, MSZ, expediente 1829, fols.1-3.
Descrito con detalle por T. Łepkowski, Polska-Meksyk,1918-1939, Breslavia, Polska Zaklad Narodwy Imienia Ossolinskich, 1980, pp. 60-63.
87
Listy uwierzytelniające Nervo, AAN, Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa, expediente 9, fol. 152.
88
41
42
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
La idea de establecer relaciones con México iba desarrollándose en los círculos diplomáticos polacos. La percepción sobre América Central se fue modificando. En febrero de 1923 el Departamento de América del Ministerio de Relaciones Exteriores mandó al enviado polaco en Washington, Władysław Wróblewski, la siguiente propuesta: Las relaciones de Polonia con los Estados de América Central y las pequeñas repúblicas de América del Sur tienen actualmente una perspectiva de desarrollo comercial; estos países pueden ser especialmente importantes para nosotros con el fin de formar un mercado de exportación para nuestros productos textiles, que son competitivos con la oferta de Estados Unidos y de otros países ya presentes en dichos mercados. Con el tiempo, estas relaciones deberían regularizarse por medio de los tratados de comercio. Aparte de eso, dichos países son importantes para nosotros como territorio hacia el cual se puede encaminar la migración polaca. En ninguno de estos países existe todavía una Misión o un Consulado polaco. El Departamento de América se da cuenta de que —dadas las condiciones monetarias actuales— Polonia no puede mantener allá sus representaciones regulares; sin embargo, se ve la posibilidad de solicitar la formación de consulados honorarios en estos países, confiando su gestión a destacados representantes de las colectividades polacas, ya que en cada uno de estos países viven ciudadanos polacos o personas de origen polaco.89
Polonia respetaba mucho la opinión de Estados Unidos, su aliado, por lo cual para estudiar la posibilidad de crear los mencionados consulados, el enviado polaco en Washington, Wróblewski, comenzó a indagar la opinión de Estados Unidos. Parecía que en un corto plazo iban a reestablecerse las relaciones oficiales entre México y Estados Unidos, pero a principios de mayo de 1923, el enviado polaco informó al secretario de Relaciones Exteriores en Varsovia lo siguiente: Véase AAN, Ambasada w Waszyngtonie (en adelante Waszyngton), expediente 1829, fols. 8-9.
89
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
La institución del consulado de la República de Polonia [en México], sea regular o sea honorario […] sería considerado por el Gobierno estadounidense como la prueba de que el gobierno polaco disiente de la opinión de Washington sobre la legitimidad del gobierno del general Obregón. Indudablemente esto constituiría una ventaja para la política mexicana que podría aprovecharse para presionar moralmente a la opinión pública en Estados Unidos en cuanto al reconocimiento del gobierno actual mexicano. Mencionadas estas razones, el Departamento de Estado se abstiene de expresar su opinión y, dejando dicha cuestión exclusivamente en las manos del gobierno polaco competente, solamente puede constatar que el hecho de establecer un consulado polaco en México podría interpretarse como se ha mencionado arriba. Tomando en consideración que nos unen fuertes lazos de amistad con los Estados Unidos y que México es de momento políticamente irrelevante para nosotros, y que las razones económicas que hablan en favor de la institución del consulado en México no son muy urgentes, me permito expresar la opinión de que hay que abstenerse de formar esta representación hasta el momento, que no parece muy lejano, en el que se esclarezcan decisivamente las relaciones entre Washington y México.90
Después del reconocimiento del gobierno mexicano por parte de varios países, también el 3 de septiembre de 1923 por Washington, el ministro Wróblewski informó inmediatamente al ministro de exteriores que estaba listo para enviar al consejero honorario de la Misión de la República de Polonia, conde Albert Radziwiłł, para iniciar el diálogo para establecer las relaciones diplomáticas con México.91 Un mes más tarde, el secretario de Relaciones Exteriores Marian Seyda se dirigió al ministro polaco en París, Maurycy Zamoyski, para que éste presentara
90
W. Wróblewski, poseł RP w Waszyngtonie do Ministra spraw zagranicznych w Warszawie, w sprawie placówki konsularnej w Mexico, 8 maja 1923, ściśle tajne, AAN, Waszyngton, expediente 1829, fols. 10-11.
91
W. Wróblewski do Ministra Spraw Zagranicznych w/s uznania Meksyku, 8 września 1923, tajne, AAN, Waszyngton, expediente 222, fols. 38-39.
43
44
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
al chargé d’affaires mexicano en París las expresiones de consideración de las autoridades polacas con motivo del restablecimiento de las relaciones mutuas entre Estados Unidos y México.92 A continuación, en julio de 1925, el consejero de la Misión de la República de Polonia, Hipolit Gliwic, sugirió en el Ministerio de Asuntos Exteriores que, a pesar de la escasez de los contactos económicos y las “trazas” de inmigración polaca, se instituyera en México una representación dirigida por un cónsul general “con poderes de agente diplomático o ministro residente”.93 Lamentablemente, la difícil situación económica en Polonia impidió que se dieran pasos para el establecimiento de las representaciones diplomáticas regulares. Las largas consideraciones y el intercambio epistolar no desembocaron en la decisión de establecer regulares contactos diplomáticos y consulares entre Polonia y México. Mientras tanto, a partir de 1924 la migración polaca creció hasta tal punto que las autoridades polacas decidieron solicitar, en la primavera de 1926, a los consulados franceses en México, la atención consular para los ciudadanos polacos.94 La creciente migración polaca provocó la fundación, en 1924, de la Sociedad Sociocultural de los Ciudadanos de la República de Polonia (Związek Społeczno-Kulturalny Obywateli Rzeczypospolitej Polskiej “Polonia”), primera organización polaca en México. Encabezó la organización el ingeniero Antoni Beździk, quien se dedicó a brindar ayuda a sus compatriotas recién llegados. A partir del momento en que los consulados franceses ampliasen sus servicios a los ciudadanos polacos, la Sociedad “Polonia” proporcionaba ayuda para una solución más rápida de los problemas de los solicitantes polacos. El ingeniero Beździk extendía los certificados o recomendaciones para las personas llegadas de Polonia o de origen polaco. T. Łepkowski: “Polska…”, p. 62.
92
H. Gliwic do MSZ, 22 lipca 1925, AAN, Waszyngton, expediente 30, fol. 34.
93
T. Łepkowski, Polska-Meksyk…, p. 63.
94
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Mientras tanto, la iniciativa de establecer relaciones diplomáticas pasó a las manos de la parte mexicana. El chargé d’affaires de México en Praga, Enrique Santibáñez, se dirigió el 26 de abril de 1926 a su ministerio con una propuesta de retomar el tema del establecimiento de las relaciones diplomáticas con Polonia, la cual fue aprobada.95 Las negociaciones concluyeron en las decisiones de instituir la misión mexicana en Varsovia, encabezada por un chargé d’affaires ad hoc.96 Santibáñez se dirigió al representante de Brasil en Varsovia para informarlo sobre las intenciones de México de establecer su representación regular en Polonia y solicitarle que informara a las autoridades polacas este deseo.97 Por la parte polaca participó en estas negociaciones el enviado polaco en Praga, Wacław Grzybowski (véase Imagen 2). En 1927 la parte polaca retomó el intento de argumentar el motivo de instituir una representación polaca en México y envió a ese país a Wojciech Szukiewicz, delegado del Comité de Organización de la Cámara de Comercio Polaco-Latinoamericana,98 y a Aleksander Lipiński. En febrero de 1927 se inauguró en Varsovia el Consulado Honorario de México, encabezado por Julian Brygiewicz, propietario de una tienda departamental. Esto fue un pequeño e insuficiente paso en las relaciones entre los dos Estados. El secretario de la Misión polaca en Berlín, Tadeusz Gosiewski, seguía comunicando la voluntad polaca de ampliar la cooperación con México.
T. Łepkowski, Polska-Meksyk…, pp. 62-63; AHGE, expediente 30-29-35, fols.1-2.
95
E. Santibáñez, chargé d’affaires en Checoeslovaquia, al ministro de exteriores sobre la institución de la misión en Polonia, Praga, 2 de septiembre de 1926, AHGE, expediente 30-29-35.
96
E. Santibañez, chargé d’affaires en Checoeslovaquia, a Alcibiades Pecanho, enviado de Brasil en Varsovia, 1 de septiembre de 1926, AHGE, expediente, 30-29-35.
97
Szukiewicz Wojciech (26 de enero de 1867-octubre de 1944), escritor y activista social.
98
45
46
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
Las autoridades mexicanas encomendaron a su representante en Praga que informase a Wacław Grzybowski acerca de la voluntad de establecer relaciones permanentes entre ambos países. El enviado mexicano en Praga, Leopoldo Blázquez, se encontró con el representante polaco dos días después de haber recibido dicha información, es decir, el 13 de enero de 1928. No sólo le comunicó la noticia, sino también el consentimiento de México para el nombramiento de Zygmunt Merdinger para la función de cónsul general en México. Aunque no se consiguió crear las misiones regulares, el establecimiento de las relaciones consulares permanentes, en la siguiente etapa del desarrollo de las relaciones diplomático-consulares fue un hecho. El Consulado General de la República de Polonia en México El Consulado General de Polonia en México fue instituido el 1 de abril de 1928 y la representación abrió sus puertas el 14 de julio de 1928 en el Hotel Ritz ubicado en el centro de la capital mexicana. El 18 de agosto el Consulado cambió su sede a un edificio rentado en el Paseo de la Reforma número 42.99 A la cabeza de la institución fue designado Zygmunt Merdinger, un experimentado funcionario consular, con el cargo de cónsul general y en la función de jefe de la representación (véanse Imágenes 3 y 4). Merece la pena dedicar más atención a la figura del primer cónsul: el primer diplomático oficial que representó Polonia ante las autoridades mexicanas. Zygmunt Merdinger, nacido en 1890, se formó como economista en la Escuela Superior de Economía de Viena. El estallido de la Primera Guerra Mundial y la perspectiva de la libertad de Polonia le hicieron abandonar el trabajo en la Agencia Comercial de la Socie Raport administracyjny za czas od 14 lipca do 31 grudnia 1928 r., AAN, MSZ, expediente 11748, fol. 4.
99
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
dad Industrial Nacional en Leópolis y entrar en servicio militar en las Legiones Polacas. Dejó el servicio en octubre de 1918 para dedicarse al servicio público. A partir de noviembre de 1918 trabajó en el Servicio Exterior Polaco. Participó activamente en organizar el servicio consular polaco en los Balcanes: en Yugoslavia, Albania y Grecia. Cuando la independencia de Polonia resultó amenazada por las tropas soviéticas, se apartó temporalmente de su labor para alistarse como voluntario en el ejército polaco con el rango de teniente de artillería. Volvió al ministerio cuatro años más tarde y continuó su ejercicio en el servicio consular. Se desempeñó como cónsul y cónsul general en Königsberg y Bratislava, y luego en México. Zygmunt Merdinger ocupó oficialmente su cargo de cónsul general el 1 de junio de 1928. Encabezó un pequeño equipo, compuesto por el doctor Juliusz Szygowski, agregado consular, y dos empleados contratados: el ingeniero Wacław Jarr y Józef Kulczycki. Temporalmente y para los trabajos adicionales se empleó también a Paweł Markwardt. El único empleado que contaba con experiencia en el servicio consular era Szygowski, que antes había trabajado un par de años en la Agencia Consular polaca en Košice.100 A Szygowski le correspondía la mayor parte del trabajo consular, mientras que Merdinger se dedicó a las cuestiones político-diplomáticas. Los asuntos más importantes que tuvieron que tratar eran la migración polaca en México, así como la cooperación económica. Merdinger entabló rápidamente contactos oficiales con las autoridades mexicanas. Con motivo de la recepción de año nuevo con el cuerpo diplomático fue recibido por el presidente de México, el general Plutarco Elías Calles. Conoció también al secretario de Gobernación, Emilio Portes Gil, quien a raíz de la muerte del presidente electo, el general Álvaro Obregón, asumió la presidencia interina. La actitud de las Rocznik Służby Zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 czerwca 1939, Varsovia, Samopomoc Urzędników Polskiej Służby Zagranicznej, 1939, p. 244.
100
47
48
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
autoridades mexicanas fue favorable, aunque Merdinger informaba al ministerio que “ciertos círculos políticos, especialmente el Partido Nacional Revolucionario, realizan a escondidas una campaña general en contra de los extranjeros. Parte de estas actividades es la campaña (todavía) mediática en contra de los comerciantes ambulantes que en su mayor parte son judíos, ciudadanos polacos, rusos, sirios y en parte griegos”.101 El consulado estimaba el volumen de la migración de los territorios polacos a México en unos 3500 a 4000 ciudadanos, mayormente judíos, mientras que los polacos, que por aquel entonces equivalían a personas de religión cristiana, eran unas 200 personas, de los cuales 80 residían en la Ciudad de México.102 En el informe del cónsul leemos esta característica: Los polacos cristianos se dedican mayormente a la artesanía y se encuentran, por lo general, en una situación económica aceptable. Si bien los judíos trabajaban también como artesanos —en actividades como la zapatería, sastrería o pintura- la mayoría se dedicaba al comercio. Podemos distinguir dos categorías entre estos comerciantes: la primera es la de los pequeños comerciantes ambulantes que operan con un capital mínimo y distribuyen la mercancía que obtienen de los mayoristas a crédito, y la venden al por menor también con créditos. La segunda categoría, que surge de la primera, es la de los comerciantes, que tras varios años de un trabajo duro consiguieron ahorrar y son ahora comerciantes independientes, operan ya a una escala mayor, y algunos hasta importan su mercancía de Estados Unidos o Europa.
El cónsul subrayó la actitud positiva de los inmigrantes judíos hacia Polonia.103 Lo veía como uno de los posibles caminos para ampliar las perspectivas del intercambio comercial entre ambos países (véase Imagen 5). 101
Raport administracyjny za czas od 14 lipca do 31 grudnia 1928 roku, AAN, MSZ, expediente 11748, fol. 7. Ibidem, fol. 14.
102
Idem.
103
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Rápidamente ocurrió que el marco formal y jurídico del consulado no era suficiente, que la representación dedicaba cada vez más tiempo a los asuntos políticos y gran parte de los informes enviados a Varsovia tenía que ver con los temas no sólo mexicanos, sino centroamericanos. El Consulado se convirtió al mismo tiempo en un centro polaco de información y difusión, tanto para México como para toda la región. Esta actividad informativa fue importante sobre todo por el escaso conocimiento de Polonia en la región y también en una situación de difusión de propaganda desfavorable de los países enemigos. El ejemplo es la protesta de Merdinger dirigida en marzo de 1929 a la redacción de uno de los mayores diarios capitalinos, El Universal, sobre las falsas informaciones acerca de la región de la Alta Silesia. Cada vez más parecía imprescindible la necesidad de gestionar la institución de una representación diplomática polaca en México. La Misión de la República de Polonia en México Para agilizar el establecimiento de las representaciones diplomáticas de ambos países, el 19 de septiembre de 1929 el embajador de México en Washington, Manuel C. Téllez, realizó un encuentro con el chargé d’affaires polaco, Stanisław Łepkowski, en el que presento el interés de la parte mexicana por mejorar el nivel de las relaciones bilaterales. La parte polaca no se decidió a crear la misión regular, sino a ampliar la competencia del ministro polaco en Washington. El día 20 de noviembre de 1929 el presidente Ignacy Mościcki firmó las cartas credenciales del primer enviado polaco en México, uno de los creadores del Servicio Exterior Polaco, Tytus Filipowicz, que en aquel entonces hacía las veces de ministro de la República de Polonia en Washington. Dado que sus cartas credenciales fueron enviadas a Washington el 30 de noviembre de 1929, el establecimiento de la Misión fue programado para el principio del año siguiente. Al mismo tiempo, en enero de 1930, T. Filipowicz
49
50
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
fue nombrado embajador de la República de Polonia en Estados Unidos. Llegó a la Ciudad de México el día 1 de febrero de 1930 como embajador y un par de días más tarde presentó sus cartas credenciales ante el presidente de México Emilio Portes Gil.104 Filipowicz viajaba esporádicamente a México, dado lo cual, a partir del 1 de abril de 1931 el consejero de la Misión, Zygmunt Merdinger, desempeñó el cargo de chargé d’affaires (véanse Imágenes 6 y 7). En 1929 México confirió el cargo de enviado extraordinario y ministro plenipotenciario en Polonia y Checoslovaquia a Rodolfo Arturo Nervo, uno de los diplomáticos mexicanos más destacados. El 19 de abril de 1930 presentó sus cartas credenciales ante el presidente Ignacy Mościcki. En julio de 1930, la Secretaría de Relaciones Exteriores informó a la parte polaca que tomó la decisión de crear una representación permanente de México en Varsovia. En este momento, el Consulado General de la República de Polonia en México se convirtió en el Departamento Consular de la Misión de la República de Polonia en México. Los cambios en la organización de la representación polaca fueron introducidos por Merdinger, quien durante la ausencia de Filipowicz desempeñaba el cargo de chargé d’affaires ad interim. Los demás empleados seguían con sus anteriores funciones. Así que, a pesar de la ampliación de las posibilidades de la misión, no se notaron muchos cambios. Lo que parecía indispensable era la presencia del representante diplomático de Polonia en México. Las cartas de retiro del país de Filipowicz fueron firmadas por el ministro August Zaleski el 30 de septiembre de 1931.105 Las autoridades polacas prepararon los cambios antes, pues ya el 1 de abril del mismo año Merdinger había sido nombrado jefe de la Misión con el rango de char104
Copia de las cartas credenciales junto con las copias de las cartas de presentación a la Cancillería Civil del Presidente de la República de Polonia y la Misión de Polonia en Washington, AAN, MSZ, t. 680, k. 4-12.
Copia de Lettre de rappel, véase AAN, MSZ, t. 681, k. 8
105
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
gé d’affaires.106 Desgraciadamente, la falta de un enviado extraordinario polaco en México se prolongó mucho tiempo, hasta principios de 1940. La revocación de Filipowicz y la ausencia de un sucesor fue una evidente señal de la disminución del rango de la misión en México. Esa situación sorprende aún más si se toma en consideración el renombre del que gozaba Merdinger y la calidad de su trabajo. En consecuencia, en diciembre de 1931 el enviado mexicano Rodolfo Arturo Nervo se marchó de Varsovia. Merdinger cumplió sus funciones hasta finales de enero de 1936, pero en 1933 el alcance territorial de sus competencias se había ampliado prácticamente a toda Centroamérica y parte de la América del Sur. El 18 de noviembre de 1933 fue nombrado chargé d’affaires ante los gobiernos de Guatemala, Costa Rica, Honduras, El Salvador, Nicaragua, Panamá, Haití, República Dominicana, Venezuela y Colombia. Tras su retiro del país, el papel de jefe de la representación se encontró en manos del único funcionario del servicio exterior de entre todos los empleados, Tadeusz Jarocki. Ocho meses después, el 25 de septiembre de 1936, llegó desde Polonia el nuevo chargé d’affaires Mieczysław Marchlewski, quien era un experimentado funcionario de servicio exterior, con antecedentes como cónsul general de la República de Polonia en Nueva York y en Königsbeg. Al principio, la sede de la Misión se encontraba ubicada en el Consulado General de la República de Polonia en México, en Paseo de la Reforma número 42, un lugar de mucho prestigio en el centro de la ciudad. Más tarde la Misión cambiaría varias veces de sede, aunque siempre en el centro de la capital. En 1930 su dirección era calle Oaxaca número 15; después se trasladó al edificio en la calle Mérida 121, y su penúltima sede se estableció en el número 213 de la calle Londres. La misión en México era competente en otros países de Centroamérica, América del Sur y Caribe. A finales de 1933 se establecieron, Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych, año XIII, núm 7, Warszawa, 15 de mayo de 1931, poz. 42, p. 88.
106
51
52
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
como ya mencionamos, las relaciones diplomáticas con otros países de la región: Costa Rica, República Dominicana, Guatemala, Haití, Honduras, Colombia, Nicaragua, Panamá, El Salvador, y Venezuela. Merdinger visitó todos estos países para presentar sus cartas credenciales, aunque solamente con el rango de chargé d’affaires. Fuera de las competencias de la Misión quedaron Cuba, Bahamas, Belice (Honduras Británica) y las Antillas Neerlandesas. En el Caribe, aparte de Cuba, que se encontraba entre las competencias territoriales de la Embajada de Polonia en Washington, habiendo sido territorios coloniales de países europeos, se encontraban bajo la jurisdicción de las misiones diplomáticas acreditadas en las capitales de las metrópolis coloniales. El alcance territorial de las competencias empezó a cambiar a finales de los años treinta. En marzo de 1938, el Ministerio de Relaciones Exteriores informó a la Misión en México que existían planes de acreditar a un enviado polaco ante el gobierno cubano. Decidieron excluir a Cuba de las competencias de la Embajada Polaca en Washington y añadirla a las de la Misión Polaca en México, que ya incluía a casi todos los territorios de Centroamérica. Se argumentó que “los mencionados países constituyen una cierta totalidad en cuanto a la cultura hispana compartida y una lengua común. Políticamente, su situación es más o menos parecida, y todos son distintos de los Estados Unidos, tanto por sus regímenes gubernamentales, como en cuanto a sus políticas”.107 Más cambios ocurrieron ya en el periodo de la Segunda Guerra Mundial. La misión en México tenía una red de consulados honorarios que operaban dentro de su alcance territorial. El primer consulado honorario polaco en México se creó en Veracruz el 2 de marzo de 1932 y cubría los estados de Veracruz, Oaxaca, Chiapas y Tabasco. Se dedicaba a asuntos comerciales y marinos. Su primer jefe fue el cónsul honorario Jean Barraquet, que ejerció su función desde la institución MSZ do Ambasady RP w Waszyngtonie. w/s podporządkowania służbowego Kuby, Warszawa, 26 marca 1938, AAN, expediente 132.
107
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
del consulado hasta el 18 de enero de 1937. Fue sustituido por Rolando Reyes Sentíes. El 11 de julio de 1933 fue creado el siguiente Consulado Honorario, en la Ciudad de México, y su alcance territorial se limitaba únicamente al Distrito Federal y atendía solamente asuntos de información, comercio y promoción. Su jefe era un mexicano de origen francés, Georges Pinson. A finales de 1937 fue creado el Consulado Honorario en Mérida con el alcance territorial en los estados de Yucatán y Campeche, y el territorio del actual estado de Quintana Roo. Se dedicaba únicamente a los asuntos comerciales y su jefe fue Manuel de Arrigunaga y Peón. Bajo la administración de la Misión en México estaban también los consulados honorarios en otros países y ciudades: Bogotá y Cali, en Colombia; Colón y Panamá, en Panamá; Ciudad Trujillo, en la República Dominicana; Ciudad de Guatemala, en Guatemala; Puerto Príncipe, en Haití; San José, en Costa Rica; San Salvador, en El Salvador; Managua, en Nicaragua, y posteriormente el consulado honorario en Tegucigalpa, Honduras. La forma de organización, cantidad e importancia de estas representaciones fue muy diversa. Dependiendo del lugar, en los consulados honorarios también se trataban los asuntos de los ciudadanos polacos o se encargaban de las actividades comerciales o informativas. En Colombia, el primer consulado polaco fue el de Bogotá y con su alcance territorial cubría prácticamente todo el país. Se encargaba de los asuntos comerciales y de información. Aparte del cónsul honorario Mauricio Stanich, trabajó en esta representación, como auxiliar, un funcionario del Servicio Exterior Polaco, el encargado comercial Aleksander Wiesiołowski. El consulado en Cali se inauguró en 1935 para cubrir los departamentos de Nariño, Cauca, Valle del Cauca y la intendencia de Chocó. En su actividad se limitaba a los asuntos comerciales y fue dirigido por Ernest Zawadzky, un periodista de origen polaco muy bien instalado en las estructuras colombianas de poder.
53
54
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
Durante la Segunda Guerra Mundial, los dos consulados pasaron a la administración y dependencia de la Misión de Polonia en Bogotá. Panamá fue el segundo país con dos consulados honorarios polacos. El primero fue fundado en diciembre de 1935 en la ciudad de Panamá y su alcance territorial abarcaba a todo el país, salvo la ciudad de Colón. Se encargaba de los asuntos comerciales, marinos y de promoción. En el cargo de cónsul honorario estaba Belisario Porras. El consulado en Colón fue creado un mes y medio después, el 27 de enero de 1936, y se dedicaba a los mismos asuntos que el consulado en la ciudad de Panamá y lo encabezaba Luis Fernando Prada. En Guatemala, el consulado honorario polaco, con sede en la ciudad de Guatemala y las competencias comerciales, marinas y de propaganda, fue constituido en febrero de 1935 y lo encabezaba el cónsul honorario Paul Adolphe Seidner. El consulado honorario en San José de Costa Rica fue uno de los primeros; se inauguró el día 12 de diciembre de 1932 y se dedicaba a los asuntos comerciales en el territorio de toda la república. Otro país centroamericano que tuvo un consulado honorario polaco fue El Salvador, donde en el años de 1933 se inauguró la representación que se encargaba de asuntos comerciales y con competencia territorial que abarcaba todo el país. A partir de noviembre de 1934 hasta marzo de 1936 su jefe era Manfredo Pincherli. En octubre de 1937 se inauguró el consulado honorario de Polonia en Managua. Se encargaba de asuntos comerciales en el territorio de todo Nicaragua y lo encabezaba el cónsul honorario Emilio Meléndez. A cargo de la jefatura de la misión estaban los diplomáticos con mucha experiencia, como Tytus Filipowicz, uno de los padres del Servicio Exterior Polaco, y con experiencia en el servicio diplomático en el Departamento de Estado del Consejo de Regencia del Reino de Polonia. Tres de los cinco jefes de la Misión estaban vinculados con Józef Piłsudski y el primer ejército polaco libertador: las Legiones Polacas.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Eran personas de muy buena formación profesional, la mayoría se dedicaba también a la labor social. Salvo a Filipowicz, todos se vincularon con México: Merdinger, Marchlewski y Jarocki se quedaron en México al terminar la Segunda Guerra Mundial. El jefe de la Misión participaba en todos los eventos importantes, como las fiestas nacionales y estatales. Entre los acontecimientos polacos hay que subrayar la ceremonia en conmemoración de la muerte del mariscal Piłsudski. También fue importante la participación de Merdinger en la toma presidencial de Lázaro Cárdenas, el 1 de diciembre de 1934, cuando el ministro de exteriores, Józef Beck, lo nombró “enviado especial”. El jefe de la Misión estaba obligado a visitar los países de su acreditación, aunque pudo hacerlo en muy escasas ocasiones. Dada la extensión territorial de su concurrencia, tenía que basarse en las informaciones enviadas por los cónsules honorarios, procurando cumplir sus obligaciones de informar a las autoridades polacas sobre la situación en México y en otros países de América Central y Caribe. A pesar de las buenas relaciones o incluso de la buena voluntad de la parte mexicana, no se pudo intensificar de manera visible las relaciones bilaterales. Faltaron premisas de más peso, como una actitud compartida o cercana en cuanto a algunos asuntos internacionales. Polonia y México se encontraban en diferentes bandos en las controversias debatidas en el foro de la Sociedad de las Naciones, relacionadas con la agresión italiana en Abisinia y la guerra civil en España. Después de la invasión italiana, México levantaba inalterablemente sus objeciones contra la política de agresión y no aceptó la anexión de Abisinia. Polonia, en cambio, prefirió mantener sus buenas relaciones con la Italia de Benito Mussolini. En caso de la guerra civil española, México jamás reconoció el gobierno de Francisco Franco y ofreció auxilio a numerosos republicanos españoles que se refugiaron en este país. El gobierno de Polonia adoptó una postura contraria, quitando la ciudadanía polaca a sus ciudadanos que participaron en esa guerra de lado de los republicanos.
55
56
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
La actividad de la Misión: los asuntos consulares La transformación del Consulado General en la Misión en noviembre de 1930 amplió la escala del trabajo de los empleados. A pesar del alcance territorial tan extenso, la Misión de Polonia en México no aumentó su plantilla. El personal constaba de dos funcionarios diplomáticos y dos empleados contractuales, así como un número desconocido de empleados de rango menor y de auxilio. Una de las tareas básicas de la Misión era la ejecución de los asuntos consulares relacionados con la inmigración polaca. En los tiempos cuando las vías de contacto eran personales, mediante correo o a veces por medio del teléfono, la actividad del Departamento Consular de la Misión se basaba en el contacto directo del funcionario con el solicitante. A diario, los funcionarios de la Misión ayudaban a los inmigrantes a solucionar los múltiples problemas que en muchos casos se generaban entre ellos mismos. Muchos eran de carácter económico. Dada la situación de que la mayoría de los inmigrantes se dedicaba al mismo tipo de empleo, muchas veces competían entre ellos mismos, por ejemplo, en cuanto al lugar de la actividad comercial, y eso los llevaba a elevar acusaciones mutuas. Podemos encontrar varias cartas de denuncia, como ésta: Quiero informar al Consulado que un tal [apellido omitido por KS], vecino de Cárdenas, está enfermo y se dirige a México para que el consulado polaco le conceda una subvención por los gastos de tratamiento. Si el consulado polaco puede conceder subvenciones a sus inmigrantes, quiero prevenirlo de que el susodicho tiene asegurados los medios de existencia, su hija también tiene un negocio que es suficiente y le da ingreso para que pueda pagarse el tratamiento. Lo anteriormente dicho es la pura verdad. Además, quiero añadir que el enfermo tiene en dólares la cantidad de 1200 pesos, y me los mostró personalmente.108
Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 63 K-103.
108
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Hubo también conflictos de fondo cultural. Uno de ellos fue el rapto tradicional, ocurrido en 1929, practicado por los gitanos, de una candidata a esposa por su pretendiente ciudadano polaco. La protesta de la familia de la supuesta novia y la intervención de la policía concluyeron con la información de que este tipo de rapto era una costumbre y no el intento de cometer un delito.109 A menudo la ayuda del consulado consistía en la intervención relacionada con las condiciones laborales. Muchas personas llegaron a México con una promesa de empleo, hecha a distancia, de parte de familiares o conocidos ya establecidos en México. La realidad se desvelaba rápidamente. Como lo describió uno de los inmigrantes, refiriéndose al propietario de la empresa que lo iba a contratar para los trabajos de pintura: “Personalmente tengo quejas de él […] por su tratamiento inhumano conmigo, ya que a pesar de que me mandara traer a México, después de la muerte del señor […] no se encarga de mí y no intenta darme ningún trabajo, y la única respuesta que tenía para mí era que yo ya no le importaba más”.110 Muchos inmigrantes consideraron la Misión como un tipo de institución que se encargaba de todos los asuntos relacionados con los ciudadanos polacos. Los que no consiguieron trabajo o los que lo perdieron se dirigían a la Misión en busca de apoyo: “Quisiera pedir al señor ministro que me diese algún trabajo en su oficina y puedo presentarle la documentación y el certificado de la falta de antecedentes penales”, escribió uno de los inmigrantes.111 Los inmigrantes que se dedicaban al comercio ambulante tuvieron que conseguir un permiso al respecto, en el que se indicaban 109
Petición a Z. Merdinger, México, 4 de octubre de 1929, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 53 C-31.
110
Protocolo, México, 14 de febrero de 1928, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 63 K-126.
111
Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 52 B-177.
57
58
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
un determinado lugar y colonia.112 La falta de dicho certificado, o la extorsión de las reglas que contenía, podía resultar en una detención, multa o hasta encarcelamiento.113 La representación polaca en estas situaciones tuvo que intervenir o confirmar el permiso para ejercer la actividad comercial.114 Raramente llegaban a México inversores o industriales polacos. En 1929, Wiktor Jordan Rozwadowski, oriundo de Leópolis, se propuso invertir en una fábrica de cacao en la Ciudad de México,115 por ello, el 12 de noviembre de 1929 firmó un contrato con otro vecino de Leópolis, razón por la cual vino a México. La empresa terminó dos años más tarde debido a la quiebra. La Misión recibía informaciones sobre los casos de la postura adversa de los mexicanos o las instituciones mexicanas respecto de los ciudadanos polacos. En los años treinta se intensificó la migración polaca a México. Fue un efecto de la ola de nacionalismos en Europa, pero también, en parte, las llegadas a México constituían una etapa en la migración a Estados Unidos. La política migratoria de México variaba y hubo también momentos de actitud desfavorable hacia los extranjeros. En los años de la Gran Depresión, en México se creyó que los inmigrantes quitaban los puestos de trabajo de los mexicanos. Entre los llegados, un grupo numeroso eran ciudadanos polacos, sobre todo judíos, que se dedicaban al comercio ambulante y eran denominados aboneros. Los lugareños dirigían sus muestras de animadversión prin En uno de los protocolos se guarda la ubicación exacta: “Puesto de comercio 3 en la calle de San Juan de Letrán frente de la casa núm. 32”. Véase Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 38 B-75.
112
113
Idem. Fueron condenadas dos personas a 24 horas de prisión preventiva y a pagar 2.40 pesos de multa. Idem.
114
115
Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 74R-75.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
cipalmente hacia ellos; por ejemplo, en 1931 hubo varios casos de antisemitismo que concluyeron en la primera intervención importante de la Misión en defensa de los ciudadanos polacos.116 La intensificación de este tipo de incidentes se observó sobre todo en la provincia, donde los inmigrantes, sobre todo los propietarios de tiendas o talleres, eran poco numerosos. Por ejemplo, uno de los ciudadanos polacos que tenía una tienda en la localidad de Esperanza, en Puebla, solicitó protección a principios de 1929. Este inmigrante, que en su carta al lado de su apellido añadía “ciudadano polaco”, informaba sobre los alborotos que tenían lugar en su tienda.117 Otro polaco informó al cónsul, desde la cárcel en Manzanillo, que el oficial del refugio de inmigrantes me pidió el documento de identidad, se lo presenté y no quiso devolvérmelo, el día siguiente se organizó una manifestación en el Parque poniendo públicamente palabras en contra de los polacos que venimos aquí para robarles trabajo y para que nos boicoteen, y el día siguiente me arrestaron y pusieron en la cárcel militar y no sé lo que pretenden hacer, pero parece que me quieren enviar…118
Se desconocen los detalles de este caso, sin embargo, no hay duda de que los efectos de la Gran Depresión se percibían también en México y provocaban que la población, dada la mala situación, desarrollara una aversión a los extranjeros. Dado que en aquel entonces la mayoría de los ciudadanos polacos en México se dedicaba al “comercio callejero”, eran un blanco fácil. Como en cada grupo social, hubo casos de conflictos individuales entre los inmigrantes y los habitantes locales. En los archivos se conservan documentos que hablan, por ejemplo, de la falta de reembolso 116
117
AAN, Konsulat Generalny RP w Nowym Jorku, expediente 491, fols. 35-45.
Petición dirigida al Consulado en México, 27 luty 1929, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 43 C-54. Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 62 K-39.
118
59
60
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
de los préstamos.119 Se conservan también casos de muerte trágica, como la muerte con un arma de fuego que ocurrió el 8 de septiembre de 1929, cuando en el centro de la Ciudad de México fue asesinado un transeúnte, ciudadano polaco de Białystok, quien sustentaba a una familia numerosa, tanto en México, como en Polonia. Las autoridades polacas intentaron conseguir una indemnización para los padres y los ocho hermanos del fallecido.120 En aquel momento, la Misión era también un importante intermediario en los contactos entre el inmigrante y su familia en Polonia. Recibía solicitudes de ayuda para encontrar o reestablecer contacto con la persona que había inmigrado. Las esposas con hijos buscaban a sus esposos y solicitaban que éstos sustentasen a la familia abandonada,121 y que la misión les organizara la posibilidad de inmigrar a México. La posibilidad de que los inmigrantes cumpliesen con sus compromisos familiares era muy limitada y dependía de la voluntad del inmigrante mismo. Frecuentemente, la inmigración causaba la disgregación de la familia: “Ya desde hace cinco años mi esposo no muestra señales de vida, no envía cartas ni dinero para mi sustento y el de nuestro hijo”, escribió al cónsul en México la mujer de un inmigrante. Obtuvo noticias de que su esposo residía en Tampico y era propietario de una tienda de mercería y que “le iba muy bien”.122 En otro caso, por petición de una esposa que volvió de México a Polonia cuyo marido, que se quedó en México, dejó de responder sus cartas a lo largo de siete años, el cónsul Gustaw Zakrzewski, agregado de la misión, escribió: “La Misión le hace recordar sus compro Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 66 L-52.
119
Correspondencia en el caso, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 79 T-34.
120
Solicitud desde Polonia, 1 de agosto de 1925, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 43 C-55.
121
Carta de Polonia a la Misión en México, 5 de noviembre 1936, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 67 L-135.
122
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
misos de esposo y padre, y su deber de sustentar a su esposa y a su hija de nueve años y lo insta a prestar ayuda a su familia. Haga el favor de enviar los comprobantes de los giros a la presente oficina para su anotación”.123 La mayoría de los inmigrantes eran varones que dejaban a sus esposas e hijos en Polonia. El largo periodo de separación causaba que una gran parte de ellos perdiera el contacto con sus familias. En los documentos archivados se encuentran múltiples ejemplos de este tipo de asuntos familiares, que concluían en divorcios tramitados por las representaciones consulares polacas.124 Actualmente, en el contexto de la comunicación globalizada, nos olvidamos de que en este tipo de trámites participaban los funcionarios consulares, quienes no sólo eran intermediarios en la comunicación y la correspondencia, sino que también cumplían el papel de consejeros en los asuntos particulares de los ciudadanos polacos. La Misión tramitaba también los pleitos de herencia. Con la muerte de un inmigrante en el extranjero por lo general quedaban asuntos pendientes que arreglar, sobre todo cuando los medios ganados servían para sustentar también a la familia en Polonia. Cuando por causa de muerte se dejaba de enviar fondos, las familias intentaban recuperar la herencia del fallecido. Solía ocurrir que los pleitos a distancia y mediante las instituciones consulares o abogados locales terminaran frecuentemente en el gasto de toda la herencia para cubrir los costos del pleito. Así ocurrió en el caso de un ciudadano polaco en Chihuahua que fue asesinado en el año de 1926 y que era propietario de una exitosa tienda, pero que después de un pleito largo y costoso la familia heredó apenas 23.62 pesos de los varios miles de que constaba la herencia inicial.125 Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 79 T-31.
123
Véase Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 43, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente C-54.
124
Véase Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 66 L-22.
125
61
62
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
Por medio de la representación consular se traía a los familiares, principalmente a niños menores de edad o a hermanos. En el caso de los menores de edad y de las mujeres, la legislación polaca imponía a la persona que los traía una serie de declaraciones de sustento y manutención económica y moral.126 Simultáneamente se solicitaba a las autoridades locales la expedición del permiso de salida de dicha persona. Los trámites en el caso de traer a una persona no eran tan restrictivos, pues se admitía las declaraciones tipo: “Me comprometo a sustentar a […] después de su llegada a México, si fuere necesario”.127 A veces bastaba con comprometerse a garantizarles un trabajo temporal a los invitados.128 Más complicado era traer a un candidato a esposo o una candidata para cónyuge, o más concretamente, novia. Las autoridades mexicanas admitían la entrada al país de una mujer como inmigrante bajo la condición de contraer previamente matrimonio con el solicitante mexicano. Con esto, la persona que llegaba empezaba el trámite de naturalización. Así hubo “matrimonios por poderes”. Sin embargo, en este momento para la persona que contraía matrimonio comenzaban las complicaciones en Polonia: el hecho de contraer matrimonio con un ciudadano extranjero provocaba la pérdida de la ciudadanía polaca y del derecho al pasaporte de inmigrante. Además, la legislación mexicana preveía que el ciudadano extranjero adquiría el derecho al pasaporte mexicano seis meses a partir de la fecha del matrimonio. En un caso conocido conservado en los documentos, la parte polaca resolvió este problema al expedir a la novia un pasaporte de inmigran Protocolo sobre la llegada de la novia de Polonia a México, 24 octubre 1929, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 55 E-11.
126
Compromiso, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 56 F-5.
127
128
Véase el contrato con el propietario de la sastrería “La moda de Varsovia” que se comprometió a sustentar a la persona a lo largo de dos años. Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 62 K-20.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
te a corto plazo que perdía su vigencia en el momento de abandonar Polonia y llegar a México.129 Un ciudadano polaco que había inmigrado estaba obligado a informar a la representación polaca sobre su lugar de residencia. Esto tenía que ver con la legislación concerniente al servicio militar. Dada la escasez de las representaciones polacas, bastaba con enviar dicha notificación por correo.130 Quienes querían evitar el servicio militar o tenían problemas con la legalización de su estancia en México se valían de los servicios de grupos organizados dedicados al comercio de documentos ilegales. Estos grupos fueron perseguidos por la policía;131 uno de ellos, descubierto a finales de los años veinte en Varsovia, contaba con “unas ciento cincuenta personas que mantenían contacto con las ciudades de provincia, con Danzig, Tczew y Zoppot [Sopot]”132 y comercializaba pasaportes originales previamente robados o comprados a sus propietarios, y lo que se falsificaba eran los datos personales del portador. Preferían pasaportes que habían sido expedidos en el extranjero, en las representaciones consulares, ya que la comprobación de su autenticidad, que en aquel entonces se hacía por correo, tardaba mucho tiempo. Hubo también quienes emigraron a México y que al no poder conseguir un pasaporte de inmigración se dirigían a la Ciudad Libre de Danzig, que se encontraba en la zona aduanera polaca, pues allí se podía entrar con el documento de identidad personal. Otra forma “casi
Véase Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 67 L-120.
129
Por ejemplo, el inmigrante que el 1 de noviembre de 1937 llegó a Morelia, Michoacán, el 4 de noviembre escribió a la Misión de Polonia en México, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 52 B-173.
130
Correspondencia de la Jefatura de la Policía de Estado con el Ministerio de Relaciones Exteriores, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 34 F-10.
131
132
Z. Merdinger a la Jefatura de la Policía, México, 24 de febrero de 1930, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 51 B-89.
63
64
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
legal” de salir del país era presentar un pase fronterizo que “autorizaba la estancia únicamente en una franja de 10 kilómetros”. Estando ya en el territorio del Reich alemán, todos recibían el documento llamado Personalausweis que confirmaba su identidad, pero no contenía información sobre la nacionalidad ni el estado legal del poseedor. Desde el punto de vista de la administración alemana, este documento era legal y permitía viajar, aunque desde el punto de vista de las autoridades polacas un inmigrante con esta documentación era ilegal, ya que había salido de Polonia sin el consentimiento de las autoridades polacas, infringiendo la legislación vigente. Los portadores de pasaportes falsos intentaban de cualquier manera legalizar su estancia en el extranjero. Una de las vías era solicitar el pasaporte consular. Se conocen casos en los que un inmigrante ostentaba un pasaporte falso con datos personales auténticos, así que, al conseguir el pasaporte consular el inmigrante restituía su estatus legal. A veces les fueron expedidos los pasaportes consulares antes de que llegara de Polonia la información sobre la autenticidad del documento anterior.133 Los cónsules reconocían estos casos cuando el inmigrante se presentaba en la representación consular para solicitar la expedición del pasaporte polaco, afirmando que el documento anterior había sido robado o perdido en otras circunstancias. La misma argumentación se usaba al solicitar el pasaporte consular. El asunto de la salida ilegal de Polonia se revelaba durante el trámite consular de verificación de los derechos al pasaporte polaco. Cuando quedaba comprobada la ilegalidad del pasaporte, la administración en Polonia abría el procedimiento de investigación. Solía suceder que los inmigrantes reconocían sus infracciones y presentaban su Personalausweis. En general, tras comprobar los antecedentes no 133
Caso llevado por Z. Merdinger sobre una posible falsificación de pasaporte, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 66 L-33.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
penales del inmigrante, el consulado le expedía un pasaporte nuevo que legalizaba su estancia.134 También llegaron a México varios comunistas polacos, especialmente después de 1935, cuando la Unión Soviética recrudeció las represalias. Las autoridades mexicanas llevaban a los tribunales y expulsaban, sobre todo en los periodos de crisis, a los inmigrantes que consideraban miembros, colaboradores o partidarios del movimiento comunista. Se conservan unos documentos de 1936 que testimonian los intentos de una familia residente en México de sacar a una persona encarcelada en Katowice. El caso no está claro, por la intervención de un tal Paweł Garbiński, personaje controvertido deportado de México.135 Uno de los asuntos más importantes que tuvieron que encarar los funcionarios consulares fue la trata de blancas. Los proxenetas formaron parte de una red criminal de alcance internacional y se quedaban al margen de la colectividad inmigrante. La red, descubierta en 1930, operaba en la ruta desde los territorios polacos, a través de Alemania y Estados Unidos hacia México. Estaba compuesta de personas de diferente procedencia étnica y ciudadanía, a veces difícil de identificar.136 Contra este proceder ilegal luchaban juntos la policía polaca y mexicana, así como también el Comité Polaco de la Lucha contra la Trata de Blancas y Niños. Hay muchos indicios de que incluso cuando las
134
Lo indican tanto las notas consulares, como los Personalausweises o pasaportes de otros países guardados en los expedientes consulares. A veces la sugerencia de un trato favorable se encontraba ya en la documentación de los órganos de la administración pública que verificaban la identidad de la persona; véase Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 64 K-153.
135
Véase carta de Pablo Garbiński al jefe de distrito en Częstochowa, México, 16 de octubre de 1936, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 71 O-1. P. Garbiński fue acusado de muchas infracciones y delitos por los cuales fue deportado.
136
Z. Merdinger konsul generalny RP w Meksyku do Dyrektora Depatramentu Konsularnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Meksyku, Meksyk 16 stycznia 1930 r., Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 50 B-59. El expediente trata de un ciudadano ruso, con un pasaporte italiano, protector de una prostituta polaca.
65
66
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
autoridades mexicanas deportaban a los miembros de la red proxeneta, el problema quedaba sin resolver ya que éstos volvían rápidamente de forma ilegal y de nuevo retomaban su actividad criminal.137 La cooperación económica Una de las tareas más importantes del Consulado, y después de la Misión, fue la promoción de la cooperación económica entre Polonia y México. En 1927 a México llegó la delegación del comité organizador de la Cámara de Comercio Polaco-Latinoamericana. El asunto fue difícil, y Zygmunt Merdinger se daba cuenta de eso al constatar que: “El mercado mexicano es para nosotros completamente virgen y los esfuerzos de entrar en él realizados por la parte polaca son mínimos”.138 El plan de la promoción económica del Consulado General de Polonia proponía “informar prácticamente a las esferas mexicanas de comercio sobre el tipo de productos y la mercancía de fabricación polaca”.139 Al principio los contactos se basaban en la actividad de INCOLA, una empresa polaca que operaba en el territorio mexicano. Fundada por Julian Brygiewicz, copropietario de la empresa varsoviense Bracia Brygiewicz i Stanisław Werner. A partir de 1927, Brygiewicz fue cónsul honorario de México en Varsovia y a partir de 1928 adquirió la propiedad mayoritaria de la empresa INCOLA. Desgraciadamente, los resultados estuvieron alejados de lo deseado.
Poselstwa RP w Meksyku do Konsulatu Generalnego RP w Paryżu, 14 stycznia 1933, Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 63 K-85. Se informa sobre el envío del expediente de un ciudadano polaco deportado de México en julio de 1931 por ser un recurrente traficante de blancas, del que se informó ya antes, en 1931, a la Jefatura de la Policía y el consulado polaco en Havre.
137
138
Z. Merdinger do Państwowego Instytutu Eksportowego w Warszawie, 16 listopada 1928, AAN, MSZ, expediente 11641, fol. 101. Idem.
139
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Dada la situación, se empezó a organizar una Agencia Comercial del Consulado General de Polonia. Entre sus actividades se encontraba la difusión de la información sobre la oferta económica polaca y el apoyo a encontrar contactos directos con los contratantes polacos. Su jefe era el ingeniero Wacław Jarra, encargado económico en el Consulado General. El objetivo de la agencia fue “aprovechar la inmigración polaco-judía para la expansión económica polaca en México”.140 Al aparecer acusaciones a principios de 1929 de realizar negocios lucrativos, lo que la representación tenía prohibido, la agencia fue clausurada. En su lugar se fundó una empresa con la denominación Agencia Comercial Polaca, propiedad de Stanisław Jurkiewicz, polaco que vivía hacía tiempo en México. Iba a establecer una tienda departamental polaca en México que comercializaría los productos polacos y mexicanos,141 pero al parecer este concepto no perduró. En efecto, el intercambio comercial presentaba un desarrollo lento y poco satisfactorio para ambos países. El valor del intercambio comercial entre México y Polonia en 1935-1939
Año
Exportación de Polonia a México, valor en pesos
Exportación de México a Polonia, valor en pesos
Balance para Polonia
1935
601 023
69 987
+ 531 136
1936
678 451
1 263 377
- 594 926
1937
1 800 749
984 702
+ 816 047
1938
1 993 852
923 573
+ 1 070 279
1939
984 496
710 623
+ 273 873
Fuente: Roman Rosthhirsch, “Relaciones económicas polaco-mexicanas”, AAN, Meksyk,
expediente 27, p. 107; y cálculos propios.
Ibidem, fol. 107.
140
141
Z. Merdinger do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, 14 maja 1929r., AAN, MSZ, expediente 11641, fol. 247.
67
68
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
Dados los débiles resultados del intercambio comercial en el primer periodo del funcionamiento de la representación diplomática, en 1930 se iniciaron las conversaciones sobre la firma del tratado comercial. Fueron comenzados por Merdinger, y en enero del año siguiente México obtuvo la invitación para participar en la Feria Internacional de Poznan.142 Desgraciadamente, estas cíclicas conversaciones no trajeron ningún resultado en concreto. A principios de 1936 se celebró un encuentro bilateral con el fin de negociar la firma del tratado comercial. Sin dar resultados en concreto, la parte mexicana suspendió las negociaciones en julio de 1936. La falta de efecto de las conversaciones oficiales no imposibilitó la actividad de particulares y sus empresas. Los inmigrantes polacos, sobre todo los judíos polacos, organizaron la importación, por lo general no muy numerosa, de productos polacos a México. Entre 1934 y 1935 se formó la Compañía Mercantil Transmarítima, S. A., conocida después como Transmar, S. A.143 Sus fundadores, Herman Rubin, Marek (Mojżesz) Maus, Zygmunt (Zelig) Reisbaum y Henryk Schrenzel, desarrollaron el negocio de importación-exportación entre Polonia y México. De Polonia importaban lúpulo y malta para la fabricación de cerveza, jamones, entre otros productos.144 Al principio los propietarios de Transmar tenían buenas relaciones con la Misión, con el tiempo los contactos empeoraron y la empresa operaba cada vez “a más distancia” de la representación polaca. En marzo de 1939 vino a México el coronel emérito Jan Skoryna, en la función de enviado del Consejo de Comercio Exterior Polaco para organizar la exportación de productos polacos, sobre todo de la Krzysztof Szczepanik, Anna Herman-Łukasik y Barbara Janicka, Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator T. 2 Ameryka Północna i Południowa 1918-2007, Varsovia, Wydawnictwo Askon, 2008, pp.120-121.
142
T. Łepkowski, Polska-Meksyk…, p. 171.
143
Ibidem, pp. 171-172.
144
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
industria pesada. Iba también a investigar la posibilidad de la importación de materia prima de México a Polonia. Parece que su misión habría sido exitosa, si no fuera por el estallido de la guerra. La cultura y los asuntos de la colectividad polaca Zygmunt Merdinger, un diplomático hábil, se daba cuenta de lo importante que era la promoción del conocimiento sobre Polonia y la difusión de una imagen favorable. Inició las acciones para crear un grupo de presión propolaco. El 14 de enero de 1933 en la sede de la Misión, y gracias a sus extensos contactos en los círculos gubernamentales e intelectuales, Merdinger consiguió organizar el encuentro fundador de la Sociedad de Amigos de Polonia. Fue elegido el presidente de esta sociedad el ingeniero geólogo Ezequiel Ordóñez, consejero técnico de la Sociedad Mexicana de Geografía y Estadística, y los vicepresidentes eran: Alfonso Pruneda, médico y antiguo rector de la Universidad Nacional Autónoma de México y jefe de la Oficina de Cooperación Intelectual, y Julio Jiménez Rueda, secretario general de la Universidad Nacional. La función del secretario de la Sociedad fue otorgada al general y profesor Juan Manuel Torrea. Entre los miembros de la mesa directiva figuraban, entre otros: Francisco Castillo Nájera, diplomático; el ingeniero Félix F. Palavicini, reconocido escritor y comentarista, presidente del Ateneo Nacional de Ciencias y Artes de México; el ingeniero Joaquín Gallo, director del observatorio astronómico en México, y varios otros intelectuales, diplomáticos y militares. El objetivo de la Sociedad de Amigos de Polonia fue expresar la simpatía de los mexicanos hacia la nación polaca por medio de organizar las celebraciones de fiestas como la del 3 de Mayo, u otras actividades culturales. Destacaron sobre todo las veladas literario-musicales. En su programación se encontraron las composiciones de los clásicos polacos: Fryderyk Chopin, Józef Wieniawski, Karol Szymanowski, Jan
69
70
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
Ignacy Paderewski. Contaban con los mejores intérpretes mexicanos, recomendados por ejemplo por el profesor Manuel Ponce, miembro de la Sociedad y uno de los más famosos compositores mexicanos, o por el profesor Luis Moctezuma, admirador y reconocido intérprete de las obras de maestros polacos. Los conciertos tuvieron lugar, entre otros, el 14 de junio y el 18 de agosto de 1933, y el 17 de marzo de 1934. Con la ocasión de las fiestas nacionales polacas, se celebraron las clases magistrales y presentaciones, como por ejemplo: “Polonia heroica y ciudadana” a cargo de Félix F. Palavicini, el 4 de mayo de 1933, o “Reforma agraria en Polonia”, conferencia dictada por Valentín Gama en el Ateneo Nacional de Ciencias y Artes de México, o la presentación “La Polonia guerrera”, del general Juan Manuel Torrea, que se llevó a cabo en la Academia de la Historia.145 En el mismo tiempo continuaba su actividad la Sociedad “Polonia” fundada en 1924. Reformada gracias a las gestiones del cónsul Szygowski en septiembre de 1930, la Sociedad llevaba una vida tranquila, activándose con las ocasiones de las fiestas nacionales y estatales, sobre todo el 3 de Mayo. A diario llevaba una biblioteca, organizaba bailes, conferencias y excursiones. También tenía una sección de deportes. En 1931 tenía más de cien miembros, lo que hay que considerar un número importante, ya que la mayoría de los ciudadanos polacos de origen judío no participaba en este tipo de organizaciones. La Sociedad dejó de existir por razones desconocidas (véanse Imágenes 8 y 9). A pesar de la escéptica evaluación de Merdinger sobre las relaciones entre los migrantes y Polonia, podemos indicar varias pruebas de dichas relaciones. Después de la muerte de mariscal Józef Piłsudski, en mayo de 1935, como anotó el cónsul polaco en su informe:
145
Informe que rinde el secretario de la Sociedad “Amigos de Polonia” c. Gral. Juan Manuel Torrea, de las actividades desarrolladas del 14 de enero de 1933 al 30 de diciembre de 1936, AAN, Meksyk, expediente 90, fols. 76-102.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
La colonia polaca en México, casi en su totalidad de religión hebrea, manifestó su sincero duelo por la muerte del Mariscal. Al difundirse la noticia, los ciudadanos polacos venían en gran número a la sede de la Misión de Polonia para dar su pésame. Como uno de los primeros apareció uno de los pocos polacos cristianos, un tal Dźwigalski, hombre humilde y pobre, y e hizo una donación espontánea, en cantidad de 50 pesos, destinada a los fines comunes.146
El 19 de mayo de 1935, en una sinagoga en la Ciudad de México tuvo lugar una ceremonia fúnebre, con una participación, según los cálculos de Tadeusz Łepkowski, de alrededor de 10% de los judíos polacos residentes en la capital. Se celebraron también los discursos en polaco y en yidis. El día del funeral del Mariscal tuvo lugar un oficio solemne en la Catedral Metropolitana. También se mandó un telegrama de pésame a la Alianza Mundial de los Polacos en el Exterior.147 No se puede olvidar que algunas organizaciones que agrupaban sobre todo a los inmigrantes polacos judíos se mantenían a una cierta distancia en cuanto a los contactos con la Misión Polaca. La organización más importante fue el club Tiferes Isroel, así como también el comité escolar Schulkomitet far Pojln. Los recuerdos traídos de Polonia y la política del Estado polaco hacia la inmigración, especialmente en la segunda mitad de los años treinta, influyeron mucho en el carácter de estos contactos. La colonia judía pronunció sus críticas a la ley polaca de 1938 sobre la privación de ciudadanía polaca a todas las personas que se llevaban más de cinco años fuera de Polonia y que “perdieron la unidad con Polonia como Estado”.148 Esta ley prácticamente significaba
Véase AAN, MSZ, expediente 10480, fol. 43.
146
Véase AAN, MSZ, expediente 10012, fols. 24-25.
147
Véase Maria Albiniak, Alicja Czajkowska y Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa. Oddział Toruński „Dom Organizatora”, Przepisy o obywatelstwie polskim 1919-1995 r., Toruń, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa „Dom Organizatora”, 1996, pp. 163-164.
148
71
72
El periodo de la Segunda República de Polonia (1918-1939)
la posibilidad de dejar indocumentado a un extenso grupo de personas, por lo cual las autoridades polacas suspendieron la ley y a continuación la derogaron (véase Imagen 10).149 Los historiadores evaluaron críticamente la actividad de la representación polaca en México. Tadeusz Łepkowski escribió: El consulado general y la misión polaca en México hicieron muy poco en cuanto a los asuntos de migración y colectividad polaca. Esporádicamente visitaban los barcos que traían refugiados polacos a México, cubrían parcialmente o en total los gastos de viaje a Polonia, es decir la repatriación de los ciudadanos polacos que no tenían sustento en el país azteca (en 1929 eran 12 casos), legalizaban los matrimonios contraídos en Polonia y muy raramente realizaban los trámites de herencias.150
Hoy, cuando tenemos acceso a más fuentes, la evaluación de la misión sería menos severa. No podemos olvidar que en el trabajo de los pocos empleados de la misión diplomática prevalecían los asuntos económicos y los relacionados con otros países latinoamericanos en los que la Misión era competente.
149
Protokoły posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej. Tom II. Warszawa, Secesja, 1996, p. 378. T. Łepkowski, Polska-Meksyk…, pp. 164-165.
150
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
Primeros años de guerra Cuando estalla la Segunda Guerra Mundial, cambia por completo la situación de la Misión Diplomática de la República de Polonia en México. Las primeras noticas sobre la guerra llegaron a México con la prensa matutina del 2 de septiembre de 1939. A la Misión empezaron a venir los primeros voluntarios del ejército, tanto de México como de los demás países de acreditación.151 Para las autoridades mexicanas, este giro en Europa no era ninguna sorpresa, desde ya hacía tiempo recibían los informes regulares de su representante permanente, L. Joublanc Rivas, que indicaban el peligro de una guerra polaco-alemana.152 La proclamación de la neutralidad de México tuvo lugar el 4 de septiembre de 1939 y fue resultado de la reavivación del conflicto en Europa tras la declaración de guerra por parte de Francia y Gran Bretaña. La decisión de las autoridades mexicanas tenía diversos motivos, pero el más importante surgía de la aceptación de la resolución de la Conferencia Panamericana que recomendaba una defensa común del continente, Véase Carta de J. Skoryna a la Embajada de Polonia en Washington D. C., México, 1 de septiembre de 1939, AAN, Waszyngton, expediente 2338, fol. 232; Carta de Józef Byczkowski a la Embajada de Polonia en Washington D. C., La Habana, 25 de octubre de 1939, AAN, Waszyngton, expediente 2338, fol. 227.
151
Véase Telegramas de Varsovia, AHGE, expediente 30-11-12.
152
74
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
además de abstenerse de participar en conflictos externos. Así, sucesivamente, el resto de países en el alcance territorial de la Misión también declararon la neutralidad. Cambiaron las competencias de la Misión Diplomática de la República de Polonia en México que, ante todo, tuvo que informar sobre la situación de la Polonia ocupada, subrayar la existencia y continuidad del Estado Polaco, y con el tiempo encargarse de los refugiados de guerra que llegaban en grupos cada vez más numerosos. En los primeros días de la guerra, lo que parecía una prioridad era mantener el contacto con las autoridades polacas, sobre todo con el Ministerio de Relaciones Exteriores, que rápidamente se evacuó de Varsovia. Sin embargo, el 1 de septiembre de 1939, Mieczysław Marchlewski se encontraba en un viaje por los países de su competencia, así que el deber de responder a las preguntas y las muestras de apoyo a Polonia recayó en el segundo secretario de la Misión, Gustaw Zakrzewski, cuyas competencias eran, por ley, muy limitadas. Las informaciones desde el Ministerio de Relaciones Exteriores llegaban a la Misión a través de la Embajada de la República de Polonia en Washington. Hay que mencionar que el chargé d’affaires de México en Polonia, Joublanc Rivas, que se había vuelto a establecer en Varsovia en marzo de 1937, acompañó en septiembre de 1939 al gobierno polaco hasta el momento de la evacuación. Así lo describió en una carta a Marchlewski: “Tuve el honor de acompañar al gobierno polaco hasta el último instante, es decir, el día 17 de septiembre, cuando el presidente Mościcki y sus colaboradores se encontraron en el territorio rumano, y tengo la satisfacción de ser el único jefe de Misión latinoamericana que los acompañó hasta el final”.153 Inmediatamente después de su retorno a México, Marchlewski se ocupó de informar a las autoridades mexicanas la postura de las 153
Krzysztof Smolana, Meksykanin o wrześniu 1939 roku (list chargé d’affaires Meksyku w Polsce Luciano Joublanc Rivasa), Varsovia, Archiwum Akt Nowych, 2004, p. 2.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
autoridades polacas acerca de los acontecimientos en curso. Tras la notificación de la agresión alemana, el 19 de septiembre entregó en persona al secretario de Relaciones Exteriores de México otra nota sobre la agresión soviética ocurrida el 17 de septiembre de 1939.154 La invasión de Polonia y la formación del gobierno polaco en el exilio en París, abrieron campo a los dos invasores, el Tercer Reich y la URSS, para empezar a borrar a Polonia del mapa político mundial. A principios de octubre de 1939 el Ministerio de Asuntos Exteriores alemán dirigió a sus misiones en el exterior una circular en la que consideraba ilegal el gobierno de Władysław Sikorski instalado en octubre en París y posteriormente trasladado a Angers.155 Esto tenía que ver con los intentos alemanes de forzar el reconocimiento de la ciudadanía polaca por ciudadanos alemanes, lo que de hecho significaría la legalidad de la conquista de Polonia invadida. México, siguiendo su política de no reconocer los cambios territoriales realizados por medio de una agresión militar, mantenía su postura de reconocer la existencia y la legalidad de las autoridades polacas en el exilio y permitió la actividad invariable de la Misión de Polonia y los consulados honorarios. La Misión protestaba activamente en contra de cualquier intento de golpe al derecho de Polonia de autodeterminación. La situación no fue fácil y permaneció así hasta mayo de 1942, cuando México se convirtió en parte del conflicto. La ocupación y la actividad diplomática de Tercer Reich y de la URSS hacia la revocación del reconocimiento de las autoridades polacas en el exilio provocaron un ambiente de incertidumbre. En poco tiempo, la mayoría de los países en los que Marchlewski estaba acreditado confirmó su reconocimiento del gobierno polaco en el exilio, con sede Véase M. Marchlewski do Ambasady RP w Waszyngtonie, 20 września 1939 r., AAN, Meksyk, expediente 15, fols. 57-58.
154
Henryk Batowski, Walka dyplomacji hitlerowskiej przeciw Polsce 1939-1945, Krakovia-Breslavia, Wydawn. Literackie, 1984, pp. 63-76.
155
75
76
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
en Francia, y los que no lo confirmaron declararon que no reconocían ningún cambio territorial realizado por medio de una agresión militar. Durante la guerra las autoridades polacas apreciaron la postura de los países latinoamericanos y en consecuencia nombraron a un enviado extraordinario y ministro plenipotenciario en México. De esta manera el proceso de la penosa formación legal y real de una misión diplomática de la República de Polonia en México concluyó finalmente en enero de 1940, y el hasta ahora chargé d’affaires, Mieczysław Marchlewski, fue nombrado enviado extraordinario. Tras cumplir con las formalidades, el 24 de mayo de 1940 en nuevo enviado presentó sus cartas credenciales ante el presidente de México, Lázaro Cárdenas,156 que durante el acto subrayó que “el gobierno de México ha considerado y sigue considerando obligatorio demostrar solidaridad humana a los pueblos subyugados por otros pueblos potentes, continuar las relaciones diplomáticas con el gobierno de Polonia, independientemente de las circunstancias en que se encuentra este país en el momento”.157 La Misión Diplomática con el enviado extraordinario y ministro plenipotenciario residente en México funcionó de manera continua hasta julio de 1945, es decir, hasta el momento en que México revocó su reconocimiento del gobierno de Polonia en el exilio en Londres (véase Imagen 11). Durante la guerra disminuyó el alcance territorial de la Misión Diplomática de la República de Polonia. Esto tuvo que ver con la institución de nuevas misiones diplomáticas. En la gestión de la Misión Diplomática de la República de Polonia en La Habana, establecida en septiembre de 1942, se encontraron Haití y la República Dominicana. En abril de 1942 fue establecida la Misión Diplomática de la República de Polonia en Bogotá, Colombia, competente también en Venezuela. 156
Mieczysław Marchlewski, poseł RP w Meksyku do Ambasady RP w Waszyngtonie, Meksyk 25 maja 1940r., AAN, Waszyngton expediente 2959, fols. 7-10.
157
Discurso de Lázaro Cárdenas, 24 de mayo de 1940, AAN, Waszyngton, expediente 2959, fol. 10.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
El 1 de noviembre de 1941 la sede de la Misión Diplomática de la República de Polonia en México, tanto las oficinas como los locales de recepción, cambió de lugar: se trasladó a la colonia Lomas de Chapultepec, calle Alpes 605, y ocupó todo el edificio.158 En el periodo de la guerra cambió también la cantidad de empleados. Al principio, para ahorrar, se redujo la cantidad de puestos fijos. Ésta aumentó a finales de la Segunda Guerra Mundial con el fin de instituir la agregaduría militar en la Misión, la cual funcionó de 1942 a 1945 y la encabezaba el comandante de caballería Stefan Marian Dobrowolski. Gracias a la documentación conservada en el Archivo General de la Nación sabemos que fue nombrado jefe de la agregaduría con sede en Washington en marzo del año de 1942. El comandante Dobrowolski visitó México en mayo de 1942 para establecer contactos con las autoridades mexicanas.159 Su nominación para agregado militar, en agosto de 1942, abarcaba únicamente México. En septiembre de ese mismo año viajó a la Ciudad de México con motivo de la visita del general Władysław Sikorski. Antes de establecerse en México, Dobrowolski envió al teniente de la marina Jacek Rewkowicz, que a partir de septiembre de 1942 se dedicó a organizar la oficina de la agregaduría.160 La agregaduría contó también con una secretaria, la señora Helena Scheunert.161 En general, la plantilla de la misión, desde la institución del Consulado General, no ha sido nunca numerosa. En todo el periodo hasta Véase AAN, Waszyngton, expediente 3053, fol. 2.
158
AHGE, expediente III-P-172. Expediente dedicado al agregado militar comandante S. Dobrowolski.
159
160
161
Véase AAN, Meksyk, expediente 142; y Poseł RP w Meksyku M. Marchlewski do MSZ w Londynie, 15 października 1942, AAN, Meksyk, expediente 142. Supuestamente vino por corto periodo de tiempo, no se sabe cuánto tiempo estuvo.
Es lo que apuntó Henryk Stebelski en Dzienniki 1945 (Diarios de 1945) el día 19 de mayo. El manuscrito es propiedad de Wojciech Stebelski; el original se encuentra en México y hay una copia en Varsovia en la biblioteca del autor.
77
78
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
1945 trabajaron allí unas veinte personas, tanto funcionarios como contratados. La mayoría trabajó por un tiempo de dos o tres años. Muchos empleados fueron contratados durante la guerra, lo que se debía a la ampliación de las tareas de la Misión, sobre todo las del Departamento Consular. Además, la Misión contrató a varias personas como auxiliares. Una plantilla reducida, que constaba de cuatro a diez personas, se encargaba de los asuntos polacos en México y varios otros países desde la Misión Diplomática de la República de Polonia en México. La Misión también tenía una Oficina de Información y Prensa encabezada en 1944 por el encargado de prensa, Wiktor Stanisławski, que antes estuvo en la Misión en Santiago de Chile. Asimismo, a partir de 1944 trabajó como encargado de prensa, aunque por parte del Ministerio de Información y Documentación, el conocido escritor polaco Teodor Parnicki, que llegó de la URSS, donde estuvo encarcelado desde 1940 y liberado posteriormente gracias al pacto Sikorski-Majski. La guerra provocó de una manera natural una mayor cercanía en las relaciones con las representaciones diplomáticas de los países aliados. Los representantes de las diferentes colectividades de inmigrantes en México, nombrados por las respectivas misiones diplomáticas, convocaron el Comité Interaliado. En octubre de 1939 en el Comité se encontraban los representantes franceses, polacos, ingleses, judíos, así como los “simpatizantes norteamericanos”. De parte de Polonia estuvo el cónsul honorario en la Ciudad de México, Georges Pinson, y de parte de la colectividad polaca, a partir de julio de 1940, el profesor Seweryn Cytronberg y el coronel Jan Skoryna.162 El Comité se dedicaba a prestar apoyo en cuestiones de propaganda y difusión de información a la Oficina de Información de los Aliados. Probablemente en octubre de 1940 la Misión empezó a publicar un boletín en español titulado Informaciones de Polonia. Boletín editado por el Servicio Informativo Polaco-Latino-Americano. M. Marchlewski do S. Cytronberga, 10 lipca 1940, AAN, Meksyk expediente 60, fol. 63.
162
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
La cuestión de la difusión fue importante en el contexto del aumento de la propaganda alemana en México y en toda Centroamérica y el Caribe. El enviado polaco en México, Mieczysław Marchlewski, informaba sobre la intensificación de la actividad de las organizaciones fascistas entre los inmigrantes alemanes. De manera informal imponían un pago especial a los comerciantes y emprendedores alemanes para recolectar fondos destinados a financiar la propaganda alemana: “Esta actividad es especialmente visible en México. Como fue durante la guerra mundial, así también ahora los alemanes creen que México es este país americano que les puede servir más, ya que en su relación con Europa, los mexicanos son los que menos siguen la línea de la política exterior de Estados Unidos”.163 La declaración de guerra a Alemania, Japón e Italia por México, el 28 de mayo de 1942, acercó a México y Polonia . Entrando en la coalición antifascista, México hizo un giro también en la política interna: no solamente se dio una movilización militar y económica, sino también prosiguió a aislar a numerosos ciudadanos de las potencias del Eje.164 El presidente Manuel Ávila Camacho preparó al país para una participación activa en la guerra. Además de su política exterior, tradicionalmente antifascista, realizó las negociaciones, sobre todo con Estados Unidos y Gran Bretaña, con el propósito de un acercamiento para la defensa del continente. Ya desde 1942, los mexicanos luchaban en las tropas del ejército estadunidense. La participación militar de México fue un hecho en los últimos años de la guerra cuando una unidad mexicana, el Escuadrón 201, participó en las batallas del Pacífico (véase Imagen 12).
Chargé d’affaires RP w Meksyku M. Marchlewski, do Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w Paryżu. Raport Nr 1, Ameryka Środkowa a konflikt europejski, 9 października 1939, AAN, Meksyk, expediente 4, fols. 5-9.
163
164
Los checos y eslovacos con pasaportes o documentos alemanes se encontraron en una situación difícil; más sobre el tema en AAN, Meksyk, expedientes 17, 60 y 74.
79
80
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
La visita del general Władysław Sikorski a México Desde el punto de vista de las relaciones diplomáticas polaco-mexicanas, los años de la guerra resultaron un periodo muy fructífero. No solamente aumentaron los contactos, sino que también se produjo un acercamiento en cuanto a la evaluación de las autoridades de ambos países. En México, al menos en algunos círculos intelectuales, revivió la imagen de Polonia “mártir y heroica”. En la práctica, esto se tradujo en prestar ayuda a los refugiados polacos de guerra, y se hizo posible después de la visita del primer ministro del gobierno de Polonia en el exilio y comandante en jefe del ejército polaco, el general Władysław Sikorski. El trascurso y el significado de la visita han sido de hecho omitidos casi por completo en los estudios históricos. El primer ministro polaco fue supuestamente “animado” a visitar México por el presidente Franklin Delano Roosevelt, durante la reunión de ambos celebrada en Washington en diciembre de 1942.165 Uno de los colaboradores del general Sikorski, el general Marian Kukiel, sugirió que la idea surgió más bien de la parte polaca.166 El coronel Leon Mitkiewicz aventuró una tesis de que “nadie, salvo Retinger, no lo animaba [a Sikorski] entonces a realizar este, infundado por entonces, viaje exótico”.167 Sin embargo, el Protocolo de la reunión del Consejo de Ministros del 4 y 5 de diciembre de 1942, en Wojciech Rojek, Marian Zgórniak y Polen. Rada Ministrów, Protokoły posiedzeń rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej. Tom V. Wrzesień 1942-lipiec 1943, Cracovia, Secesja, 2001, p. 98. La información proviene de un cable adjunto al protocolo, sin embargo, no está reproducido en el libro citado.
165
166
Marian Kukiel, Generał Sikorski. Żołnierz i mąż stanu Polski walczącej, Londres, Polska Fundacja Kulturalna, 1995, p. 213. Durante la reunión de Sikorski con Roosevelt del 2 de diciembre de 1942, Roosevelt “aceptó favorablemente su visita a México (sobre el asilo a los niños evacuados de Rusia) y lo consideró útil para el bien común”. No hay más fuentes, entonces no se puede decir que la nominación del comandante Stefan Dobrowolski como agregado militar en la misión polaca en México (con sede en Washington) fue un paso para la visita.
167
Mitkiewicz, citado por Olgierd Terlecki, Kuzynek diabła, Kraków, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988, p. 109; O. Terlecki, Władysław Sikorski. Tom II, Cracovia, Wydawn. Literackie, 1983, p. 132.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
asunto fue mucho más complejo, ya que la iniciativa provino de parte de los mexicanos. Podemos indicar, no obstante, a los británicos, como los que se dirigieron a la parte mexicana con la idea de realizar la visita. Las negociaciones más importantes tuvieron lugar en Londres y no podemos descartar que Gran Bretaña quisiera que se efectuara una evacuación de los ciudadanos polacos refugiados en Persia, considerándolo uno de los elementos de su política hacia Moscú. El enviado extraordinario de México ante el gobierno polaco en el exilio en Londres, Alfonso de Rosenzweig Díaz, telegrafió el 4 de noviembre de 1942 a México para informar sobre la visita del general Sikorski a Oriente Próximo y Washington, y proponer que se considerase la invitación del primer ministro polaco a México, en calidad de eminente combatiente por la libertad y un personaje importante de la política mundial.168 Ya al día siguiente la SRE aprobó la propuesta de Rosenzweig y solicitó que cuanto antes se determinasen los detalles de la visita y pidió información biográfica de Sikorski.169 El ministro Edward Raczyński telegrafió a la Misión Diplomática de la República de Polonia en México el 25 de noviembre para informar que la fecha de la llegada se indicaría después de las conversaciones con la parte estadunidense.170 No obstante, la aceptación de la propuesta mexicana fue confirmada por el ministro de Relaciones Exteriores polaco de noviembre de 1942 al otorgarle al presidente de México, general Ávila Camacho, la Orden “Estimo indicado consultar usted posibilidad autorizarme invitarlo [W. Sikorski] México debido tratarse primera visita estadista europeo época actual América Latina y conveniencia entablar relaciones directas con estadistas sostienen empeñosamente posición independencia naciones indebidamente llamadas pequeñas en planes futuros posguerra.” Telegrama de 4 de noviembre de 1942, AHGE, expediente III-639-8. Citan este documento también Gloria Carreño A. y Celia Zack de Zukerman, El convenio ilusorio. Refugiados polacos de guerra en México (1943-1947), México, Cartapacio, 2001, p. 123, pero se equivocan en la fecha: asentaron el 4 de noviembre de 1941.
168
Telegrama de la SRE a Rosenzweig Díaz, 5 de noviembre de 1942, AHGE, expediente III-639-8.
169
Telegrama de E. Raczyński, 25 de noviembre de 1942, AAN, Meksyk, expediente 150.
170
81
82
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
del Águila Blanca. El Consejo de Ministros del gobierno polaco aprobó esta propuesta el 21 de noviembre.171 Sin embargo, se presentó un serio dilema para las autoridades polacas: el grupo de varios miles de civiles refugiados, ciudadanos polacos que se marchaban del territorio de la Unión Soviética. Las autoridades pretendían colocar a estos refugiados, sobre todo a mujeres y niños, en sitios alejados de los territorios en guerra y en unas condiciones de vida y climáticas favorables. Lo último era especialmente importante, ya que la mayoría de los refugiados presentaban síntomas de agotamiento que mermaban su salud y se encontraban en la extrema pobreza. Asimismo, en todo este asunto han sido detectadas las huellas de la actividad del Servicio Exterior Británico, que en el mes de agosto del año de 1942 pidió a sus representantes en México, Brasil, Uruguay, Venezuela y otros países latinoamericanos que investigasen la posibilidad de conseguir asilo, durante la guerra, para los ciudadanos polacos que estaban siendo evacuados desde la Rusia soviética con rumbo a Persia. En este sentido, el embajador polaco en Londres, Edward Raczyński, telegrafió a la Misión Diplomática de la República de Polonia en México: El gobierno británico está haciendo gestiones, paralelamente a las nuestras, negociando con el gobierno de Estados Unidos la aceptación del grupo completo (alrededor de treinta mil), si es posible, o en el caso de algún inconveniente, la participación en los gastos de traslado y manutención de estas personas por parte de los países de América del Sur. El traslado por mar puede organizarse en las presentes condiciones. Le solicito a usted (chargé d’affaires) que se ponga en contacto con el representante del gobierno británico, que le presentará el démarche esencial. Manténgame informado.172
171
Protocolo de la reunión del Consejo de Ministros 21 de noviembre 1942, W. Rojek, M. Zgórniak y Polen. Rada Ministrów, op. cit., p. 82.
Telegrama cifrado del Ministerio de Exteriores a la Misión en México, 28 de agosto de 1942, AAN, Meksyk, expediente 150.
172
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Un mes después, el 26 de septiembre de 1942, telegrafió: Estoy actuando junto con el ministro británico. Los presidentes de México y Guatemala, demostrando su actitud favorable, mandaron evaluar la posibilidad de recibir 20 000 —México— y 3000—Guatemala—, con la condición de no sufragar los gastos y de una llegada de los transportes progresiva.173
Las negociaciones llevaron a la aceptación de ubicar a 20 000 personas en México y a 3000 en Guatemala, de entre los civiles refugiados polacos que se marcharon de la Unión Soviética a Persia. Se emprendieron tentativas para que Estados Unidos sufragase los gastos de manutención de estos refugiados en los países en que residirían hasta terminada la guerra.174 La decisión sobre realizar la visita de Sikorski fue tomada definitivamente el 4 de diciembre de 1942 en Washington, y el mismo día notificada a la Misión en México.175 A principios de diciembre de 1942 comenzaron los rápidos preparativos de la visita.176 El problema inicial fue la fecha de la llegada de Sikorski a México. Finalmente, se decidió que fuera el 28 de diciembre. Las expectativas de que se podía acelerar la visita fueron variando; una de las razones fue la visita oficial del presidente de Bolivia a México, que iba a tener lugar antes de la Navidad. Marchlewski insistía en que, por razones de propaganda, las dos visitas no debían realizarse con 173
Telegrama cifrado del Ministerio de Exteriores a la Misión en México, 26 de septiembre de 1942, AAN, Meksyk, expediente 150. Telegrama cifrado del Ministerio de Exteriores a la Misión en México, 19 de octubre de 1942, AAN, Meksyk, expediente 150.
174
175
S. Dobrowolski do M. Marchlewskiego, 4 grudnia 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 111, fol. 7. Antes de que se decidiera definitivamente, el enviado polaco en México solicitaba más detalles en una carta de 3 de diciembre de 1942 (que no se guardó), y a la que Dobrowolski respondió el 9 de diciembre de 1942; AAN, Meksyk, expediente 111, fols. 14-15.
176
83
84
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
demasiada proximidad y tampoco consideraba adecuada la fecha del 23 de diciembre por ser ya un día demasiado cercano a los festejos navideños.177 La tercera fecha propuesta fue el día 27 de diciembre, que por ser domingo tampoco era favorable, y por ello la visita se aplazó finalmente al día 28 de diciembre.178 Hubo muchas razones que convencieron al general Sikorski para aceptar la invitación a México, pero según el coronel Mitkiewicz, se trató de “una excentricidad inútil”. En realidad, lo que motivó el viaje a México fue muy racional y tuvo que ver con el momento difícil que vivía la llamada “causa polaca”. Sucedió que el 31 de octubre de 1942 el gobierno soviético expidió una nota en la que acusaba a las autoridades polacas de negar la participación del ejército polaco formado en territorio de la URSS bajo el mando del general Władysław Anders en la lucha contra los alemanes. Esto estaba lejos de ser verdad; no obstante, poco tiempo después, las tropas polacas fueron evacuadas a Persia (Irán). En noviembre, Sikorski viajó a Estados Unidos para ganar el apoyo de los intereses polacos por parte del presidente Roosevelt. Lamentablemente, no logró nada y en esta situación la invitación mexicana le daba una oportunidad de arreglar al menos uno de los asuntos pendientes, que era la búsqueda de asilo para cualquiera de los grupos de refugiados polacos, aunque, cabe señalar, algunos han tenido una opinión diferente, como W. Materski, para quien “la visita era de índole puramente protocolar y se tradujo en recepciones, desfiles, encuentros ceremoniosos. Contaba, esto sí, con un amplio impacto propagandístico”.179 177
M. Marchlewski do S. Dobrowolskiego, 5 grudnia 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 111, fol. 1.
178
M. Marchlewski do S. Dobrowolskiego, 14 grudnia 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 111, fols. 16-17.
179
Józef Łaptos y Andrzej Mania, „Dyplomacja polska wobec zimnowojennego podziału świata (marzec 1947-grudzień 1955)”, en Wojciech Materski y Waldemar Michowicz (ed.), Historia Dyplomacji Polskie Tom VI, Varsovia, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2010, p. 353.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Otros eran, al parecer, los motivos de la parte mexicana, que estimaba que el primer ministro polaco era uno de los más importantes personajes de entre los países aliados. Rosenzweig telegrafió: “El primer ministro Sikorski, jefe del gobierno polaco, es considerado símbolo de la independencia y resistencia del país y, junto con Benesz, es el más importante estadista europeo, siguiendo a Churchill y Stalin. Lo respetan tanto Roosevelt como Churchill, se orienta plenamente en la situación de Europa. Además, es el comandante en jefe del ejército polaco activo”.180 La llegada del primer ministro polaco, representante de un país que de manera contundente se opuso a la ocupación alemana y soviética, pudo tener para México una resonancia de prestigio. Además, la visita de Sikorski, que enseguida se dirigiría a Washington, podía servir de oportunidad de corroborarle a Roosevelt la lealtad de México dentro del grupo de países aliados.181 Preparar los detalles de la visita correspondió a la Misión de Polonia en México y —por parte del gobierno— al comandante Stefan Dobrowolski, encargado militar en la Embajada de Polonia en Washington y en la Misión de Polonia en México. Marchlewski le escribió a Dobrowolski: Dada la autoridad del invitado principal, hay que destacar sobre todo la importancia militar de esta visita. El asunto de los refugiados debería considerarse, al menos si de la prensa se trata, como una cuestión lateral. Los telegramas de prensa de Estados Unidos que anuncian la llegada de los invitados indican el asunto de los refugiados como el único objetivo de la visita. No deberíamos inquietar a la oposición política, contraria a cualquier tipo de inmigración, incluida la que tiene carácter de asilo político.182 180
Telegrama de Rosenzweig Díaz a la SRE, Londres, 27 de diciembre de 1942, AHGE, expediente III-639-1. J. Łaptos y A. Mania, op. cit., p. 353.
181
182
M. Marchlewski do S. Dobrowolskiego, 5 grudnia 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 111, fol. 1.
85
86
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
En sus actuaciones, el enviado polaco quiso subrayar especialmente el carácter militar de la visita, lo que correspondía a la opinión de la parte mexicana, y proponía la visita a la Escuela Superior de Guerra, el Colegio Militar y, al final, la visita al lugar que fue escenario de la Batalla de Puebla.183 También se programó una serie de reuniones con el presidente de México, el general Ávila Camacho, encuentros en la SRE, así como las recepciones en las misiones polaca y británica.184 No obstante, durante los preparativos, estos planes fueron seriamente modificados. Tres organizaciones solicitaron reunirse con el primer ministro polaco: la Federación Polaca en México, la Federación Mexicana Pro-Israelitas Polacos y la Asociación Mexicana “Amigos de Polonia”.185 La Misión de la República de Polonia en México informó el 7 de diciembre al coronel John A. Welkes, encargado militar en la Embajada de Estados Unidos en México, sobre la composición de la delegación polaca. Al primer ministro lo iba a acompañar el teniente coronel británico Victor Cazalet, y los representantes del ejército polaco eran: el teniente coronel Janusz Iliński, el capitán Zamoyski y el teniente Czesław Główczyński. Además, eran miembros de la delegación el consejero Józef Retinger186 y el señor Andrzej Marek.187 183
El día 5 de mayo (de 1862), la fecha de la batalla de Puebla, se ha convertido en una de las fiestas nacionales más importantes en México, comparable a la fiesta polaca por la conmemoración de la batalla de Varsovia.
184
M. Marchlewski do S. Dobrowolskiego, 8 grudnia 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 111, fol. 5.
185
M. Marchlewski do S. Dobrowolskiego, 10 grudnia 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 111, fol. 12.
186
Józef Hieronim Retinger es la única persona de la cual se sabía que iba a acompañar a Sikorski, y sobre la cual el ministro mexicano de Londres informó: “El doctor Retinger es una persona conocida en la capital como un colaborador del gobierno de Calles”. Telegrama de Rosenzweig Díaz a la SRE, 27 de noviembre de 1942, AHGE, expediente III-639-8.
M. Marchlewski do John’a A.Welkes’a, attache militar przy Ambasadzie USA w Meksyku, 7 grudnia 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 111, fol. 3.
187
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
El día 27 de diciembre de 1942, en el aeropuerto de la Ciudad de México, a la delegación polaca le dio la bienvenida una guardia de honor y una orquesta. El primer ministro fue recibido por el secretario de Relaciones Exteriores Ezequiel Padilla, acompañado por el subsecretario de Estado Jaime Torres Bodet y el jefe de Protocolo Mariano Armendáriz del Castillo, además de un grupo de altos cargos militares: el jefe de Estado Mayor General del Presidente de la República, el jefe de Estado Mayor General de la Secretaría de la Defensa y los edecanes que acompañarían a los miembros de la delegación. Estuvieron presentes Mieczysław Marchlewski y todo el personal de la Misión de la República de Polonia en México. Al concluir la ceremonia de bienvenida, los invitados fueron escoltados al hotel Reforma, que estaba ubicado en el centro de la ciudad, donde tuvo lugar la conversación del general Sikorski con el representante de Polonia en México, Marchlewski, y por la tarde se dio una conferencia de prensa.188 Las reuniones oficiales comenzaron el día siguiente, 28 de diciembre, con la visita al secretario de Relaciones Exteriores. Acompañado por Ezequiel Padilla, Władysław Sikorski se dirigió a la reunión con el presidente Ávila Camacho, quien lo condecoró con la más alta distinción mexicana otorgada a extranjeros, el Águila Azteca, y recibió de manos del invitado la condecoración de la Orden del Águila Blanca (véase Imagen 13). A continuación, Sikorski visitó la Basílica de la Virgen de Guadalupe, acto con que se ganó el reconocimiento de la prensa mexicana, y, rápidamente, la sede del gobierno de la Ciudad de México. En un breve receso almorzó en Xochimilco. A las cinco de la tarde, siguiendo la tradición mexicana, Sikorski colocó una ofrenda floral en el Monumento a los Niños Héroes, dedicado a los cadetes fallecidos en la defensa del Castillo de Chapultepec durante la invasión estadunidense 188
M. Marchlewski do S .Dobrowolskiego, 12 grudnia 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 111, fol. 13.
87
88
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
en 1847. El día concluyó con una recepción organizada por el secretario de Relaciones Exteriores de México. El día 29 de diciembre, Sikorski empezó pasando revista al desfile de las tropas del cuartel capitalino y siguió con la presentación de la caballería mexicana y la visita al hospital militar. Por la tarde el general recibió, en el hotel Reforma, a múltiples delegaciones y por la noche tuvo lugar una recepción en su honor en la Misión de Polonia, en la que participaron los representantes del gobierno mexicano y el cuerpo diplomático. El 30 de diciembre, durante el desayuno con el presidente de la República, el secretario y subsecretario de Relaciones Exteriores, el subsecretario de la Defensa, general Urquizo, y el representante polaco Marchlewski trataron los asuntos internacionales. Probablemente Sikorski presentó su visión de la Europa de la posguerra.189 Sin embargo, el momento más importante fue la firma, por los generales Ávila Camacho y Sikorski, del convenio sobre la acogida en México de varios miles de refugiados polacos de guerra. Los detalles de esta tarea iban a prepararse en Londres por el Servicio Exterior Británico (véase Imagen 14). La prensa mexicana escribió con mucha simpatía sobre la visita y sobre Polonia. Tan sólo la cuestión de los refugiados levantó las críticas. El 29 de diciembre el diario capitalino El Universal Gráfico publicó un artículo titulado “Asunto vulnerable”, en el que se argumentaba que los judíos, que constituían la mayoría de los inmigrantes polacos, mantenían su carácter particular y se integraban a regañadientes, lo que se consideraba negativo entre los mexicanos, según se publicaba en los periódicos.190 Como lo relató después Henryk Tilles, de la Misión polaca, en su informe de prensa:
Solicitó estos materiales en su telegrama de 18 de febrero de 1943, véase Telegrama de W. Neumann, AAN, Meksyk, expediente 150.
189
190
Reacciones de la prensa mexicana a la visita del primer ministro, AAN, Meksyk, expediente 111, fol. 194.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Novedades del día 31 de diciembre de 1942 publicó un reportaje-entrevista con cinco mexicanos que respondieron la pregunta: ¿qué le parece la inmigración polaca a México? De las cinco personas, todos ellos pequeños burgueses (funcionarios y comerciantes), cuatro respondieron amistosamente, una de ellos solamente subrayó que estaba en contra de que los inmigrantes se posicionaran en el comercio o la industria, y que le gustaría que se dedicasen a trabajar en el campo. Únicamente uno de los entrevistados declaró que los inmigrantes deberían recibirse en Estados Unidos, ya que ese era el país que necesitaba tanta mano de obra, que hasta de México hacían traer temporeros, también llamados braceros.191
El primer ministro polaco se reunió con la delegación de la Federación Mexicana Pro-Israelitas Polacos y los temas tratados, según la información publicada en la prensa, tenían que ver con la colectividad judeo-polaca en México, las persecuciones nazis y las dificultades que enfrentaron los inmigrantes judíos de ciudadanía polaca en sus intentos de inmigrar a México.192 La entrevista no tuvo los resultados deseados, ya que por un lado el general Sikorski les reiteró lo prometido en las entrevistas que había dado acerca de la igualdad que tendrían los judíos en la Polonia liberada. Cuando se le pidió a Sikorski que usara parte de las 20 000 visas que México otorgaría a los polacos para rescatar judíos, dijo en tono de burla que si acaso era para traer a los “diamantistas” que se habían salvado de los nazis en Bélgica y Holanda, y no les aseguró darles visados a los judíos.193
Esta reunión posiblemente no tendría mayor importancia, si no fuera por el hecho de que el 1 de enero de 1943 en uno de los más grandes Ibidem, fol. 195.
191
Gloria Carreño y Celia Zack, “El convenio ilusorio. La hacienda de Santa Rosa”, en Historias, núm. 33, octubre de 1994-marzo de 1995, p. 85.
192
Idem.
193
89
90
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
diarios mexicanos, Excélsior, apareció la entrevista con Retinger, quien participó también en la visita. Interrogado acerca de las cuestiones judías, dijo que Sikorski se reunió con la delegación de los judíos residentes en México y “les hizo entender que sabía del comportamiento de algunos de ellos. Así no puede ser, ya que son invitados en el país que los recibió con hospitalidad. Así no puede ser ni debe ser. El general se lo dijo contundentemente”.194 La aparición de estas palabras en un periódico de gran difusión, influyente y cercano al gobierno, provocó una reacción de la prensa judía en México. Los primeros comentarios aparecieron en el periódico Der Weg (El Camino) el 5 de enero de 1943. En el artículo “Pura verdad: el señor Sikorski”, su autor escribió: Nos interesa el propósito de la visita de Władysław Sikorski a México desde el punto de vista judío, y en este sentido la visita del presidente del gobierno polaco en el exilio no nos trajo nada nuevo, y no fue en absoluto necesario incidir en las escasas declaraciones del general Sikorski en cuanto a la cuestión judía. Las mismas hermosas palabras escuchamos de su parte ya unas veinte veces. No se cansa repitiendo siempre lo mismo a los representantes de la judería, y mientras tanto sus ministros y funcionarios de gobierno en Londres hacen lo que les dé la gana.195
El asunto tuvo que resonar fuerte entre los judíos, ya que el 29 de enero en un diario neoyorquino publicado en yidis, Jewish Journal and Daily News, se publicó un artículo titulado “Sikorski se olvida de su condición diplomática en México y habla como un antisemita”,196 donde se 194
195
Recorte del diario Excélsior, 1 de enero de 1943, en AAN, Meksyk, expediente111, fol. 112.
Texto traducido por el empleado de la Misión polaca en México, AAN, Meksyk, expediente111, fols. 155-156. La traducción está archivada en AAN, Meksyk, expediente 111, fols. 176-177.
196
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
pronunciaron aún más serias acusaciones que la de guiarse sólo por informaciones e interpretaciones inciertas. Los diplomáticos polacos en Estados Unidos intentaron explicar y calmar el ambiente entre los judíos. El asunto también llegó hasta las autoridades polacas en el exilio y Sikorski levantó este tema en la reunión del Consejo de Ministros del 11 de febrero de 1943.197 La falta de una reacción unívoca por la parte polaca fue la causa por la cual los judíos polacos en México se iban apartando de la cooperación con la Misión Polaca y con estos judíos que seguían afirmando que la situación de antes de la Guerra no tendría cabida en la Polonia liberada. Podemos incluso formular la tesis de que el incidente con Sikorski, o más bien con Retinger, en México debilitó la posición de Polonia en los círculos judíos en México, que estaban en contacto con los círculos judíos en Estados Unidos, y dificultó la tarea de conseguir una ayuda más amplia para los refugiados polacos. A falta de una investigación, es difícil dar una evaluación final de la visita del general Sikorski en México. El coronel Mitkiewicz escribió: El único logro de la incursión mexicana del jefe de gobierno polaco fue negociar la recepción por parte de México de cinco mil refugiados y huérfanos polacos, pero este tipo de tarea podría haber sido realizada por un representante diplomático. Los norteamericanos, ingleses o checos añadirían que el mismo resultado podía haberse logrado con menos gasto. La pasajera publicidad en México era lo que menos necesitaba Polonia.198
No obstante, se conoce la opinión del enviado extraordinario de Polonia en México, Władysław Neuman, que en su informe subrayó:
Protocolo de la reunión del Consejo de Ministros 11 febrero de 1943, W. Rojek, M. Zgórniak y Polen. Rada Ministrów, op. cit., p. 271.
197
O. Terlecki, Kuzynek..., p. 109.
198
91
92
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
Si de Polonia se trata, existe aquí un gran capital de simpatía hacia nosotros, la prueba de ello fue la acogida del general Sikorski. Fue muy bien recibido no solamente por ser el primer jefe de gobierno europeo en México, sino también por ser el comandante en jefe polaco. De lo que me llegó, sé que la recepción, por parte oficial y por parte de la sociedad, fue cordial y totalmente espontánea, es decir, sin propaganda ninguna. Actualmente, cuando se entablaron relaciones con la Rusia soviética, hay que esperar una extensa acción rusa contra nosotros y contra los Estados Unidos, obviamente por razones diferentes. El ministro Umanskij llega a finales del mes y su oficina constará de treinta funcionarios.199
Desde un punto de vista de su difusión, la visita fue un éxito. Nunca antes se había escrito tanto y tan positivamente acerca de Polonia.200 La cooperación con las organizaciones de inmigrantes polacos La visita del general Sikorski movilizó a toda la colectividad polaca y judeo-polaca, que a partir del momento del estallido de la guerra tendió a integrarse. El 8 de mayo de 1940 se celebró la reunión convocada por el profesor Seweryn Cytronberg, el coronel Jan Skoryna y el doctor Henryk Tilles, con la participación de unas ochenta personas. Participó en la reunión también el enviado extraordinario polaco, Mieczysław Marchlewski, que aseguraba que “la organización puede contar con el apoyo y auspicio de la Misión”.201 La reunión resultó muy turbulenta, hubo discursos en polaco y yidis, y el debate estaba marcado por las relaciones polaco-judías. Como resultado de la reunión fueron elegidos W. Neuman, poseł RP w Meksyku do Ministra Spraw Zagranicznych w Londynie, México, 14 czerwca 1943 r., AAN, Meksyk, expediente 3, fol. 119.
199
Prensa mexicana del periodo de la visita de general Sikorski en México, AAN, Meksyk, expedientes 112-114.
200
Protocolo de la reunión del día 8 de mayo 1940, AAN, Meksyk, expediente 60, fol. 9.
201
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
los representantes para preparar la asamblea general de la organización con la denominación: “Związek Polski w Meksyku-Unión Polonesa en México”.202 Los objetivos del programa de la futura organización se pueden describir como la aspiración a la solidaridad con todos los provenientes de Polonia, la defensa de los intereses polacos en México, y una “sólida labor espiritual y material con el fin de aportar —en la medida de lo posible— a la reconstrucción de Polonia fuerte, honestamente democrática y justa, en la que cada ciudadano, independientemente de su origen étnico y su religión, tendrá las misas obligaciones y podrá gozar plenamente de la igualdad de derechos para todos”.203 El estatuto de la Unión, elaborado a partir de los objetivos mencionados por Cytronberg, médico y profesor de la Universidad de Varsovia, el coronel Skoryna y el doctor Tilles, fue aprobado en la primera asamblea general, el 5 de junio de 1940 en los salones de la Alianza Francesa. La Unión, registrada oficialmente gracias a la ayuda de la Misión,204 se dedicó a la organización de las reuniones sociales —tertulias— conferencias, conciertos, y colectas para la Cruz Roja Polaca. Publicaba su revista y tuvo un Círculo Femenino. La actividad de la Unión gozaba del apoyo del enviado y los funcionarios de la Misión polaca, que también solían participar en las actividades de la colectividad polaca. La Misión donó a la Unión 321 libros, que pasaron a formar parte de su biblioteca.205 La actividad de la Unión Polonesa en México se fue debilitando a causa de los conflictos internos.206 Esto perjudicó a la organización, Ibidem, fols. 9-10.
202
Esbozo del programa de Związek Polski w Meksyku, AAN, Meksyk, expediente 60, fol. 11.
203
Véase AHGE, expediente III-2400-2.
204
205
Upoważnienie dla p. Gitlera do odbioru biblioteki książek z Poselstwa RP w Meksyku, 26 lipca 1940 r., AAN, Meksyk, expediente 60, fol. 60. Raport M. Marchlewskiego do MSZ w Londynie w sprawie organizacji polonijnych na terenie kompetencji terytorialnej Poselstwa, 19 grudnia 1941 r., AAN, Meksyk, expediente 60, fols. 169-171.
206
93
94
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
que al principio tenía unos doscientos socios, pero al cabo de un año ya no contaba con más de cien. El conflicto, al principio de índole personal, se convirtió en una controversia de carácter étnico, en la que por una parte estaba la Unión Polonesa en México, apoyada por la Sociedad Mexicana Pro-Israelitas Poloneses, y por la otra, la Misión de la República de Polonia en México, y en especial, la figura del enviado extraordinario mismo.207 Se produjo una fuerte discrepancia en las relaciones polaco-judías en México que, en este momento histórico tan difícil, perjudicó a todos.208 La crisis dentro de las autoridades de la Unión fue superada a mediados de 1942. El enviado Marchlewski volvió a colaborar nuevamente con la Misión. Sin embargo, una parte de los miembros de la Unión se retiró de la organización y fundó la Federación Polaca en México, que empezó a publicar su propio boletín Komunikat y organizó el mismo tipo de eventos que la Unión Polonesa, es decir, encuentros, colectas, misas y veladas. Los intentos de reconciliar las dos organizaciones no surtieron efecto. Un grupo de los miembros de la Unión Polonesa en México comenzó su actividad en un nuevo ámbito. El coronel Jan Skoryna promovió la creación del Comité Organizador de la Cámara de Comercio Mexicano-Polaca. El 18 de febrero de 1942 fue fundada la Cámara Polaca para el Intercambio de Comercio en México, encabezada por Jan Skoryna, en la función de presidente.209 La idea consistía en preparar el mercado mexicano para la futura cooperación con Polonia y el objetivo se centraba en “prestar ayuda a los inmigrantes recién llegados List Feliksa Gutmana do Federacji Żydów Polskich w Ameryce w Nowym Yorku, Meksyk 28 styczeń 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 60, fols. 183-184.
207
List zbiorowy grupy Polaków w Meksyku do M. Marchlewskiego, Meksyk 18 luty 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 60, fol. 188.
208
209
Przewodniczący Meksykańsko-Polskiej Izby Handlowej Jan Skoryna do Mieczysława Marchlewskiego, posła RP w Meksyku, Meksyk 19 luty 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 27, fol. 19.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
al indicarles las áreas de industria y de comercio que permitan la subsistencia”.210 La Cámara también iba a cumplir el papel del “consejero leal de la Misión Polaca en el ámbito de los asuntos comerciales”.211 Su sede fue la Casa Polaca en la Ciudad de México. Durante la guerra, la Misión polaca en México prestaba apoyo a los grupos de inmigrantes que no tenían sus propias representaciones diplomáticas o consulares, por ejemplo, checos y eslovacos. Marchlewski informaba al Ministerio de Relaciones Exteriores en Londres, en diciembre de 1941: “Ante la falta de misiones oficiales checas, gozan ellos del amparo extraoficial de la Misión dirigiéndose a esta con plena confianza, tanto en los asuntos individuales como en los colectivos”.212 Tal y como afirmó, procuró esta ayuda “interviniendo de manera particular a favor de los ciudadanos checoeslovacos, sin tener, hasta el momento, ningún derecho legal a ello”.213 Por iniciativa de Marchlewski se convocó a un “comité, el primero en el continente americano, de cooperación polaco-checa, que ya surte buenos resultados. De la misma manera que, por iniciativa de la Misión, fue fundado el Círculo de Amigos Aliados de Checoeslovaquia, con la representación de todos los países aliados”.214 En el contexto mexicano esto fue importante, ya que los checos y eslovacos procuraban crear su propia representación independiente y que fuera considerada como una representación diplo Ibidem, fol. 26.
210
211
Protokół I z posiedzenia Członków Założycieli Meksykańsko-Polskiej Izby Handlowej w Meksyku w dniu 18 lutego 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 27, fols. 22-24.
Raport M. Marchlewskiego do MSZ w Londynie w sprawie organizacji polonijnych na terenie kompetencji terytorialnej Poselstwa, 19 grudnia 1941 r., AAN, Meksyk, expediente 60, fol. 171.
212
213
Raport M. Marchlewskiego do MSZ w/s stosunków polsko-czeskich, Meksyk 23 maja 1941 r., AAN, Meksyk, expediente 17, fols. 13-14. Raport M. Marchlewskiego do MSZ w Londynie w sprawie organizacji polonijnych na terenie kompetencji terytorialnej Poselstwa, 19 grudnia 1941 r., AAN, Meksyk, expediente 60, fol. 172.
214
95
96
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
mática con carácter de una misión de un país aliado. Fue complicado desde el punto de vista jurídico, ya que después de la anexión alemana de Checoslovaquia, el entonces chargé d’affaires de Checoslovaquia en México entregó la representación y su archivo a la Embajada del Tercer Reich. Finalmente, el asuntó concluyó con el reconocimiento de la renovada representación diplomática de Checoslovaquia en México, encabezada por Karel Wendl. El 18 de abril de 1942 se celebró la reunión en honor al representante checoslovaco, convocada por las organizaciones checoslovacas, a la que también fue invitado el enviado de Polonia, Marchlewski. Durante la reunión “el profesor Brumlik, y también el Dr. Wendl agradecieron cordialmente al ministro Marchlewski su afanosa y fructífera asistencia prestada a la colonia checoslovaca, y el ministro Marchlewski expresó su deseo de que la colaboración entre las colonia polaca y checa siga desarrollándose favorablemente”.215 La elevada posición del ministro de la República de Polonia y de la Misión polaca en México queda confirmada por la petición del cónsul general de Grecia en México, quien se dirigió a Londres solicitando que confiriera los asuntos de los intereses griegos en México a la Misión Polaca.216 Marchlewski también prestaba apoyo a la actividad de los “franceses libres” en sus intentos de registrar su comité y recibir el permiso para actuar oficialmente en México. Con satisfacción informó el 3 de diciembre de 1942 al Ministerio de Relaciones Exteriores: “Damos por concluida la acción: el Comité Nacional Francés está prácticamente reconocido. La delegación de los franceses libres me prestó una visita de agradecimiento. Mi cooperación se mantiene en secreto”.
Komunikat Nr.20 Związku Polskiego w Meksyku, Meksyk dn.23 kwietnia 1942 r., AAN, Meksyk, expediente 60, fol. 195.
215
Raport M. Marchlewskiego do MSZ w Londynie w sprawie organizacji polonijnych na terenie kompetencji terytorialnej Poselstwa, 19 grudnia 1941 r., AAN, Meksyk, expediente 60, fol. 172.
216
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Los refugiados de guerra polacos en México En los primeros años de la guerra llegaron a México al menos dos grupos de refugiados polacos, cada grupo de unos cientos de personas. El primero fue un grupo de ciudadanos polacos venidos a México desde Vilna vía Vladivostok, provistos de visados de diferentes países del Caribe. Es posible que este grupo numeroso llegó a México siguiendo el recorrido siguiente: Vilna–Vladivostok–Japón–China. El segundo grupo fue constituido por los refugiados que, después de la caída de Francia en 1940, consiguieron atravesar España y llegar a Portugal. De allí una parte de los refugiados viajó directamente a México, y otra parte, bastante numerosa, se quedó en Cuba, de donde, en diferentes momentos, salió hacia México o a otros países de la región. Estos ciudadanos polacos llegaban a México solos o en grupos poco numerosos, así que ni las autoridades mexicanas ni las polacas tuvieron que organizarles centros especiales de acogida. No fue así en caso de los refugiados polacos venidos a México desde India en 1943. Marchlewski, que condujo las negociaciones al respecto, fue retirado formalmente del puesto de ministro de Polonia en México el día 31 de octubre de 1942. En su lugar se nominó a Władysław Neuman, quien llegó a México el 12 de febrero de 1943217 y el 16 de marzo ocupó el cargo de enviado extraordinario y ministro plenipotenciario. Era uno de los diplomáticos polacos de gran experiencia, empezó su carrera en el servicio exterior en 1918. Igual a su antecesor, fue acreditado también en Costa Rica, Honduras, Nicaragua, El Salvador, Panamá y Guatemala, y fue quien organizó la acogida de los refugiados polacos en México. Se trataba de personas brutalmente afectadas por la guerra. Tras la agresión hitleriana a Polonia en septiembre de 1939, las autoridades A. Wiesiołowski, chargé d’affaires a. i. de la Misión de Polonia en México, a Mariano Armendáriz del Castillo, jefe de Protocolo de la SRE, 13 de febrero de 1943, AHGE, expediente III-P172-3, s. n.
217
97
98
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
soviéticas, conforme lo establecido por el Pacto Ribbentrop-Molotov, el 17 de septiembre de 1939 comenzaron la ocupación del territorio polaco. Durante los años de 1939 a 1941, sistemáticamente realizaron tres grandes operaciones de deportación cuya finalidad fue la “depuración” de los territorios ocupados de los elementos socialmente activos, sin importar su nacionalidad o religión. Se estima que entre 500 000 y 2 500 000 ciudadanos polacos fueron deportados de la Polonia ocupada al interior de la Unión Soviética. Las autoridades polacas exiliadas en Londres y encabezadas por el primer ministro general Władysław Sikorski, empezaron los intentos de salvar a los ciudadanos polacos mandados a “la tierra inhumana”. Después del estallido de la guerra soviético-alemana y la firma del convenio Sikorski-Maiski, se abrió la oportunidad de salvar de las cárceles, campos de concentración y del llamado exilio libre, a miles de ciudadanos polacos, y de formar el ejército polaco en el oriente. El establecimiento de las relaciones oficiales polaco-soviéticas, la institución de la embajada de Polonia en la ciudad de Kúibyshev y la creación de una red de delegaciones polacas en la Rusia soviética, impulsaron la posibilidad de brindar una ayuda real a los damnificados. Frente a esta trágica situación de los refugiados, las autoridades polacas, en coordinación con los británicos, decidieron evacuar a los civiles a Oriente Próximo, o sea a los territorios bajo control británico. La evacuación comenzó en agosto de 1942: de los campos de Asjabad y Krasnovodsk al puerto de Pahlavi en Irán fueron trasportados el ejército polaco y más de veinticinco mil de civiles, polacos en su inmensa mayoría. En total se consiguió sacar de Rusia a más de cien mil polacos que requerían, al menos en los primeros meses, servicios médicos y comida. Para disminuir las tensiones en Persia, a donde todo, incluso los alimentos, se tenían que importar, los británicos propusieron a las autoridades polacas el traslado de los civiles a otros territorios en el mundo, donde las mujeres y los niños pudiesen esperar
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
el final de la guerra, gozando de unas condiciones normales de vida. Después podrían volver a su país liberado. Al principio, los intentos de los británicos se traducían en encaminar a los refugiados polacos a Estados Unidos, pero cuando este país rechazó la idea, prometiendo solamente apoyo financiero por parte de organizaciones filantrópicas estadunidenses, buscaron ayuda en los países latinoamericanos. El gobierno de México aceptó acoger 20 000 de refugiados, y el gobierno de Guatemala otros 4000, con la condición de que los países aliados sufragasen los gastos de su estancia.218 Finalmente, a México fue dirigido un grupo relativamente reducido, de unas mil quinientas personas. Los detalles de la acogida de los refugiados polacos fueron elaborados durante la visita de Sikorski en México. Las negociaciones tuvieron lugar en un ambiente amistoso. El general Sikorski lo subrayó cuando declaró ante la prensa: “Vine a México para expresar mi gratitud al señor presidente, el gobierno y la nación mexicana por su favorable actitud moral y práctica hacia Polonia. Hace un año, en la Conferencia Panamericana, México apoyó nuestros postulados políticos, y recientemente abrió asilo a nuestros refugiados, tan atormentados y tan infelices”.219 Las condiciones que pusieron las autoridades mexicanas a la acogida de los refugiados no eran fáciles de cumplir. El gobierno mexicano advirtió que en caso de la llegada de un grupo numeroso no sufragaría los costos financieros. Señaló también que a los refugiados se les otorgaría el estatus de refugiados solamente hasta terminada la guerra, sin derecho de residencia fuera del campo de refugiados y sin posibilidad de ejercer un oficio remunerado. En cambio, aparte de un control general, el campo tuvo una total autonomía interna que las autoridades mexicanas respetaron durante todo el periodo de su existencia. La construcción, 218
Sprawa przesiedlenia uchodźców polskich do Meksyku. Raport M. Marchlewskiego posła RP w Meksyku, 28 grudnia 1942 r., przedłożony premierowi RP gen. W. Sikorskiemu, AAN, Meksyk, expediente 111. Prensa, AAN, Meksyk, expediente 111, fols. 56-58.
219
99
100
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
la ampliación y el mantenimiento de la colonia-campo de refugiados fueron financiados por los fondos provenientes de Estados Unidos. El 5 de marzo de 1943 el ministro polaco en México Władysław Neuman recibió la información sobre la creación del Comité Protector de los Refugiados Polacos, compuesto por múltiples organizaciones: Federación Polaca en México, Cámara de Comercio Polaca en México, Young Men Christian Association (YMCA), Young Women Christian Association (YWCA), Federación Mexicana Pro-Israelitas Polacos, Comité Central Judío en México, Comité “OSE” en México, Acción Democrática Internacional, Francia Libre y Asociación Mexicana de la Cruz Roja. Los preparativos a la recepción de los refugiados no iban tan rápido como era de esperar. Apenas el 5 de abril de 1943, después de dos conferencias organizadas por el ministro de la misión polaca Władysław Neuman y con la participación del ministro estadunidense en México, George Messersmith, el ministro británico, Charles Bateman y el subsecretario de Relaciones Exteriores de México, Jaime Torres Bodet, fue establecido el comité mixto responsable de la localización del campo y la preparación de la infraestructura para la recepción de los refugiados. Entre los miembros del comité estaban: Ernesto Corona Ruesga, representante de la Secretaría de Gobernación de México; Sydney O’Donoghue por parte de la embajada de Estados Unidos, y el coronel Norman Wright, de la embajada británica. La misión polaca fue representada por el consejero Aleksander Wiesiołowski.220 A principios de mayo de 1943 empezaron los preparativos en la exhacienda de Santa Rosa, ubicada a unos diez kilómetros de la ciudad de León, Guanajuato.221 Probablemente también en mayo llegó al cam220
Poseł RP w Meksyku, W. Neuman do ministra spraw zagranicznych RP w Londynie, raport z 14 czerwca 1943 r., AAN, Meksyk, expediente 182, s. n.; véase también Colonia Santa Rosa. Historia de un campo de refugiados polacos de guerra, en México, México, Polak w Mexsyku, [1945].
221
Poseł RP w Meksyku, W. Neuman do ministra spraw zagranicznych RP w Londynie, raport z 14 czerwca 1943 r., AAN, Meksyk, expediente 182, s. n.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
po el delegado estadunidense para los refugiados, el profesor Eric Kelly, quien preparó la organización interna del campo, que iba a recibir a dos mil personas (véanse Imagen 15). Cuando en Santa Rosa empezaron las obras de adaptación y construcción, en India se formó el primer transporte de refugiados polacos dirigido a México. Por orden del Ministerio de Relaciones Exteriores en Londres, el encargado de coordinarlo fue Henryk Stebelski. Como cónsul polaco en Bombay, a lo largo de muchos meses se encargaba de la compra y el aprovisionamiento de alimentos para los polacos en Rusia y estaba al corriente con la situación de los refugiados por su contacto con las personas en los campos de refugiados en India.222 El primer transporte estuvo compuesto por 246 niños menores de 15 años, 140 varones y 330 mujeres. Fueron transportados por el Mar Karachi a Bombay, donde transbordaron al barco estadunidense Hermitage. Allá se juntaron con el “grupo de Bombay” (otras 26 personas) y el jefe del transporte, Stebelski (véase Imagen 16). El barco zarpó del puerto de Bombay la mañana del 16 de mayo de 1943.223 En seis semanas de viaje recorrió 14 000 millas marinas, es decir, más de 20 000 kilómetros, cruzando los territorios amenazados por las operaciones militares de la Guerra. La primera etapa consistía en llegar desde India a Australia, donde los refugiados tuvieron una corta parada en Melbourne; la siguiente etapa a Nueva Zelandia, con una muy corta parada en Wellington, y la siguiente a través del Pacífico, a San Francisco. En Estados Unidos hubo un cambio de medio Henryk Stebelski (1904-1979), diplomático, hasta 1940 fue consejero económico en la embajada de Polonia en París, organizó por parte de la embajada la evacuación de junio de 1940, después, vía España y Portugal, llegó a Inglaterra donde se incorporó a las tropas del ejército polaco de general S. Maczek. En 1942 fue enviado a India. Al llegar a México tuvo el cargo de jefe del Departamento Consular de la Misión y primer secretario de la Misión. Permaneció con este cargo hasta el último momento del funcionamiento de esta misión. Después de su liquidación, se quedó a vivir en México.
222
Raport H. Stebelskiego dla ministra spraw zagranicznych w Londynie, 31 lipca 1943 r., AAN, Meksyk, expediente 174, s. n.
223
101
102
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
de transporte. Los refugiados fueron temporalmente ubicados en un campo de tránsito, junto a los alemanes, italianos y japoneses internados, lo que originó muchas protestas. El 1 de julio el grupo llegó a León, Guanajuato, donde en la estación de ferrocarriles fue recibido con orquesta y con mucha alegría.224 Al principio los refugiados fueron alojados en un lugar provisional: la Escuela de Agricultura en León, mientras se habilitaban las instalaciones de la colonia Santa Rosa. Al cabo de un mes los refugiados ya pudieron trasladarse a sus propias viviendas en el campo (véase Imagen 17). Los participantes del segundo transporte salieron desde India a México en septiembre de 1943. El viaje se realizó bajo la tutela del ingeniero Władysław Rattinger, a bordo del Hermitage y siguiendo la misma ruta. Los refugiados, en total unas 700 personas, llegaron a León el 2 de noviembre de 1943. El tercer transporte, preparado desde abril de 1944 en Karachi, que iba a contar con 500 personas, fue dirigido a las colonias polacas en África.225 En total, a México llegaron 1453 refugiados polacos de guerra que fueron ubicados en la exhacienda de Santa Rosa. Desde mayo de 1943 habían comenzado los trabajos de adaptación de los edificios de la exhacienda. Sobre todo, se procuró aumentar el número de cuartos, lo que fue un constante afán tanto de la administración como de los habitantes. El 15 de noviembre de 1943 había solamente 131 cuartos y 23 salas. Un año más tarde, se añadieron 352 cuartos y 6 salas más, y el 1 de julio de 1945 en la colonia había 397 cuartos.226 Uno de los antiguos edificios fue transformado en hospital, otro en cocina y almacenes. En el antiguo molino, tras la remodelación, se estable Kronika podróży pierwszego transportu Polaków Karachi (Indje)-Meksyk. Schnitzer Arnold, AAN, Meksyk, expediente 174, s. n.
224
225
Telefonogram H. Stebelskiego do Santa Rosa, 5 kwietnia 1944, AAN, Meksyk, expediente 174, s. n. Colonia Santa Rosa..., cap. IV.
226
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
ció la escuela. También se construyeron los edificios del orfanato para casi trescientos niños, los talleres, la panadería y la administración del campo. Con el tiempo, la colonia tuvo todo lo que era imprescindible: iglesia, hospital, tienda, e incluso un teatro. Esto explica por qué los habitantes de León a veces llamaban Polonia la Chica a esta colonia.227 El profesor Eric Kelly, primer director de la administración temporal de la colonia, enviado por el Comité Lehman de Estados Unidos dirigió los trabajos preparativos. Construyó la estructura organizativa del campo para asegurar un eficaz funcionamiento de las instituciones de educación y formación, así como las de la readaptación y administración. Se grabó en la memoria de los habitantes, y en las fuentes históricas, como un hombre de mucho conocimiento, cultura y simpatía hacia Polonia y los polacos. Pudo contar con el apoyo del cónsul Stebelski y de la señora Irena Dalgiewicz, encargada de los asuntos de subsistencia. La dirección del campo pasó después a manos de Bohdan Szmejko, delegado del ministro de Trabajo y Asistencia Social, que llegó al campo el 16 de noviembre de 1943. Con las crecientes necesidades de la colonia, le fue adjuntado Zbigniew Wayda, subdelegado del Ministerio de Trabajo y Asistencia Social. Vino a Santa Rosa en mayo de 1945 desde Palestina. Los siguientes funcionarios designados por las instituciones polacas poco a poco iban ocupando sus cargos en el campo. Esto tenía que ver con la distribución de los fondos que provenían de diferentes fuentes, aunque de hecho todas localizadas en Estados Unidos. De los fondos gubernamentales estadunidenses se pagaban los gastos de renta de la colonia, las obras de rehabilitación y construcción de los cuartos, las instalaciones técnicas de la colonia. Los gastos de la escuela, salud y ropa fueron a cuenta del Consejo de los Polacos Americanos por medio del Polish War Relief, los gastos de instrucción preescolar, actividad cultural, deporte y entretenimiento corrían a cargo de la National Catholic Welfare Conference. Colonia Santa Rosa..., cap. IV.
227
103
104
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
La totalidad de los fondos estaba bajo el control de la Foreign Economic Adminstration del gobierno estadunidense. Su representante en el campo fue Frank Y. McLauglin, y a partir de mayo de 1945, un ciudadano estadunidense de origen polaco, Chester (Czesław) Mikołajczyk. A continuación, en su lugar trabajó el representante del Consejo de los Polacos Americanos en Santa Rosa, Adam Chrzanowski-Laudyn, que comenzó su labor en enero de 1946 y dirigió las tareas del American-Polish War Relief en León hasta 1948.228 La estructura de la colonia tenía cinco departamentos: finanzas, salud, actividad práctica, asistencia social y educación. El departamento financiero fue dirigido por el mexicano Adolfo Arrioja G.; de la salud se encargó el doctor Samuel Chrabołowski; de la actividad práctica, Leopold Słoniewski; de la asistencia social, Leon Porendowski, sustituido después por Helena Szmejkowa; del departamento de educación se encargó el profesor Feliks Sobota. Se formó la Guardia Ciudadana de Seguridad para vigilar la colonia. El jefe de esta formación, Jan Żarnecki, dependía directamente del delegado del ministerio de trabajo y asistencia social, como también del jefe de bomberos y el director del orfanato. La escuela ocupó un lugar especial en la vida de la colonia. Un número tan grande de niños y jóvenes tuvo que recibir una formación intensiva, pues su enseñanza había sido interrumpida por su deportación a la Rusia Soviética. También se consideró que la escuela podía tener un papel importante en el proceso de la readaptación y la preparación a la futura vida en la Polonia libre. La escuela primaria se encontraba en el edificio más grande de la colonia: el antiguo molino. El delegado del Ministerio de Culto e Instrucción Pública, el profesor Feliks Sobota, que llegó a México el 4 de septiembre de 1943, tuvo mucho mérito a la hora de organizar el funcionamiento de la escuela. Zygmunt Ejchorszt era el jefe de la escuela primaria. Los jóvenes iban a la escuela secundaria, llamada también cursos Véase AAN, MSZ, Departament Polityczny, expediente 1471, k. 9 y 10.
228
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
de secundaria, bajo la dirección del padre Jerzy Jarzębowski. También se ofrecían cursos de formación profesional: de tipo comercial a cargo de Jadwiga Ingarden, y de sastrería y joyería. El jardín de infancia, dirigido por Florentyna Kulibaba, también cumplía un papel importante. Aparte del polaco, los niños estudiaban inglés y español. Se mantenían relaciones con diferentes escuelas mexicanas (véase Imagen 18). Solamente una cuarta parte de los refugiados eran familias. Una tercera parte de las 521 mujeres eran madres con hijos, cuyos esposos servían en el ejército polaco. De entre los 264 huérfanos, 87 perdieron a ambos padres.229 Un papel especial en la colonia correspondía al Reformatorio Władysław Sikorski. En el orfanato dirigido por Zygmunt Ejchorszt y llevado por las hermanas felicianas de Chicago, se encontraron 264 niños de 7 a 18 años de edad. El hospital era necesario no solamente por el mal estado de salud de los refugiados, sino también por ser el lugar de trabajo de mucho de ellos. El hospital y todo el sistema de servicio médico fueron organizados antes de la llegada de los primeros refugiados por el doctor Samuel Chrabołowski, un médico polaco, refugiado de guerra que llegó a México de Francia en 1940. Lo acompañó en este trabajo el doctor Seweryn Cytronberg, también refugiado, profesor de la Facultad de Medicina de la Universidad de Varsovia. El departamento de salud de Santa Rosa constaba de una farmacia, dos consultorios médicos, un consultorio dentista, dos salas (de mujeres y de varones) de 24 camas, dos salas para niños de 12 camas, la oficina de las enfermeras, y un pabellón de enfermedades contagiosas de 10 camas. El hospital fue dirigido por el doctor Stefan Herz, que llegó en el primer transporte, y asistido por la doctora Barbara Brunne, pediatra. Contaba con la colaboración de un dentista mexicano, el doctor Gustavo Rodríguez.230
Colonia Santa Rosa..., cap. V.
229
Colonia Santa Rosa..., cap. IX.
230
105
106
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
Uno de los problemas de la colonia fue encontrar trabajo para los refugiados. El papel reinsertador del trabajo era evidente. Unos encontraron trabajo en el servicio de salud, otros en la administración, otros en la guardia ciudadana. La mayoría de la población adulta de la colonia estaba compuesta por los agricultores, obreros y artesanos. Pensando en ellos se hicieron los planes, en septiembre de 1943, de rentarle a las autoridades del estado de Guanajuato unas trescientas hectáreas del campo de cultivo.231 El plan no se pudo realizar por la negativa de las autoridades mexicanas, que temían las reacciones desfavorables de los agricultores locales. Más fácil resultó la organización del sector de trabajo artesanal y servicios. Leopold Słoniewski, llegado en el primer transporte, organizó los talleres de carpintería, cerrajería y cría de animales. Se criaron puercos y gallinas para satisfacer las necesidades de la colonia, y a veces hasta 17 vacas lecheras. Más tarde fue organizada también una charcutería. La adquisición de varias máquinas de zapatería para cubrir las necesidades de la colonia provocó una intervención de las autoridades mexicanas, que temían la formación de una fábrica de calzado dentro de la colonia. Esto sería una amenaza a la industria local, ya que en aquel entonces en el estado de Guanajuato se fabricaban productos de cuero, incluido el calzado. “Nuestros zapateros se dedican solamente a remendar el calzado usado, y si en el futuro empezasen a hacer calzado nuevo, sería únicamente para la colonia; lo que no constituye ningún quebrantamiento del convenio sobre los refugiados entre México y nuestro gobierno”, escribió en respuesta Stebelski. El taller de sastrería operó a lo largo del funcionamiento del campo y tuvo un rol importante en brindarles a los refugiados una integración profesional y un nivel de vida material adecuado. Otro papel importante en la vida de la colonia era el de la Iglesia. En su inmensa mayoría los habitantes de la colonia eran creyentes, Nota de H. Stebelski, 7 de septiembre de 1943, AAN, Meksyk, expediente 182, s. n.
231
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
sobre todo católicos romanos. Ya en el primer transporte llegó el padre Zygmunt Jagielnicki. El padre Leonard Kaszyński, tutor religioso de la inmigración polaca, venía a menudo a la colonia. También trabajaban allá las mencionadas hermanas felicianas. Se observaban y celebraban de manera solemne todas las fiestas católicas. Los curas y las monjas felicianas jugaban un papel significativo en la vida de los habitantes de la colonia. También el poco numeroso grupo de judíos recibía las visitas del rabino que venía de la Ciudad de México. Podemos constatar que la vida cotidiana se normalizó rápidamente y siguió el ritmo de las tareas. Los niños iban a la escuela y los adultos trabajaban para la colonia. También hubo momentos de alegría familiar. Fueron contraídos al menos 67 casamientos, celebrados casi siempre en un ambiente puramente polaco, aunque a veces fueron ocasión para una apertura a la sociedad mexicana. Esto ocurría cuando los casamientos eran mixtos. A partir del 1 de noviembre de 1945, se registraron 64 nacimientos.232 Hay también registros de fallecimientos: de las siete personas que murieron la mayor tenía 47 años y la más joven apenas dos meses. Entre ellos se encuentra Walter Jerzy Gomulicki, nacido en Pasadena y fallecido camino a Santa Rosa. Podemos decir que el refugio les llegó demasiado tarde. La persona de mayor edad que vino con el grupo de refugiados era Michał Przekop, nacido en 1868. En el momento de la llegada a Santa Rosa tenía 74 años. La refugiada más joven probablemente fue Zofia Barbara Zalewska nacida el 22 de julio de 1943 en el Océano Pacífico. Pero el habitante más viejo de la colonia no fue un refugiado sino un inmigrante y activista polaco del periodo de entreguerras: Bogdan Suchocki. Nacido en 1862 en Smorgonie, vino a México antes de la Primera Guerra Mundial. Participó de la vida de la colectividad polaca en México, en 1927 fue vicepresidente de la Asociación Socio-Cultural Colonia Santa Rosa..., cap. V, p. I.
232
107
108
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
de los Ciudadanos Polacos “Polonia”. Desde 1926 colaboró con las representaciones diplomáticas polacas en México, y a partir de 1933 trabajó en la Misión como conserje; fue uno de los empleados con más años de trabajo allí. Cuando, a la edad de 83 años, empezó a tener problemas de salud, fue aceptado en la colonia Santa Rosa y la Misión pagaba su estancia y tratamiento médico.233 La prensa polaca llegó a constituirse como un elemento importante de la vida de la colonia. A su llegada, los refugiados no hablaban el idioma español y se interesaban por las noticias sobre Polonia y el curso de la guerra. El padre Porendowski comenzó a publicar el Boletín de informaciones de la radio. Desgraciadamente, no se archivó ni un ejemplar de esta publicación, ni algún documento donde se hayan determinado los detalles técnicos de su edición.234 Un tiempo más tarde, el 25 de diciembre de 1943, apareció la primera revista en la historia de la inmigración polaca en México, titulada Polak w Meksyku.235 También se publicó en Santa Rosa el Diccionario español-polaco y polaco-español elaborado por Józef Menkes e impreso probablemente en Estados Unidos.236 La vida cultural de la colonia fue rica. Había dos grupos teatrales que, al menos una vez al mes, presentaban sus espectáculos a los refugiados e invitados. En su repertorio tenían tanto producciones folclóricas como las obras contemporáneas satíricas que hacían referencia a la vida de la colonia. Los niños aprendían danzas mexicanas bajo la supervisión de una profesora mexicana. Participaban en la vida local; Véase Suchocki Bogdan, AAN, Meksyk, expediente 143.
233
Colonia Santa Rosa..., cap. XII. No confundir con Serwis radiowy, publicado desde 1944 por la Cámara de Comercio Polaca en México y la Unión Polonesa en México.
234
Colonia Santa Rosa..., cap. XII.
235
Desde el punto de vista bibliográfico, es una publicación interesante: su editor es la Colonia Santa Rosa, pero como el lugar de impresión se indica: Drukarnia Lwowska, Lwów, Akademicka 16, el copyright es de 1938.
236
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
por ejemplo, el 26 de septiembre de 1943, a tres meses de la llegada del primer transporte a Santa Rosa, participaron bailando krakowiak en la toma de gobierno del nuevo gobernador del estado de Guanajuato, Ernesto Hidalgo.237 En abril de 1945, delante del monumento a los Niños Héroes en el Bosque de Chapultepec de la Ciudad de México, el grupo de boy scouts de Santa Rosa regaló a sus homólogos mexicanos una bandera elaborada por los polacos, mostrando simbólicamente su agradecimiento por la ayuda mexicana (véase Imagen 19). Los niños, jóvenes y adultos salían también de excursión fuera de la colonia. Una de ellas dejó un recuerdo imborrable, pues se trató de una visita al volcán Paricutín que, por su erupción en febrero de 1943, cubrió con lava el pueblo. Los excursionistas pudieron ver los vestigios de la iglesia del pueblo. La vida en un pueblo pequeño, como el de Santa Rosa, ofrecía las luces y las sombras de permanecer en una comunidad reducida y cerrada. Entre los refugiados hubo varios tipos de personas. Ya en septiembre de 1943 Henryk Stebelski informó al ministro polaco en México: “Además de la gente tranquila, entre los refugiados se encuentran unos excrementos de la sociedad que alteran constantemente la tranquilidad del campo y molestan a todos los gerentes apartándoles de su trabajo cotidiano”.238 Estas personas armaban camorra, e incluso hubo casos de prostitución. Para resolver este tipo de problemas se formó una guardia ciudadana y un tribunal ciudadano. Este último se formó probablemente en la segunda mitad de 1945. Cuando las medidas preventivas de la gerencia del campo no eran suficientes, se solicitaba ayuda a las autoridades mexicanas, llevando a los insubordinados a la prisión preventiva en León, como por ejemplo ocurrió en julio de 1945. Szmejko anotó: “El comportamiento de algunos habitantes de la colonia deja Después de la guerra, de 1949 a 1952 fue embajador de México en Polonia.
237
Notatka w sprawach bieżących Osiedla Santa Rosa, H. Stebelski, Leon dnia 7 września 1943 r., AAN, Meksyk, expediente 182, s. n.
238
109
110
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
mucho que desear; los esfuerzos de la administración y el tribunal ciudadano, lamentablemente, no tienen efecto”.239 La escasa cantidad de documentos sobre estos casos indica su marginalidad. Los que realmente causaban problemas a la administración eran los llamados “espíritus inquietos” o personas que “bajo premisas aparentemente políticas intentaban desbaratar la autoridad de los gobernantes […]. Estas personas buscan sobre todo unos puestos rentables a los que desgraciadamente ninguno de ellos sirve”. Hoy es difícil decir a qué grado la actividad política o pseudopolítica de este tipo era una caja de resonancia de las discusiones políticas en la Polonia en el exilio. No obstante, se convertía en un factor desorganizador de la vida de la colonia. De entre las minorías étnicas, el grupo más numeroso eran los judíos. Vale la pena ver la descripción de Henryk Stebelski respecto a su situación: Esta gente, que en la colonia no son más de 30 personas, se dividen en dos categorías. Primera, los ciudadanos polacos de religión hebrea que también pasaron por dos años de estancia entre los soviéticos. Segunda, los llamados bombayenses, que tuvieron suerte de no experimentar las vivencias soviéticas y solamente por querer mejorar su existencia se trasladaron desde India a México. La primera categoría es de gente que sabe coexistir perfectamente con el resto de los refugiados. Han pasado por los mismos desastres, infortunios y perjuicios y por eso se han acercado al resto de los refugiados, o incluso se asimilaron… La otra categoría es de la gente que socialmente se encuentra a otro nivel, que casi no han sufrido los desastres de la guerra y para ellos la estancia forzosa en cualquier colonia, por muy buena que sea, siempre será causa de desgana y abatimiento moral.240
B. Szmejko do Poselstwa RP w Meksyku, León 1.VI.1945, AAN, Meksyk, expediente 170.
239
Notatka w sprawach bieżących Osiedla Santa Rosa, H. Stebelski, León dnia 7 września 1943 r., AAN, Meksyk, expediente 182.
240
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
En cooperación con las organizaciones judías las autoridades polacas consiguieron permisos para una gran parte de los judíos de Santa Rosa para dejar el campo y obtener el permiso de residencia. Así fue el caso de la mayoría de los bombayenses, que después de la guerra casi todos se quedaron en México. Hay que mencionar que en la vida en el campo hubo algunos casos de antisemitismo.241 A veces fue por las experiencias de los tiempos de antes de la guerra; otras, por las diferencias en lo vivido en la guerra, y a menudo, por la estupidez humana. En varios casos eran las personas de fuera que provocaban estas situaciones, sin embargo, esto ensombrecía a todos los habitantes de la colonia. Los habitantes de la colonia esperaban el término de la guerra con mucha impaciencia e intentaron unirse con sus familiares. Varias personas ya en los años 1943-1945 consiguieron permiso y salieron a Canadá y Estados Unidos. Además, 22 mujeres jóvenes se alistaron en el Servicio Auxiliar de Mujeres y salieron en julio de 1944 a Canadá para participar en el entrenamiento. La Misión Polaca les sirvió de apoyo en estos casos. Santa Rosa fue un lugar de las “peregrinaciones” de múltiples delegaciones que visitaban la colonia en diferentes ocasiones. Unos para conocer los problemas y las dificultades que enfrentaba; por ejemplo, en agosto de 1943, el profesor Włodzimierz Skłodowski de Estados Unidos, o en diciembre del mismo año, las señoras W. Rozmarek y A. Błeszczyńska. A veces venían particulares para verse con sus compatriotas; por ejemplo, también en septiembre, la señora Liza Holender, una polaca de Łódź que trabajó en la Ciudad de México como enfermera. La colonia fue visitada también por mexicanos. En septiembre de 1943 vino a Santa Rosa desde la Ciudad de México la delegación de YMCA; en mayo de 1945 acudió el obispo de la diócesis de León, el Gloria Carreño, Pasaporte a la esperanza, México, Comunidad Ashkenazí de México, 1993, p. 105.
241
111
112
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
padre Emoterio Valverde Téllez. Fue visitante frecuente el gobernador del estado de Guanajuato, Ernesto Hidalgo. En enero de 1944 visitó la colonia el general Lázaro Cárdenas, como secretario de Defensa, y en diciembre de 1944, el secretario de Economía, el ingeniero Gustavo Serrano. También los representantes de las autoridades polacas estuvieron de visita en el campo. En mayo de 1944 llegó a Santa Rosa el ministro de Trabajo y Atención Social, Jan Stańczyk, y en diciembre del mismo año el consejero de la Embajada de Polonia en Washington, Emanuel Freyd. Con frecuencia se realizaron las visitas de los representantes de las organizaciones de inmigrantes polacos en Estados Unidos, lo que era el resultado del auténtico apoyo que gozaron los refugiados entre los inmigrantes polacos en Estados Unidos y Canadá. Frecuentemente se organizaban colectas para el suministro de los habitantes de la colonia. En 1945 la tensión y malestar de los habitantes de la colonia fue creciendo. Su futuro era cada vez más incierto. En estas condiciones el 10 de febrero de 1945 vino al campo el secretario de Gobernación de entonces, Miguel Alemán. En la vivienda de Bohdan Szmejka llevó unas negociaciones con el cónsul Henryk Stebelski y en resultado de esta visita otorgó el permiso de abandonar libremente el terreno de la colonia a todos los que lo quisieren. Esto significó también el permiso de trabajo fuera de la colonia. De esta manera se liquidó el más duro obstáculo resultante del convenio entre Sikorski y Ávila Camacho. La revista Polak w Meksyku lo comentó de la siguiente manera: “El permiso de las autoridades mexicanas no sólo parece beneficioso para los refugiados, cansados por la vida en el campo y ansiosos de trabajar por su propio sustento, sino que es una victoria moral de toda la colonia que se deshace del estigma que supone cualquier lugar de reclusión forzosa” (véanse Imágenes 20 y 21).242
Polak w Meksyku, 18 de febrero de 1945, p. 1.
242
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
El trágico año de 1945 México no estaba directamente vinculado con los asuntos polacos en la política internacional, pero observaba con atención el desarrollo de la situación en Polonia. Durante buena parte de la Guerra, la diplomacia mexicana se mostraba crítica frente a la Unión Soviética y no mantuvo contactos oficiales con esta potencia. La situación empezó a cambiar a partir del estallido de la guerra alemano-soviética en 1941 y las relaciones diplomáticas se establecieron en noviembre de 1942; el embajador de México, Luis Quintanilla, llegó a Moscú en 1943.243 A partir de entonces la Secretaría de Relaciones Exteriores estuvo en la posibilidad de observar la cuestión polaca desde el punto de vista soviético. De Kúibyshev, donde tenían sus sedes las embajadas de los países extranjeros en la URSS, llegaban cables con informaciones acerca de los asuntos polacos. Se archivan en el Archivo Histórico Genaro Estrada de la SRE. Algunos presentan un tono especialmente dramático, como por ejemplo, el telegrama enviado desde Kúibyshev el 7 de julio de 1943 después de la trágica catástrofe aérea con el primer ministro polaco a bordo: “La noticia sobre la muerte de general Sikorski no tuvo hasta el momento ningún comentario de la prensa soviética. Enviaré las observaciones interesantes. Quintanilla”.244 Contrastaba mucho con el telegrama de 26 de abril de 1943 sobre la ruptura de las relaciones diplomáticas polaco-soviéticas que ocurrió después del descubrimiento de las fosas con cuerpos de los oficiales polacos asesinados por orden de Stalin en Katyń. En aquel telegrama, Luis Quintanilla informó: “El vicecomisario [de] negocios extranjeros Vishinski [Wyszyński] llamóme para informarme gobierno soviet había entregado madrugada
Luis Quintanilla (1900-1980) diplomático de carrera y filósofo. Miembro del Servicio Exterior Mexicano desde 1920. En Moscú permaneció hasta 1945.
243
AHGE, expediente III-639-8.
244
113
114
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
hoy embajador Polonia Moscú nota comunicándole ruptura relaciones diplomáticas. Vishinski explicóme detalladamente gobierno soviet habíase visto obligado semejante decisión consecuencia inaudita actitud gobierno polaco Londres”.245 En el cable del 7 de mayo describió la despedida con el embajador de Polonia, expresando la comprensión de la trágica situación de Polonia.246 Las autoridades mexicanas recibían las informaciones sobre la región y la política de Stalin. A mediados de julio de 1943 de Kúibyshev llegó a México la nota: “Cada día consolídase la posición internacional URSS, pues la próxima derrota de Hitler y la correlativa preponderancia Ejército Rojo obligarán países vecinos URSS, particularmente Polonia, Checoeslovaquia y Rumania, a apoyarse en Moscú”.247 Simultáneamente, el embajador de la URSS en México, K. Umański, en repetidas ocasiones mencionaba en sus discursos los asuntos polacos, por ejemplo, hablando de la frontera polaco-soviética. Sus palabras encontraron amplia resonancia en los países latinoamericanos.248 La Misión de la República de Polonia en México informó sobre diferentes aspectos de los temas polacos tratados en el ámbito internacional. El 5 de enero de 1944, Władysław Neumann entregó la declaración del gobierno polaco en Londres en relación con el cruce de la frontera polaco-soviética por las tropas del Ejército Rojo.249 Cuando se estableció el gobierno provisional en Lublin, la Misión informó a las autoridades mexicanas, en una nota de 9 de enero de 1945 que “en la parte de Polonia limpiada de la ocupación germana no existe la libertad AHGE, expediente III-2465-4.
245
Idem.
246
Telegrama L. Quintanilla a SRE, 16 de julio de 1943, AHGE, expediente III-245-4.
247
Véase Conjunto de recortes de la prensa argentina enviado a la SRE por el embajador Carlos Darío Ojeda en noviembre de 1943, AHGE, expediente 245-4.
248
AHGE expediente III-2465-4, fols. 29-32.
249
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
de palabra y de asociación. […] en las condiciones preponderantes, la nación polaca no tiene medios para expresar su voluntad y para manifestar su desacuerdo con esta nueva violación de las leyes cometida por el Comité de Lublin, el cual ahora se autonombra gobierno provisional”.250 El chargé d’affaires ad interim Jan Lech Byszewski explicó el carácter ilegal de los convenios firmados por el Comité de Lublin y la URSS, sobre todo los que trataban de las voivodatos en el este del país.251 En junio de 1945 las autoridades mexicanas fueron informadas del encarcelamiento por la NKVD (Comisariado del Pueblo para Asuntos Internos) de 16 líderes de la resistencia polaca, dirigentes del Estado Secreto [Państwo Podziemne] y el Ejército del Interior [Armia Krajowa] que lucharon contra el agresor alemán. Llevados a Moscú, fueron ilegalmente encarcelados.252 La Misión de la República de Polonia en México tuvo que afrontar la creciente propaganda soviética dirigida en contra del gobierno polaco en Londres. La actividad de la embajada soviética en México se concentraba en dos aspectos: hacer propaganda en la prensa mexicana y ganarse partidarios de entre los inmigrantes polacos en México, para que apoyasen la idea de instaurar un sistema socialista en los territorios polacos liberados de la ocupación. En noviembre de 1943 se formó la Asociación de Amigos de la División de Kościuszko,253 y en abril de 1944 la Unión Democrática Polaco-Mexicana “Tadeusz Kościuszko” que abiertamente declaró la colaboración y la alianza con la URSS. Lo encabezó una militante del Partido Polaco Socialista, Jadwiga Kamińska, y entre los miembros se encontraba un grupo de excombatientes del 250
Wł. Neuman a Ezequiel Padilla, México, 9 de enero de 1945, AHGE, expediente III-726-7.
251
J. L. Byszewski a Pablo Campos Ortiz, 28 de abril de 1945, AHGE, expediente III-726-7.
Z. Merdinger a Pablo Campos Ortiz, 21 de junio de 1945, AHGE, expediente III-726-7.
252
Memoriał złożony ob. Wincentemu Rzymowskiemu, ministrowi spraw zagranicznych przez delegację Polskiej Unii Demokratycznej „Tadeusz Kościuszko” w Meksyku, Meksyk 27 listopad 1946 r., AAN, MSZ, 6. Departament polityczny, expediente 1406, fols. 23-24.
253
115
116
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
ejército republicano español. La organización fue parte de la Unión Eslava financiada por la embajada de la URSS254 y publicaba un boletín y prestaba apoyo a las iniciativas soviéticas, de la misma forma que entabló relaciones con el Consejo Nacional de Estado. Para los últimos días de la guerra se había hecho visible la división entre los inmigrantes polacos en México. El antiguo secretario general de la Federación Polaca en México, el abogado Feliks Gutman, lanzó una revista de carácter izquierdista, Polonia Popular, lo que fue desaprobado por la Misión de la República de Polonia en México. El ministro Władysław Neuman, que iba a dirigir todas las acciones de prensa y propaganda en el hemisferio occidental, murió repentinamente el 24 de enero de 1945, durante las consultas en Washington. En su lugar, el 16 de febrero de 1945 fue nominado Zygmunt Merdinger, que llegó a la Ciudad de México el 27 de marzo y presentó sus cartas credenciales ante el presidente Ávila Camacho el 14 de junio de 1945. Fue también acreditado en Costa Rica, Guatemala, Honduras, Nicaragua, Panamá y El Salvador. Era el momento en que las grandes potencias decidieron revocar su reconocimiento del gobierno polaco en el exilio en Londres. También México tomó esta decisión y las razones surgen posiblemente de la política de no intervenir en asuntos internos de Polonia, así que también fue resultado de las resoluciones de la Cuarta Reunión Panamericana de Consulta de Ministros de Relaciones Exteriores. Conocida como Conferencia Interamericana sobre Problemas de la Guerra y de la Paz o Conferencia Chapultepec, por el lugar donde se celebró los días de 21 de febrero a 8 de marzo de 1945, en ella se elaboró la relación de los países americanos sobre los asuntos referentes al mundo de posguerra. Fue un preparativo de la convocatoria de la ONU, que tuvo lugar el 25 de junio de 1945, tras la firma de la Carta de las Naciones Unidas en la Conferencia de las Naciones Unidas en San Francisco. Idem.
254
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Para México y los países de América Latina la conferencia era muy importante, ya que el fin de la guerra significó que la importancia de la región en la política global iba disminuyendo. Esto suscitaba varios debates acerca de los temas que sobrepasaban el contexto latinoamericano; por ejemplo, el 27 de febrero la delegación cubana protestó oficialmente en contra de la decisión de las grandes potencias mundiales en relación con Polonia. Los diplomáticos latinoamericanos indicaban el caso polaco como un ejemplo de lo que las grandes potencias pueden hacer con los países medianos y pequeños (véase Imagen 22). Zygmunt Merdinger, retomando de nuevo el cargo de ministro en la Misión polaca en México, se daba cuenta de que la posición del gobierno polaco en el exilio en Londres estaba perdiendo fuerza. Los crecientes problemas con su reconocimiento por parte de todos países aliados causaron, que ya a en marzo de 1945, se comenzaran los preparativos para esconder el archivo de la Misión.255 El 18 de marzo, Henryk Stebelski, primer secretario de la Misión y jefe del Departamento Consular, anotó en su diario: Asegurar los expedientes políticos, y quemar los que no tengan valor. Guardar en un lugar seguro los códigos. Entregar los expedientes consulares a una institución independiente del gobierno. Como principio: esconder todo y guardarlo para después entregarlo al heredero legítimo del gobierno de la República de Polonia. En nuestro caso concreto, la mayoría [del archivo de la Misión] se irá a mi residencia, ya que nuestra vivienda es la más segura.256
Una semana más tarde, el domingo 25 de marzo, escribió: “Hoy por la tarde en la Misión, junto con el consejero [Lech] Byszewski y [Zyg255
El 16 de marzo de 1945, Stebelski anotó en su diario: “Piden de Londres que busquemos donde guardar los archivos de la misión y [de los asuntos] consulares. Hay un lugar, Cámara de Comercio Polaco-Mexicana, coronel Skoryna…”. Apuntes del 18 de marzo de 1945, H. Stebelski, Dzienniki 1945.
256
117
118
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
munt] Gostomski, preparamos la evacuación. Una parte de los libros, expedientes secretos y confidenciales va a mi casa. El resto lo empaquetamos para que en un momento dado se pueda evacuar toda la Misión”.257 El 5 de mayo Stebelski anotó: “En la Misión, empaquetamos el archivo”. Esta tarea duró hasta finales de junio. El día 26 de junio era un momento importante para todo el equipo. Stebelski escribió: Toda la tarde y noche empaquetando los expedientes de la Misión; una parte de ellos los quemamos. Es triste ver cubrirse de llamas nuestro antiguo libro de códigos. Tanto tiempo que pasamos usándolo en un trabajo minucioso […]. La noche en la Misión con [Zygmunt] Gostomski ordenamos los asuntos de la caja. Días tristes en la Misión. Participamos en el desvanecimiento de un mundo que no volverá. La libertad volverá, pero todo será diferente.258
El día siguiente 27 de junio: “Hoy llegó la información de Londres que ordena proceder a la destrucción de los papeles que, revelados, puedan perjudicar al Estado polaco”.259 Con la nota de 9 de junio de 1945, México retiró su reconocimiento del gobierno polaco en el exilio en Londres y reconoció el gobierno provisional de la Unión Nacional constituido bajo la tutela de la URSS. La SRE notificó al ministro Merdinger que a partir de la fecha considera concluida su misión y suspende sus relaciones con el Gobierno de Polonia en el Exilio.260 El mismo día, Alfonso de Rosenzweig Díaz fue informado sobre la conclusión de su misión como representante del gobierno mexicano ante el gobierno de la República de Polonia. A Merdinger y otros empleados de la Misión de la República de Polo H. Stebelski, Dzienniki 1945.
257
Idem.
258
Idem.
259
T. Łepkowski, Polska-Meksyk…, p. 132, documento 32.
260
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
nia en México les fue concedido el asilo político, que de hecho les hizo mantener el estatus de diplomáticos.261 Puede que tenga que ver con eso el hecho de que, en varios otros países de América Central, Merdinger seguía con su estatus de ministro de un gobierno reconocido, o puede que fuese una sutil muestra de desaprobación de la manera en que las grandes potencias mundiales habían resuelto la cuestión polaca. La red de los consulados honorarios siguió funcionando, aunque cada vez con más dificultades. Tras coordinarlo con la SRE, la Misión fue convertida en Consulado y traspasada al cónsul honorario George Pinson.262 La historia oficial de la Misión de la República de Polonia en México concluyó el día 3 de diciembre de 1945. Ese día, Henryk Stebelski anotó en su diario: “Hoy viví el día más pesado de la liquidación de la Misión: definitivamente cerramos la puerta y dejamos la Misión a cargo del señor Pinson, cónsul honorario que, por su parte, entregará las llaves a las Relaciones”.263 Y así fue. Unas dos semanas más tarde se inauguró la misión que representaba al gobierno en Varsovia. Esto no significó que los diplomáticos polacos que se quedaron en México dejaron su actividad. Una parte de la plantilla de la Misión se estableció en México. Además, muchos carecían de medios para irse. De esta manera, encontraron un nuevo hogar en México el primer enviado polaco, Zygmunt Merdinger; el jefe del departamento consular, Henryk Stebelski; el agregado militar, el comandante Stefan Dobrowolski; el jefe del departamento de prensa, Se firmó un acuerdo entre Manuel Tello, titular de la Secretaría de Relaciones Exteriores de México, y Zygmunt Merdinger, con el que se otorgó el asilo político en México a Zygmunt Merdinger, Henryk Stebelski, Elizabeth Stebelski, Teodor Parnicki, Wiktor Stanisławski. Walentyna Stanisławska, Stefan M. Dobrowolski, Anna de Dobrowolski, Zygmunt Gostomski, Helena Zarnecka, Kostecki, Kostecka, Helena Scheunert, Henryk Tilles y su esposa. Véase AHGE, expediente III-1428-7, fol. 1.
261
Nota de 10 de agosto de 1945, H. Stebelski, Dzienniki 1945.
262
H. Stebelski, Dzienniki 1945.
263
119
120
El periodo de la Segunda Guerra Mundial
Wiktor Stanisławski; el agregado cultural y el escritor, Teodor Parnicki, y todos los empleados administrativos (véase Imagen 23). En la colonia Santa Rosa aún había refugiados polacos, con el apoyo prestado por las personas designadas por el gobierno polaco en Londres. En 1945 empezaron los preparativos para desmantelar el campo, aunque las decisiones finales dependían de las instituciones que financiaban la colonia, o sea, Estados Unidos. A finales de 1945 la colonia pasó de la tutela de la Federation Economic Administration a la administración directa del Departamento de Estado norteamericano. Una de las primeras decisiones tomadas entonces fue el retiro del delegado B. Szmejko y el nombramiento del delegado C. Mikołajczyk. Los habitantes de la colonia descartaban colaborar con los representantes del nuevo poder polaco. Entre los ciudadanos polacos residentes en México reinaba la sensación de inseguridad y la espera de los cambios definitivos relacionados con la conclusión de la guerra y los tratados de la paz. Se enfrentaron a un serio dilema entre la lealtad al Estado polaco independista o al Estado polaco bajo la tutela soviética (véase Imagen 24).
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
El reconocimiento por México del Gobierno Provisional de la Unión Nacional el 9 de julio de 1945 trajo unos cambios en las relaciones diplomáticas polaco-mexicanas. Apenas el 16 de agosto el nuevo embajador de México en Moscú, Narciso Bassols, sugirió a la SRE que se considerase la posibilidad de intercambio de notas con el Gobierno Provisional de la Unión Nacional. En septiembre de 1945, Zygmunt Modzelewski como subsecretario de Relaciones Exteriores se dirigió al embajador mexicano Rosenzweig Díaz con la petición de reconocer a Jan Drohojowski en su función de enviado extraordinario y ministro plenipotenciario en México. En este tiempo, entre julio y diciembre, de los intereses del nuevo gobierno polaco se ocupaba la misión francesa en México. El primer enviado del nuevo gobierno polaco fue entonces Drohojowski, diplomático de renombre, de los pocos que decidió colaborar con el nuevo poder de la República Popular de Polonia. Se preparaba para su misión en México desde la mitad de 1945 y llegó al país junto con toda la plantilla de la misión el 12 de diciembre de 1945.264 Le dieron bienvenida los representantes de la SRE y la delegación de la Unión Democrática Polaco-Mexicana “Tadeusz Kościuszko”.
J. Drohojowski do nieznanego urzędnika MSZ w Warszawie, Londyn25 sierpnia 1945 r., ANN, MSZ, 6 Departament Polityczny, expediente 1403, fols. 2-3.
264
122
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
Una de las primeras acciones fue la toma en posesión, el 13 de diciembre, del antiguo edificio de la Misión de Polonia en México, cuyas llaves fueron depositadas por los anteriores usuarios en la SRE. En el informe administrativo leemos esta descripción del edificio: “El edificio frontal tiene nueve habitaciones, en el fondo se encuentra un garaje; sobre el garaje en el primer piso hay dos habitaciones no habilitadas para vivienda ni cualquier otro uso”. El edificio era rentado al ciudadano mexicano Saul Carasso265 y había dentro unos muebles y parte del equipamiento dejado por los antecesores. La misión empezó a funcionar el 15 de diciembre de 1945 en el anterior edificio de la calle Mérida 121 en la colonia Roma. La misión en México de la República Popular de Polonia fue la primera y a lo largo de un año la única misión de las autoridades comunistas en el territorio de toda América Latina.266 Rápidamente, ya el 20 de diciembre, Drohojowski presentó sus cartas credenciales ante el presidente de México, el general Manuel Ávila Camacho.267 México, por su parte, de manera simbólica subrayó la continuidad de sus contactos con Polonia, nombrando como su representante en Varsovia a Luciano Joublanc Rivas, quien desempeñó ya esta función antes de la guerra y fue conocido por su amistad hacia Polonia y los polacos. Llegó a una Varsovia destruida en enero de 1946. En un principio, el personal de la Misión constaba de cinco personas, incluidos el ministro Drohojowski, su esposa y tres personas más. Ninguno de los antiguos empleados mexicanos ni funcionarios polacos volvió a trabajar en la Misión con los nuevos diplomáticos. El Kwartalne sprawozdanie administracyjne, Meksyk 5 lipca 1946 r., ANN, MSZ, 20 Biuro konsularne, expediente 429, fols. 1-2.
265
Otras misiones de Polonia comunista fueron la representación en Brasil, a partir de la segunda mitad de 1946, y en Argentina, a partir de la segunda mitad de 1947.
266
List Jana Drohojowskiego do Bolesława Bieruta, Meksyk 20 grudnia 1945 r., ANN, MSZ, 6 Departament Polityczny, expediente 1403, fol. 22.
267
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
primer secretario fue Eugeniusz Dworkin, comunista y excombatiente de la Guerra Civil Española. Tenía contacto con los excombatientes españoles residentes en México, entre los cuales se encontraban unos cuarenta polacos. Otra persona importante fue el agregado militar, el comandante Józef Klonowski, y el agregado comercial Andrzej Balcer, muy joven y sin experiencia. Rápidamente aumentó el número de empleados, mayormente provenientes de la colectividad polaca en México. La cancillería estaba a cargo de la jefa de la administración, A. Zawada, que llegó un poco más tarde. Anna Rosińska trabajó de secretaria y Maria Sten, de mecanógrafa. Kazimierz Bruch fue chofer. Apareció también el gerente del Departamento Especial, Paweł Dyjak. Desde el 5 de noviembre de 1946 trabajó también Jerzy Rzędowski, como taquígrafo.268 Después llegó a México Józef Welker en función de primer secretario de la Misión. La ampliación del personal resultaba del vasto alcance territorial de la Misión, que por espacio de varios meses fue la única representación diplomática y consular del gobierno polaco en Latinoamérica. Jan Drohojowski, como primer representante del nuevo poder en el territorio de América Latina, planeó con ambición la ampliación de la red diplomática y consular en la región. En 1945 Drohojowski estaba oficialmente acreditado únicamente ante el gobierno mexicano, pero hacía trámites consulares por correspondencia en el alcance de toda la región de Latinoamérica y el Caribe. Sucesivamente, todavía en noviembre de 1945, iba a firmarse con Venezuela el contrato sobre la continuidad de las relaciones diplomáticas, al nivel de misiones. Unos meses más tarde Caracas otorgó a Drohojowski su agrément, no obstante, no presentó las cartas credenciales. Como consecuencia de la no apertura de las relaciones diplomáticas reales, en 1952, Venezuela formalmente suspendió las relaciones con la Polonia comunista. Una situación parecida tuvo lugar en cuanto a las relaciones con Colombia, Véase Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México, expediente 560.
268
123
124
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
que en diciembre de 1945 reconoció el Gobierno Provisional de Unidad Nacional. El 11 de agosto de 1946, Drohojowski fue nominado enviado polaco en Bogotá, con sede en México. Tras su salida de la Misión en 1952 las relaciones bilaterales fueron suspendidas. Rápidamente, el 4 de enero de 1946, se entablaron relaciones diplomáticas entre la Polonia comunista y Costa Rica. En mayo, Jan Drohojowski fue nombrado enviado polaco en este país durante la presidencia de Teodor Picado Michalski, hijo de una médica polaca. Varios años después, a partir del 29 de mayo de 1972, las misiones de ambos países adquirieron el rango de embajada. Hasta el año de 1990 la embajada en San José dependía de la misión en México. Algo parecido ocurría en las relaciones entre Polonia y Honduras. El 13 de febrero de 1946 se establecieron las relaciones diplomáticas a nivel de Misión. Unos meses más tarde, el 13 de diciembre de 1946, Jan Drohojowski fue nombrado enviado acreditado en Honduras. En 1979 el rango de la Misión fue ascendido a Embajada. En cuanto a Panamá, el 26 de febrero de 1946, se renovaron formalmente las relaciones diplomáticas entre ambos países. En abril de 1946 Drohojowski se acreditó en la ciudad de Panamá con el rango de enviado. En agosto de 1973, el rango de la Misión ascendió a Embajada. Hasta 1983 estaba sujeta a la Embajada de la República Popular de Polonia en México. Polonia entabló también relaciones diplomáticas con Haití el 3 de julio de 1946. Drohojowski emprendió sus funciones a mediados de agosto de 1947. Los representantes de la República Popular de Polonia en México estuvieron acreditados en Puerto Príncipe hasta 1976. El siguiente país que acreditó al enviado de la República Popular de Polonia fue Ecuador, donde Drohojowski desde el 10 de junio de 1946 cumplía funciones de chargé d’affaires, y a partir de enero de 1948 como enviado acreditado. La misión en Quito dependió de la representación en México hasta 1962. En 1947, Drohojowski renovó
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
las relaciones diplomáticas con El Salvador, allí también Drohojowski fue acreditado como enviado a partir de 19 de abril. Tras su retiro de la misión en 1952, las relaciones diplomáticas bilaterales fueron suspendidas. A continuación, el 1 de mayo de 1947, J. Drohojowski fue acreditado como el enviado polaco a la capital de Nicaragua, Managua. La misión de Managua dependió de la de México hasta 1980. A mediados de junio de 1947 el ministro Drohojowski fue acreditado en la República Dominicana. Las relaciones con este Estado fueron suspendidas tras la salida del ministro. La ampliación del alcance territorial de la Misión de la República Popular de Polonia en México fue aún más extensa. El 15 de junio de 1948 Drohojowski recibió el agrément del gobierno de Guatemala, no obstante, no presentó sus cartas credenciales y por esa razón las relaciones diplomáticas no se establecieron. Las tareas de la Misión al término de la Segunda Guerra Mundial De los documentos guardados en el archivo del Ministerio de Relaciones Exteriores resulta que las tareas básicas de la Misión en México fueron la actividad propagandística y los asuntos migratorios, tanto de carácter consular como los relacionados con los refugiados. En todos estos campos los diplomáticos de la República Popular de Polonia se encontraron con la oposición de la inmigración política polaca. América Latina, México incluido, se encontraba al margen de la política exterior de Varsovia. En los primeros años hubo un interés dictado por la necesidad de conseguir un reconocimiento internacional amplio. La visión del mundo demasiado ideologizada de muchos diplomáticos del nuevo poder comunista causó que en los informes que preparaban a menudo ocurriera que “la descripción y el análisis interno fueran de buen nivel, pero en cuanto trataban temas políti-
125
126
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
cos perdían todo su valor, inclinándose hacia un balbuceo ideológico tanto en la forma de presentación como en la elección de los temas, como por ejemplo la vida de la clase obrera”.269 No obstante, entre esos informes destacan, al menos en los primeros dos años, los informes de Drohojowski. En la nueva situación interna de Polonia, la Misión adquirió nuevas tareas y trámites relacionados con el problema de los inmigrantes y los refugiados, como por ejemplo, la confirmación de la ciudadanía o la expedición de la documentación a los polacos de todo el territorio de América Latina. La vasta red de los consulados honorarios no fue tomada en consideración en este contexto y muchos de ellos rápidamente dejaron de funcionar. El primero que fue desautorizado, el 10 de mayo de 1947, fue el de Ignacy Wygard, cónsul honorario en el Estado de México. Finalmente en marzo de 1949 se anularon los exequatur para los cónsules de Veracruz, Tampico y Mérida. Para los ciudadanos polacos residentes en los países de América Latina la necesidad de confirmar la ciudadanía era un requisito completamente incomprensible, ya que ya ostentaban los documentos expedidos por las delegaciones polacas antes o durante la guerra. En los primeros años de la posguerra, muchos de ellos tramitaron la ciudadanía mexicana o de otro país. Fue simbólico en esta situación el caso de la primera solicitante que, el día 18 de diciembre de 1945, se presentó en la Misión con la siguiente declaración: “Con la presente afirmo que me presenté el 18-12-1945 en la Misión de la República de Polonia en México solicitando que se me anule el pasaporte”. El funcionario anotó a mano en esta declaración manuscrita: “1. Privación de ciudadanía”.270 La Misión llevó un registro de ciudadanos polacos residentes en el área territorial de su acreditación desde mayo de 1946. En un
J. Łaptos y A. Mania, op. cit., pp. 273-443.
269
Archivo de la Embajada de Polonia en México.
270
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
mes registró apenas cien familias de México, Costa Rica, Guatemala, Panamá, Bolivia, Argentina y Brasil.271 En septiembre de 1946, registró solamente 18 personas de América Central y 11 de América del Sur;272 En este mismo mes, el Departamento Consular de la Misión envió a Río de Janeiro, a la misión instituida en Brasil, los expedientes de los ciudadanos polacos registrados en México y emprendió los preparativos para la entrega de la documentación a la misión en Buenos Aires, que se estaba estableciendo.273 Con el tiempo, la confirmación de la ciudadanía resultó cada vez más problemática, ya que las autoridades en Varsovia requerían que los interesados en obtener dicho documento declararan su lealtad a las nuevas autoridades polacas. Este asunto fue importante, sobre todo en caso de dos grupos de ciudadanos polacos que llegaron a México en el periodo ya posterior al término formal de la guerra, o sea, a los dipises (desplaced persons) y de los judíos polacos que abandonaron Polonia después del pogromo en Kielce de 1946. Muchas de estas personas requerieron asistencia consular, pero no la pudieron recibir por motivos ideológicos. La fundación de Israel en 1948 resolvió los dilemas de muchos judíos polacos residentes en México. De hecho, ellos fueron el grupo inmigrante polaco más numeroso. La política de las nuevas autoridades polacas que se realizó en la Misión ayudó a que aumentara la aversión de gran parte de la colectividad polaca y la misión diplomática de Polonia en México. En los informes sobre la colectividad polaca, enviados desde la Misión a las autoridades en Varsovia, cambia hasta el vocabulario usado para describirla: Raport konsularny za miesiąc czerwiec 1946, Meksyk 7 lipca 1946 r., ANN, MSZ, 20 Biuro Konsularne, expediente 429, fol. 6.
271
272
Raport konsularny za miesiąc wrzesień, Meksyk 3 października 1946 r., ANN, MSZ, 20 Biuro Konsularne, expediente 429, fol. 19. Raport administracyjny za III. Kwartał 1946 roku, Meksyk 15 października 1946 r., ANN, MSZ, 20 Biuro Konsularne, expediente 429, fol. 10.
273
127
128
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
ya no son simples “empleados de la misión anterior”, ni “londinenses”, “los de Beck”, “los de Romer”, sino más bien, “funcionarios burgueses”, “reaccionarios” o hasta se les acusa de traición. Los contactos de la colectividad polaca con la nueva Misión se redujeron a lo necesario. Prácticamente, esto significaba un aislamiento y una doble actividad de las actividades relacionadas con los polacos en México. No podemos olvidar que en México se quedaron los anteriores diplomáticos, que como Merdinger o Stebelski, intentaban ayudar a los inmigrantes a solucionar los problemas emergentes. Sólo un pequeño grupo mantenía contacto con la Misión; eran los grupos de inmigrantes de carácter izquierdista. La Unión Democrática Polaco-Mexicana T. Kościuszko dejó de actuar de manera tan activa. En 1945, dejó igualmente de publicarse el boletín, mientras que la revista perduró poco tiempo más. Una parte de los activistas se fue a Polonia o a Estados Unidos. La Unión existió un par de años más, pero sin mayor actividad. Dentro de las competencias de la nueva Misión polaca se encontró la cuestión de los polacos en el campo de Santa Rosa. Desde el principio de su misión en México, Drohojowski trató de convencer a los habitantes de la colonia de aceptar las nuevas autoridades y volver a Polonia.274 Los habitantes de Santa Rosa no quisieron volver a Polonia. De los mil quinientos, a Polonia se repatriaron solamente 59 personas, más de cuatrocientas decidieron quedarse en México y el resto se fue a Estados Unidos, Canadá u otros países. Gracias al permiso otorgado el 10 de febrero de 1945 por el secretario de Gobernación de México, Miguel Alemán, los habitantes de la colonia pudieron desplazarse sin restricciones y desempeñar todo tipo de trabajo fuera de la colonia. El campo, financiado por la administración estadunidense, fue definitivamente desmantelado el 31 de diciembre de 1946. Una parte
274
Raport z konferencji w Głównej Katerze UNRRA w sprawie uchodźców polskich w Meksyku, Waszyngton 20 września 1946 r., ANN, MSZ, 6. Departament Polityczny, expediente 1471, fols. 18-19.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
de los niños y profesores se trasladaron a la Ciudad de México, donde en la colonia Tlalpan empezó a funcionar un nuevo centro, financiado a partir de los donativos de particulares y la subvención del Consejo de Polacos en Estados Unidos y el Gobierno de Polonia en el Exilio en Londres. Allá, después de la mudanza, se encontraba la sede de la redacción del periódico Polak w Meksyku publicado a partir de 1944. Dejó de salir en 1947 por falta de fondos. En la realidad de aquel entonces, los habitantes de Santa Rosa tuvieron tres posibilidades: volver a la Polonia que se encontraba en las manos del nuevo poder o, más bien, estaba “bajo la ocupación soviética”; quedarse en México o emigrar a otro país, ya fuera Estados Unidos o Canadá. La mayoría de los habitantes se opuso a retornar a Polonia, hasta 1948 de México volvieron a Polonia 43 personas, que fue efecto de una intensa acción de propaganda de parte de la Misión dirigida por Drohojowski.275 La Misión tenía por objetivo repatriar el mayor número de refugiados a Polonia. El nuevo ministro fue un experimentado diplomático276 y publicó, entre otros, el día 2 de agosto de 1946, un llamamiento a los habitantes de la colonia para que volvieran a Polonia.277 Él jamás visitó la colonia, y sus colaboradores no se ganaron la simpatía ni una buena opinión de sus habitantes, ni consiguieron los resultados planeados. Podemos decir que el número de los repatriados era mínimo y de hecho eran las personas que dejaron a sus familias en Polonia y querían unirse con ellas. 275
Repatriacja 43 Polaków z Meksyku, ANN, MSZ, 6. Departament Polityczny, expediente 1471, fols. 60-65. En el informe de H. Stebelski del 6 de enero de 1947 para Interim Treasury Committee, se dice que 38 personas salieron en diciembre de 1946 y otras el 13 de enero de 1947
276
H. Stebelski, Dziennik 1945. En los apuntes del 30 de agosto de 1945 se lee: “Los primeros diplomáticos “varsovienses” salen al exterior: desde hace dos días está en Londres un nuevo embajador, Henryk Strassburger, el profesor Kot está nominado para Roma, un tal Strzeszewski va a llegar a París, a México ha de venir… Drohojowski. Muy mal. Él es “brillante” y hasta que cometa una primera tontería, todos los mexicanos y extranjeros lo adorarán”. T. Łepkowski, Polska-Meksyk…, pp. 133-134. Idem.
277
129
130
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
La mayoría se dirigió a Estados Unidos y salieron gradualmente, ya antes del cierre formal el 31 de diciembre de 1946.278 Las salidas empezaron en febrero de 1945, cuando el primer grupo de 40 personas se dirigió a Estados Unidos. Para mayo de 1946, a Estados Unidos y Canadá habíase ido alrededor de seiscientas personas.279 Algunos habitantes de Santa Rosa encontraron trabajo en México, y les ayudó a encontrarlo, aparte de la Agencia de Trabajo de la Embajada de Estados Unidos, la “actitud amistosa de varios mexicanos de renombre en los círculos comerciales, que teniendo lugares de trabajo en sus talleres, se encargaron de ofrecerlos a nuestros refugiados”.280 El 13 de mayo 1946 se fueron a Estados Unidos los 186 habitantes del orfanato, además de las cuatro monjas felicianas. El 1 de noviembre de 1946 en la colonia se encontraban más de seiscientas personas, las cuales fueron colocadas de la siguiente manera: 115 personas encontraron casa y trabajo en la hacienda del activista católico don Barroso, a 60 kilómetros de la Ciudad de México; 25 obtuvieron puestos de trabajo en su fábrica textil; 40 refugiados fueron empleados por un hacendado de Toluca, el señor Jeffcott; 42 personas empezaron a trabajar en la hacienda del señor Becker, y siete recibieron empleo en la fábrica de jabón Palmolive en la capital. Al estado de Campeche se trasladaron 122 personas para trabajar en explotación de la selva en la empresa de Medín y 60 se dedicaron al servicio doméstico en la Ciudad de México, Acapulco y Cuernavaca. A propuesta de la Unión Nacional Polaca, 75 jóvenes estuvieron esperando visa estadunidense.281 Raport H. Stebelskiego do Interim Treasury Committe, Meksyk 6 stycznia 1947 r., AAN, Meksyk, expediente 180, s. n.
278
Raport H. Stebelskiego do Działu Opieki Społecznej Tymczasowego Komitetu Treasury dla Spraw Polskich w Londynie, Meksyk 27 maja 1946 r., AAN, Meksyk, expediente 180, s. n.
279
Raport H. Stebelskiego... cit., Meksyk 6 stycznia 1947r., AAN, Meksyk, expediente 180.
280
Idem.
281
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Una parte de los habitantes se trasladó al asilo para jóvenes refugiados de la excolonia Santa Rosa en México, organizado en la Ciudad de México por el padre Józef Jarzębowski y Zofia Orłowska. En mayo de 1947 en el asilo había todavía 40 niños. A la capital también se trasladó la redacción de Polak w Meksyku. Más de cien personas decidieron quedarse en la ciudad de León y los alrededores. A pesar de todo eso, el problema persistió ya que hubo, como anotó Stebelski, unas ciento treinta y cinco personas incapaces de trabajar. Poco a poco, iban disolviéndose las estructuras de la administración de la colonia. No se sabe, sin embargo, cuándo abandonó la colonia el último refugiado. Todos los habitantes de Santa Rosa recibieron pasaportes polacos expedidos por Stebelski, reconocidos en múltiples países. En la Polonia comunista nacieron muchos mitos sobre el campo de Santa Rosa y sus habitantes. Uno de ellos, completamente distorsionado, fue creado por Roman Samsel, que escribió que “los antiguos habitantes de la colonia no quieren, no saben o tienen miedo a hablar sobre el campo. Los detalles se borran en la memoria de los antiguos colonos hasta tal punto que hasta el nombre del barco en que viajaron se les fue de la memoria”.282 Samsel reprochaba a la administración del campo que lo que hacía servía a un propósito ideal y glorioso de preservar intactas las fuerzas de los jóvenes y niños, para que no se convirtieran en mexicanos, para que nadie tuviera ganas de quedarse en la tierra azteca. Todos tenían que guardar fuerzas para la patria liberada, para levantarla de los escombros y cenizas. A lo largo de los años se les inculcaba esta idea a los niños y a los jóvenes en la escuela de Santa Rosa, convirtiéndolo en el sentido de la vida, enseñanza, y todo lo que les ocupaba.283
Roman Samsel, „Od Ziemi Ognistej po Rio Grande”, en Leon Onichimowski (ed.), Ameryka Łacińska, Varsovia, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1976.
282
Ibidem, pp. 330-331.
283
131
132
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
Lo pintó en colores muy oscuros como un centro aislado y derechista, una imagen que después se repetía muchas veces. El nuevo poder en Polonia estaba a favor de crear esta imagen negativa de los que no volvieron a Polonia después de la guerra. De ahí las pruebas para desacreditar a las personas que por causa de la guerra se encontraban en el exilio, y después, como en el caso de los habitantes de Santa Rosa, decidieron quedarse fuera de Polonia. De este grupo tan variado de los santarrosinos salieron muchas personas que lograron verdaderos éxitos. Y lo consiguieron con la labor de sus propias manos, tenacidad y obstinación, las mismas que les permitieron sobrevivir a Siberia y el exilio. Entre ellos están grandes empresarios, profesores y artistas. Vale la pena resaltar el papel de la colonia en las relaciones polaco-mexicanas. Santa Rosa tuvo sin duda un impacto favorable en la construcción de las relaciones mutuas. Muchos habitantes de la colonia se quedaron en México y vincularon sus vidas con este país. Muchos de los que se fueron guardaron a México en su corazón, con gratitud y nostalgia. En la opinión de los mexicanos, Santa Rosa es también el paradigma de la excepcional solidaridad mexicano-polaca, y el ejemplo de tender la mano a un país que para muchos es un símbolo del heroísmo y los sufrimientos ocasionados por la Segunda Guerra Mundial. Cooperación política y económica Sin conseguir éxito en cuanto a los asuntos de la repatriación y de los refugiados, la actividad de la misión polaca en México se enfocó en la realización de las tareas protocolares. Al principio del funcionamiento de la nueva representación, se organizó la primera visita de altos cargos. El ministro de Relaciones Exteriores polaco, Wincenty Rzymowski y el viceministro de la Defensa, el general Karol Świerczewski, visitaron México invitados por el gobierno mexicano entre noviembre y diciem-
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
bre de 1946. El 1 de diciembre participaron en la toma de posesión del presidente Miguel Alemán Valdés. Además, el ministro Rzymowski fue recibido por el secretario de Relaciones Exteriores Jaime Torres Bodet y el general Świerczewski se reunió con sus antiguos colegas excombatientes del ejército republicano español. Desde el punto de vista de relaciones bilaterales, la visita de Rzymowski y Świerczewski fue el único acontecimiento importante protocolar hasta finales de los años sesenta. La Guerra Fría trajo por la parte polaca las restricciones de las relaciones internacionales a los actos formales y oficiales. Además, el nuevo Estado polaco se encontraba en la etapa de construir las estructuras internas, el sistema político y la reconstrucción de un país completamente devastado por la guerra. Se celebraba el día 22 de julio, invitando a las autoridades mexicanas, mientras el ministro polaco participaba en las fiestas nacionales y estatales de México. En su instrucción del 11 de abril de 1946 el ministro Modzelewski explicó que “el día 22 de julio ha sido establecido como fiesta nacional y estatal del Resurgimiento. Este día los jefes de las misiones en el exterior reciben las felicitaciones de parte de los representantes del gobierno del país de su acreditación así que las palabras de los representantes de otros países”,284 y subrayó que “el día 3 de mayo sigue siendo una fiesta nacional de carácter interno, para los funcionarios de la misión y los representantes de la colectividad polaca”.285 Muchos polacos lo interpretaban como un ejemplo de su actitud antipolaca. En sus relaciones con México, Polonia buscó en este periodo algunos acuerdos en el ámbito económico. Entre los días 28 de septiembre y 2 de octubre de 1950 estuvo en Varsovia una misión económica mexi Jan Drohojowski do Franciszka Janiszewskiego p.o. Dyrektora Gabinetu Ministra Ministerstwa Spraw Zagranicznych w sprawie: Świąt Narodowych i innych., Meksyk 17 maja 1948 r., AAN, MSZ, 15 Gabinet Ministra, expediente 25, fols. 21-22.
284
Idem.
285
133
134
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
cana. Las negociaciones, con la participación del jefe de departamento de la SRE, Armando C. Amador, y el secretario general del Consejo Ejecutivo de Comercio Exterior, José Ramos y Robledo, sobre el convenio comercial no llevaron a los resultados esperados y no fueron continuados en los años posteriores. Los contactos oficiales polaco-mexicanas se redujeron a las visitas de cortesía o visitas particulares, o a los contactos culturales. En 1953 visitó Polonia el expresidente de México, Miguel Alemán Valdés, que se reunió con el presidente del Consejo de Estado de la República Popular de Polonia, Aleksander Zawadzki, y el viceministro de Relaciones Exteriores, Stefan Wierbłowski. En 1958 tuvo lugar la visita del expresidente de México, general Lázaro Cárdenas, y su hijo Cuauhtémoc. El general Cárdenas se reunió con el presidente del Consejo de Estado de la República Popular de Polonia, Aleksander Zawadzki, y los ministros de Agricultura y de Instrucción Pública. El mismo año Oskar Lange, interino del presidente del Consejo de Estado de la República Popular de Polonia, participó en la toma de posesión del presidente de México Adolfo López Mateos. En 1961 prestó visita a Polonia otro expresidente de México, Emilio Portes Gil. Todas estas visitas, aunque de mucha difusión en la prensa y en la radio, no trajeron cambios en las relaciones bilaterales que se mantenían distantes y frías. Mucho mejor se presentaba la actividad y difusión cultural. Uno de los acontecimientos más interesantes fue la gira del ballet dirigido por la bailarina y pedagoga estadunidense, Waldeen von Falkenstein Brooke de Zet, organizada en 1946 por Maria Sten, agregada cultural de la Misión. El grupo presentó bailes polacos en Querétaro y Guanajuato.286 En diciembre de 1948, empezó su actividad el Comité del Año Chopin patrocinado por el presidente de México, Miguel Alemán. Hubo intentos, sin éxito, de formar un Instituto Chopiniano en Mexico. Tuvo mucha resonancia la presentación, el 10 de octubre Véase Fotos, AAN, Ministerstwo Kultury i Sztuki, expediente 146.
286
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
de 1949, de la película Última etapa, de Wanda Jakubowska. Entre los espectadores estaba, entre otros, el secretario de Relaciones Exteriores Manuel Tello y varios representantes del cuerpo diplomático (véanse Imágenes 25 y 26). En octubre de 1950 se presentó en Morelia una exposición de arte popular polaco. Al finalizarla, la Misión obsequió a varias instituciones culturales mexicanas con una parte de las obras enviadas desde Polonia para la muestra. Se regalaron al Museo Michoacano de Morelia 50 objetos.287 En enero de 1951 la exposición del arte popular polaco, inaugurada por Jan Drohojowski, fue presentada en Veracruz. Con una exhibición histórica se celebró en 1955 el centenario de la muerte de Adam Mickiewicz. Vale la pena mencionar la presencia de la cultura mexicana en Polonia. En septiembre de 1954, viajó a Polonia, por la invitación del Ministerio de Cultura y Arte, uno de los muralistas más destacados, David Alfaro Siqueiros (véanse Imágenes 27 y 28). Fracasó el intento de intercambio de estudiantes entre las universidades en México y Polonia. La propuesta llego de parte del profesor E. Marchand de México en 1948.288 No hay tampoco huellas de la actividad de la Agencia de Prensa Polaca en México. En diciembre de 1945 las autoridades polacas se dirigieron a la Unión Kościuszko para solicitar ayuda en encontrar el candidato al corresponsal para la agencia Polpress. La junta directiva de la Unión designó a Beata Badad,289 una de sus miembros, para este puesto. Era un personaje interesante; estudio medicina en la Universidad de Montpellier y llegó a México en 1942. A principios de 1946 tomó posesión del puesto de la jefa de la Agencia Polaca de Prensa (PAP), hasta al menos 1948. La presencia de Véase AAN, Ministerstwo Kultury i Sztuki, expediente 145, fol. 41.
287
Véase Carta de 11 de junio de 1948, AAN, Ministerstwo Kultury i Sztuki, expediente 143, s. n.
288
289
Sprawozdanie z działalności Unii Demokratycznej Polsko-Meksykańskiej im. T. Kościuszki za rok 1945r., AAA, MSZ, 9 Departament III Ameryk, expediente 294, fol. 32.
135
136
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
la PAP se reforzó sobre todo en los años sesenta, especialmente cuando en 1967-1972 la representaba el maestro del periodismo, Ryszard Kapuściński, que en aquel tiempo recogía materiales para sus libros tan conocidos como por ejemplo Cristo con un fusil al hombro o La guerra del fútbol. La segunda mitad de los años cincuenta trajo cambios en la URSS y en todos los países de la llamada democracia socialista. El impulso surgió tras la muerte de Stalin. Aunque en la política exterior polaca América Latina y México se ubicaban en los plazos lejanos, los contactos mutuos empezaron a cobrar cuerpo. Aparte de los telegramas protocolares, aparecieron las visitas políticas.290 En 1960 vino a México el viceministro de Exteriores polaco, Józef Winiewicz. Del 24 de abril al 2 de mayo tuvo varias reuniones de carácter político y económico con el secretario de Relaciones Exteriores Manuel Tello, el secretario de Industria y Comercio León Salinas, y con el director del Banco de Comercio Exterior de México, Ricardo José Zevada. Es probable que fue entonces cuando apareció la propuesta de una nueva apertura en las relaciones polaco-mexicanas, cuya primera señal sería ascender las representaciones diplomáticas al rango de embajada. Oficialmente se dio este paso el 3 de septiembre de 1960 con Mieczysław Włodarek nominado para el cargo de embajador, quien cinco días después, el 8 de septiembre, presentó sus cartas credenciales ante el presidente López Mateos. Comenzaron los contactos parlamentarios. Por invitación del parlamento polaco llegó a Polonia en 1960 la delegación del Congreso de la Unión dirigida por Manuel Moreno Sánchez. Los parlamentarios polacos revisitaron México en diciembre del mismo año. Otro impulso lo dieron las visitas de más alto nivel de gobierno. En marzo 1963 visitó México el primer ministro del gobierno de la El listado de las visitas más importantes está en K. Szczepanik, A. Herman-Łukasik y B. Janicka, op. cit.
290
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
República Popular de Polonia, Józef Cyrankiewicz junto con el viceministro de Asuntos Exteriores Marian Naszkowski. El presidente López Mateos recibió al ministro Cyrankiewicz y en abril de 1963 viajó a Polonia, acompañado por el secretario de Relaciones Exteriores Manuel Tello y el secretario de Industria y Comercio Raúl Salinas Lozano, además de varios industriales y financieros mexicanos. La visita del presidente López Mateos en Varsovia fue precedida por un evento cultural de mayor tamaño en la historia de las relaciones bilaterales. En el Museo Nacional, el 7 de junio de 1961 se inauguró la exposición histórica Tesoros del arte mexicanos desde los tiempos precolombinos hasta la actualidad. Fueron presentadas casi dos mil piezas, entre ellas, una de las esculturas más características del arte mexicano: una gigantesca cabeza olmeca, que se exhibió en el patio del museo. Los visitantes acudieron del país entero.291 El año de 1963 concluyó con la firma de varios importantes convenios económicos La delegación comercial polaca en México firmó el 7 de octubre el convenio comercial que incluía la cláusula del país más favorecido en el área del comercio y navegación, y constituía unas facilitaciones concursales. Unos días más tarde fue firmado el acuerdo sobre los procedimientos bancarios en la financiación de las inversiones en la entrega de mercancía entre la Nacional Financiera, S. A., y el Bank Handlowy, S. A. Para emprender la cooperación, el 4 de junio de 1964 visitó Varsovia la delegación económica mexicana presidida por el director general del Banco de Comercio Exterior. Durante la semana de visita se revisó el estado del intercambio comercial. Un símbolo visible de la cooperación económica polaco-mexicana era la construcción en Polonia de dos barcos de carga general, Azteca y Maya, en 1968. Estos fueron los primeros barcos exportados a Oeste Véase Fernando Gamboa, Skarby sztuki meksykańskiej od czasów prekolumbijskich do naszych dni, Kazimierz Zawanowski y Lija Skalska (trads.), Varsovia, Muzeum Narodowe w Warszawie, 1961.
291
137
138
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
por los astilleros polacos. Como lo recuerda el embajador Grad, durante la presidencia de Luis Echeverría “se abrieron las posibilidades de un serio y estable aumento del volumen del intercambio comercial y cooperación económica. Hay que mencionar sobre todo los seis barcos atuneros construidos por nosotros para un armador mexicano”.292 El año de 1970 trajo un cambio importante desde el punto de vista del funcionamiento de la Embajada: cambio de sede y el traslado a un nuevo edificio en la calle Comunal 40, colonia San Ángel. A principio del siglo la propiedad constituía parte de la Hacienda de Guadalupe. En 1900 fue dividida en lotes y tras varios cambios de propietarios, fue adquirida el 9 de octubre de 1970 por el embajador Ryszard Majchrzak. En la propiedad se instalaron las oficinas de la embajada y la residencia del embajador. Poco tiempo después la calle adquirió el nombre de Cracovia. Es difícil determinar hoy por qué razones se trasladó la embajada a una colonia tan alejada del centro de la ciudad y de otras representaciones diplomáticas. En aquel entonces Polonia también disponía de otro edificio en Paseo de la Reforma 650, una avenida de mucho prestigio, en la colonia Lomas de Chapultepec. Hospedaba la Consejería Comercial, instituida en los años cuarenta y formalmente independiente de la Embajada. Tuvo mucha importancia la visita en México del presidente del Consejo de Estado de la República Popular de Polonia Henryk Jabłoński del 25 de octubre al 1 de noviembre de 1979, la primera considerada de un rango tan alto. En la delegación polaca al profesor Jabłoński lo acompañaban los jefes de diferentes ministerios. Vinieron por la invitación del presidente de México José López Portillo. Durante esta visita fue firmado, el 29 de octubre, el Programa de Cooperación Cultural, Científica y Tecnológica para los años 1980-1981, y el Acuerdo sobre la Cooperación Económica e Industrial. 292
Mieczysław Grad, Szkice meksykańskie, Varsovia, Ludowa Spóldzielnia Wydawnicza, 1979, p. 292.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Cooperación cultural y científica Los contactos políticos, parlamentarios y diplomáticos facilitaron también el desarrollo de los contactos culturales y científicos. El 24 de julio de 1970, Polonia y México firmaron el Convenio de Cooperación Cultural, Científica y Tecnológica que entró en vigor el 23 de septiembre de 1971. A mediados de mayo de 1974 viajó a Polonia la delegación mexicana para firmar el Programa Ejecutivo del Convenio de Cooperación Cultural, Científica y Tecnológica para 1974-1975. En el marco de este convenio empezó el intercambio mutuo; a México viajaban artistas polacos, investigadores y especialistas en muchos campos con el fin de realizar estancias cortas o becas de estudio. Muchos se quedaron en México y algunos se casaron. Es muy visible la presencia de los músicos polacos en México que venían en marco de los contractos con las prestigiosas orquestas mexicanas. En este grupo se encuentran: la reconocida arpista Urszula Mazurek, la violinista Barbara Klessa y el pianista Józef Olechowski. En 1980 vino a México y se quedó el violinista Zbigniew Paleta, concertino de la Orquestra de Bellas Artes, junto con su esposa Barbara Paciorek Paleta, artista y profesora de arte. Sus dos hijas, Ludwika y Dominika, son reconocidas actrices mexicanas. El cantante Leszek Zawadka, llegado en 1997, organizó y dirigió el “Coro de Chalco”, compuesto por los niños de las afueras de la ciudad que logró un excelente nivel artístico. Zawadka fue presidente de la Asociación Fryderyk Chopin en México. En teatro, junto a Ludwik Margules, conocido director y actor, aparecieron otros polacos. Lech Hellwig-Górzyński consiguió una posición importante como director de la Escuela de Teatro de la UNAM, formador y realizador de varios eventos teatrales. También estuvieron en México los teatros polacos, por ejemplo, en 1979, el teatro Cricot 2 de Tadeusz Kantor y su “Clase muerta” en el teatro El Galeón capitalino. El Teatro Stu tomó parte en 1981 en el
139
140
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
Noveno Festival Internacional Cervantino en Guanajuato, presentando La Quijotada, de Jasiński donde “se utilizan los personajes de Miguel de Cervantes Saavedra para representar todo un espectro de actitudes, esperanzas, sueños y comportamientos del pueblo polaco”.293 El teatro Cricot 2 presentó en 1982 su Wielopole (véase Imagen 29). México hospedó a artistas plásticos polacos como los cartelistas Waldemar Świerzy y Wiktor Górka. Daban clases en las universidades mexicanas, donde difundieron la información sobre el arte polaco del cartel. En México trabajaron los artistas gráficos Stanisław Moskała, la mencionada Barbara Paciorek Paleta y Jolanta Kłyszcz. Se quedó a vivir en México el escultor Paweł Anaszkiewicz. Se volvieron famosas las pinturas y esculturas de Anna Żarnecki de Santos Burgoa (vicepresidenta de la Cruz Roja Mexicana) y Barbara Batorska, ambas refugiadas de guerra. A México se mudó en 1978 Tamara Łempicka, pintora de estilo art deco. Residió en Cuernavaca hasta su muerte en 1980. Según su voluntad, su cuerpo fue cremado y las cenizas esparcidas en el Popocatépetl (véase Imagen 30).294 En el marco del Convenio de Coperación Cultural, Científica y Tecnológica muchos científicos polacos realizaron sus investigaciones, sobre todo los matemáticos o físicos como el profesor Jerzy Plebański. Fue vicerrector de la Universidad de Varsovia en el periodo de 1969 a 1973, realizó su investigación en México en 1962 y 1967, y se estableció en México en 1973. Es llamado “el padre de la física mexicana”. Organizó el Instituto de la Física Teórica en el Instituto Politécnico Nacional de la Ciudad de México.295 El quincuagésimo aniversario de su actividad científica fue celebrado por todo el ámbito universitario en México y su muerte en 2005 sumió a la ciencia mexicana en el luto. Teatro Stu de Polonia, 1981.
293
Su biografía se puede recorrer en el libro Laura Claridge, Tamara Łempicka: między art déco a dekadencją, Poznań, Rebis, 2004.
294
M. Grad, op. cit., p. 293.
295
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Otro físico, el profesor Stanisław Raczyński, trabajó a lo largo de muchos años en la Universidad Panamericana en la Ciudad de México. El profesor Leszek Kawęcki era catedrático en el Instituto Politécnico Nacional y el profesor Piotr Wiśniewski, matemático y autor de varios manuales académicos, en el Tecnológico de Monterrey. En el campo de pedagogía destacó el profesor Jan Patuła, historiador y filólogo, egresado de la Universidad de Nancy. Autor de varios estudios sobre la Polonia contemporánea, residió en la Ciudad de México y era catedrático en la Universidad Autónoma Metropolitana, Unidad Iztapalapa. Entre noviembre de 1967 y marzo de 1968, y en 1975, la profesora Maria Frankowska realizó en México sus investigaciones etnográficas y fue la primera que introdujo los temas latinoamericanos en las universidades polacas, organizando en Poznan, en los años sesenta del siglo XX los primeros seminarios dedicados a los temas de América Latina, lo que dio principio a los estudios latinoamericanos polacos. La historia de México y de las relaciones polaco-mexicanas fue el dominio del profesor Tadeusz Łepkowski, que estuvo en México en 1976. En 1980 volvió por invitación de El Colegio de México. Fue fundador del Centro Latinoamericanista en Polonia: el Departamento de la Historia Latinoamericana, en el marco del Instituto de Historia de la Academia de Ciencias de Polonia. Inició y redactó la revista anual Estudios Latinoamericanos y fue uno de los fundadores de la Asociación de Estudios Latinoamericanistas, creada en 1978. Una de sus obras clave es la primera monografía polaca sobre la historia de México. En los años setenta también se realizaron en México las investigaciones polacas de las culturas prehispánicas a cargo de Elżbieta Siarkiewicz, futura profesora y directora de la Cátedra de Estudios Ibéricos de la Universidad de Varsovia. Desde los años setenta tuvieron lugar los contactos de los geógrafos polacos y mexicanos. La colaboración de la Facultad de Geografía
141
142
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
y Estudios Regionales de la Universidad de Varsovia, y la Universidad Autónoma del Estado de México empezó en 1975 con la actividad del profesor Andrzej Dembicz. Un lugar importante en esta colaboración tienen las investigaciones de la profesora Maria Skoczek, realizadas en la UNAM, la Universidad Autónoma del Estado de México y las Universidades de Guadalajara y de Veracruz en Jalapa (véase Imagen 31).296 Un lugar privilegiado entre los polacos llegados a México le correspondió al deportista Jerzy Hausleber, campeón en marcha deportiva. Al asentarse en México en 1966, trabajó como el entrenador del equipo olímpico mexicano de marcha ganador de medallas de oro. Las decimonovenas olimpiadas celebradas en México en 1968 fueron un tiempo de una intensa actividad en la Embajada de Polonia, dada la presencia de un grupo numeroso de los deportistas y activistas polacos que participaron en las competencias olímpicas. A este evento acompañó la inauguración de una obra de Grzegorza Kowalskiego, titulada Reloj solar: una escultura ubicada en la entonces recién construida Ruta de la Amistad México 68 (véanse Imágenes 32 y 33). La crisis de los años ochenta A finales de los años setenta el intercambio científico y cultural fue cada vez más extenso. Sin embargo, estos años de intensa cooperación científica y cultural polaco-mexicana sufrieron una ruptura por la crisis de los años ochenta. La revolución del movimiento social “Solidaridad” levantaba interés y fascinación en México. Poco después, la declaración de Estado de sitio en Polonia el 13 de diciembre de 1981, impactó las relaciones polaco-mexicana, sobre todo en su aspecto científico y cultural.
Bogumiła Lisocka-Jaegermann y Maria Skoczek, “Konferencja ‘50-lecie geograficznych badań latynoamerykanistycznych na UW (1864-2013)’”, en Ameryka Łacińska, núms. 3-4 (85-86), 2014, pp. 62-74.
296
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
El cierre de las fronteras o el criterio ideológico para el intercambio de becas de estudio limitaron el interés por México. Al mismo tiempo la crisis económica en México desde 1982 frenó el nivel del intercambio anterior. A pesar de la continuidad de las relaciones oficiales y diplomáticas, en todos otros campos se notó una regresión seria. La sociedad mexicana se mostró partidaria del movimiento “Solidaridad” y los movimientos independistas de los polacos. Tras el Estado de sitio declarado en Polonia, varios mexicanos participaron espontáneamente en las protestas en frente de la Embajada de la República Popular de Polonia. En la Ciudad de México se convocó el Comité de Ayuda a “Solidaridad”, creado por los polacos y mexicanos de origen polaco: Jan Patuła, Alberto (Wojciech) Stebelski y Jolanta Nitosławska Romer de Palacios. La actividad de Comité consistía en realizar las acciones informativas sobre lo ocurrido en Polonia, organizar ayuda material a los detenidos miembros de “Solidaridad” y sus familiares, y organizar protestas delante de la Embajada de la Polonia comunista. El embajador Włodzimierz Janiurek, quien a mediados de 1980 sustituyó al embajador Józef Klasa, que gozaba del respeto por parte de la colonia polaca, no consiguió oponerse a la actividad del Comité, causando de esta manera un cierto aislamiento de la Embajada. La documentación archivada en la SRE testimonia un escaso contacto de la misión mexicana con “Solidaridad”. En este periodo funcionó en México un pequeño Círculo de Excombatientes del Ejército Interior [Armia Krajowa] y la Asociación de los Excombatientes Polacos, presididos por el ingeniero Jerzy Skoryna. En 1983-1989 publicó la revista Arca de Informaciones, de un importante alcance. Estas actividades gozaban de apoyo de la excombatiente residente en México, Jadwiga Decelis. La visita apostólica de Juan Pablo II en 1979 en México fue un acontecimiento observado con atención por la Embajada. Para la colec-
143
144
El periodo de la República Popular de Polonia (1945-1990)
tividad polaca en México este viaje del papa a la República Dominicana, México y Bahamas, fue un momento de movilización e integración (véase Imagen 34). Como consecuencia de las crisis políticas y económicas, el intercambio cultural y económico disminuyó seriamente. Lo que no sufrió alteración fue la actitud favorable mutua y los esfuerzos de mantener los contactos. No hubo ruptura en la cooperación bilateral en el ámbito internacional. Sobre todo en el ámbito de la ONU, donde Polonia y México presentaban la misma postura frente a la no proliferación de las armas nucleares. Las relaciones bilaterales polaco-mexicanas se estabilizaron, aunque con mucho esfuerzo en el periodo de la República Popular de Polonia. A pesar de la carga ideológica y la Guerra Fría, se reforzó el intercambio económico y se entabló un intercambio cultural y científico continuo. El estancamiento de los años ochenta cambió cuando en pocos años después ambos países entraron en la vía de la transición democrática.
Periodo desde 1989: nuevos comienzos
El trascurso de los acontecimientos en Polonia en 1989: las negociaciones de la Mesa Redonda y las elecciones parcialmente libres el 4 de junio, así como su resonancia en México, indican una transición relativamente suave de la Misión, en cuanto al cambio del sistema comunista a la democracia. Irena Gabor-Jatczak, en los últimos meses de la República Popular de Polonia nombrada embajadora extraordinaria y plenipotenciaria en México, primera mujer embajadora polaca en México, mantuvo su cargo. No tuvieron lugar ningún cambio estructural ni personal, y la labor de la Misión continuó, emprendiendo nuevas direcciones que correspondían a los cambios de la política exterior de nueva Polonia. La Embajada seguía en el edificio en la calle Cracovia 40, aunque se introdujeron varios cambios de distribución de oficinas. Al incluir la Oficina del Consejero Comercial en la estructura de la Embajada, en el año 2000 se dejaron de usar las oficinas en el Paseo de la Reforma, cambiando la función del edificio que empezó a servir como la residencia del embajador. El primer embajador que lo ocupó con esta función fue el embajador Gabriel Beszłej. Hubo también cambios en cuanto al alcance territorial de la Embajada de la República de Polonia en México. El embajador con sede en México en los años 2005-2007 tenía una acreditación adicional en Antigua y Barbuda (de nuevo, recobrando la competencia cancelada en 1952), en los años 2003-2007 en la República Dominicana, y en los años
146
Periodo desde 1989: nuevos comienzos
2001-2007 en Haití. Hasta 1999 era concurrente también en Costa Rica y hasta 1991 en Honduras. Después de reorganizar las representaciones diplomáticas polacas en América Latina, en los años 2009-2017 la Embajada de la República de Polonia en México era concurrente en seis países centroamericanos: Belice, Guatemala, Honduras, Costa Rica, Nicaragua y El Salvador. La red de consulados honorarios en México abarcaba los de Acapulco, Cancún, Guadalajara, Guanajuato, Monterrey, Tijuana y Tulancingo. Además, se instituyeron los consulados honorarios en cada país de acreditación (véase Imagen 35). La apertura de Polonia hacia el mundo, tras las décadas de gobiernos autoritarios, produjo, en primer lugar, la firma de un acuerdo del 30 de agosto de 1990 sobre la supresión de visados para los pasaportes diplomáticos y pasaportes de servicio, que entró en vigor dos semanas más tarde. Ésta fue una introducción al convenio de la exención de visados en los desplazamientos de personas del 30 de noviembre de 1998, entrada en vigor en junio de 1999, lo que ampliamente abrió ambos países al turismo. Tenían su continuación las cíclicas consultas políticas polaco-mexicanas. En agosto del año de 1990 viajó a Polonia el subsecretario de Relaciones Exteriores de México Andrés Rozental Gutman, y en septiembre de 1991 la delegación del Ministerio de Relaciones Exteriores, encabezada por el secretario de Estado, Jerzy Makarczyk, visitó México. En junio de 1994, el subsecretario de Relaciones Exteriores Robert Mroziewicz y el subsecretario de Estado Antonio de Icaza se reunieron en Varsovia. En 1996 tuvieron lugar dos encuentros: en junio el subsecretario de Relaciones Exteriores Andrés Javier Treviño Cantú visitó Polonia, y en noviembre la delegación polaca encabezada por el subsecretario de exteriores Robert Mroziewicz visitó México. Estas reuniones continuaron en los años de 1999, 2001, 2003, 2004, 2006 y 2007. Todas sirvieron para elaborar varios acuerdos, sobre el
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
intercambio económico mutuo, contactos interpersonales y la colaboración científica y cultural.297 La difícil situación económica de ambos países se imponía la necesidad de buscar nuevos campos de cooperación, sobre todo en lo económico. En la situación del creciente interés manifestado por el turismo polaco, se entablaron conversaciones en este campo. El 11 de octubre de 1990 fue firmado el Acuerdo sobre el Transporte Aéreo, que entró en vigor en abril del año siguiente. Fueron de gran ayuda los mencionados convenios sobre la exención de visados. El 14 de mayo de 2004 se firmó el Acuerdo de Cooperación Turística, entrando en vigor medio año más tarde. Fueron fundadas varias agencias de turismo enfocadas en el turismo entre Polonia y México, algunas con sedes en Polonia y oficinas en México. Tras los primeros años, difíciles desde el punto de vista económico, se observaron varios cambios favorables, y el balance comercial, ya no de carácter del intercambio tipo trueque, empezó a cobrar cada vez más peso. Los datos publicados por la Embajada en su página web dan pruebas de estas perspectivas, también indica este cambio favorable el documento publicado en 2016: Recomendaciones para el fortalecimiento de la relación entre México y Polonia. El volumen de negocios en los años 2012-2015 (I-V), en millones de US dólares
2015 2014
2015 (I-V) / 2016 (I-V)
2012
2013
2014
2015
2016 (I-V)
908.8
883.4
917.3
1195.3
429.3
+30%
-23%
Exportaciones
566.7
523.9
496.8
653.5
212.4
+32%
+11%
Importaciones
342.1
359.5
420.4
541.7
216.9
+29%
- 9%
Balance
+224.6
+164.3
+76.4
+111.8
- 4.4
Una relación más detallada en K. Szczepanik, A. Herman-Łukasik y B. Janicka, op. cit., pp. 127-131.
297
147
148
Periodo desde 1989: nuevos comienzos
Entre el 31 de noviembre y el 1 de diciembre de 1998, durante la visita del presidente de gobierno polaco, Jerzy Buzek, fueron adoptados cuatro actos legislativos: los convenios sobre la eliminación de la doble imposición, sobre la extensión de visados, sobre la cooperación científica y tecnológica, y sobre la cooperación cultural entre el Ministerio de Cultura y Arte polaco y el Consejo Nacional para la Cultura y las Artes mexicano. Dentro de las acciones preventivas en contra de las negativas consecuencias de la globalización, el 25 de noviembre de 2002 fue firmado el convenio de cooperación en la lucha contra la delincuencia organizada. Se llevaron a cabo varias importantes visitas de jefes de Estado. En agosto de 2003 visitó México el ministro de Relaciones Exteriores Włodzimierz Cimoszewicz, y en mayo del año siguiente el presidente Vicente Fox Quesada visitó Varsovia. Fue importante la visita de la primera dama, Maria Kaczyńska, esposa del presidente de la República de Polonia Lech Kaczyński, que el 1 de diciembre de 2006 participó en el acto de la entrega de gobierno al presidente electo Felipe Calderón Hinojosa. Se realizaron también varias visitas no oficiales de suma importancia; por ejemplo, la visita en 1996 de Lech Wałęsa, muy estimado en México. Durante su visita Wałęsa obtuvo el doctorado honoris causa de la Universidad Anáhuac en la Ciudad de México. El expresidente polaco visitó posteriormente México en varias ocasiones en viajes no oficiales y se reunió, entre otros, con el también expresidente Fox Quesada (véase Imagen 36).298 No se puede olvidar de que las visitas del papa Juan Pablo II en México también eran de suma importancia para Polonia. Tras la caída del comunismo en Polonia, estas visitas se realizaron sucesivamente 298
Entrevista con Lech Wałęsa por Everardo Corona y K. Smolana, transcripción en el archivo del autor.
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
en los años 1990, 1993, 1999 y 2002. Fue de especial significado el viaje apostólico de 1990, cuando el 6 de mayo fue beatificado, junto con otros cinco mártires, el indígena Juan Diego, relacionado con el culto de la Virgen de Guadalupe. El 9 de mayo, Juan Pablo II celebró una misa para la colectividad polaca, lo que solía hacer durante todos sus viajes apostólicos. Las relaciones entre la Embajada de la República de Polonia en México y la colectividad polaca empezaron a cambiar. Sobre todo, hay que mencionar el inmenso trabajo de la embajadora Joanna Kozińska-Frybes, que a partir de su llegada en enero de 1994 trabajó para mejorar estas relaciones. Principalmente, abrió simbólicamente la embajada hacia todos: a las celebraciones de las fiestas nacionales y estatales —3 de Mayo y 11 de Noviembre— llegaban prácticamente todos los polacos mexicanos. Las dos celebraciones se organizaban con un auténtico esmero y con los discursos circunstanciales muy cuidadosamente elaborados. La embajadora Kozińska-Frybes acogió en 1994, de manos de Alberto (Wojciech) Stebelski, el archivo de la Misión Diplomática de la República de Polonia en México del periodo 1928-1945, guardado a lo largo de los años por su padre Henryk Stebelski, con la intención de que el archivo volviera a la patria después de la recuperación de la libertad por Polonia. Antes de que eso realmente ocurriera en 1995, cuando a México vino el investigador capacitado para preparar el archivo al traslado a Polonia, la embajadora Kozińska-Frybes lo aprovechó para entablar varias iniciativas relacionadas con la colectividad polaca. Sobre todo, encaminó sus actividades hacia dos cuestiones: la memoria de los refugiados de guerra polacos de la colonia Santa Rosa y el restablecimiento de contactos favorables con los judíos polacos en México. La primera cuestión fue importante ya que la anteriormente descrita como “leyenda negra” de la colonia Santa Rosa, tan eficazmente difundida después de la Guerra, causó que este tema de unos mil qui-
149
150
Periodo desde 1989: nuevos comienzos
nientos refugiados de guerra polacos quedara prácticamente olvidado. La visita a Santa Rosa, lugar que —abandonado por los polacos— se convirtió poco después en un orfanato de los padres salesianos, y el recuerdo de la historia de los refugiados de guerra trajeron varios efectos. En 1993 los polacos mexicanos develaron una placa conmemorativa de la llegada de los refugiados. Uno de los pabellones de la exhacienda de Santa Rosa fue denominada “Polonia” y en su interior los habitantes actuales colocan elementos decorativos polacos. La embajada emprendió una acción de donativos para el sustento del orfanato como una forma de agradecimiento a la nación mexicana por la ayuda prestada a nuestros compatriotas, especialmente niños, durante la guerra. La embajadora Kozińska-Frybes participó en la organización del evento del quincuagésimo aniversario del cierre de la colonia de Santa Rosa. La celebración tuvo lugar en Chicago, ya que éste era el lugar de destino de la mayoría de los antiguos santarrosinos. Este encuentro constituyó un importante acontecimiento para cambiar la “leyenda negra” de la colonia de Santa Rosa y sus habitantes, y al mismo tiempo hizo recordar y recalcar la cooperación de México y Estados Unidos en la salvación de los refugiados de guerra polacos.299 Por encargo de la embajadora Kosińska-Frybes se elaboró, basándose sobre todo en el archivo de la Misión conocido a veces como el archivo de los Stebelski, un libro dedicado a la memoria de la colonia, publicado con una tirada no numerosa y con la portada diseñada por Barbara Paciorek Paleta, y se agotó tan rápido que el mismo autor se quedó con apenas una versión electrónica del libro. El segundo aspecto de las actividades hacia la colonia polaca fue el intento de reestablecer y mejorar los vínculos con la colonia judeo-polaca en México. Muchos de los inmigrantes judíos recibían las invitaciones a las reuniones en la Embajada. Uno de los efectos de este acercamiento fue la publicación en 1998, en dos ediciones, del libro de Véase Poles of Santa Rosa: Our 50th Anniversary. 1946-1996, Chicago, s. p. i., 1996.
299
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Gloria Carreño y Cela Zack de Zukermann: El convenio ilusorio. Refugiados polacos de Guerra en México (1943-1947). Hasta la actualidad este libro constituye el más completo testimonio de la historia de los habitantes de la colonia de Santa Rosa. Aparte de eso, resultó de mucha resonancia en México la presentación de la exposición fotográfica Y aún veo sus rostros. Imágenes del pueblo judío polaco, preparada por la Fundación Shalom de Varsovia. La acompañó un ciclo de debates y conferencias sobre el pasado común polaco-judío (véase Imagen 37). La embajada no sólo apoyaba, sino muchas veces inspiraba varios eventos culturales polacos. No fue una tarea fácil, ya que la situación económica de Polonia no permitía grandes proyectos. En los años noventa se organizó por ejemplo la conferencia “Intercambio cultural: fuerza motriz en las relaciones entre México y Polonia”.300 En el mismo periodo el Teatro Dramatyczny de Varsovia participó en el XXII Festival Cervantino en Guanajuato. En mayo de 1997, la recién creada Asociación Polaco-Mexicana organizó una semana cultural que incluyó una serie de eventos de promoción de la cultura polaca, como el concierto del coro “Niños cantores del Valle de Chalco” de Leszek Zawadka, o la exposición de las obras de artistas plásticos polacos de diferentes generaciones.301 Los eventos culturales acompañaron a las visitas políticas; por ejemplo, en abril de 2001, durante la visita del subsecretario de Asuntos Exteriores Radosław Sikorski, se inauguró la muestra Cartel polaco contemporáneo.302 En 2001 en Polonia fue declarado Año Ignacy Jan Paderewski, en México se constituyó el Comité para la Construcción del Monumento a Paderewski, cuyo presidente honorario fue nombrado el embajador Gabriel Beszłej, y el presidente ejecutivo fue Alberto Stebelski. Como Invitación, archivo del autor.
300
Programa, archivo del autor.
301
Invitación, archivo del autor.
302
151
152
Periodo desde 1989: nuevos comienzos
secretario fue elegido Jan Harasymowicz, y entre los miembros del Comité se encontraron: Anna Żarnecki de Santos Burgoa, Jolanta Nitosławska Romer de Palacios, Jerzy Hausleber, Jerzy Skoryna, Marek Keller y el artista mexicano, gran amigo de Polonia, Juan Soriano. El monumento se construyó según el diseño del artista escultor mexicano Miguel Baquidano Camps. Se inauguró en noviembre de 2001 en Paseo de la Reforma, Lomas de Chapultepec.303 A partir de aquel momento, en este monumento se presentan cada año las ofrendas florales de la Fiesta de Independencia del 11 de Noviembre (véanse Imágenes 38 y 39). A pesar de las condiciones poco favorables, continuó la cooperación científica, sobre todo en el campo de la geografía. Por ejemplo, el 19 y 20 de junio de 1996 la profesora Maria Skoczek dio una serie de conferencias titulada “Procesos de colonización y conformación regional” en el Instituto de Investigaciones Histórico-Sociales en la Universidad Veracruzana. En el mismo instituto el profesor Joaquín González Martínez, relacionado con la Universidad de Varsovia, organizó una división de estudios de doctorado. En 1990 fue fundada la Asociación Mexicana de Chopin, encabezada por Manuel de Elías, y su presidente ejecutivo fue el profesor Leszek Zawadka. Entre los miembros de la Asociación estuvieron los escritores Octavio Paz, Elena Poniatowska y Sergio Pitol. El objetivo de esta organización es la difusión de la música de Fryderyk Chopin y otros compositores polacos.304 La actividad de la Embajada tiene carácter cíclico en algunos casos. También se presentan los logros anteriores. En 2006 en el Palacio de Lecumberri, sede del Archivo General de la Nación (AGN), a lo largo de varias semanas se exhibió la primera muestra histórica México y Polonia, 1921-1945. Su presentación fue posible sobre todo gracias
Volante del Comité pro-Monumento a Paderewski en México, archivo del autor
303
Archivo Consular de la Embajada de Polonia en México.
304
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
al acceso al archivo de Henryk y Alberto Stebelski, legado en 1999 al Archivo de Estado Polaco, Archiwum Akt Nowych, en Varsovia. El embajador Wojciech Tomaszewski hizo todo lo posible para que esta histórica muestra pudiera exhibirse en un lugar tan importante como lo es el AGN (véanse Imágenes 40 y 41). En la actualidad —tras la visita a México del presidente de la República de Polonia, Andrzej Duda, en los días 23-25 de abril de 2017— podemos esperar la etapa de una nueva apertura de las relaciones polaco-mexicanas. El presidente polaco se reunió con su anfitrión, el presidente de México, Enrique Peña Nieto, el 24 de abril. En esta ocasión se celebró también el Foro Económico Polaco-Mexicano, así que se firmaron múltiples convenios importantes entre ambos países. El 24 de abril fue firmada la declaración conjunta Hacia una relación estratégica entre Polonia y México, y el Convenio de Cooperación Económica, de apoyo a las inversiones mutuas, cooperación en créditos a la exportación y muchos más instrumentos jurídicos. El 25 de abril en la Ciudad de México fue inaugurada la Oficina de Comercio de la Agencia Polaca de Inversiones y Comercio (véanse Imágenes 42 y 43). El aniversario de 90 años de relaciones diplomáticas polaco-mexicanas traerá otros cambios, y confiamos que serán unos cambios favorables.
153
Jefes de la Misión Diplomática
Consulado General de la República de Polonia en México Zygmunt Merdinger, cónsul general, 1 de junio de 1928 al 3 de septiembre de 1931 Misión de la República de Polonia en México Tytus Filipowicz, enviado extraordinario, 30 de noviembre de 1929 al 30 de septiembre de 1931 (con sede en Washington) Zygmunt Merdinger, chargé d’affaires, 1 de abril de 1931 al 31 de enero de 1936 Tadeusz Jarocki, chargé d’affaires, 31 de enero de 1936 al 24 de septiembre de 1936 Mieczysław Marchlewski, chargé d’affaires, 25 de septiembre de 1936 a enero de 1940 Mieczysław Marchlewski, enviado extraordinario, enero de 1940 al 31 de octubre de 1942 Władysław Neuman, enviado extraordinario, 1 de noviembre de 1942 al 24 de enero de 194 Zygmunt Merdinger, enviado extraordinario, 16 de febrero al 5 de julio de 1945.
156
Jefes de la Misión Diplomática
Misión de la República Popular de Polonia en México305 Jan Drohojowski, enviado extraordinario, 20 de diciembre de 1945 Bolesław Jeleń, enviado extraordinario, 7 de febrero de 1952 Mieczysław Włodarek, enviado extraordinario, 10 de abril de 1958 Mieczysław Włodarek, embajador, 9 de septiembre de 1960 Aleksander Bekier, chargé d’affaires, 11 de enero de 1962 Jerzy Grudziński, embajador, 23 de agosto de 1962 Ryszard Majchrzak, embajador, 8 de diciembre de 1966 Mieczysław Grad, embajador, 26 de junio de 1972 Józef Klasa, embajador, 2 de octubre de 1975 Włodzimierz Janiurek, embajador, 18 de noviembre de 1980 Zdzisław Szewczyk, embajador, 24 de febrero de 1982 Andrzej Załucki, chargé d’affaires a. i., 4 de mayo de 1985 Henryk Łaszcz, embajador, 15 de agosto de 1985 Embajada de la República de Polonia en México Irena Gabor-Jatczak, embajadora, 18 de octubre de 1989306 Joanna Kozińska-Frybes, embajadora, 18 de enero de 1994 Przemysław Marzec, chargé d’affaires, 21 de julio de 1999 Gabriel Beszłej, embajador, 26 de enero de 2000 Wojciech Tomaszewski, embajador, 16 de noviembre de 2004 Jacek Gawryszewski, chargé d’affaires, 1 de octubre de 2007 Anna Niewiadomska, embajadora, 16 de julio de 2009 Beata Wojna, embajadora, 19 de diciembre de 2013 305
Por falta de las fechas de fin de misión, se indica sólo la fecha de nombramiento o acreditación. Podemos estimar que Irena Gabor-Jatczak fue la última representante de la República Popular de Polonia y se convirtió en la primera representante de la III República de Polonia.
306
Bibliografía307
Archivos Archivo de Estado en Varsovia (Archiwum Akt Nowych, AAN) Archivo del Ministerio de Relaciones Exteriores en Varsovia (Archiwum Ministerstwo Spraw Zagranicznych) Archivo General de la Nación Archivo Histórico Genaro Estrada de la sre Archivo del Comité Central Israelita de México
Libros Cortés, Hernán, Listy o zdobyciu Meksyku, Danzig, Novus Orbis, 1997. Grad, Mieczysław, Szkice meksykańskie, Varsovia, Ludowa Spóldzielnia Wydawnicza, 1979. Langrod, W. L., O niespokojnym życiu i smutnej śmierci Karola Beneskiego, Cracovia, Wydawnictwo Literackie, 1981. Łepkowski, Tadeus, Historia Meksyku, Breslavia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986. Niklewicz, Konrad (Łotoć), Meksyk za panowania Maksymiliana I, Varsovia, 1901. Sólo se listan los libros y artículos publicados en Polonia.
307
P Polska i M Po olonia y M Po olska i Me 158
Bibliografía
Paradowska, Maria, Polacy w Meksyku i Ameryce Środkowej, Varsovia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985. Polska-Meksyk 1918-1988. Zbiór dokumentów i materiałów, Varsovia, Ministerstwo Spraw Zagranicznych,1989. Szczepanik, Krzysztof, Anna Herman-Łukasik y Barbara Janicka (eds.), Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator. Tom II Ameryka Północna i Południowa 1918-2007, Varsovia, Wydawnictwo Askon, 2008.
Artículos
Bogumiła, Lisocka-Jaegermann y Maria Skoczek, Maria Skoczek, “Konferencja ‘50-lecie geograficznych badań latynoamerykanistycznych na UW (1864-2013)’”, en Ameryka Łacińska, núms. 3-4 (85-86), 2014. Mariusz Kulczykowski, “Polacy z cesarzem Maksymilianem w Meksyku (18641867)”, en Marek Olszański y Katarzyna Rydel-Johnston, Austria-Polska. 1000 lat kontaktów, Cracovia, Uniwersytet Jagielloński (Studia Austro-Polonica, 5), 1997. Łepkowski, Tadeusz, “Polonia meksykańska”, en Marcin Kula (ed.), Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej, Breslavia, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983. _____, “Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich w XIX i XX w.”, en Etnografia Polska, vol. 14, núm. 2, 1970. Tomicki, Ryszard, “Una carta desconocida de Hernán Cortés a Jan Dantyszek ( Juan Dantisco)”, en Estudios Latinoamericanos, núm. 15, 1992.
Polska i M Meksyk Po olonia y M México Po olska i Me eksyk Pol Imágenes
Imágenes
161
Imagen 1
Caricatura publicada en México durante la visita de I. J. Paderewski en 1910, AAN, Paderewski expediente 777, fol. 77.
Zdjęcie 1
Meksykańska karykatura z wizyty I. J. Paderewskiego w Meksyku 1910 r., AAN, Paderewski sygn. 777, s. 77.
162
Zdjęcie
Imágenes
163
Imagen 3
Fachada del Consulado General de la República de Polonia en México, s/f. Colección de Krzysztof Smolana (Colección Smolana).
Zdjęcie 3
Fronton Konsulatu Generalnego RP w Meksyku, zbiory K. Smolany.
Imagen 2
El cónsul de México en Praga Enrique Santibáñez (izq.) y el conde Ksawery Pusłowski en el tesoro de la Catedral de Wawel en Cracovia, 1926, Archivo Nacional Digitalizado (NAC), expediente 1-D-1060-1.
Zdjęcie 2
Konsul Meksyku w Pradze Enrique Santibánez (z lewej) i hr. Ksawery Pusłowski w skarbcu Katedry Wawelskiej. 1926 r., NAC, sygn. 1-D-1060-1.
164
Zdjęcie
Imagen 4
Zygmunt Merdinger, cónsul general de la República de Polonia en México, NAC, expediente SM0_1-D-1115.
Zdjęcie 4
Zygmunt Merdinger, konsul generalny RP w Meksyku, NAC, sygn. SM0_1-D-1115.
Imágenes
Imagen 5
Recepción para el personal polaco en el Consulado General de la República de Polonia en México, 1928. Colección Smolana.
Zdjęcie 5
Przyjęcie dla Polonii w Konsulacie Generalnym RP w Meksyku, 1928 r., zbiory K. Smolany.
165
166
Zdjęcie
Imagen 6
Presentación de las cartas credenciales del embajador Tytus Filipowicz (tercero en primer plano, de izquierda a derecha) ante el presidente de México Pascual Ortiz Rubio. Colección Smolana.
Zdjęcie 6
Wręczenie listów uwierzytelniających przez ambasadora Tytusa Filipowicza prezydentowi Meksyku Pascual Ortiz Rubio, zbiory K. Smolany.
Imagen 7
Embajador Tytus Filipowicz (centro), los señores Merdinger (derecha) y el cónsul Juliusz Szygowski (izquierda) en la sede de la misión polaca en México, 1930. Colección Smolana.
Zdjęcie 7
Ambasador Tytus Filipowicz, państwo Merdinger i konsul Juliusz Szygowski w Poselstwie, 1930 r. zbiory K. Smolany.
Imรกgenes
167
168
Zdjęcie
Imagen 8
Celebración de la Fiesta del 3 de Mayo en la Misión de la República de Polonia en México, años treinta. Colección Smolana.
Zdjęcie 8
Uroczystość 3 Maja w Poselstwie RP w Meksyku, lata trzydzieste, zbiory K. Smolany.
Imagen 9
Invitación a la Fiesta del 3 de Mayo, 1931, AAN, Meksyk, expediente 777, fol. 31.
Zdjęcie 9
Zaproszenie na uroczystości 3 Maja, 1931 r., AAN, Meksyk, sygn. 777, s. 31.
Imรกgenes
169
170
Zdjęcie
Imagen 10
Telegrama del presidente de México Lázaro Cárdenas al presidente de Polonia Ignacy Mościcki, 1936, AAN, Meksyk, expediente 777, fol. 46.
Zdjęcie 10
Telegram prezydenta Meksyku Lázaro Cardenasa do prezydenta Polski Ignacego Mościckiego, 1936 r., AAN, Meksyk, sygn. 777, s. 46.
Imágenes
Imagen 11
Información sobre la Celebración de la Polonia Mártir, enero de 1943, AAN, Meksyk, expediente 128, p. 94.
Zdjęcie 11
Informacja o uroczystości na rzecz Polski Cierpiącej, styczeń 1943 r., AAN, Meksyk, sygn.128, s. 94.
171
172
Zdjęcie
Imagen 12
Los representantes de la colectividad polaca en la celebración de la Fiesta de la Raza, 12 de octubre de 1942, AAN, Meksyk, expediente 83, fol. 42.
Zdjęcie 12
Przedstawiciele Polonii w trakcie uroczystości Fiesta de la Raza, 12 października 1942 r., AAN, Meksyk, sygn. 83, s. 42.
Imágenes
Imagen 13
El general Władysław Sikorski condecorando con la orden del Águila Blanco al presidente de México Manuel Ávila Camacho, NAC, expediente 18-189-5.
Zdjęcie 13
Gen. Wł. Sikorski dekoruje Orderem Orła Białego prezydenta Meksyku Manuela Ávila Camacho, NAC, sygn. 18-189-5.
173
174
Zdjęcie
Imagen 14
Firman el convenio sobre los refugiados el general Sikorski y el presidente Ávila Camacho, 30 de diciembre de 1942, NAC, expediente 18-189-7.
Zdjęcie 14
Podpisanie umowy w sprawie uchodźców przez gen. Wł. Sikorskiego i prezydenta M. Ávila Camacho, 30 grudnia 1942 r., NAC, sygn. 18-189-7.
Imagen 15
El profesor Kelly con los primeros refugiados en Santa Rosa, junio de 1943. Colección de Henryk Stebelski (Colección Stebelski).
Zdjęcie 15
Prof. Kelly z pierwszymi uchodźcami w Santa Rosa, czerwiec 1943 r., archiwum Henryka Stebelskiego.
Imรกgenes
175
176
Zdjęcie
Imagen 16
Henryk Stebelski, jefe del Departamento Consular de la Misión de la República de Polonia en México. Colección Stebelski.
Zdjęcie 16
Henryk Stebelski, kierownik Wydziału Konsularnego Poselstwa RP w Meksyku, archiwum Henryka Stebelskiego.
Imágenes
Imagen 17
Grupo de niños de Santa Rosa, 1943. Colección Stebelski.
Zdjęcie 17
Grupa dzieci z Santa Rosa, 1943 r., archiwum Henryka Stebelskiego.
177
178
Zdjęcie
Imagen 18
La doctora Czesława Prywer con sus alumnas en Santa Rosa, 1943. Colección Stebelski.
Zdjęcie 18
Dr Czesława Prywer ze swymi uczennicami w Santa Rosa, 1943 r., archiwum Henryka Stebelskiego.
Imágenes
179
Imagen 19
Cartel en ocasión de la toma de posesión del cargo de gobernador del estado de Guanajuato por Ernesto Hidalgo, AAN, Meksyk, expediente 175, fol. 254.
Zdjęcie 19
Afisz wydany z okazji objęcia stanowiska gubernatora stanu Guanajuato przez Ernesto Madero, AAN Meksyk, sygn. 175, s. 254.
180
Zdjęcie
Imágenes
181
Imagen 21
Revista Polak w Meksyku, publicada en la colonia Santa Rosa, AAN, Meksyk, expediente 777, fol. 77.
Zdjęcie 21
Czasopismo „Polak w Meksyku” wydawane w obozie Santa Rosa, AAN, Meksyk, sygn. 777, s. 77.
Imagen 20
Visita del secretario de Gobernación Miguel Alemán a la colonia Santa Rosa, 1944. Colección Stebelski.
Zdjęcie 20
Wizyta ministra spraw wewnętrznych Meksyku, Miguela Alemána w obozie Santa Rosa, 1944 r., archiwum Henryka Stebelskiego.
182
Zdjęcie
Imagen 22
Recortes de prensa mexicana sobre las resoluciones de Yalta, AAN, Meksyk, expediente 15, fol. 575.
Zdjęcie 22
Wycinki prasowe z prasy meksykańskiej informujące o decyzjach jałtańskich, AAN, Meksyk, sygn. 15, s. 575.
Imagen 23
Elżbieta y Henryk Stebelski en su condición de refugiados en México. Colección Stebelski.
Zdjęcie 23
Elżbieta i Henryk Stebelscy jako azylanci w Meksyku, archiwum Henryka Stebelskiego.
Imรกgenes
183
184
Zdjęcie
Imagen 24
Protestas de los habitantes de Santa Rosa por los cambios de fronteras de Polonia, 1945. Colección Stebelski.
Zdjęcie 24
Protesty mieszkańców Santa Rosa w sprawie zmian granic Polski, 1945 r., archiwum Henryka Stebelskiego.
Imágenes
Imagen 25
Maria Sten con los bailarines del Ballet Nacional Mexicano en 1946 en Querétaro, AAN, MKiS Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, expediente 145.
Zdjęcie 25
Maria Sten wraz z tancerzami Meksykańskiego Baletu Narodowego w 1946 r. w Querétaro, AAN, MKiS Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, sygn. 145.
185
186
Zdjęcie
Imagen 26
Cartel de la semana de cultura con la información sobre el Año Chopin, 1948, AAN, MKiS Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, expediente, 146.
Zdjęcie 26
Afisz tygodnia kultury, ale z zaznaczeniem, że dzieje się to w Roku Chopinowskim, 1948 r., AAN, MKiS Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, sygn. 146.
Imagen 27
Cartel de la exposición de arte popular de Polonia, 1950, AAN, MKiS Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą expediente, 145.
Zdjęcie 27
Okładka broszury wydanej w 1950 r., z okazji polskiej wystawy sztuki ludowej, AAN, MKiS Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, sygn. 145.
Imรกgenes
187
188
Zdjęcie
Imagen 28
Portada del folleto de 1950 sobre la exposición de arte popular de Polonia, AAN, MKiS Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą expediente, 145.
Zdjęcie 28
Afisz wystawy Polskiej Sztuki Ludowej w Guadalajarze w 1950 r., AAN, MKiS Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranicą, sygn. 145.
Imagen 29
Volante sobre la participación del Teatro Stu en el Festival Internacional Cervantino de Guanajuato, 1980. Colección Smolana.
Zdjęcie 29
Ulotka informująca o udziale Teatru Stu w Międzynarodowym Festiwalu Cervantino w Guanajuato, 1980 r., zbiory K. Smolany.
Imรกgenes
189
190
Zdjęcie
Imagen 30
Anna Żarnecki de Santos Burgoa, autorretrato, folleto Anna Żarnecki, 1969.
Zdjęcie 30
Anna Żarnecki de Santos Burgoa, autoportret, folder pt. „Anna Żarnecki” 1969.
Imágenes
Imagen 31
XIII Simposio Mexicano-Polaco celebrado en la Facultad de Geografía de la Universidad Autónoma del Estado de México en Toluca, 2001. Colección Smolana.
Zdjęcie 31
XIII Sympozjum Meksykańsko-Polskie na Wydziale Geografii Autonomicznego Uniwersytetu Stanu Meksyk w Toluce 2001 r., zbiory K. Smolany.
191
192
Zdjęcie
Imagen 32
Jerzy Hausleber, entrenador del equipo olímpico mexicano de marcha deportiva, 1996. Colección Smolana.
Zdjęcie 32
Jerzy Hausleber, trener meksykańskiej ekipy olimpijskiej w chodziarstwie, 1996 r., zbiory K. Smolany.
Imagen 33
Daniel Bautista Rocha, ganador de la medalla de oro en Montreal en 1976 en la competencia de marcha de 20 km, entrenado por Jerzy Hausleber. Colección Smolana.
Zdjęcie 33
Daniel Bautista Rocha, złoty medalista z Montrealu w 1976 r. w chodzie na dystansie 20 km, podopieczny Jerzego Hauslebera, zbiory K. Smolany.
Imรกgenes
193
194
Zdjęcie
Imagen 34
Monumento a Juan Pablo II al lado de la Basílica de Guadalupe. Colección Smolana.
Zdjęcie 34
Pomnik Jana Pawła II obok katedry w Guadalupe, zbiory K. Smolany.
Imágenes
Imagen 35
El cónsul honorario de la República de Polonia en Guanajuato, Héctor Eduardo Webb Cruces, ante la sede del Consulado. Colección Smolana.
Zdjęcie 35
Konsul honorowy RP w Guanajuato Hector Eduardo Webb Cruces przed budynkiem Konsulatu, zbiory K. Smolany.
195
196
Zdjęcie
Imágenes
Imagen 37
Reunión en la Embajada de la República de Polonia en México. De izquierda a derecha: la embajadora Joanna Kozińska-Frybes; Ilan Bizberg, profesor de El Colegio de México; el escritor Sergio Galindo, y la directora del archivo del Centro de Documentación e Investigación Judío de México, profesora Alicia Gojman de Backal, 1997. Colección Smolana.
Imagen 36
El presidente Lech Wałęsa y la embajadora Joanna Kozińska-Frybes en los jardines de la Embajada de la República de Polonia en México, 1996. Colección Smolana.
Zdjęcie 36
Prezydent Lech Wałęsa z ambasador Joanna Kozińską-Frybes w ogrodzie Ambasady RP w Meksyku, 1996 r., zbiory K. Smolany.
197
Zdjęcie 37
Spotkanie w Ambasadzie RP w Meksyku, od lewej ambasador Joanna Kozinska-Frybes, profesor El Colegio de México Ilan Bisberg, pisarz Sergio Galindo, profesor Alicia Gojman de Backal dyrektor archiwum Centro de Documentación e Investigación Judío de México, 1997 r., zbiory K. Smolany.
198
Zdjęcie
Imagen 38
El embajador Gabriel Beszłej y Ludwik Margules. Colección Smolana.
Zdjęcie 38
Ambasador Gabriel Beszłej i Ludwik Margules, zbiory K. Smolany.
Imagen 39
Monumento a Ignacy Jan Paderewski en el Paseo de la Reforma, Ciudad de México. Colección Smolana.
Zdjęcie 39
Pomnik Ignacego Jana Paderewskiego w alei Paseo de la Reforma w stolicy Meksyku, zbiory K. Smolany.
Imรกgenes
199
200
Zdjęcie
Imagen 40
El embajador de México en Polonia Francisco José Cruz González y Krzysztof Smolana durante la inauguración de la exposición Polska-Meksyk. 1921-1945 en el AAN, antes de ser llevada a México, 2006. Colección Smolana.
Zdjęcie 40
Ambasador Meksyku w Polsce Francisco José Cruz González i Krzysztof Smolana w trakcie otwarcia wystawy „Polska-Meksyk. 1921-1945” w Archiwum Akt Nowych, przed jej wyjazdem do Meksyku 2006 r., zbiory K. Smolany.
Imágenes
Imagen 41
Inauguración de la exposición Polonia-México. 1921-1945 en el Archivo General de la Nación en México; desde la derecha: directora del Acervo Histórico de la SRE, Mercedes de Vega Armijo; embajador de la República de Polonia en México, Wojciech Tomaszewski, y el director del Archivo General de la Nación, Jorge Ruiz Dueñas.
Zdjęcie 41
Otwarcie wystawy archiwalnej „Polska-Meksyk 1921-1945” w Archiwum Narodowym w Meksyku, od prawej Mercedes de Vega Armijo dyrektorka Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych Meksyku (obecnie dyrektorka narodowego Archiwum Głównego), ambasador RP w Meksyku Wojciech Tomaszewski i dyrektor Narodowego Archiwum Głównego Jorge Ruiz Dueñas.
201
202
Zdjęcie
Imagen 42
a visita oficial del presidente Andrzej Duda a L México y su encuentro con el presidente Enrique Peña Nieto. Fotografía de Andrzej Hrechorowicz.
Zdjęcie 42
izyta oficjalna Prezydenta Andrzeja Dudy W w Meksyku i spotkanie z Prezydentem Enrique Peña Nieto, fot. Andrzej Hrechorowicz.
Imágenes
Imagen 43
Ofrenda floral con ocasión del Día de la Independencia de Polonia en el monumento de J. I. Paderewski con la participación de la embajadora de la República de Polonia en México, Beata Wojna, el presidente de la Asociación Polaco-Mexicana, Adam Decelis, la directora de la Oficina Comercial de Polonia en México, Patrycja Staszewska, y de Marek Keller, Guillermo Morales Luna y Filip Sobczak, 11 de noviembre de 2017.
Zdjęcie 43
Złożenie kwiatów pod pomnikiem I. J. Paderewskiego z okazji święta Niepodległości w dniu 11 listopad 2017 r. z udziałem Ambasador Beaty Wojny, Przewodniczącego Adama Decelisa (Stowarzyszenie polsko-meksykańskie), Dyrektor Patrycji Staszewskiej (Polskie Biuro Handlowe PAIH w Meksyku), Marka Kellera, Guillermo Moralesa Luna i Filipa Sobczaka.
203
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejรณw widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Krzysztof Smolana
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
INSTITUTO MATÍ AS ROMERO
Polska i Meksyk
na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Krzysztof Smolana
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
Spis treści
211
Wstęp
215
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
215
Pierwsze kontakty
217
Polska emigracja niepodległościowa w Meksyku w XIX w.
225
Rola zaborców w kontaktach ziem polskich z Meksykiem
227
Polacy i francuska interwencja w Meksyku w latach 1861-1867
235
Kontakty gospodarcze i naukowe w XIX w.
241
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
241
Pierwsze kontakty o charakterze dyplomatycznym
247
Konsulat Generalny RP w Meksyku
250
Poselstwo RP w Meksyku
257
Działalność Poselstwa: sprawy konsularne
268
Współpraca gospodarcza
271
Kultura i sprawy polonijne
275
Okres II wojny światowej 1939-1945
275
Pierwsze lata wojny
281
Wizyta generała Władysława Sikorskiego w Meksyku
293
Współpraca z organizacjami polonijnymi
297
Polscy uchodźcy w Meksyku
313
Tragiczny rok 1945
323
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
327
Zadania Placówki po zakończeniu II wojny
334
Współpraca polityczna i gospodarcza
340
Współpraca kulturalna i naukowa
344
Kryzys lat 80
347
Okres od 1989 roku–nowe otwarcie
357
Kierujący placówkami
357
Konsulat Generalny RP w Meksyku
357
Poselstwo RP w Meksyku
357
Poselstwo i Ambasada PRL w Meksyku
358
Ambasada RP w Meksyku
359
Bibliografia
359
Archiwa
359
Książki
360
Artykuły
361
Stopka wydawnicza
Wstęp
W ostatnich latach w historiografii polskiej pojawiło się kilka prób opisu dziejów poszczególnych placówek dyplomatycznych i konsularnych1. To pewna nowość. Dotychczas w prezentacjach relacji międzypaństwowych dominowały biografie wielkich mężów stanu i opisy stosunków politycznych. Nie zastanawiano się nad tym jak funkcjonowały misje dyplomatyczne i konsularne, ani kim byli posłowie, ambasadorowie i urzędnicy, którzy przygotowywali dokumenty i podejmowali decyzje. Poznanie tych, wydawałoby się drugorzędnych spraw, pozwala lepiej zrozumieć przebieg wielu wydarzeń w bilateralnych stosunkach międzypaństwowych. Powstanie Konsulatu Generalnego RP w Meksyku, a później Poselstwa w Mieście Meksyk zostało poprzedzone długą historią kontaktów polsko-meksykańskich, przeróżnego typu, z których część miały wpływ na powołanie i działanie tych instytucji. Poselstwo Polskie w Meksyku, było trzecim, po Brazylii oraz Argentynie, i ostatnim powołanym do życia przed wybuchem II wojny światowej na obszarze całej Ameryki Łacińskiej. W jego kompetencji znalazło się jedenaście państw środkowo-amerykańskich i obszaru Karaibów. Meksyk już wówczas odgrywał ważną rolę polityczną i gospodarczą w swoim re
1
Ostatnio ukazała się praca autorstwa Andrzeja Suchcitza, Jadwigi Kowalskiej, Katarzyny Górnej i Adama Dobrońskiego: Z dziejów polskiej służby konsularnej w Londynie. A history of the polish consular service in London – 1919-2014, Londyn, 2015, ss. 220.
212
Wstęp
gionie, a dla strony polskiej nie bez znaczenia pozostawał fakt, iż graniczył ze Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej i był miejscem docelowym dla licznej polskiej emigracji. Celem niniejszej pracy jest przypomnienie całokształtu stosunków polsko-meksykańskich w związku ze zbliżającymi się rocznicami stulecia Odzyskania przez Polskę Niepodległości, a również dziewięćdziesiątej rocznicy uznania Państwa Polskiego oraz nawiązania stosunków międzypaństwowych polsko-meksykańskich. Praca powstała w oparciu o zachowane dokumenty archiwalne. Dzięki Henrykowi Stebelskiemu i jego synowi Wojciechowi, którzy przez kilkadziesiąt lat strzegli archiwum Poselstwa, było możliwe odtworzenie historii misji polskiej w Meksyku. W 1995 r. archiwum to zostało przekazane przez Wojciecha Stebelskiego Ambasadzie RP w Meksyku, skąd w 1999 r. trafiło do Archiwum Akt Nowych, gdzie jest wykorzystywane przez badaczy stosunków polsko-meksykańskich i polsko-latynoamerykańskich. W archiwum Instytutu Piłsudskiego zachowała się spuścizna posła polskiego w Meksyku Władysława Neumanna. Bardzo ważne są także dokumenty przechowywane w archiwum meksykańskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Narodowym Archiwum Głównym w mieście Meksyk. Dla okresu powojennego cenne źródła znalazły się w archiwum polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych oraz w Archiwum Akt Nowych, gdzie przechowywane są dokumenty Wydziału Zagranicznego Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W docieraniu do dokumentów i wyjaśnianiu dziejów polskich misji i relacji polsko-meksykańskich, pomagało wiele osób. Podziękowania należą się ambasadorom Polski w Meksyku Beacie Wojnie, Joannie Kozińskiej Frybes, Wojciechowi Tomaszewskiemu oraz ambasadorom Meksyku w Polsce Francisco José Cruz González i Alejandro Negrín Muñoz oraz gen. Rubén Pérez Ramírez. Ich wsparcie pozwoliło na wykorzystanie zbiorów archiwum meksykańskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i archiwum Ministerstwa Obrony Narodowej Meksyku.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Podziękowania należą się Wojciechowi Stebelskiemu za udostępnienie archiwum rodzinnego. Praca nie mogłaby powstać bez współpracy z archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych - dyrektor Małgorzata Mroczkowska, dr hab. Krzysztof Szczepanik, Paweł Ceranka. Z Archiwum Akt Nowych podziękowania należą się tym, którzy napotykając dokumenty na temat Meksyku natychmiast o tym informowali, dr. Tadeusz Krawczak, dyrektor AAN Małgorzata Król i Jakub Ogonowski. Cennych uwag udzielili prof. Edward Kołodziej i dr. Bartosz Nowożycki. Książkę sfinansowała Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Meksyku. Podziękowania należą się także Instituto Matías Romero Ministerstwa Spraw Zagranicznych Meksyku, za wsparcie w procesie wydawniczym tej publikacji.
213
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
Pierwsze kontakty Polska obecność w Meksyku ma długą historię. Pierwszymi przybyszami z ziem polskich do Nowego Świata byli najprawdopodobniej marynarze. Na pokładach statków przemierzających Atlantyk w XVI i XVII wieku pływały dziesiątki tysięcy ludzi z całego świata; w polskiej literaturze istnieją przekazy o wymianie handlowej pomiędzy Gdańskiem a koloniami hiszpańskimi w basenie morza Karaibskiego2. Pierwsi marynarze, których obecność została potwierdzona źródłowo znaleźli się na pokładzie statku „San Francisco” dowodzonym przez Luisa Alonso Floresa. Jak podawał kapitan w datowanym 2 maja 1596 r. spisie, wśród załogi znajdowali się marynarze pochodzący z Gdańska - Hernando Juan, Juan Pedro, Andrés Ola oraz Cristóbal Sobril3. O Meksyku informował polskie elity Jan Dantyszek, polski poseł na dworze króla Karola V w latach 1524-1532. Zachowały się dowody jego bezpośredniego kontaktu z Hernán Cortésem, w postaci korespondencji, która wskazuje na przenikanie do Polski wiedzy „z pierw
W 1595 r. miał spłonąć statek należący do kupców gdańskich koło Hawany. Zob.: Paradowska Maria: Wkład Polaków w rozwój cywilizacyjno-kulturowy Ameryki Łacińskiej, Warszawa, 1992, s. 16.
Lista załogi statku “San Francisco”, Archivo General de Indias w Sewilli (dalej AGI)-Contratación 5252, N.1, R.75. oraz Fernández Duro, Cesáreo: Armada española desde la unión de los Reinos de Castilla y de Aragón, Madrid [b.m. wyd.] t. II, s. 491. i t. III, s. 127-128.
2
3
216
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
szej ręki” o najbardziej odległych krańcach świata odkrywanego przez Europejczyków4. W XV-XVI wieku jednym z najważniejszych elementów umożliwiających względnie łatwe przedostanie się przez Atlantyk do kolonii hiszpańskich stanowiło posiadanie odpowiedniego poddaństwa, o czym decydowały mariaże władców. Poprzez małżeństwo Joanny I Kastylijskiej z Filipem Francuskim w XVI w. mieszkańcy niektórych ziem polskich, np. Śląska i Pomorza Zachodniego uzyskali dostęp do Nowego Świata. Możemy się jedynie domyślać, iż ci, którzy udawali się w daleką podróż nie byli liczni. Wejście graniczących z ziemiami polskimi Czech i Moraw w orbitę Habsburską i w konsekwencji zbliżenie do Hiszpanii zaowocowało różnymi elementami kulturowymi, które poszerzały na tym obszarze zainteresowanie Nowym Światem. W Pradze i Ołomuńcu już w wieku XVI drukowano książki po hiszpańsku, a obecność jezuitów hiszpańskich na tych ziemiach nie pozostała bez konsekwencji. W istocie w XVII i XVIII wieku jezuici pochodzący z Czech, Moraw i Śląska uczestniczyli w działalności misyjnej w Nowym Świecie, w tym także w Nowej Hiszpanii. Wśród co najmniej kilkudziesięciu jezuitów często zwanych czeskimi, przynajmniej kilku pochodziło z polskiego Śląska5.
4
Tomicki Ryszard: Una carta desconocida de Hernán Cortés a Jan Dantyszek (Juan Dantisco), “Estudios Latinoamericanos” t.15:1992, s.319-326; Cortés Hernando: Listy o zdobyciu Meksyku. Tłum. z hiszp. Maria Mróz i Ryszard Tomicki, wstępem i przypisami opatrzył Ryszard Tomicki, Gdańsk 1997, ss. 155. Szczegółowo przedstawiał temat w swych licznych pracach Janusz Tazbir.
Kašpar Oldřich: Los jesuitas checos en la Nueva España 1678-1767, México 1991, s. 75, 77, 78. Nunn Charles.Fr. Foreign immigrants in earl Bourbon Mexico 1700-1760, Cambridge 1979, s.156,158. Bernd Hausberger, Las publicaciones alemanas de misioneros jesuitas sobre la Nueva España. w: Horst Pietschmann/Manuel Ramos Medina/María Cristina Torales (eds.): México y Alemania. Percepciones mutuas en impresos, siglos XVI-XVIII (México: Universidad Iberoamericana 2005), ss. 307-329.
5
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Polska emigracja niepodległościowa w Meksyku w XIX w. Koniec wieku XVIII przyniósł nowe elementy w kontaktach polsko-meksykańskich i polsko-latynoamerykańskich. Upadająca Rzeczpospolita stała się źródłem polskiej emigracji niepodległościowej do Europy Zachodniej i Ameryki, a Polacy walczący o wolność zapisali się w historii niepodległościowej kontynentu amerykańskiego, także Meksyku. Meksyk uzyskał niepodległość po jedenastu latach walk (1810-1821). Przez XIX w. stabilizujące się powoli i z oporami młode państwo meksykańskie starało się potwierdzić swoje istnienie na arenie międzynarodowej wbrew Hiszpanii i pozostałym mocarstwom ówczesnej Europy. Niełatwo jest odnaleźć ślady polskie w meksykańskiej wojnie o niepodległość, gdyż Polacy pozbawieni w XIX w. ojczyzny posługiwali się dokumentami państw zaborczych lub państw emigracji. Pierwszym, niewątpliwie aktywnym, żołnierzem pochodzącym z Polski był Karol Beneski znany również jako Carlos Beneski de Beaufort. Pochodził, wg określenia Alexandra von Humboldta, „z pruskiej Polski”6, w okresie napoleońskim był żołnierzem polskim Księstwa Warszawskiego (pronapoleońskim), a następnie żołnierzem pruskim (antynapoleońskim). Przybył do Meksyku w połowie 1822 r. w momencie, gdy kraj osłabiony ponad dziesięcioletnią wojną o niepodległość ugiął się pod wpływem Agustina Iturbide, generała stojącego na czele zrywu niepodległościowego, który ostatecznie usunął Hiszpanów z Nowej Hiszpanii, dając niepodległość Meksykowi. Zwycięski dyktator ogłosił się cesarzem, przybierając imię Agustín I. Karol Beneski osobiście
6
List A. Humboldta do prezydenta Meksyku Guadalupe Victoria z 10 grudnia 1824, cytowany in extenso przez W .L. Langroda, zob. Langrod W. L.: O niespokojnym życiu i smutnej śmierci Karola Beneskiego. Kraków, 1981, s. 144.
217
218
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
złożył mu prośbę o przyjęcie do służby7. Jako podpułkownik 3. pułku kawalerii dragonów stacjonował w San Luis Potosí. Po kilku miesiącach został adiutantem generała Bustamante, kapitana generalnego tzw. wschodnich prowincji wewnętrznych i urzędował w Tacubaya8. Stamtąd wielokrotnie wyprawiał się na północ kraju. W tym też czasie związał się bardzo z Agustinem I, uważając go za postać absolutnie wyjątkową, wręcz twierdząc, że w ówczesnych czasach było tylko dwóch wielkich „Napoleon I w Europie i Agustín Iturbide w Ameryce”. Gdy cesarz został zmuszony do abdykacji, Beneski został w kwietniu 1823 r. aresztowany za uczestnictwo w spisku mającym na celu przywrócenie władzy cesarskiej9. Przy okazji tego pierwszego, ale nie ostatniego, sądu nad Beneskim, oskarżyciel miał stwierdzić, że „ten cudzoziemiec nie położył żadnych zasług dla naszego narodu i nie oddał mu choćby najmniejszej usługi…”. Skazany, wyjechał za wygnanym cesarzem do Europy w lutym 1824 r.10. We Włoszech stał się praktycznie najbliższym współpracownikiem, nieomal przyjacielem byłego cesarza i z nim razem ruszył z powrotem do Meksyku, świadom, że powrót grozi śmiercią11. Schwytany wraz ze swym cesarzem na wybrzeżu stanu Nuevo Santander, stanął znów przed sądem, żądając by go rozstrzelano razem z cesarzem, a gdy tak się nie stało, by go jako najbliższego współpracownika tegoż pozbawić życia. Wyrokiem z 18 lipca 1824 r. został skazany na dożywotnie wygnanie12.
Langrod W.: ... op. cit., s. 67-70.
Wówczas było to niedaleko stolicy, dziś znajduje się nie tylko w samym mieście, ale należy do śródmieścia Miasta Meksyk.
Langrod W.;... op. cit., s. 84, 89.
7
8
9
Tamże, s. 92, 97.
10
Tamże, s. 113.
11
12
Langrod W.: ... op. cit., s. 142-144. Ciekawostką jest, że już po wygnaniu, nie wiedząc o wyroku, pisał do władz meksykańskich w jego obronie Alexander von Humbolt, powołując się na to, że to “jeden z moich rodaków z pruskiej Polski”.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Trzeba przyznać, że w swej służbie pod Agustinem I niezbyt wiele miał Beneski do wojowania, raczej były to salonowe gry wojenne. Prawdziwe swe talenty przyszło mu wykazywać pod sztandarami zwycięzcy Iturbide, generała Antonio Santa Anna. Zaledwie kilka lat przebywał poza Meksykiem, gdyż już w 1829 r. został aresztowany za nielegalny powrót. Tym razem szybko wyszedł z aresztu, prawdopodobnie od razu do szeregów armii i to z zachowaniem swego dawnego stopnia teniente coronel czyli podpułkownika13. Działo się to w momencie, kiedy Hiszpania podjęła próbę odzyskania byłej kolonii. Operując z Kuby ekspedycja hiszpańska pod dowództwem brygadiera Isidro Barradasa zajęła port w Tampico. W walkach jakie tam miały wówczas miejsce aktywnie uczestniczył Beneski. Zasłużył się przez zorganizowanie wypadu do portu, w trakcie którego zajął hiszpański uzbrojony statek, który stanowił poważne zagrożenie dla oblegających14. Być może za te zasługi przypadł mu honor przywiezienia sztandarów zdobytych na Hiszpanach do stolicy15. Przez następnych kilka lat uczestniczył w Meksyku w walkach wewnętrznych, tak politycznych jak i militarnych, w trakcie których umacniał swą władzę dyktatorską generał Santa Anna. O Beneskim stało się ponownie głośno w trakcie wojny o Texas. Jako komendant wojskowy i polityczny stanu Colima, w 1836 r. wyruszył na północ do Saltillo, by połączyć się z głównymi siłami Santa Anny. Skoncentrowane oddziały miały udać się do Texasu by poskromić zbuntowanych osadników anglosaskich, żądających oprócz swej własnej autonomii zalegalizowania niewolnictwa tworzącego podstawę gospodarki plantacyjnej na tym terenie. Niewiele wiadomo o Beneskim Tamże, s. 155-157.
13
Tamże, s. 170.
14
15
Ochavarría y Ferrari Enrique de: Reseña histórica del Teatro en México 1538-1911, México 1961, tom 1, s. 254. Beneskiemu towarzyszyli przy tym inni cudzoziemscy służący pod meksykańskimi sztandarami oficerowie Włoch Stavoli i Francuz Woll.
219
220
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
w tym czasie. Pozostał w Saltillo i prawdopodobnie w maju 1836 r. tam właśnie popełnił samobójstwo16. Istnieje hipoteza, że targnął się na własne życie pod wpływem wiadomości o sromotnej przegranej wojsk meksykańskich w bitwie pod San Jacinto. Niewiele wiemy o innym Polaku, Konstantym Pawle Tarnawa-Malczewskim, który przebywał w Meksyku w trakcie walk o Tampico w 1829 r. i uczestniczył w pracach fortyfikacyjnych. Doszedł do stopnia generalskiego stając się pierwszym generałem meksykańskim o polskich korzeniach. Być może był jedynym Polakiem uczestniczącym w meksykańskiej wojnie o niepodległość. Przebywał w 1817 r. w Champ d’Asile wśród dawnych napoleończyków generała Charles’a Lallemand’a na terenie hiszpańskiego Teksasu. Należał do konstruktorów fortyfikacji tej osady, wraz z „innymi Polakami – Skierdo, Salanav i Boril”17. W 1817 przyłączył się do hiszpańskiego idealisty Javiera Mina, który z grupą międzynarodowych ochotników wylądował na wybrzeżu Tamaulipas by wesprzeć przygasający ruch niepodległościowy. Pozostał w Meksyku, służył w armii meksykańskiej i uczestniczył jako obserwator wojskowy i geograficzny w składzie meksykańskiej komisji delimitacyjnej, która zajmowała się wytyczaniem granicy ze Stanami Zjednoczonymi zgodnie z traktatem z Onís z 1819 r.18. W XIX w. Meksyk stał się celem podróży przymusowych emigrantów jakimi byli uczestnicy kolejnych polskich powstań narodowych.
Mogą na ten temat istnieć, nieznane polskim badaczom dokumenty w Archiwum Miejskim w Saltillo, zob.: García Valero José Luis, Dávila del Bosque Ildefonso, Derbez A. Marcel: Los franceses en Saltillo y el Noreste de México 1684-1923, Saltillo, Coahuila, 1992, s. 3.
16
Haiman Mieczysław: Polish past in America 1608-1865, s. 60.
17
González Navarro M.: Los extranjeros en México y los mexicanos en el extranjero 18211970, México 1994, T.1 s.113. Niektórzy autorzy podają, że było to dwadzieścia lat później, nie w 1827 roku, a w 1848 r. – np. Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów… op. cit., s. 79.
18
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Wielu z nich trafiło do Stanów Zjednoczonych, szukając wolności i warunków do życia. Niektórzy podejmowali dalsze poszukiwania, także w Meksyku. Lubomir Gadon zapisał, że w 1832 r. „kilkunastu rodaków gnanych nędzą puściło się do Meksyku i po drodze w prowincji Texas, jak głoszono, przez dzikich Indian zamordowanych zostało”19. Trudno dziś uzyskać potwierdzenie takiego rozwoju wydarzeń, niemniej są one bardzo prawdopodobne, tym bardziej, że Texas już w czasach wcześniejszych stał się miejscem pobytu przybyszów z Polski20. Wymienia się nawet kilka nazwisk – Jaroszewski, Mierzwiński, Piotrowski, Sikorski21. Być może jednym z nich był również Grzegorz Chładowski, który miał stracić życie w Texasie, choć nie wiadomo w jakim charakterze tam przebywał22. Jak podają niektórzy przed 1837 r. kilku Polaków zdołało dotrzeć do Meksyku. służący w Tampico porucznik Teofil Bertchier, a także pochodzący z Warszawy porucznik piechoty Jan Hiż, wywodzący się z Litwy porucznik kawalerii Aleksander Stachorski oraz nieznany z imienia porucznik Jaruszewski oraz Augustyn Jakubowski23.
Gadon, Lubomir: Wielka emigracja po powstaniu listopadowym. Paryż, [b.r.wyd.] wyd. 2 s. 504.
19
Ciekawostką w tym kontekście pozostaje fakt iż najstarsza polska osada rolnicza, Panna Maria, powstała właśnie w Teksasie w zaledwie kilka lat po oficjalnym przyłączeniu tego terytorium do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. Nie napotkali oni już żadnych śladów wcześniej tam zamieszkałych Polaków, zob.: Lindsay Baker T.: Wczesna historia osady Panna Maria w Teksasie, “Przegląd Polonijny” R. IV 1978 z.1, ss. 5-18.
20
Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów … op. cit., s. 78.
21
Almanach Historique au Souvenir de L’émigration polonaise par le comte de Tadeusz Krosnowski, Paris, 1847, s. 562.
22
Krosnowski Adolph: Almanach historique ou souvenir de l’emigration polonaise par..., Paris 1837-8 s.15, 26, 135, 146, 366 i 367. Za B. M. Długoszewskim wspomina się, że osiadł też w latach trzydziestych XIX w. aptekarz Sillawa, choć brak potwierdzenia tej informacji, zob. Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich w XIX i XX w., “Etnografia Polska”, t. 14: 1970, s. 77.
23
221
222
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
Na terenie Meksyku w latach czterdziestych XIX wieku znalazło się co najmniej kilkunastu Polaków służących w armii Stanów Zjednoczonej, która najechała ten kraj. Na szczególną uwagę zasłużył Aleksander Bielaski (Bielacki, Bielawski): powstaniec listopadowy, podoficer 3. pułku piechoty, ranny w czasie obrony Warszawy w 1831 r. Wyemigrował do Francji, gdzie przez krótki czas przebywał w Bourges i w 1833 r. wyjechał do Kanady, a następnie do Stanów Zjednoczonych. Jako inżynier zatrudniony był w Centralnym Biurze Kolejowym w Illinois i zajmował się kolejami meksykańskimi. Przebywał w Meksyku, a władze meksykańskie przyznały mu obywatelstwo 16 marca 1843 roku24. Bielaski powrócił jednak do Stanów Zjednoczonych, by znaleźć śmierć podczas wojny secesyjnej25. Wymienia się też i inne nazwiska polskich najemników walczących pod sztandarami USA26. Polacy znaleźli się też w oddziałach samozwańczej republiki Teksasu. W 1821 r. anglosaskich osadników na tym terenie wspierał kapitan armii USA polskiego pochodzenia, Józef Aleksander Czyczeryn (Tshitherin)27. W czasie pierwszego buntu mającego oderwać Teksas od Meksyku w 1836 r., w bitwie pod Goliad walczył Polak, oficer artylerii F. Piotrowski, a w bitwie pod San Jacinto - Felix Wardzinski28. Podobnie, w trakcie wojny o Teksas w latach 1845-1846 Polacy dość licznie służyli pod sztandarami Stanów Zjednoczonych. Podporucznik C. W. H. Solinski brał udział w walkach o miasto Meksyk,
24
Cartas de naturalización expedidas por esta secretaría [de Relaciones Exteriores] durante los años de 1830 a 1931., Archivo Histórico de la Secretaría de Relaciones Exteriores (dalej AHSRE) sygn.L-E-1992, s. 25. Haiman, Mieczysław: Bielawski Aleksander (1811-1861), “Polski Słownik Biograficzny” Kraków 1936, t.2 s.35; Tyrowicz, Marian: Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832-1863. Przywódcy i kadry, członkowie. Przewodnik biobibliograficzny. Warszawa, 1964, s. 35.
25
Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów… op. cit., s. 79 wymienia pięć nazwisk.
26
Haiman M.: Polish past in America 1608-1865, s. 84.
27
Tamże, ss. 84-85.
28
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
a Adolf Wengierski w bitwie o Pueblę. Kapitan Karol Radziminski uczestniczył w wytyczaniu nowej granicy między obu krajami29. Utrata połowy terytorium państwowego przez Meksyk w trakcie wojny ze Stanami Zjednoczonymi w latach 1845-1846, dezorganizujące resztkę aparatu państwowego działania generała Santa Anny stały się punktem wyjścia do podjęcia próby dokonania zmian w Meksyku. Następnych kilkanaście lat meksykańskich dziejów historycy nazwali okresem “Reformy”. Symbolem tych czasów stał się niewątpliwie Benito Juárez, który jako prezydent Meksyku starał się wprowadzić głębokie zmiany, pozwalające wydźwignąć się z pozostałości ustrojowych, społecznych i gospodarczych czasów kolonialnych. Liberałowie dążyli do rozdzielenia Kościoła od państwa, stworzenia nowoczesnego państwa i świadomego swej meksykańskości społeczeństwa. W tym też czasie poczęli przybywać do Meksyku kolejni Polacy. Ciekawą grupę stanowili byli uczestnicy powstania listopadowego, tacy jak np. doktor medycyny, chirurg Seweryn Gałęzowski. Po upadku powstania wyjechał do Hamburga, skąd przybył w 1834 r. na dwuletni kontrakt do Meksyku, podpisany z niemiecką kompanią eksploatującą kopalnie srebra w Angangueo30. Po wygaśnięciu kontraktu przeniósł się do stołecznego Meksyku, gdzie przebywał dwanaście lat. Wyjechał do Europy na wieść o wybuchu Wiosny Ludów; gdy nie udało się dołączyć do walczących osiadł we Francji31. W bliskim kontakcie pozostawał z nim inny polski lekarz i powstaniec, Ferdynand Gutt. Obaj razem wrócili do Europy w 1848 r., ale Gutt powrócił do Meksyku w 1850 r. i prawdopodobnie pozostał tam do końca życia.32 Tamże, ss. 86-87.
29
30
Niektórzy autorzy uważają Gałęzowskiego za Niemca, zob. np.: Brigida von Mentz, Verena Radkau, Beatriz Scharrer, Guillermo Turner: Los pioneros del imperialismo alemán en México, México 1982, s. 454. Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów… op. cit., ss. 78-79.
31
Tamże, ss. 78-79.
32
223
224
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
Spora grupa trafiła do różnych formacji wojskowych meksykańskich, zaangażowanych w wojnę domową pomiędzy konserwatystami i liberałami, tzw. wojnę o reformę. Wydaje się, że tylko nieliczni Polacy trafili do oddziałów konserwatystów. Zachowały się informacje, i to bardzo skąpe, o Antonim Jabłońskim (Yablonskim)33 oraz Stanisławie Kersikowskim (Kersikouskim)34. Znacznie liczniej Polacy wstępowali do oddziałów liberałów Benito Juareza. Jeden z nich, Józef Tabaczyński, przez pewien czas był adiutantem prezydenta Comonforta, a nawet samego Benito Juáreza35. Ważną pozycję w armii meksykańskiej zajął w tych czasach Edward Adam Subikurski, a właściwie Łusakowski. Urodził się 24 grudnia 1826 roku w Hussakowie w powiecie przemyskim w Galicji, w rodzinie zubożałej szlachty36. Według opinii brata Seweryna, z charakteru miał być bardziej lekkoduchem i bawidamkiem37. W okresie Wiosny Ludów, zdezerterował z austriackiej armii, do której ochotniczo wstąpił, i udał się na Węgry, gdzie przyłączył się do powstańców. Po pobycie w Paryżu udał się do Stanów Zjednoczonych, a następnie do Meksyku, gdzie 15 grudnia 1851 r. został przez prezydenta Meksyku Mariano Arista38 mianowany podporucznikiem i instruktorem w znajdujących się na północy Meksyku koloniach wojskowych. Wówczas też zaczął używać nazwiska Subikurski, i przyjął imiona Edward Adam. W styczniu 1856 r. służył w randze kapitana kawalerii armii meksykańskiej. Jak i dlaczego znalazł się w Meksyku, nie wiadomo. Prawdopodobnie ojciec Jabłońskiego (Yablonskyego), który zyskał złą sławę w trakcie oblężenia Queretaro w 1867 r.
33
Łepkowski Tadeusz: Historia Meksyku, Wrocław 1986, s. 284.
34
Łepkowski Tadeusz: Polonia meksykańska, [w:] Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej. Pod red. M. Kuli, Wrocław 1983, s. 73.
35
36
Łopuszański Bolesław: Łusakowski (Łysakowski) Józef Ignacy, “Polski Słownik Biograficzny” t.XVIII, Wrocław 1973, s. 574-576.
37
Łusakowski Seweryn: Pamiętnik Seweryna Łusakowskiego, Warszawa 1953, wyd.2, s. 128-129.
Pełnił tę funkcję w latach 1850-1852.
38
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Subikurski 14 października 1853 r. miał na terenie stanu Sonora odnieść sukces w walce z grupą „zbuntowanych cudzoziemców”39, głównie Francuzów dowodzonych przez księcia Gastóna Raousset de Boulbon, za co został odznaczony jako obrońca „integralności terytorialnej państwa”. Przerzucony na południe, organizował w 1860 r. w stanie Oaxaca kawalerię dla rządu konstytucyjnego. Uczestniczył też w walkach przeciw rebelianckim konserwatystom, m.in. w zdobywaniu ważnego strategicznie klasztoru Santo Domingo w mieście Oaxaca. Być może w uznaniu tych zasług został w sierpniu 1860 r. awansowany przez Benito Juáreza na pułkownika jazdy. Rola zaborców w kontaktach ziem polskich z Meksykiem Polska w okresie od 1795 r. do 1918 r. przestała istnieć na europejskiej mapie politycznej, a polsko-meksykańskie relacje były ściśle powiązane z polityką zaborców: Prus, Rosji i Austrii, wobec młodej meksykańskiej republiki. Częstotliwość z jaką Śląsk pojawia się w badaniach związków polsko-meksykańskich pozwala wysunąć tezę, że właśnie te ziemie polskie, znajdujący się pod silnym wpływem i zależnością od Prus stały się obszarem relatywnie najsilniejszego przenikania informacji o Meksyku, a z czasem i kontaktów rzeczywistych już w pierwszej połowie XIX wieku40. Prusy były zainteresowane rozwojem handlu z Nowym Światem. W 1821 r. powstała Rheinisch-Westindische Kompanie (Reńska Kompania Indii Zachodnich – Compañía Renana de las Indias Occidentales), która miała Dyplom nadania Złotego Krzyża wraz z uzasadnieniem, z 15 marca 1854 r., znajduje się w kolekcji dokumentów dotyczących E. Subikurskiego przechowywanych przez Genaro García Miranda w mieście Meksyk, któremu za ich udostępnienie pragnę podziękować w tym miejscu.
39
Tym bardziej, że właśnie ze Śląska wywodziła się pierwsza emigracja do Brazylii, a wcześniej do opanowanego przez USA Teksasu.
40
225
226
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
rozwijać gospodarcze kontakty z Ameryką Łacińską. Wysłała ona swych przedstawicieli i agentów m.in. do Meksyku41. W 1824 r., powołana została do życia Deutsche-Mexikanische Bergwerksverein (Kompania Górnicza Niemiecko-Meksykańska – Compañía Minera Germano-Mexicana) zainteresowana eksploatacją meksykańskich kopalń srebra42. Kolejnym krokiem otwierającym ziemie polskie zaboru pruskiego ku sprawom Nowego Świata było powołanie w 1825 r. Schlesiche-Südamerikanische Gesellschaft (Kompania Śląsko-Południowamerykańska – Companía Silesiano-Sudamericana), by próbować eksportu zboża śląskiego do krajów latynoamerykańskich43. Naprzeciw tym inicjatywom wychodziły działania przedstawiciela meksykańskiego w Brukseli Manuela Eduardo Gorostizy, który w drugiej połowie 1825 r. odwiedził Berlin starając się namówić do zbudowania stałej współpracy prusko-meksykańskiej ówczesnego ministra handlu Bülowa, a poprzez niego dotrzeć do władz prowincjonalnych, w tym i śląskich. Zapoczątkowane wówczas rozmowy zmierzające do podpisania umowy o handlu i przyjaźni pomiędzy Meksykiem i Prusami, co udało się M. E. Gorostizie sfinalizować dopiero w 1831 r.44. W tym też czasie władze pruskie wyznaczyły na oficjalnego agenta handlowego w Meksyku byłego pracownika Reńskiej Kompanii Indii Zachodnich Louisa Sulzera, który przyjechał do Meksyku w końcu 1825 r.45. W tym też czasie meksykański konsul generalny w Prusach Zob. np. Becher, C.C.: Cartas sobre México, México 1959, UNAM.
41
Dane, Hendrik: Primeras relaciones diplomático-consulares entre Alemania y México, “Historia mexicana” T.65:1967 vol. 17 nr. 1 s. 87.
42
Dane, Hendrik: Primeras relaciones ... op. cit., s.87, Mentz Brigida von; Radkau Verena; Scharrer Beatriz; Turner Guillermo: Los pioneros del imperialismo alemán en México, México, 1982.
43
44
Aguilar M. Maria Esperanza: Estudio bio-bibliografico de D.ManuelEduardo de Gorostiza, México, 1932, s. 63. Dane, Hendrik: Primeras relaciones ... op. cit., s. 89.
45
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
proponował władzom berlińskim utworzenie wicekonsulatów meksykańskich w Szczecinie i Elberfelde46. Działania te nie pozostały bez echa. W styczniu 1826 r. władze pruskie starały się zainteresować handlem z Meksykiem władze terenowe, rozsyłając na ten temat informacje m.in. do Kołobrzegu, Gdańska, Poznania, Bydgoszczy (wówczas Bromberg), Frankfurtu nad Odrą, Wrocławia, Opola i Legnicy47. Jednak dopiero w lutym 1831 pruski konsul generalny dr Karl Wilhelm Koppe przyjechał do Meksyku48. Było to w momencie, gdy towary z państwa pruskiego zaczęły zajmować bardzo ważne miejsce w meksykańskim bilansie handlowym. Jednym z głównych towarów eksportowanych do Meksyku był len śląski49. Nie znaleziono śladów uczestnictwa Polaków w rosyjskich próbach podboju Ameryki w końcu wieku XVIII, w trakcie których Rosja weszła na terytorium podlegające władzy wicekrólów Nowej Hiszpanii, podejmując próby osadnicze na terenie Kalifornii50. Polacy i francuska interwencja w Meksyku w latach 1861-1867 Wyniszczony wieloletnią wojną domową Meksyk znajdował się w 1861 r. na poważnym zakręcie swej historii. Kraj był na skraju bankructwa finansowego, mając bardzo liczne zobowiązania zagraniczne i minimal Tamże, ss. 89-90.
46
Tamże, s. 91.
47
Choć już w styczniu 1830 poseł hiszpański w Filadelfii, Francisco Tacón informował ministra spraw zagranicznych, Manuela González Salmón, o przyjeździe do USA konsula pruskiego udającego się do Meksyku, AGI, Estado 94, N. 20.
48
Dane, Hendrik: Primeras relaciones... op. cit., ss. 80, 88, 92.
49
50
Szereg dokumentów świadczących o poważnym zaniepokojeniu władz madryckich opublikowano w pracy Arriola Woog, Enrique: Sobre Rusos y Rusia. Antología documental México 1994, ss. 25-93.
227
228
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
ne wpływy do kasy państwowej. Zawieszenie na dwa lata spłaty długów przez władze meksykańskie dało impuls mocarstwom europejskim do interwencji. Hiszpania pragnęła wykorzystać powstałą sytuację do kolejnej próby odzyskania byłej kolonii. Anglia, zgodnie ze swą polityką, gotowa była użyć siły by odebrać swe długi i umocnić swoją pozycję w Meksyku. Francja miała znacznie poważniejsze plany, bowiem cesarz Napoleon III pragnął ustanowić w Meksyku katolickie cesarstwo, które przy wsparciu silnej Francji byłoby w stanie przeciwstawić się ekspansji protestanckich Stanów Zjednoczonych. Tym łatwiej było to głosić, iż USA wkraczały szybkimi krokami w wojnę domową. Plany francuskie opierały się na „zaproszeniu” wysuniętego przez Napoleona kandydata na cesarza przez konserwatystów meksykańskich, których spora grupa znalazła schronienie nad Sekwaną. Alians francusko-hiszpańsko-brytyjski zaowocował zajęciem w grudniu 1861 r. twierdzy San Juan de Ullúa u wejścia do portu Veracruz. Na tym zakończyła się praktycznie współpraca aliantów. Anglia, która chciała odzyskać dług, wycofała się, nie widząc celu w podbijaniu terytorium Meksyku. Hiszpania nie zgadzała się z wysuniętą przez Napoleona kandydaturą Maksymiliana Habsburga na cesarza, a nie chciała być tylko narzędziem francuskim. W konsekwencji sojusz się rozpadł, ale Francuzi nie zrezygnowali. Francuski korpus ekspedycyjny rozpoczął ofensywę w głąb Meksyku, kierując się przez Orizabę i Pueblę ku stolicy. W dniu 5 maja 1862 r. pod Pueblą poniósł porażkę, co ostudziło zapały interwentów, choć nie na długo. Regularnie przybywały kolejne francuskie i międzynarodowe oddziały z Europy. Przyjęcie tronu cesarskiego przez arcyksięcia austriackiego Maksymiliana Habsburga wciągnęło w sprawę meksykańską nie tylko Austrię, ale poprzez jego małżonkę Carlottę, córkę króla Belgów, także Belgię. Obok korpusu ekspedycyjnego francuskiego pojawiły się też oddziały austriackie, a przede wszystkim ochotnicza legia austriacko-belgijska, zwana też często Korpusem Ochotniczym Austriacko-Belgijskim.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Prawie we wszystkich typach formacji przybyli do Meksyku Polacy, licznie byli reprezentowani też Czesi i Słowacy oraz inne grupy Słowian. Bez względu na wielkość grupy polskiej w oddziałach walczących w Meksyku, Polacy nie tworzyli jednolitej polskiej formacji wojskowej. Pozostali rozproszeni w bardzo wielu oddziałach. Jako pierwsi przybyli Polacy, którzy służyli w oddziałach francuskiej Legii Cudzoziemskiej. Rozkazem Napoleona III z 18 stycznia 1863 r. wysłane zostały do Meksyku dwa z trzech batalionów pułku cudzoziemskiego, zaś w listopadzie tegoż roku i trzeci. Badacz polskiej obecności we francuskiej Legii Cudzoziemskiej - Robert Bielecki wymienił 143 Polaków. Byli rozproszeni w różnych oddziałach, przyjeżdżali w różnych momentach. Ich liczebność była zmienna i tak w 1863 r. było ich 37, w 1864 - 59, 1865 - 102, 1866 - 94, a w 1867 - 66. Spośród nich 14 straciło życie na meksykańskiej ziemi, z tego 12 w skutek chorób, które nękały armię , w tym szczególnie febra. Jeden zmarł z ran odniesionych w potyczce pod Zacatecas w 1867 r. Tylko jeden zginął bezpośrednio w walce, było to 30 kwietnia 1863 r. w potyczce pod Camarone, w stanie Veracruz. W tym starciu miało uczestniczyć trzech Polaków, z których poległ Maria Ludwik Paweł Marzecki. Spośród owych 143 Polaków prawie czwarta część, czyli 33 osoby, zdezerterowała, a w każdym razie oddaliła się i już nie powróciła do oddziału pozostając najprawdopodobniej w Meksyku. Niestety brak informacji dotyczących motywów ucieczki, na ile było to efektem sytuacji wewnątrz poszczególnych oddziałów, a na ile chęcią dołączenia do oddziałów meksykańskich, by walczyć o odzyskanie niepodległości przez Meksyk. Kolejną formacją był Korpus Ochotniczy Austriacko-Belgijski. Początki jego powstania sięgają września 1863 r., ale werbunek rozpoczął się w czerwcu 1864 r., gdy było wiadomo, że Maksymilian Habsburg jedzie do Meksyku przyjąć koronę cesarską. W najważniejszych miastach monarchii otwarto biura werbunkowe, a miejscem koncentracji oddziałów stała się Lublana, skąd przez Triest miały one popłynąć do
229
230
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
Meksyku. Wśród tych, którzy zgłosili się do szeregów Korpusu i pojechali do Meksyku (7400 ludzi) Polacy stanowili nieco ponad 11%; najwięcej było Czechów i Morawian - 32,7%, Austriaków - 21,9% i Węgrów - 12,7%51. Jak podaje oficer tego Korpusu hrabia Stanisław Wodzicki, w Meksyku, byli wszyscy nazywani „austriacos”. Polaków, którzy znaleźli się w szeregach Korpusu, było 945, z tego 541 to powstańcy styczniowi, internowani przez Austriaków i 404 ochotnicy polscy z Galicji. Do Meksyku wyjechało 840, wszyscy powstańcy i 299 Galicjan. Spośród nich 470 służyło w piechocie, 353 w ułanach i 17 w artylerii i służbach inżynieryjnych. Dotarło na ziemię meksykańską 824 Polaków, niektórzy bowiem zdezerterowali w trakcie translokacji oddziałów z Lublany do Meksyku. Korpus wylądował w Veracruz na początku stycznia 1865 r., a więc w momencie, kiedy Francuzi raczej się bronili niż atakowali, z coraz większym trudem radząc sobie z meksykańską guerrilla. Poszczególne jednostki Korpusu zostały skierowane do osłony linii komunikacyjnych Veracruz – Córdoba – Puebla – Miasto Meksyk. Podział tych oddziałów spowodował, że poszczególne kompanie, szwadrony, czy nawet plutony uczestniczyły w bardzo wielu małych utarczkach, w których przynajmniej początkowo wiodło im się nie najgorzej, jak np. w potyczce pod Tesiutlán. Wyczerpywało to poważnie siły żołnierzy, gdyż partyzanci meksykańscy niepokoili bez przerwy, utrzymując w stałym napięciu i gotowości. Dnia17 lipca 1865 r. pod Ahucatlán w trakcie przemieszczania się wpadł w zasadzkę oddział 50 ułanów, część poległa, część dostała się do niewoli, w tym kilku Polaków. W ciągu roku, do lutego 1866 r. Korpus stracił 20% swych stanów osobowych. Kolejnym elementem, który wpłynął poważnie na morale żołnierzy korpusu było obniżenie żołdu w końcu 1865 r., co wiązało się z pogarszającą się sytuacją wojsk interwentów. W drugiej połowie 1866 51
M. Kulczykowski: Polacy z cesarzem Maksymilianem w Meksyku (1864-1867), [w:] AustriaPolska. 1000 lat kontaktów, Studia Austro-Polonica 5., s. 154.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
roku wojska meksykańskie przeszły do ofensywy. W kilku bitwach oddziały Korpusu zostały mocno przerzedzone. I tak, w dniach 15-16 czerwca 1866 w bitwie pod Camargo przegranej przez cesarskich, aż 271 żołnierzy korpusu, w tym wielu Polaków dostało się do niewoli, 17 października pod Carbonero, aż 389 żołnierzy i oficerów poległo lub dostało się do niewoli, a kiedy 31 października 1866 r., kapitulowało oblężone przez Meksykanów miasto Oaxaca do niewoli poszło dalszych 178 żołnierzy tego korpusu. W sumie jako zorganizowaną jednostkę, wyeliminowało to Korpus z walk. Zakończenie wojny secesyjnej, spowodowało aktywniejsze włączenie się do konfliktu Stanów Zjednoczonych. Poczęły one wywierać znaczne naciski dyplomatyczne na kraje europejskie w kierunku wycofania się Francji z Meksyku. W końcu 1866 r. Napoleon III opuścił swego protegowanego Maksymiliana. Ten postanowił pozostać w Meksyku i walczyć dalej o utrzymanie swej władzy. W grudniu 1866 r. Maksymilian pozostawił żołnierzom i oficerom wolną rękę, w podjęciu decyzji czy chcą nadal pozostać w Meksyku i walczyć w jego armii, albo też powrócić do Europy. W kwietniu 1867 r. w Europie wylądowało, wśród innych byłych żołnierzy korpusu, 419 Polaków, a więc zaledwie 50,8% tych co wyjechali. Co się stało z ponad 400 pozostałymi? 107, a wśród nich, aż 83 byłych powstańców, zdezerterowało. Wśród 18 nieudanych ucieczek 12 z nich zapłaciło życiem za tą próbę. Dla wielu to co zastali w Meksyku było tragedią. „Nie ulega wątpliwości, że wielu żołnierzy, byłych powstańców, przeżywało wielką tragedię i zrozumiało już w Meksyku w toku walki, jak wielką cenę przychodzi im płacić za nierozważny krok zaangażowania się ochotniczego do Korpusu. Sami przecież uważali się za kombatantów walk o niepodległość własnej ojczyzny, a służyli sprawie ujarzmienia innego narodu walczącego z interwentami europejskimi”52. Tamże, s. 162.
52
231
232
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
111 Polaków straciło życie w tej wyprawie, w tym 49 poległo w boju, zmarło z ran lub zostało rozstrzelanych za dezercję. W końcu 1866 r. 4 oficerów i 110 ochotników polskich zdecydowało się przejść do oddziałów Maksymiliana Habsburga, choć część z nich wycofała się i powróciła już w 1867 r. do Europy. Prawdopodobnie pozostało w Meksyku około 100-120 osób. W szeregach wojsk interwencyjnych, znalazła się jeszcze jedna grupa Polaków, to ci którzy służyli już przed interwencją w armii meksykańskiej jak wspominany już Edward Subikurski. Walczył w armii meksykańskiej po stronie cesarskiej i służył w sztabie gen. Leonardo Márqueza, jednego z przywódców meksykańskich konserwatystów. W grudniu 1866 r. otrzymał potwierdzenie stopnia pułkownika jazdy. Po ewakuacji wojsk francuskich do Europy oddziały republikańskie Juáreza zdobyły 15 maja 1867 twierdzę Querétaro i wzięły do niewoli cesarza oraz wiernych mu oficerów, w tym Polaków, m.in. Subikurskiego, mjr. Józefa Markowickiego i kpt. Edwarda Pawłowskiego. 19 czerwca 1867 r. cesarz został rozstrzelany, ale Subikurski uniknął sądu i wrócił do armii republikańskiej53. Być może w podobny sposób postąpił podpułkownik Józef Tabaczyński (José Tabachinski, Tabachinsky). Miał on w 1864 roku prowadzić prace fortyfikacyjne w Saltillo, okupowanym przez wojska francuskie. Pojawia się tam jako …Francuz. Poległ jednak w nocy z 5 na 6 marca 1865 r. w czasie ataku na pozycje francuskie w Villa de Piedras Negras w stanie Coahuilla54. Najbardziej kontrowersyjną postacią pozostaje ppłk Jabłoński (pisany też Yablonski, Yabloski). W 1867 roku służył w oddziałach cesarskich i wraz z Maksymilianem znalazł się w Querétaro, ostatniej twierdzy cesarza, oblężonej przez republikanów Benito Juáreza. Należał do najbliższych współpracowników płk. Miguela Lópeza, który 15 maja 1867 r. zdradził Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów… op. cit., s. 85.
53
García Valero José Luis, Dávila del Bosque Ildefonso, Derbez A. Marcel: Los Franceses en Saltillo y el Noreste de México 1684-1923, Saltillo, Coah. 1992, s.78. Piedras Negras durante la intervención Francesa, „El Periódico de Saltillo” Junio 32014, nr. 304.
54
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
cesarza wydając go w ręce republikańskie. Jabłoński miał odegrać przy tym niezbyt jasną rolę55. Trzeba wspomnieć jeszcze Polaków, którzy walczyli po stronie Benito Juareza, a byli ochotnikami przybyłymi do Meksyku ze Stanów Zjednoczonych po zakończeniu amerykańskiej wojny secesyjnej. Szacuje się, że grupa ta liczyła kilkuset osób. Jednym z nich był Jan, a raczej John, Sobieski, który przeszedł do szeregów meksykańskich z armii USA. Miał służyć w stopniu pułkownika w sztabie gen. Mariano Escobedo, który zdobył ostatnią twierdzę Maksymiliana w Querétaro56, a według legendy powtarzanej wśród zamieszkałych w Meksyku Polaków dowodził plutonem egzekucyjnym, który wykonał wyrok śmierci na cesarzu Maksymilianie. Owego 19 czerwca 1867 r. przy egzekucji był obecny Polak, żołnierz gwardii cesarzowej Charlotty, Jan Smolka, który powrócił do kraju, gdzie zmarł w 1930 r. mając 90 lat57. Polskimi ochotnikami ze Stanów Zjednoczonych znanymi z nazwiska byli majorzy Szmidt i Pytlakowski58. Można sądzić, że polscy powstańcy styczniowi o republikańskich rodowodach będą dążyć do stworzenia własnej formacji wojskowej. W tej sprawie zachował się tylko jeden dokument, przechowywany w zbiorach Biblioteki Narodowej. To rękopis projektu utworzenia legionu polskiego, który miałby walczyć u boku Benito Juareza. Autorstwo przypisywane jest generałowi Hauke-Bosakowi59. Tekst jest adresowany do nieznanego ani z imienia ani z nazwiska, generała meksykańskiego, być może do samego Benito Juareza. Fakt powstania tego dokumentu świadczy o tym, że problem interwencji Łepkowski Tadeusz: Polonia… op. cit., s. 77.
55
Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów… op. cit., ss. 85-86.
56
T. Łepkowski: Polonia... op. cit., ss. 77-78.
57
Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów… op. cit., s. 86.
58
Rękopis znajduje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie, Dział Rękopisów.
59
233
234
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
francuskiej w Meksyku był przedmiotem dyskusji w polskich kręgach emigracyjnych. Choć w XIX w. w związku z brakiem państwa polskiego nie istniały stosunki polsko-meksykańskie, ani nawet świadomość wzajemnych oddziaływań, to wydarzenia w Meksyku i w Polsce wpływały na siebie wzajemnie. Zaangażowanie militarne, polityczne i finansowe Napoleona III w wyprawę do Meksyku w latach 18611867 zmniejszyło siłę francuskiego oddziaływania w Europie, a porażka Francji miała wpływ na dalsze wydarzenia w Europie. Z punktu widzenia dążeń niepodległościowych Polaków zmniejszyła się możliwość zaangażowania Francji w sprawę polską w okresie powstania styczniowego. Tym właśnie tłumaczyć można skrupulatne informowanie przez prasę polską i o wydarzenia w Meksyku, podkreślając możliwość szybkiego zakończenia „sprawy meksykańskiej”60 i ukrywając między wierszami nadzieję, że zwycięska Francja pomogłaby walczącej Polsce. Wraz z zakończeniem interwencji i upadkiem cesarstwa Meksyku niektórzy Polacy pozostali w Meksyku i ponownie znaleźli się w armii meksykańskiej w czasach dyktatury Porfirio Díaza. Jedynym przykładem pozostaje Edward Subikurski. W 1880 r. Porfirio Díaz potwierdził nominację Subikurskiego na pułkownika kawalerii. W 1891 r. już w randze generała został mianowany komendantem placu w pogranicznym mieście Ciudad Juarez w stanie Chihuahua. Zmarł 25 września 1901 r. w mieście Meksyk. Ze związku z Caroliną Ploves miał dwoje dzieci. Syn Edward pracował w meksykańskiej służbie konsularnej, od 1895 r. jako wicekonsul, a następnie od 1896 r. jako konsul meksykański w Filadelfii. W 1904 r. przeniesiony na równorzędne stanowisko w Cincinnati, Zob. Napiontkówna Anna: “Awantura Meksykańska” w opinii polskiej (1891-1867), praca magisterska obroniona w roku 2000 na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Zawiera ona bardzo ciekawą analizę m.in. prasy polskiej bardzo skrupulatnie informującej o rozwoju wydarzeń w Meksyku, w tym i głosów francuskich środowisk opiniotwórczych.
60
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
a w 1905 r. odwołany do centrali pracował w Generalnej Dyrekcji Konsularnej Ministerstwa Spaw Zagranicznych Meksyku61. Kontakty gospodarcze i naukowe w XIX w. W XIX w. można odnaleźć ślady przybyszów z ziem polskich udających się do Meksyku. Ich nazwiska znajdują się na listach pasażerów hiszpańskich statków pocztowych wpływających do portu w Veracruz62. Już wówczas urzędnicy zwracali uwagę na formalną stronę dokumentów, a więc fakt odnotowania, że któryś z pasażerów był Polakiem, musiało być efektem aktywnej postawy takiego podróżnego. Do nielicznych, o których cokolwiek się zachowało, należy pochodzący z Krakowa fabrykant w branży włókienniczej dr Maysels. Miał on dojść do znacznego majątku w kraju osiedlenia63. Istnieje też informacja o ożenku pochodzącego z Polski Eduarda Pinkusa w 1852 r. z Meksykanką Laurencią Tronecoso z Jukatanu64. Jednym z pierwszych imigrantów typu ekonomicznego był Ludwik Mendelson. W latach siedemdziesiątych zajmował się interesami handlowymi na terenie stanu Baja California. W grudniu 1875 r. pracownik jego firmy handlowej przy granicy ze Stanami Zjednoczonymi został napadnięty przez bandytów, którzy mieli przekroczyć granicę. Został on obrabowany i zamordowany, jak informował konsul meksy-
Do dzisiaj mieszkają potomkowie Subikurskiego w Meksyku.
61
62
Konsulat Hiszpanii w Veracruz odnotował np. 19 września 1864 Rudolfa Wuisera – Polaka, na pokładzie statku “Barcelona”, zaś pod datą 12 kwietnia 1865 innego Polaka, którego nazwisko musiało sprawić zapisującemu informacje urzędnikowi sporo kłopotu, jeśli zapisał je jako “Sulacumelaz” lub “Gulacumelaz”, zob. Archivo General de la Administración [Alcalá de Henares] Konsulat Hiszpanii w Veracruz, pudło 54, teczka 9920. Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów… op. cit., s.87.
63
Archivo General de la Nación de México (dalej AGNdM), Archivo Historico de Hacienda 1852, vol. 7, exp.55.
64
235
236
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
kański w San Francisco65. Mendelson w 1879 r. otrzymał obywatelstwo meksykańskie jako hodowca bydła66. Obok zwykłych emigrantów i obieżyświatów pojawiali się uczeni polscy, którzy przyjeżdżali do Meksyku jako pracownicy naukowi krajów zaborczych lub tych, w których przyszło im żyć. Przebywali zazwyczaj tylko przez pewien czas w Meksyku, ale ich działalność popularyzatorska miała wpływ na upowszechnienie wiedzy o Meksyku wśród mieszkańców ziem polskich. Jednym z pierwszych był Paweł Edmund Strzelecki. Odwiedził Meksyk po raz pierwszy w 1834 r., gdy oprócz stolicy zwiedzał Veracruz i Tampico. Po raz drugi był w Meksyku w 1837 r. i prowadził badania meteorologiczne, zajmował się organizacją rolnictwa i badaniami gleby, a także kopalnictwem metali szlachetnych67. W połowie stulecia florę Meksyku badał botanik Józef Warszewicz68. W latach 1874-1890 przebywał w Meksyku doktor medycyny Władysław Belina. Zasłynął skonstruowaniem aparatu do przetaczania krwi69. W 1911 r. przebywali w Meksyku profesorowie Emil Habdank Dunikowski i Rudolf Zuber, uczestnicząc w zainaugurowanym przez prezydenta Porfirio Díaz międzynarodowym kongresie geologicznym (zdjęcie 1)70. Ciekawą grupę zawodową reprezentowaną w Meksyku stanowili górnicy. Jednym z pierwszych był Henryk Henderson, były powstaniec listopadowy, pochodzący ze Żmudzi lub Mińszczyzny. Po upadku powstania przebywał we Francji, gdzie mieszkał w Bordeaux, a następ M.,G. Pitchard, konsul meksykański w San Francisco do MSZ Meksyku ws. zabójstwa Antonio L. Sosy i Alfonoso Leclaire’a na północnej granicy Baja California, San Francisco, 15 luty 1876, AHSRE, t.1876-II-16.
65
66
Cartas de naturalización expedidas por esta Secretaría [de Relaciones Exteriores] durante los años de 1839 a 1931, AHSRE, t. L-E-1992, s. 227. Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów… op. cit., s. 77-78.
67
Tamże, s. 79.
68
Łepkowski Tadeusz: Polonia… op. cit., s. 79.
69
Tamże, s. 87.
70
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
nie w Tuluzie. Należał do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Wyjechał do Meksyku, gdzie podjął pracę w kopalni. Nie wiadomo w jakim rejonie Meksyku pracował, zginął w 1845 r.71. Jako górnik wymieniany jest pochodzący z Wilna Antoni Piotrowski, który znalazł się w Meksyku przed 1847 r.72. Brak jest śladów wskazujących, że istniała zorganizowana emigracja techników i górników polskich. Jest prawdopodobne, że obecność polskich górników wiązała się z podjętymi w końcu XVIII w. przez władze hiszpańskie staraniami o podniesienie wydajności kopalń srebra znajdujących się na terenie wicekrólestwa Peru oraz Nowej Hiszpanii. W 1786 r. władze wysłały specjalną misję do Francji i Austrii. W monarchii habsburskiej w 1788 r. zatrudniła 6 profesorów górnictwa, 4 rzeczoznawców i 22 robotników kwalifikowanych. O ile w odniesieniu do misji wysłanej do Peru wiadomo, iż w jej składzie przebywało przynajmniej dwóch specjalistów związanych z ziemiami polskimi, konkretnie z Olkuszem, o tyle brak źródeł w odniesieniu do misji nowohiszpańskiej.73 Nie można wykluczyć powiazań polskich górników z istniejącą od 1824 r. Deutsche-Mexikanische Bergwerksverein (Kompania Górnicza Niemiecko-Meksykańska-Compañía Minera Germano-Mexicana) zainteresowaną eksploatacją meksykańskich kopalń srebra. Przez tą ostatnią organizację był zakontraktowany Seweryn Gałęzowski74. Tyrowicz, Maria: Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832-1863. Przywódcy i kadry członkowskie. Przewodnik biobibliograficzny. Warszawa, 1964, s. 222-223.
71
Almanach Historique au Souvenir de L’émigration polonaise par le comte de Tadeusz Krosnowski, Paris, 1847, s. 335.
72
Aragón de la Cruz, Francisco: La expedición de los mineros sajones a Hispanoamérica (1788-1810), una confrontación tecnológica en los métodos de amalgamación de los minerales de plata, [w:]III Congreso Latinoamericano de la Universidad de Varsovia, Warszawa 1996, t.2, s.39-48. Artykuł ten powstał w oparciu o akta z Archivo General de Indias, z zespołu Indiferente General, 1798.
73
Dane, Hendrik: Primeras relaciones... op. cit., s. 87.
74
237
238
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
Za prawdopodobieństwem drugiej ze wspomnianych tez może wskazywać obecność polskiego górnika Jana ( Juana) Jaroszewskiego, zakontraktowanego w 1853 r. przez francuskiego księcia Gastona de Raousset-Boulbona jako eksperta górniczego. Zorganizowana przez wspomnianego Francuza kompania miała wzbogacać się na wydobyciu srebra z bogatych kopalń meksykańskich stanów Durango i Sonora. Kiedy G. Raousset w sposób otwarty wystąpił w roli przywódcy buntu przeciw władzy, Jaroszewski, który znalazł się na liście buntowników zdołał się od niego odłączyć i w 1854 r. się udał do stolicy75. Jego dalsze losy nie są znane76. W końcu XIX w. pojawiły się koncepcje zorganizowania imigracji z ziem polskich do Meksyku. W grudniu 1898 r. konsul meksykański w Berlinie poinformował ministra spraw zagranicznych o inicjatywie sprowadzenia do Meksyku trzydziestu robotników „narodowości polskiej”, przedstawionej przez bliżej nieznanego Hansa Amecka77. W styczniu roku następnego ministerstwo odpowiedziało, że Meksyk nie jest zainteresowany sprowadzeniem imigrantów78. W chwili obecnej nie można stwierdzić, czy była to tylko incydentalna propozycja, czy też element szerszego zamiaru79. Faktem jest, że na przełomie XIX 75
Los franceses en Sonora (1850-1854). Historia de los aventureros franceses que pasaron de California a México por Rufus Kay Wyllys, México 1971, Porrúa, szczególnie strony 71-73 i 78. Być może, ale tylko ze względu na nazwisko był on tożsamy z dawnym powstańcem listopadowym, który przybyć miał do Meksyku w latach trzydziestych, zob. Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów… op. cit., s. 78.
76
Zob. AHSRE, t. 3737-3.
77
Tamże.
78
79
Dość liczna emigracja z Niemiec kierowała się w tym czasie, jeśli chodzi o Amerykę Łacińską, przede wszystkim do Argentyny i Brazylii. Meksyk pozostawał na marginesie niemieckich zainteresowań. Zob. np.: Kellenbenz Hermann, Schneider Jürgen: La emigración alemana a América Latina desde 1821 hasta 1930, “Jahrbuch für Geschichte von Staat, Wirtschaft und Gesellschaft Lateinamericas, Köln-Vien 1976, band 13, ss. 386-403.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
i XX w. istniała emigracja z Niemiec do Meksyku, a wśród emigrantów znajdowali się także Polacy. Udało się ustalić przynajmniej jeden taki przypadek. Jako poddany niemiecki przyjechał przed I wojna światową Bohdan Suchocki, który od 1928 r. aż do śmierci pracował w Poselstwie Polskim w Meksyku80. Zupełnie szczególne miejsce wśród Polaków zamieszkałych w Meksyku przed rewolucją 1910 roku zajmował Albert Stanisław Radziwiłł. Polski arystokrata, który ożenił się z córka jednego z bankierów z Monterrey, Prudencianą Milmo, wchodząc w kręgi najbogatszych rodzin meksykańskich właścicieli ziemskich i wielkiego kapitału. W 1907 r. otrzymał godność rosyjskiego konsula honorowego w Monterrey. W 1913 r. powrócił do Polski, a do Meksyku przybył ponownie w czasach późniejszych jako dyplomata81. Warto wspomnieć także dwóch dyplomatów o polskich korzeniach. Wedle dokumentów zachowanych w archiwum meksykańskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w 1882 r. sekretarzem Konsulatu Niemieckiego w Meksyku był Pablo Kosidowski82. Kilka lat wcześniej w Poselstwie Niemieckim pracował Enrique Bogusławski83. Pochodzili prawdopodobnie z zaboru pruskiego, i są to pierwsze polskie nazwiska w dyplomacji na terenie Meksyku. Niewielka liczebnie grupa, którą można nazwać „polską” przebywała w Meksyku w bardzo burzliwym okresie dziejów tego kraju. Pozostawiła ślady swej działalności, ale nie stworzyła środowiska, które
Zob. Archiwum Akt Nowych (dalej AAN), Poselstwo RP w Meksyku (dalej Meksyk) sygn.143.
80
Łepkowski Tadeusz : Polonia… op. cit., s.79; ARHSRE sygn. 42-19-13, Radziwill Albert. Consul de Rusia en Monterrey N.L..(Ciekawostka, że teczka ta jest datowana z 1922, gdyż wtedy utracił on tę godność, mimo iż od co najmniej trzech lat należał już do polskiej służby dyplomatycznej).
81
Zob. AHSRE, sygn. 44-15-74.
82
Zob. AHSRE, sygn. 26-12-194.
83
239
240
Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich
nawet w najszerszym tego słowa znaczenia można byłoby nazwać polonijnym. Charakterystycznym wydaje się żołniersko-polityczny typ większości przybyszów. Stanowili oni wraz z uczestnikami rewolucji meksykańskiej forpocztę przyszłej, większej i już o innym charakterze społecznym, imigracji z ziem polskich w okresie pomiędzy wojnami światowymi.
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
Pierwsze kontakty o charakterze dyplomatycznym Nawiązanie stosunków międzypaństwowych to na ogół dość długi i skomplikowany proces, szczególnie w tak trudnych i dynamicznych czasach, jakimi były pierwsze lata po zakończeniu I wojny światowej. W przypadku Polski i Meksyku sytuacja była o tyle skomplikowana, że oba kraje znajdowały się w ważnym momencie historycznym. Polska wyłaniała się z politycznego niebytu zaborów, tocząc wojny z sąsiadami o granice i przetrwanie. Była bardzo osłabiona I wojną, w czasie której przez ziemie polskie kilkakrotnie przetaczał się front wschodni. Odradzała się na zniszczonym terenie, z gospodarką i społeczeństwem, które poniosło ogromne straty w postaci tysięcy zabitych, rannych i uchodźców. Istniała dzięki odbudowywanej z nieprawdopodobnym wręcz wysiłkiem armii i wsparciu polityków takich jak prezydent USA Woodrow Wilson. Mając na swym terytorium trzy różne systemy prawne, monetarne, a nawet miar i wag, które należało spoić w jednolity organizm państwowy, odradzająca się Polska pilnie potrzebowała uznania na arenie międzynarodowej. Meksyk, zniszczony przez rewolucję trwającą od 1910 roku, dążąc do stabilizacji społecznej, gospodarczej i politycznej, również był zainteresowany legitymizacją swego istnienia na arenie międzynarodowej. Mając ogromne kłopoty z uzyskaniem uznania przez wielkiego sąsiada z północy, był otwarty na kontakty z innymi krajami.
242
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
Problemem było wzajemne postrzeganie. Dla Polaków, zmagających się z rewolucyjną Rosją Sowiecką, która nie ukrywała dążeń do unicestwienia państwa polskiego i rozszerzenia rewolucji na Europę Zachodnią, zrewolucjonizowany Meksyk, nie przedstawiał się jako pożądany partner. Z kolei dla wielu Meksykanów, odradzanie się w Europie Środkowo-Wschodniej państw narodowych, było postrzegane jako przejaw nacjonalizmu walczącego z rewolucją ocenianą jako postęp84. W tej sytuacji możliwość szybkiego nawiązania relacji bilateralnych na wysokim poziomie była bardzo mało prawdopodobna. Tym bardziej, że jeden z ważnych sojuszników Polski, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, nie uznawał oficjalnie rewolucyjnych władz Meksyku. Brakowało również powodów gospodarczych i społecznych np. silnej grupy imigracyjnej, by te relacje nawiązywać. Pod koniec 1920 r. władze polskie rozpoczęły badać stosunek Francji, najważniejszego wówczas sojusznika Polski, do możliwości nawiązania stosunków państwowych z Meksykiem. Stało się to po sugestii meksykańskiego chargé d’affaires w Wiedniu wyrażonej wobec przedstawiciela Polski85. Być może z rozpoczętą wówczas dyskusją wiąże się to, co napisał w 1921 r. Władysław Mazurkiewicz, ówczesny chargé d’affaires Poselstwa Polskiego w Rio de Janeiro, jedynego istniejącego na obszarze Ameryku Łacińskiej przedstawicielstwa dyplomatycznego: „Przy obsadzaniu zarówno placówek dyplomatycznych, jak i placówek konsularnych przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych, nie były jak dotąd brane w rachubę republiki Ameryki Centralnej (Meksyk, Kuba, Gwatemala, Nikaragua, Honduras, San Salvador, Costa Rica, Panama, Del ministro de México en Suecia, Rafael Nieto, al Presidente de la República, general Álvaro Obregón, Estocolmo, Suecia, diciembre 1º de 1923, „Boletín del Archivo General de la Nación” núm. 7 (17) julio-septiembre 1981, s. 4-14.
84
Ministerstwo Spraw Zagranicznych do Poselstwa RP w Paryżu w/s Zapatrywania Rządu Francuskiego na ewentualne uznanie przez Rząd Polski państwa meksykańskiego oraz wejście z nim w oficjalne stosunki, 20 października 1920 r., AAN, Ambasada RP w Paryżu sygn.101 s.28-29.
85
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Haiti i Santo Domingo). Bezwarunkowo, że kraje te nie łączą chwilowo z Polską żadne polityczne i handlowe interesy, lecz mogą się zdarzyć, że w razie jakiegoś wybitniejszego wydarzenia politycznego jak na przykład wypadającej w tym roku 100-letniej rocznicy niepodległości Meksyku, lub w razie możliwości otwarcia konsulatu honorowego np. na Kubie, konieczną by była kompetencja choć zupełnie luźna któregoś z przedstawicielstw polskich.” Dalej sugerował, by cały obszar środków o-latynoamerykański pozostawał w kompetencji Poselstwa RP w Waszyngtonie86. Za pierwszy współczesny kontakt dyplomatyczny polsko-meksykański można uznać przyjazd do Meksyku w marcu 1921 r. księcia Alberta Radziwiłła z misją specjalną, zleconą przez władze polskie, w celu nawiązania kontaktów dyplomatycznych87. Nie przyniosła ona jednak spodziewanego rezultatu. Podobne efekty miał pobyt w Polsce na wiosnę 1922 r. specjalnego wysłannika meksykańskiego Rodolfo Arturo Nervo. Wizyta mimo bardzo dobrego przebiegu, również nie przyniosła rezultatu w postaci ustanowienia stałych przedstawicielstw88. W kręgach polskiej dyplomacji myśl o nawiązaniu stosunków z Meksykiem rozwijała się. Zmianie ulegało postrzeganie tego obszaru. W lutym 1923 r. Wydział Amerykański MSZ przesłał do Posła polskiego w Waszyngtonie Władysława Wróblewskiego wniosek następującej treści: „Stosunki Polski z Państwami Centralnej Ameryki i małemi Republikami Południowej Ameryki mają obecnie wszelkie widoki rozwoju pod względem handlowym, szczególnie zaś mogą te państwa być W. Mazurkiewicz, chargé d’affaires RP w Rio de Janeiro do MSZ, 10 sierpnia 1921, AAN, Ministerstwo Spraw Zagranicznych (dalej MSZ) 1829 s.5. Już w marcu 1920 r. zwracała się do MSZ grupa Polaków z Gwatemali z prośbą o utworzenie polskiego przedstawicielstwa w tym kraju, AAN, MSZ 1829 s.1-3.
86
Szczegółowo opisał tą misję T. Łepkowski, Polska-Meksyk. Wrocław 1983, 1918-1939. s.60-63.
87
Listy uwierzytelniające Nervo, zob. AAN, Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa sygn. 9 s.152.
88
243
244
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
dla nas ważne jako rynek eksportu dla naszych produktów tekstylnych, które śmiało mogą konkurować z produkcją Stanów Zjednoczonych, - i innych państw obecnie rynki te posiadających. - Z czasem stosunki te winny być unormowane za pomocą zawarcia traktatów handlowych. - Oprócz tego są te państwa dla nas ważne jako teren, dokąd może być skierowana emigracja polska. W żadnym z tych państw nie istnieje dotąd ani Poselstwo ani Konsulat polski. - Oddział Amerykański zdaje sobie sprawę, że wobec teraźniejszych stosunków walutowych Polska nie może utrzymywać tam etatowych placówek, pozwala wszakże wystąpić z wnioskiem, aby zostały utworzone tam konsulaty honorowe, które należałoby powierzyć wybitniejszym członkom miejscowych kolonji polskich, gdyż w każdym z tych państw mieszkają znani obywatele polscy lub też pochodzenia polskiego”89. Polska bardzo liczyła się z opinią swego sojusznika jakim były Stany Zjednoczone Ameryki, dlatego też w związku z możliwością utworzenie wspomnianych konsulatów poseł polski w Waszyngtonie W. Wróblewski rozpoczął sondowanie stanowiska władz USA. Wydawało się, że może dojść w bardzo krótkim czasie do ponownego nawiązania oficjalnych stosunków pomiędzy Meksykiem i Stanami Zjednoczonymi, ale w początku maja 1923 r. poseł polski pisał do ministra spraw zagranicznych w Warszawie, iż „Ustanowienie tam [w Meksyku] konsulatu Rzeczypospolitej, etatowego czy honorowego, (…) musiałoby przez Rząd Stanów Zjednoczonych uważane za dowód, że pogląd Rządu Polskiego na prawny charakter rządu jenerała Obregona, jest inny, jak pogląd Waszyngtonu. Niewątpliwie też byłby to dla polityki meksykańskiej pewien atut, któryby mógł posłużyć do wywarcia w pewnym stopniu moralnego nacisku na opinję publiczną Stanów Zjednoczonych w uznania obecnego rządu meksykańskiego. Z tych powodów Departament Stanu wstrzymuje się od wyrażenia swej opinii i zostawiając rozstrzygnięcie kwestji w rękach wyłącznie kompetentnego w tej mierze Rządu Polskiego, może tylko stwierdzić, że fakt ustanowienia kon Zob. AAN, Ambasada w Waszyngtonie (dalej Waszyngton) sygn. 1829 s.8-9.
89
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
sulatu polskiego w Meksyku mógłby być interpretowany w powyższy sposób. Wobec tego, że ze Stanami Zjednoczonemi łączy nas ścisła przyjaźń, a Meksyk politycznie jest dla nas na razie obojętny, względy ekonomiczne zaś, które mogą przemawiać za utworzeniem placówki konsularnej w Meksyku, nie są zbyt nagłe, pozwalam sobie wyrazić zdanie, że z utworzeniem tej placówki należy się wstrzymać do chwili, jak się zdaje już niezbyt odległej, w której nastąpi stanowcze wyjaśnienie stosunków między Waszyngtonem a Meksykiem”90. Po uznaniu rządu meksykańskiego przez szereg krajów, w tym 3 września 1923 r. przez Waszyngton, poseł Wróblewski poinformował natychmiast ministra spraw zagranicznych, iż gotów jest skierować radcę honorowego Poselstwa RP w Waszyngtonie, księcia Alberta Radziwiłła, by podjął rozmowy w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych z Meksykiem91. Miesiąc później, minister spraw zagranicznych Marian Seyda, zwrócił się do posła RP w Paryżu Maurycego Zamoyskiego, by złożył meksykańskiemu chargé d’affaires w Paryżu wyrazy zadowolenia władz polskich z powodu wznowienia stosunków pomiędzy USA i Meksykiem92. Następnie w lipcu 1925 r. radca Poselstwa RP w Waszyngtonie Hipolit Gliwic, sugerował w MSZ by mimo nikłości kontaktów gospodarczych i „śladowej” obecności imigracji polskiej powołać w Meksyku do życia placówkę z konsulem generalnym „z prawami Agenta Dyplomatycznego lub Ministra Rezydenta”93. Niestety trudna sytuacja ekonomiczna w Polsce stanęła na przeszkodzie w realizacji kolejnych kroków w powołaniu stałych przedstawicielstw dyplomatycznych. W. Wróblewski, poseł RP w Waszyngtonie do Ministra spraw zagranicznych w Warszawie, w sprawie placówki konsularnej w Mexico, 8 maja 1923, ściśle tajne, AAN, Waszyngton 1829, s. 10-11.
90
W .Wróblewski do Ministra Spraw Zagranicznych w/s uznania Meksyku, 8 września 1923, tajne, AAN, Waszyngton sygn. 222 s . 38-39.
91
T. Łepkowski: „Polska… op. cit., s. 62.
92
H. Gliwic do MSZ, 22 lipca 1925., AAN, Waszyngton sygn. 30 s.34.
93
245
246
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
Trwające kilka lat rozważania i wymiana korespondencji nie przełożyła się na podjęcie decyzji o nawiązaniu stałych kontaktów dyplomatycznych i konsularnych pomiędzy Polską i Meksykiem. Tymczasem nasilająca się od 1924 r. emigracja z Polski doprowadziła do tego, że wiosną 1926 r., władze polskie powierzyły opiekę konsularną nad obywatelami polskimi konsulatom francuskim w Meksyku94. Jednym z efektów narastającej emigracji polskiej było powołanie w 1924 r., Związku Społeczno-Kulturalnego Obywateli Rzeczypospolitej Polskiej „Polonia”, pierwszej organizacji polonijnej w Meksyku. Na jego czele stanął inżynier Antoni Beździk, który organizował pomoc świeżo przybyłym współobywatelom. Po objęciu formalnej opieki nad obywatelami polskimi przez konsulaty francuskie, towarzystwo „Polonia”, stało się cennym wsparciem, pozwalającym szybciej rozwiązywać problemy polskich petentów. Inżynier Beździk podpisywał zaświadczenia czy też rekomendacje dla osób przyjeżdżających lub pochodzących z Polski. Inicjatywa w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych znalazła się tymczasem w rękach meksykańskich. Chargé d’affaires Meksyku w Pradze, Enrique Santibáñez, 26 kwietnia 1926 r., zwrócił się do swego ministerstwa z propozycją podjęcia tematu nawiązania stosunków dyplomatycznych z Polską, na co uzyskał akceptację95. Dalsze rozmowy doprowadziły do ustalenia, że w Warszawie zostanie zainstalowane poselstwo meksykańskie z chargé d’affaires ad hoc na czele96. Wspomniany wyżej poseł meksykański w Pradze zwrócił się do Posła Brazylii w Warszawie informując go o intencjach Meksyku ustanowienia stałego przedstawicielstwa w Polsce i prośbą o przekazanie tej chęci
T. Łepkowski: Polska-… op. cit., s.63.
94
T. Łepkowski: Polska-… op. cit., s.62-63; ASRE 30-29-35 s.1-2..
95
E. Santibáñez, chargé d’affaires w Czechosłowacji do ministra spraw zagranicznych w sprawie ustanowienia poselstwa w Polsce, Praga 2 września 1926r, AHSRE 30-29-35.
96
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
władzom polskim97. Prowadzącym rozmowy z posłem Santibañezem został poseł Polski w Pradze Wacław Grzybowski (zdj. 2). W 1927 r. strona polska podjęła kolejną próbę znalezienia argumentów na rzecz powołania polskiej placówki w Meksyku, poprzez wysłanie do tego kraju delegata Komitetu Organizacyjnego Izby Handlowej Polsko-Łacińskoamerykańskiej, Wojciecha Szukiewicza98 i Aleksandra Lipińskiego. W lutym 1927 r. został w Warszawie uruchomiony Konsulat Honorowy Meksykański, na czele którego stanął Julian Brygiewicz, właściciel domu towarowego. Był to niewątpliwie niewielki krok w stronę ustanowienia relacji międzypaństwowych. Tadeusz Gosiewski, sekretarz poselstwa RP w Berlinie sygnalizował chęć strony polskiej rozszerzenia współpracy z Meksykiem. Władze meksykańskie poleciły swemu przedstawicielowi w Pradze przekazać posłowi Wacławowi Grzybowskiemu informację o woli nawiązania stałych relacji pomiędzy obu krajami. Poseł meksykański nad Wełtawą L. Blásquez dwa dni po otrzymaniu informacji ze swego MSZ, 13 stycznia 1928 r., spotkał się z polskim posłem, któremu nie tylko przekazał wiadomości, ale i zgodę Meksyku na nominację Zygmunta Merdingera na stanowisko konsula generalnego w Meksyku. Choć nie udało się ustanowić stałych poselstw, to nawiązanie stałych stosunków konsularnych jako etap w dochodzeniu do pełni stosunków dyplomatyczno-konsularnych, stało się faktem. Konsulat Generalny RP w Meksyku Polski Konsulat Generalny w Meksyku ustanowiono w dniu 1 kwietnia 1928 r. Placówka otworzyła swoje podwoje 14 lipca 1928 r. w Ho-
97
E. Santibáñez, chargé d’affaires w Czechosłowacji do Alcibiadesa Pecanho, posła Brazylii w Warszawie, 1 września 1926, AHSRE 30-29-35.
98
Szukiewicz Wojciech (26.01.1867 – 10.1944), publicysta, działacz społeczny i emigracyjny.
247
248
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
telu Ritz w centrum meksykańskiej stolicy. 18 sierpnia Konsulat przeniósł się do wynajętego lokalu przy reprezentacyjnej alei Reforma 4299. Na jego czele jako konsul generalny i kierownik stanął doświadczony dyplomata i pracownik służby konsularnej Zygmunt Merdinger (zdj. 3 i 4). Postaci pierwszego konsula warto poświecić nieco uwagi, jako dyplomacie, który po raz pierwszy oficjalnie reprezentował Polskę wobec władz meksykańskich. Zygmunt Merdinger urodzony w 1890 r. uzyskał gruntowne wykształcenie ekonomiczne w wiedeńskiej Akademii Ekonomicznej. Wybuch I wojny światowej i nadzieja na odzyskanie niepodległości przez Polskę kazały mu porzucić posadę w Agencji Handlowej w Krajowym Związku Przemysłowym we Lwowie i podjąć służbę wojskową w Legionach Polskich. Opuścił szeregi wojskowe w październiku 1918 r., by oddać się państwowej służbie cywilnej. Od listopada 1918 r. pracował w polskiej służbie zagranicznej. Czynnie uczestniczył w organizowaniu polskiej służby konsularnej na terenie Bałkanów w Jugosławii, Albanii i Grecji. Zagrożenie niepodległości Polski przez wojska sowieckie oderwało go od wspomnianej pracy. Jako porucznik artylerii ochotniczo wstąpił do Wojska Polskiego. Powrócił po prawie czterech miesiącach do ministerstwa i kontynuował pracę w służbie konsularnej. Pracował jako konsul i konsul generalny w Królewcu i Bratysławie, a potem w Meksyku. Z. Merdinger formalnie objął swą funkcję konsula generalnego 1 czerwca 1928 r. Stanął na czele niewielkiego zespołu złożonego z dr Juliusza Szygowskiego, attaché ds. konsularnych, i dwóch pracowników kontraktowych – inż. Wacława Jarra i Józefa Kulczyckiego. Skład uzupełniał, zatrudniany dorywczo do różnych prac pomocniczych, Paweł Markwardt. Doświadczenie w pracy konsularnej posiadał jedynie J. Szygowski, który przez kilka lat pracował w Agencji Konsularnej RP
Raport administracyjny za czas od 14 lipca do 31 grudnia 1928 r., AAN, MSZ 11748 s.4.
99
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
w Koszycach100. Większość pracy konsularnej przypadło J. Szygowskiemu, a kwestie polityczno-dyplomatyczne znalazły się w kompetencji Z. Merdingera. Najważniejszymi sprawami jakimi musieli się zająć, była emigracji z Polski do Meksyku, a także współpraca gospodarcza. Zygmunt Merdinger nawiązał bardzo szybko oficjalne kontakty z władzami meksykańskimi, m.in. przy okazji noworocznego spotkania z korpusem dyplomatycznym został przyjęty przez prezydenta Meksyku generała Plutarco Elíasa Callesa. Poznał również ministra spraw wewnętrznych Emilio Portes Gila, który w związku ze śmiercią prezydenta-elekta generała Álvaro Obregóna został prowizorycznym prezydentem Meksyku. Stosunek władz meksykańskich był przychylny, choć Z. Merdinger raportował ministerstwu, iż „pewne koła polityczne, zwłaszcza Partido Nacional Revolucionario, prowadzi po cichu akcję ogólną przeciwko cudzoziemcom. Prądowi temu należy przypisać bez wątpienia akcję (na razie jeszcze) prasową przeciwko handlarzom domokrążnym, którzy w głównej części rekrutują się z Żydów, obywateli polskich, rosyjskich, syryjskich i po części Greków.”101 Wielkość emigracji z ziem polskich do Meksyku oceniano w konsulacie na 3,5 do 4 tysięcy obywateli, przeważnie Żydów, zaś Polaków, a za takich wówczas uważano osoby wyznania chrześcijańskiego, szacowano na około 200 osób, w tym 80 w mieście Meksyk102. Tak całość imigracji ówczesnej charakteryzował konsul w raporcie dla władz polskich: „Polacy chrześcijanie trudnią się głównie rzemiosłem i znajdują się na ogół w sytuacji materialnej nie najgorszej. Żydzi trudnią się również samodzielnym rzemiosłem jak szewstwo, krawiectwo, malarstwo, przeważna jednak większość zajmuje się handlem. Między tymi handlarzami rozróżnić się dadzą dwie kategorie: Jedna drobnych kupców Rocznik Służby Zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 czerwca 1939, Warszawa 1939, s. 244.
100
Raport administracyjny za czas od 14 lipca do 31 grudnia 1928 roku, AAN, MSZ 11748 s. 7.
101
Tamże, s.14.
102
249
250
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
domokrążnych, zaczynających z kapitałem minimalnym otrzymujących od hurtowników towar na kredyt i na kredyt go dalej sprzedających. Druga kategoria, rekrutująca się z byłych domokrążców, którzy po paru latach ciężkiej pracy się dorobili nieco, to kupcy samodzielni, już na większą skalę, którzy nawet swoje towary importują ze Stanów Zjednoczonych lub Europy”. Podkreślał też pozytywny stosunek emigrantów żydowskich do Polski103. Upatrywano w tym jedną z możliwych dróg poszerzenia możliwości wymiany gospodarczej między obu krajami (zdj. 5). Bardzo szybko okazało się, że formalno-prawne ramy konsulatu są zbyt wąskie; coraz więcej zajmowały w pracy urzędu sprawy polityczne, znaczna część raportów przesyłanych do Warszawy dotyczyła tematów nie tylko meksykańskich, ale szerzej środkowoamerykańskich. Konsulat stał się równocześnie ważnym ośrodkiem informacji o sprawach polskich w Meksyku i całym regionie. Działalność ta była ważna wobec istnienia relatywnie niewielkiej wiedzy o Polsce, a także propagandy innych państw nie zawsze przychylnej Polsce. Przykładem pozostaje protest Zygmunta Merdingera wystosowany w marcu 1929 r. do redakcji jednego z największych dzienników stołecznych „El Universal” w sprawie niezgodnych z prawdą informacji na temat Górnego Śląska. Niezbędnym stawało się podjęcie starań o powołanie polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego w Meksyku. Poselstwo RP w Meksyku By przyspieszyć sprawę powołania przedstawicielstw dyplomatycznych obu krajów, ambasador Meksyku w Waszyngtonie, Manuel C. Tellez odbył 19 września 1929 r. rozmowę z chargé d’affaires polskim, Stanisławem Łepkowskim, w której przedstawił zainteresowanie strony mek-
103
Tamże, s. 14.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
sykańskiej podniesieniem na wyższy poziom stosunków bilateralnych. Strona polska nie zdecydowała się na utworzenie stałego poselstwa, ale na rozszerzenie kompetencji posła polskiego w Waszyngtonie. W dniu 20 listopada 1929 r. prezydent Ignacy Mościcki podpisał listy uwierzytelniające dla pierwszego posła polskiego w Meksyku, jednego z najbardziej doświadczonych współtwórców polskiej służby dyplomatycznej, Tytusa Filipowicza, pełniącego wówczas funkcję posła Rzeczypospolitej w Waszyngtonie. Ponieważ jego listy uwierzytelniające zostały wysłane do Waszyngtonu 30 listopada 1929 r., uruchomienie Poselstwa przesunęło się na początek następnego roku. W tym też czasie, w styczniu 1930 r. T. Filipowicz został mianowany ambasadorem Rzeczypospolitej w Stanach Zjednoczonych. Przybył on do Miasta Meksyk 1 lutego 1930 r. jako ambasador i w kilka dni później przedstawił prezydentowi Meksyku, Emilio Portes Gil listy uwierzytelniające104. T. Filipowicz jednak tylko sporadycznie przebywał w Meksyku, w związku z tym, w roli chargé d’affaires występował od 1 kwietnia 1931 r. radca poselstwa Zygmunt Merdinger (zdj. 6 i 7). Meksyk w 1929 r. powierzył funkcję posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego w Polsce i Czechosłowacji, Rodolfo Arturo Nervo, należącemu do grona wybitnych dyplomatów meksykańskich. 19 kwietnia 1930 r. złożył on listy uwierzytelniające na ręce prezydenta Ignacego Mościckiego. W lipcu 1930 r. meksykańskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych poinformowało stronę polską, iż zdecydowało się na utworzenie stałego przedstawicielstwa Meksyku w Warszawie. W tym czasie Konsulat Generalny RP w Meksyku przekształcił się w Wydział Konsularny Poselstwa RP w Meksyku. Zmiany organizacyjne przeprowadził na miejscu Zygmunt Merdinger, który w czasie nieobecności posła Tytusa Filipowicza pełnił funkcję chargé d’affaires
104
Kopia listów uwierzytelniających wraz kopiami pism przewodnich do Kancelarii Cywilnej Prezydenta RP i Poselstwa RP w Waszyngtonie zob. Archiwum Akt Nowych. Ministerstwo Spraw zagranicznych (dalej AAN-MSZ) t.680 k.4-12.
251
252
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
a. i. Pozostali pracownicy wypełniali nadal te same funkcje co w Konsulacie Generalnym. Mimo więc zmian rozszerzających możliwości placówki niewiele się zmieniło. Koniecznym była obecność na miejscu w Meksyku polskiego przedstawiciela dyplomatycznego. Listy odwołujące T. Filipowicza minister spraw zagranicznych, August Zaleski podpisał 30 września 1931 r.105. Wcześniej władze polskie przygotowywały zmiany, gdyż 1 kwietnia 1931 r. Zygmunt Merdinger mianowany został kierownikiem Poselstwa, w randze chargé d’affaires106. Niestety brak akredytowanego w Meksyku posła polskiego utrzymał się bardzo długo, aż do początku 1940 r. Odwołanie Tytusa Filipowicza i niemianowanie następnego posła, było wyraźnym obniżeniem przez Polskę rangi placówki w Meksyku. Było to tym bardziej zaskakujące, że kierujący placówką Z. Merdinger cieszył się dobrą renomą i w sposób rzetelny wypełniał swoje obowiązki. W rezultacie, w grudniu 1931 r. opuścił Warszawę poseł meksykański Rodolfo Arturo Nervo. Z. Merdinger pełnił swe obowiązki do końca stycznia 1936 r., a terytorialny zakres jego obowiązków został w 1933 r. rozszerzony praktycznie na całą Amerykę Środkową i część Ameryki Południowej. 18 listopada 1933 r. został mianowany w randze chargé d’affaires przy rządach Gwatemali, Kostaryki, Hondurasu, Salwadoru, Nikaragui, Panamy, Haiti, Republiki Dominikany, Wenezueli i Kolumbii. Po jego odwołaniu, kierowanie placówką na osiem miesięcy spoczęło w rękach jedynego pozostałego etatowego pracownika służby zagranicznej w Poselstwie, Tadeusza Jarockiego, do czasu przyjazdu z Polski Mieczysława Marchlewskiego, który objął funkcję chargé d’affaires 25 września 1936 r. Był to również bardzo doświadczony pracownik służby zagranicznej. Kierował wcześniej m.in. konsulatem generalnym RP w Nowym Jorku i Królewcu.
Kopia Lettre de rappel zob. AAN,MSZ t. 681 k. 8.
105
Dziennik Urzędowy Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Warszawa 1931, nr 7 poz. 42.
106
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Początkowo siedzibą Poselstwa został lokal Konsulatu Generalnego RP w Meksyku mieszczący się przy ulicy Paseo de la Reforma 42, w bardzo prestiżowym miejscu w centrum miasta. Następnie w okresie swego istnienia Poselstwo kilkakrotnie zmieniało miejsce swego urzędowania, choć zawsze było to centrum Miasta Meksyk. W 1930 roku funkcjonowało pod adresem Calle Oaxaca 15, kolejnym miejscem był budynek przy Calle Mérida 121, a przedostatnie locum placówki mieściło się przy Calle Londres 213. Placówka w Meksyku posiadała w swej kompetencji terytorialnej również i inne państwa Ameryki Środkowej, Południowej i na Karaibach. W końcu 1933 doszło, jak już wspomniano, do nawiązania stosunków dyplomatycznych pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a następującymi krajami regionu: Kostaryką, Republiką Dominikany, Gwatemalą, Haiti, Hondurasem, Kolumbią, Nikaraguą, Panamą, Salwadorem i Wenezuelą. Zygmunt Merdinger odbył podróż do wszystkich wymienionych krajach w celu złożenia listów uwierzytelniających, ale tylko w randze chargé d’affaires. Poza zakresem kompetencji Poselstwa pozostały Kuba, Bahamy, Belize (Honduras Brytyjski) oraz Antyle Holenderskie. Na Karaibach, poza Kubą podległą kompetencyjnie Ambasadzie Polskiej w Waszyngtonie, pozostałe obszary jako kolonie państw europejskich znajdowały się w kompetencji placówek dyplomatycznych akredytowanych w stolicach metropolii kolonialnych. Zakres kompetencji począł się zmieniać w końcu lat trzydziestych. W marcu 1938 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych zawiadomiło Poselstwo w Meksyku, że istnieją plany akredytowania posła polskiego przy rządzie kubańskim. Postanowiono jednocześni wyłączyć Kubę z kompetencji Ambasady RP w Waszyngtonie i włączyć ją do zakresu kompetencji Poselstwa RP w Meksyku, już obejmującego prawie wszystkie obszary Ameryki Środkowej. Ponieważ “powyższe kraje stanowią pewnego rodzaju odrębną całość, jeżeli chodzi o wspólność kultury hiszpańskiej oraz wspólny język. Pod względem politycznym
253
254
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
kraje te mają mniej więcej podobną sytuację, natomiast całym ustrojem swym i polityką różnią się od Stanów Zjednoczonych”107. Dalsze zmiany nastąpiły już w okresie wojny. Poselstwu w Meksyku podlegała sieć konsulatów honorowych na obszarze jego kompetencji. Pierwszym polskim konsulatem honorowym, który został powołany do życia w Meksyku był urząd w Veracruz, który formalnie powstał 2 marca 1932 r., zasięgiem terytorialnym obejmował stany: Veracruz, Oaxaca, Chiapas i Tabasco. Merytorycznie zajmował się sprawami handlowymi i morskimi. Pierwszym zaś jego kierownikiem został wicekonsul honorowy Jean Barraquet, który pełnił swą funkcję od momentu powstania konsulatu do 18 stycznia 1937 r.. Zastąpił go Rolando Reyes Sentiesa. W dniu 11 lipca 1933 r. został ustanowiony, jako następny, Konsulat Honorowy Polski w Mieście Meksyk, którego kompetencja terytorialna obejmowała wyłącznie Dystrykt Federalny a jego zakres działania obejmował sprawy informacyjno-handlowe i propagandowe. Kierował nim Meksykanin francuskiego pochodzenia Georges Pinson. W końcu 1937 roku, 4 października, został powołany Konsulat Honorowy w Mérida z zakresem kompetencji terytorialnej obejmującym stany Jukatan, Campeche i dzisiejszy stan, a wówczas terytorium, Quintana Roo. Zajmował się wyłącznie sprawami handlowymi, a kierował nim Manuel de Arrigunaga y Peón. Podlegały Poselstwu RP w Meksyku również konsulaty honorowe w następujących miastach i krajach: Bogotá i Cali w Kolumbii, Colón i Panamá w Panamie, Ciudad Trujillo w Republice Dominikany, Ciudad de Guatemala w Gwatemali, Port-au-Prince w Haiti, San José w Kostaryce, San Salwador w Salwadorze i Managua w Nikaragui, a z czasem doszedł konsulat honorowy w Tegucigalpa w Hondurasie. Bardzo różny był stopień zorganizowania, liczba i waga tych placówek. W zależności od miejsca, konsulaty honorowe zajmowały MSZ do Ambasady RP w Waszyngtonie. w/s podporządkowania służbowego Kuby, Warszawa, 26 marca 1938, AAN, sygn. 132.
107
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
się sprawami obywateli polskich jak i działaniami handlowymi i informacyjno-reprezentacyjnymi. W Kolumbii jako pierwszy, bo w 1933 r., powołany został do życia konsulat honorowy w stolicy Bogocie; obejmował zasięgiem swej kompetencji prawie całą Kolumbię. Merytorycznie zajmował się sprawami handlowymi informacyjnymi. Obok kierującego nim konsula honorowego, Mauricio Stanicha, został tam przydzielony do pomocy, z tytułem attaché do spraw handlowych, zawodowy pracownik polskiej służby zagranicznej, Aleksander Wiesiołowski. Konsulat w Cali - druga z placówek powołanych na terenie Kolumbii - powstał w 1935 r., dla obsługi departamentów Nariño, Cauca, Valle del Cauca oraz intendencji Chocó. Zakres jego kompetencji ograniczał się do spraw handlowych. Kierował pracami tej placówki Ernest Zawadzky, dziennikarz pochodzący z polskiej rodziny i dobrze uplasowany w kolumbijskiej strukturze władzy. W czasie II wojny oba konsulaty przeszły pod opiekę i zależność służbową utworzonego w Bogocie Poselstwa Polskiego. Panama była drugim krajem w którym istniały dwa polskie konsulaty honorowe . Jako pierwszy został powołany do życia w grudniu 1935 r. konsulat w Ciudad Panamá z kompetencją na obszar całego kraju, z wyłączeniem miasta Colón. Powierzone mu zostały sprawy handlowe, morskie i propagandowe. Funkcję konsula honorowego pełnił Belisario Porras. Konsulat w Colón został powołany w półtora miesiąca później, w dniu 27 stycznia 1936 r. Zakres jego działania był identyczny jak konsulatu w Ciudad Panamá. Funkcje konsula objął Luis Fernando Prada. W Gwatemali polski konsulat honorowy został powołany do życia w lutym 1935 r., z siedzibą w stołecznym mieście Gwatemala i z zakresem prowadzenia spraw handlowych, morskich oraz propagandowych. Funkcja konsula została powierzona Paulowi Adolphe Seidnerowi. Jako jeden z pierwszych, bo formalnie 12 grudnia 1932 r. powołany został do życia konsulat honorowy w San José, stolicy
255
256
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
Kostaryki. Obejmował swym zakresem sprawy handlowe na obszarze całej republiki. Kolejnym krajem Ameryki Środkowej, gdzie został powołany w 1933 r. konsulat honorowy polski był Salwador, w stolicy którego, San Salvador, został zainstalowany konsulat z zakresem terytorialnym na obszar całego kraju, zaś merytorycznie zajmujący się sprawami handlowymi. Od końca listopada 1934 r. funkcję konsula piastował Manfredo Pincherli. Nie trwało to zbyt długo, bo zakończył swą pracę w początkach marca 1936 r. W październiku 1937 r. powołany został konsulat honorowy Polski w Managui. Powierzone mu zostały również sprawy handlowe, na obszarze całej Nikaragui, a jego pracami kierował Emilio Meléndez. Poselstwem kierowali bardzo doświadczeni dyplomaci, poczynając od Tytusa Filipowicza, jednego z twórców polskiej służby dyplomatycznej, który pierwsze doświadczenia w służbie dyplomatycznej zdobywał pracując w Departamencie Stanu Rady Regencyjnej. Trzech spośród pięciu szefów Poselstwa związanych było z Józefem Piłsudskim i pierwszą siłą zbrojną odradzającego się po czasach Państwa Polskiego, Legionami Polskimi. Byli ludźmi dobrze wykształconymi, większość miała też za sobą doświadczenie w pracy społecznej. Poza T. Filipowiczem wszyscy pozostali związali się na stałe z Meksykiem: Z. Merdinger, M. Marchlewski i T. Jarocki pozostali w Meksyku po zakończeniu II wojny światowej. Kierownik Poselstwa uczestniczył we wszystkich ważnych wydarzeniach, jak święta narodowe i państwowe meksykańskie. Wśród wydarzeń polskich dużą wagę miały uroczystości upamiętniające śmierć Marszałka Józefa Piłsudskiego. Szczególne znaczenie miał udział Z. Merdingera w uroczystości objęcia władzy przez prezydenta Lázaro Cárdenasa 1 grudnia 1934 r., gdy minister spraw zagranicznych Józef Beck mianował go „specjalnym wysłannikiem”. Kierownik Poselstwa zobowiązany był odwiedzać kraje, w których był akredytowany, co mógł
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
czynić bardzo rzadko. Ze względu na rozległość swego obszaru kompetencji zmuszony był bazować na informacjach przekazywanych przez konsulów honorowych, starając się możliwie najlepiej wypełniać swe obowiązki w informowaniu władz polskich o sytuacji nie tylko w Meksyku, ale i w pozostałych krajach Ameryki Środkowej i Karaibów. Mimo poprawnych stosunków, a nawet życzliwości strony meksykańskiej, nie udawało się znacząco zintensyfikować stosunków bilateralnych. Brakowało ku temu ważnych przesłanek, takich jak wspólne lub przynajmniej zbliżone stanowisko w sprawach międzynarodowych. Polskę i Meksyk dzieliły spory na forum Ligi Narodów w sprawie agresji włoskiej na Abisynię i wojny domowej w Hiszpanii. Meksyk, który po inwazji włoskiej konsekwentnie głosił swój sprzeciw wobec polityki siły i nie akceptował aneksji Abisynii. Polska w tym konflikcie wolała zachować dobre stosunki z Włochami Benito Mussoliniego. W przypadku hiszpańskiej wojny domowej, Meksyk nigdy nie uznał rządów Francisco Franco i zaoferował pomoc hiszpańskim republikanom, którzy licznie schronili się w tym kraju. Rząd polski przeciwnie, odebrał obywatelstwo polskie tym, którzy uczestniczyli w wojnie po stronie republikańskiej. Działalność Poselstwa: sprawy konsularne Przekształcenie w listopadzie 1930 r. Konsulatu Generalnego w Poselstwo zwiększyło zakres prac wykonywanych przez pracowników. Mimo swego bardzo szerokiego zasięgu terytorialnego Poselstwo RP w Meksyku nie posiadało licznej obsady personalnej. Oprócz dwóch pracowników dyplomatycznych zatrudnionych było dwóch pracowników kontraktowych oraz bliżej nieznana liczba niższych urzędników i personelu pomocniczego. Jednym z podstawowych zadań Poselstwa były czynności konsularne związane z polską emigracją. W czasach gdy z urzędem można było skontaktować się osobiście, drogą pocztową (list,
257
258
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
telegram), a w niektórych przypadkach telefonicznie, prace Wydziału Konsularnego Poselstwa opierała się na bezpośrednim kontakcie urzędnika z petentem. Na co dzień pracownicy Poselstwa pomagali w rozwiązywaniu licznych problemów imigrantów wynikających często z konfliktów pomiędzy nimi. Wiele z nich miało podłoże ekonomiczne. Ze względu na podobny charakter zajęć jakie były przez nich podejmowane w miejscu osiedlenia, wielokrotnie rywalizowali oni ze sobą np. o miejsce do prowadzenia handlu, oskarżając się wzajemnie. Można napotkać różne „bezinteresowne” donosy, np. „Donoszę, do Konsulatu, że niejaki [nazwisko opuszczone przez KS], zamieszkały w Cárdenas, jest chory i wyjeżdża do Mexico, aby konsulat Polski, dał mu zapomogę aby mógł się leczyć. Skoro konsulat Polski, może swojem emigrantom dawać zapomogi, to uprzedzam, że powyżej wymieniony jest materialnie zabezpieczony, również córka jego prowadzi interes, który zupełnie wystarczy i daje dochód na leczenie chorego. Słowa powyższe polegają zupełnie na prawdzie. Dodaję jeszcze, ze chory, w dolarach posiada 1200 pesów co sam mi je pokazywał”108. Bywało, że konflikty miały podłoże kulturowe. Do takich można zaliczyć np. zwyczajowe dla Cyganów porwanie kandydatki na żonę przez narzeczonego, polskiego obywatela w 1929 r. Sprzeciw rodziny dziewczyny poparty interwencją u władz policyjnych, zakończył się wyjaśnieniem, że nie była to próba porwania, a tylko zwyczaj109. Często udzielano pomocy w sprawach związanych z pracą. Do Meksyku przyjechał szereg osób, mając korespondencyjnie zagwarantowane zatrudnienie przez członków rodzin, czy też znajomych już przebywających w Meksyku. Rzeczywistość bardzo szybko weryfikowała obietnice. Jak pisał jeden z emigrantów o współwłaścicielu 108
109
Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 63 K-103.
Pismo do Z. Merdingera, Meksyk, 4 październik 1929r., Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 53 C-31.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
firmy, która go zatrudniła do wykonania prac malarskich w Meksyku: „osobiście mam pretensję (…) o nieludzkie postąpienie ze mną, gdyż mimo tego że bezwzględnie za jego zgodą zostałem sprowadzony do Meksyku, po śmierci p. (…) nie zajął się moim losem, nie starał się o jakiekolwiek zajęcie dla mnie a jedyna odpowiedź jaka mi na moje prośby udzielił było, że jego to już nie obchodzi”110. Wielu imigrantów uznawało Poselstwo za instytucję zajmującą się wszystkim sprawami obywateli polskich. Ci co nie mogli uzyskać pracy lub też ją stracili zwracali się o pomoc do Poselstwa. „Chciałbym prosić Pana Posła czyby nie mógł mie dać jakie posadę Pan Poseł w swojem biurze i mogę przedstawić swoje dokumenta że ja nie jest i nie byłem karany za politykę i za inne przestępstwa” - pisał jeden z emigrantów111. Imigranci zajmujący się handlem ulicznym, by prowadzić swoje interesy, musieli uzyskać odpowiednie zezwolenie na prowadzenie działalności komercyjnej w oznaczonym dokładnie miejscu, w określonej dzielnicy112. Jego brak albo złamanie zasad w nim określanych powodowało zatrzymanie handlującego, grzywnę a nawet areszt113. Polska placówka była w tych sytuacjach często proszona o interwencję lub potwierdzenie prawa do dalszego handlowania114. Do rzadkich należały wyjazdy do pracy związane z inwestowaniem kapitału przez polskich przemysłowców w Meksyku. W 1929 r. pochodzący ze Lwowa Wiktor Jordan Rozwadowski postanowił zain-
110
Protokół, Meksyk 14 luty 1928, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 63 K-126. Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 52 B-177, zachowano oryginalną pisownię.
111
112
Np. w jednym z protokołów zachowało się dokładne określenie „na stanowisko targowe 3 a Calle De Juan de Letrán frente de la casa nr. 32.” Zob. Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 38 B-75.
113
Tamże, informacja, skazano dwie osoby po 24 godziny w areszcie i 2.40 pesos grzywny.
Tamże.
114
259
260
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
westować w budowę fabryki kakao w mieście Meksyk.115. W związku z tym w dniu 12 listopada 1929 r. zawarł umowę o pracę, w wyniku której wyjechał do Meksyku inny mieszkaniec Lwowa. Sprawa skończyła się upadłością po dwóch latach. Poselstwo były informowane o przypadkach negatywnego stosunku Meksykanów, a nawet instytucji meksykańskich, do obywateli polskich. Lata trzydzieste były czasem nasilania się zjawiska polskiej emigracji do Meksyku. Po części był to efekt podnoszenia się w Europie fali nacjonalizmu, po części przyjazdy do Meksyku były etapem w drodze do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Polityka imigracyjna Meksyku przeżywała różne momenty, w tym również niechętnego stosunku do cudzoziemców. Imigrantów, zwłaszcza w mieście Meksyk w okresie Wielkiego Kryzysu, postrzegano jako zajmujących miejsca pracy przeznaczone dla Meksykanów. Wśród przybyszów znaczną grupę stanowili obywatele polscy, przede wszystkim Żydzi, którzy pracowali jako uliczni handlarze obnośni, tzw. „aboneros”. Na nich też często koncentrowała się niechęć miejscowej ludności. Np. w 1931 r. miały miejsce liczne przypadki antysemityzmu, które doprowadziły do pierwszej szerszej interwencji Poselstwa w obronie obywateli polskich116. Szczególne nasilenie tego typu zdarzeń miało miejsce na prowincji, gdzie imigranci, szczególnie tacy, którzy zdołali założyć swoje sklepy czy warsztaty, byli nieliczni. Np. jeden z obywateli polskich prowadzący sklep w miasteczku Esperanza na terenie stanu Puebla, zwracał się o pomoc w początku 1929 r. Emigrant podpisujący się, obok nazwiska „obywatel polski” poruszał sprawę awantur jakie są urządzane w jego sklepie117. Z kolei w 1931 r. jeden z Polaków pisał z więzienia w Manza Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 74R-75.
115
116
AAN, Konsulat Generalny RP w Nowym Jorku sygn. 491 s.35-45.
117
Prośba o pomoc, do Konsulatu RP w Meksyku, 27 luty 1929, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 43 C-54.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
nillo do konsula polskiego: „…urzędnik domu emigracyjnego zażądał dowodu osobistego ode mnie, który mu przedstawiłem i nie chciał mi go zwrócić, następnego dnia zrobili manifestacje w Parku publicznie napisane na tablicy przeciwko polaków [Polakom], że tu przyjeżdżamy zabierać im prace żeby nas bojkotować, i następnego dnia mnie aresztowali i wsadzili do więzienia wojskowego i nie wiem co zamierzają zrobić, zdaje się że mnie chcą wysłać…”118. Nie znamy w tym przypadku wielu szczegółów, ale nie ulega wątpliwości, że efekty Wielkiego Kryzysu odczuwane również w Meksyku powodowały, że złą sytuację kompensowano negatywnym stosunkiem do cudzoziemców. Ponieważ w tym czasie najliczniejsi byli obywatele polscy, którzy prowadzili „handel na ulicy”, niechęć koncentrowała się na nich. Jak w każdej społeczności dochodziło też do konfliktów indywidualnych pomiędzy imigrantami a miejscowa ludnością. W archiwum można napotkać dokumenty poświadczające np. niezwracanie pożyczek119. Zdarzały się też przypadki śmierci tragicznej, jak np. w dniu 8 września 1929 r., kiedy to w trakcie interwencji policji w śródmieściu miasta Meksyk został zastrzelony przechodzący w pobliżu polski obywatel pochodzący z Białegostoku. Na jego utrzymaniu pozostawało szereg osób zarówno z Meksyku, jak i w Polsce. Władze polskie podjęły próbę uzyskania dla rodziców i ośmiorga pozostawionego rodzeństwa odszkodowania.120 Placówka w ówczesnych czasach była także ważnym pośrednikiem w kontaktach pomiędzy imigrantem a rodziną pozostawioną w kraju. Zwracano się o pomoc w uzyskaniu lub odzyskaniu kontaktu z osobą, która wyjechała. Żony z dziećmi zwracały się z prośbą o odnalezienie 118
Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 62 K-39, zachowano oryginalną pisownię.
Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 66 L-52.
119
120
Zob. korespondencja w tej sprawie, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 79 T-34.
261
262
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
męża i ojca i doprowadzenia do tego, by materialnie wspomagał pozostawioną w kraju rodzinę121 lub zorganizowanie możliwości przyjazdu do Meksyku. Możliwości wyegzekwowania zobowiązań rodzinnych od emigrantów były bardzo ograniczone, gdyż zależały od woli samego zainteresowanego. Emigracja, będąca wymuszoną separacją małżonków, wielokrotnie prowadziła do rozpadu rodzin. „Już od przeszło 5-ciu lat, mąż mój nie daje o sobie znaku życia, nie przysyłając mi ani listów, ani też zasiłków pieniężnych na moje i dziecka utrzymanie” - pisała do konsula w Meksyku żona jednego z emigrantów. Miała ona informacje, jakoby jej mąż był w Meksyku, w Tampico, właścicielem sklepu z towarami galanteryjnymi i „bardzo dobrze mu się powodzi”122. W innym przypadku na prośbę żony, która powróciła z Meksyku do kraju, a mąż przez siedem lat nie odpowiadał na listy, Gustaw Zakrzewski, attaché poselstwa pisał „Poselstwo przypomina Panu obowiązek męża i ojca łożenia na utrzymanie żony i 9-cio letniej córki oraz wzywa Pana do przyjścia rodzinie z pomocą. Dowody przekazania pieniędzy uprasza się nadesłać do tutejszego Urzędu dla odnotowania…”123. Ogromną większość wśród emigrujących stanowili mężczyźni, którzy pozostawili w kraju żony z dziećmi. Długi okres rozstania powodował, że znaczący odsetek osób emigrujących traciło kontakt z pozostawionymi rodzinami. Można napotkać w źródłach wiele śladów problemów rodzinnych, które kończyły się rozwodami przeprowadzanymi za pośrednictwem polskich placówek konsularnych.124 Dziś, 121
Zob. przykładowo prośba z Polski, 1 sierpnia 1925r, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 43 C-55.
122
List z Polski do Poselstwa RP w Meksyku , 5 listopada 1936, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 67 L-135.
Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 79 T-31.
123
Zob. Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 43 Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. C-54.
124
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
w dobie globalnej komunikacji, zapominamy, że w rozwiązywanie tych problemów uczestniczyli urzędnicy służby konsularnej. Byli nie tylko pośrednikami w przekazywaniu korespondencji, ale często także doradcami angażującymi się w osobiste sprawy obywateli polskich. Poselstwo pośredniczyło także w sprawach spadkowych. W przypadku śmierci emigranta za granicą pozostawał nie tylko smutek, ale i sprawy do załatwienia ponieważ emigrujący zdobywał środki nie tylko na utrzymanie siebie, ale i pozostawionych w kraju. Kiedy śmierć przerywała przekazywanie pieniędzy rodziny starały się odzyskać pozostawiony spadek. Sprawy prowadzone na odległość za pośrednictwem instytucji konsularnych i wynajętych prawników miejscowych najczęściej kończyły się tym, że ewentualny spadek pokrywał koszt sprawy. Tak było np. w przypadku obywatela polskiego w mieście Chihuahua na północy Meksyku, który w 1926 r. będąc właścicielem nieźle prosperującego sklepu, został zamordowany. W trakcie długotrwałych czynności prawnych z kilku tysięcy ówczesnych pesos meksykańskich dla rodziny pozostało 23,62 pesos125. Za pośrednictwem Poselstwa sprowadzano krewnych, najczęściej były to niepełnoletnie osierocone dzieci i rodzeństwo. W przypadku niepełnoletnich i kobiet przepisy polskie wymagały od osoby sprowadzającej specjalnych zobowiązań w sprawie utrzymania i otoczenia opieką materialną i moralną osoby sprowadzanej126. Jednocześnie była to prośba do władz w kraju o wydanie zezwolenia na wyjazd takiej osoby. Podobnie było w przypadku starań o przyjazd osób postronnych, choć wówczas zobowiązania nie były aż tak ostre, dopuszczały np. zwroty „zobowiązuję się ….utrzymywać w razie potrzeby po jego przyjeździe do Meksyku…”127. Czasami wystarczającym było zobowią Zob. Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 66 L-22.
125
126
Protokół w sprawie sprowadzenia narzeczonej z Polski do Meksyku, 24 październik 1929, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 55 E-11. Zobowiązane, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 56 F-5.
127
263
264
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
zanie zapraszających do zagwarantowania tymczasowej pracy przyjeżdżającym.128 Trudniejszym było sprowadzanie kandydata na współmałżonka, a precyzyjniej, wedle zachowanych dokumentów konsularnych, sprowadzanie narzeczonej. Władze meksykańskie zgadzały się na przyjazd w charakterze imigrantek, pod warunkiem uprzedniego zawarcia związku małżeńskiego z występującym o uzyskanie zgody na przyjazd narzeczonej obywatelem meksykańskim. Wówczas bowiem osoba przyjeżdżająca miała wdrożoną procedurę naturalizacyjną. Zdarzało się więc, że zawierano „ślub przez pełnomocnictwo”. W tym momencie rozpoczynał się jednak dla osoby starającej o wyjazd do Meksyku problem, gdyż zawarcie ślubu z obywatelem obcego państwa powodowało utratę obywatelstwa polskiego i komplikowało otrzymanie w Polsce paszportu emigracyjnego. Dodatkowo, ustawodawstwo meksykańskie przewidywało, iż prawo do paszportu meksykańskiego obcy obywatel nabywa w sześć miesięcy od chwili zawarcia małżeństwa. Strona polska, w znanym ze źródeł przypadku rozwiązała ten problem wydając, w drodze wyjątku, kandydatce na wyjazd, pannie młodej paszport emigracyjny krótkoterminowy, tracący ważność po opuszczeniu Polski i przybyciu jej do Meksyku129. Obywatel polski, który emigrował miał obowiązek poinformować najbliższą polską placówkę konsularną o miejscu swego pobytu. Wynikało to z przepisów dotyczących służby wojskowej. Ze względu na niewielką ilość placówek i trudności w dotarciu do nich, wystarczającym było zgłoszenie się korespondencyjne.130 Ci którzy chcieli uniknąć służby 128
Zob. np. kontrakt z właścicielem zakładu krawieckiego „La moda de Varsovia” w mieście Meksyk, który zobowiązywał się przez dwa lata dać utrzymanie osobie sprowadzanej do Meksyku. Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 62 K-20.
Zob. np. Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 67 L-120.
129
130
Zob. np. imigrant, który 1 listopada 1937 przyjechał do Morelii, Mich., 4 listopada pisał do Poselstwa RP w Meksyku, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku, sygn. 52 B-173.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
wojskowej lub mieli problem z zalegalizowaniem pobytu w Meksyku korzystali z usług zorganizowanych grup zajmujących się nielegalnym handlem dokumentami. Były owe grupy pilnie poszukiwane przez policję131. Jedna z nich, wykryta na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych w Warszawie, liczyła „około 150 osób i utrzymuje stosunki z miastami prowincjonalnymi, z Gdańskiem, Tczewem i Zoppotami [Sopotem]”132 handlowała paszportami oryginalnymi, które pozyskiwała przez kradzież lub wykup od właścicieli. Fałszowane były w nich dane posiadacza paszportu. Prawdopodobnie preferowane były paszporty wystawione poza granicami Polski w placówkach konsularnych, gdyż sprawdzenie ich wiarygodności odbywało się wówczas na drodze korespondencji pocztowej, co zabierało sporo czasu. Bywali i tacy emigrujący do Meksyku, którzy nie mogąc uzyskać paszport emigracyjny wykorzystywali istnienie Wolnego Miasta Gdańska, leżącego w obrębie polskiego obszaru celnego, na wjazd do którego wystarczał dowód osobisty. Inną formą „prawie” legalnego wyjazdu, było uzyskanie przepustki granicznej „uprawniającej do przebywania za granicą tylko w pasie 10-kilometrowym”. Na terenie Rzeszy wszyscy otrzymywali dokument zwany „Personalausweis”, który potwierdzał tożsamość, ale nie zawierał informacji na temat obywatelstwa i statutu prawnego posiadacza. O ile z punktu widzenia władz niemieckich te dokumenty były legalne i umożliwiały dalszą podróż, o tyle taki emigrant z punktu widzenia władz polskich był nielegalnym. Wyjechał bowiem z Polski bez wiedzy władz, łamiąc obowiązujące polskie prawo. Posiadacze fałszywych paszportów starali się zalegalizować swój pobyt na emigracji. Jedną z dróg było wystąpienie do placówki kon Zob. Korespondencja Komendy Głównej Policji Państwowej z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn.34 F-10.
131
Z. Merdinger do Komendy Głównej Policji Państwowej, Meksyk 24 luty 1930, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn.51 B-89.
132
265
266
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
sularnej o paszport konsularny. Znane są przypadki, kiedy imigrant posiadał fałszywy paszport ze swoimi prawdziwymi danymi, a więc otrzymanie paszportu wystawionego przez polską placówkę wydawało się przywracać status legalności. Zdarzało się, że otrzymywali ten dokument zanim nadeszła z kraju odpowiedź w sprawie prawdziwości posiadanego zwykłego paszportu133. Konsulowie dowiadywali się o takich osobach i ich sytuacji, gdy imigrant zgłaszał się do placówki z prośbą o wydanie paszportu polskiego, tłumacząc, że poprzedni paszport utracił wskutek kradzieży, nieszczęśliwego wypadku lub w innych okolicznościach. Podobnie tłumaczono gdy występowano o przyznanie paszportu konsularnego. Sprawa nielegalności wyjazdu ujawniała się w trakcie procesu sprawdzania przez konsula prawa kandydata do posiadania paszportu polskiego. Administracja w Polsce w przypadku stwierdzenia nielegalności paszportu wszczynała procedury wyjaśniające. Czasami emigranci dobrowolnie przyznawali się do tego co zrobili, przedstawiali wydany im Personalausweis. Na ogół, po zweryfikowaniu emigranta pod kątem niekaralności placówka legalizowała pobyt wydając nowy paszport134. Czasami przybywali do Meksyku polscy komuniści. Miało to miejsce szczególnie po 1935 r., gdy w Związku Radzieckim nasiliły się represje. Władze meksykańskie szczególnie w okresach kryzysowych posuwały się do oficjalnego sądzenia i wydalania ze swych granic imigrantów pod zarzutem członkostwa, współpracy lub sympatyzowania
133
Sprawa prowadzona przez Z. Merdingera w sprawie prawdopodobnie sfałszowanego paszportu, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 66 L-33.
134
Wskazują na to zarówno notatki konsularne, jak i pozostawione w zamian i przechowywane w aktach konsularnych Personalausweisy czy wystawiane również przez inne kraje paszporty dla cudzoziemców. Czasami sugestia łagodnego potraktowania takiego imigranta jest już zawarta w dokumentach organów administracji państwowej w trakcie sprawdzania tożsamości osoby, zob. np. Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 64 K-153.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
z ruchem komunistycznym. W aktach zachował się ślad próby wydostania jednej z takich osób, przebywającej w więzieniu w Katowicach, w 1936 r., przez rodzinę już przebywającą w Meksyku. Sprawa jest niestety bardzo niejasna, ze względu na pośrednictwo w całej sprawie Pawła Garbińskiego, postaci kontrowersyjnej, która została deportowana z Meksyku135. Jedną z najpoważniejszych spraw, którą musieli zajmować się pracownicy Poselstwa, był handel żywym towarem, sprowadzaniem młodych kobiet do domów publicznych. Zajmujący się tym procederem należeli do jedynej znanej wówczas struktury przestępczej o zasięgu międzynarodowym i stanowili margines społeczności imigracyjnej. Siatka przestępcza, którą wykryto w 1930 r., działała na trasie od ziem polskich, poprzez Niemcy, Stany Zjednoczone, do Meksyku. Składała się z osób o bardzo różnym etnicznym i państwowym pochodzeniu, bardzo trudnym nieraz do ustalenia136. Z procederem tym walczyły współpracujące ze sobą policje polska i meksykańska oraz Polski Komitet do Walki z Handlem Kobietami i Dziećmi. Wiele wskazuje, że nawet formalne wydalenie handlarzy żywym towarem przez władze meksykańskie nie rozwiązywało problemu, gdyż bardzo szybko i w sposób nielegalny powracali oni i podejmowali na nowo swoją działalność137. 135
Zob. List Pablo Garbińskiego do Starosty w Częstochowie, Meksyk 16 października 1936, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn.71 O-1. Wspomniany P. Garbiński był oskarżany o różne niecne czyny, za które został przez władze meksykańskie deportowany.
136
Z. Merdinger konsul generalny RP w Meksyku do Dyrektora Departamentu Konsularnego Ministerstwa Spraw Zagranicznych Meksyku, Meksyk 16 stycznia 1930r. Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn.50 B-59, wspomina obywatela rosyjskiego, posługującego się paszportem włoskim, a którego „podopieczną” była polska prostytutka.
137
Poselstwa RP w Meksyku do Konsulatu Generalnego RP w Paryżu, 14 stycznia 1933, Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn.63 K-85, informuje o przesłaniu akta personalne obywatela polskiego, który został wydalony z Meksyku w czerwcu 1931 r., „jako notoryczny handlarz żywym towarem”, o czym już wcześniej, w 1931 r. Poselstwo informowało zarówno Komendę Główną Policji Państwowej i Konsulat RP w Hawrze.
267
268
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
Współpraca gospodarcza Jednym z najważniejszych zadań realizowanych przez Konsulat, a następnie przez Poselstw, było promowanie współpracy gospodarczej pomiędzy Polską a Meksykiem. W 1927 r. odwiedziła Meksyk delegacja komitetu organizacyjnego Izby Handlowej Polsko-Latynoamerykańskiej. Sprawa była trudna, a Zygmunt Merdinger zdawał sobie z tego sprawę, pisząc, że „rynek meksykański jest dla nas zupełnie dziewiczy a wysiłki, celem pozyskania go, uczynione dotychczas ze strony Polski, minimalne”138. Priorytetowym zadaniem ówczesnego Konsulatu Generalnego RP było w zakresie gospodarczym „praktycznie zaznajomić meksykańskie sfery handlowe z rodzajem i produktami polskiej wytwórczości”139. W początkowym okresie kontakty opierały się o działającą na terenie meksykańskim polską firmę „INCOLA”. Została ona założona przez Juliana Brygiewicza, współwłaściciela warszawskiej firmy „Bracia Brygiewicz i Stanisław Werner”. Od 1927 r. był on również konsulem honorowy Meksyku w Warszawie, a od 1928 r. stał się większościowym udziałowcem wspomnianej firmy „INCOLA”. Niestety osiągnięte efekty okazały się dalekie od spodziewanych. Wobec zaistniałej sytuacji zaczęto organizować przy Konsulacie Agencję Handlową (Agencia Comercial del Consulado General de Polonia). W założeniu jej zadaniem było informowanie strony meksykańskiej o polskiej ofercie gospodarczej oraz udzielanie pomocy w nawiązywaniu bezpośrednich kontaktów z polskimi kontrahentami. Agencja, która kierował inżynier Wacław Jarra, referent spraw ekonomicznych w Konsulacie Generalnym RP. Miała „zużytkować dla polskiej ekspansji gospodarczej istniejącą w Meksyku emigrację
Z. Merdinger do Państwowego Instytutu Eksportowego w Warszawie, 16 listopada 1928, AAN, MSZ sygn. 11641 s. 101.
138
139
Tamże.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
polsko-żydowską…”140. Wobec zarzutów prowadzenia interesów zyskownych, do czego placówka nie miała prawa, agencja uległa likwidacji w początkach 1929 r. Na miejsce zlikwidowanej Agencji z inicjatywy Konsulatu powstała firma pod nazwą „Agencia Comercial Polaca”, której właścicielem był mieszkający od kilku lat w Meksyku Stanisław Jurkiewicz. Miała być wstępem do powstania w Meksyku wielkiego polskiego domu handlowego dla handlu polsko-meksykańskiego141. Wydaje się, że i ta inicjatywa nie przetrwała zbyt długo. W rezultacie wymiana handlowa rozwijała się powoli nie osiągając znaczących dla obu krajów rozmiarów. Tabela: Wartość wymiany handlowej między Meksykiem i Polską w latach 1935-1939 Rok
Eksport z Polski do Meksyku w pesos
Eksport z Meksyku do Polski w pesos
1935
601.023
69.987
+ 531.136
1936
678.451
1,263.377
- 594.926
1937
1,800.749
984.702
+ 816.047
1938
1,993.852
923.573
+ 1,070.279
1939
984.496
710.623
+ 273.873
Saldo dla Polski
Źródło: Roman Rothhirsch: Stosunki gospodarcze polsko-meksykańskie, AAN, Poselstwo w Meksyku, sygn.27 s.107 oraz obliczenia własne.
Wobec słabych wyników wymiany handlowej w początkowym okresie działania placówki, w 1930 r. podjęto rozmowy mające na celu zawarcie traktatu handlowego, Zainicjował je Z. Merdinger, a w styczniu następnego roku Meksyk został zaproszony do udziału w Międzynarodowych
140
141
Tamże, s.107.
Z. Merdinger do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, 14 maja 1929r., AAN, MSZ sygn. 11641, s. 247.
269
270
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
Targach Poznańskich142. Niestety, co pewien czas podejmowane rozmowy nie doprowadziły do konkretnych rezultatu. W początku 1936 r. odbyło się spotkanie obu stron w sprawie podpisania układu handlowego. Wobec braku rezultatów, w lipcu 1936 r., strona meksykańska zawiesiła dalsze rozmowy na ten temat. Bezskuteczność działań oficjalnych, nie przeszkadzało w aktywności indywidualnej prywatnych firm. Coraz liczniejsi imigranci z Polski, przede wszystkim Polscy Żydzi, organizowali import na ogół niewielkich ilości różnych towarów z Polski do Meksyku. Na przełomie 1934-1935 r. powstała Companía Mercantil Transmarítima S. A., znana późniejszą nazwą Transmar S. A.143. Jej założyciele Herman Rubin, Marek (Mojżesz) Maus, Zygmunt (Zelig ) Reisbaum i Henryk Schrenzel prowadzili przede wszystkim interesy importowo-eksportowe pomiędzy Polską i Meksykiem. Z Polski sprowadzano chmiel, słód do wyrobu piwa, szynki, etc.144. Początkowo relacje władz Transmaru z Poselstwem układały się dobrze, ale z czasem popsuły się, a firma działała w coraz większym „oddaleniu” od placówki. W marcu 1939 r. przyjechał do Meksyku emerytowany pułkownik Jan Skoryna, jako wysłannik Rady Handlu Zagranicznego RP, w celu zorganizowania eksportu towarów polskich, w pierwszym rzędzie wyrobów przemysłu ciężkiego. Miał również rozpoznać możliwości importu meksykańskich surowców do Polski. Wydaje się, że misja jego zakończyłaby się sukcesem, gdyby nie wybuch wojny.
142
Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator t. 2 Ameryka Północna i Południowa 1918-2007, Warszawa 2008 s.120-121.
143
T. Łepkowski: Polska-Meksyk… op. cit., s. 171.
144
Tamże ss. 171-172.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Kultura i sprawy polonijne Wytrawny dyplomata, jakim był Zygmunt Merdinger zdawał sobie sprawę z wagi propagowania wiedzy o Polsce i kreowania pozytywnego jej obrazu. Podjął intensywne działania mające na celu budowanie propolskiego lobby. Dzięki swym szerokim kontaktom w kręgach rządowych i intelektualnych doprowadził do spotkania w Poselstwie 14 stycznia 1933 r., w trakcie którego powołano do życia Towarzystwo Przyjaciół Polski (Sociedad Amigos de Polonia). Prezesem został obrany inżynier geolog Ezequiel Ordoñez doradca techniczny Towarzystwa Naftowego i prezes Towarzystwa Geografii i Statystyki (Sociedad Mexicana de Geografía y Estadística), wiceprezesami lekarz Alfonso Pruneda, były rektor Uniwersytetu Narodowego w Meksyku i szef Biura Współpracy Intelektualnej oraz Julio Jiménez Rueda sekretarz generalny Uniwersytetu Narodowego, zaś sekretarzem generał i profesor Juan Manuel Torrea. Wśród członków zarządu znaleźli się m.in. Francisco Castillo Nájera dyplomata, inżynier Félix F. Palavicini znany literat i publicysta i prezydent Ateneo Nacional de Ciencias y Artes de México, inżynier Joaquín Gallo dyrektor obserwatorium astronomicznego w Meksyku i kilkudziesięciu innych intelektualistów, dyplomatów i wojskowych. Celem Towarzystwa było wyrażenie sympatii Meksykanów dla narodu polskiego poprzez organizowaniem uroczystości, takich jak obchody święta Trzeciego Maja i innych polskich wydarzeń kulturalnych. Szczególne miejsce w jego działalności zajęły Wieczory Literacko-Muzyczne (Veladas Literario Musicales). W ich programach znalazły się utwory polskich klasyków: Fryderyka Chopina, Józefa Wieniawskiego, Karola Szymanowskiego, Jana Ignacego Paderewskiego. Wykonawcy należeli do najlepszych ówczesnych muzyków meksykańskich, których dobierali tacy członkowie Towarzystwa jak prof. Manuel Ponce, jeden z najwybitniejszych kompozytorów meksykańskich i profesor Luis Moctezuma, nie tylko admirator, ale i znany wykonawca utworów
271
272
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
polskich mistrzów. Koncerty odbyły się m.in. 14 czerwca i 18 sierpnia 1933 r. oraz 17 marca 1934 r. Przy okazji obchodów polskich świat narodowych i państwowych miały miejsce wykłady i prelekcje; i tak 4 maja 1933r. Félix F. Palavicini wygłosił referat pt. „Polonia heroica y ciudadana”. Przy innej okazji Valentín Gama wygłosił w Ateneo Nacional de Ciencias y Artes de México prelekcję na temat „Reforma Rolna w Polsce”, a gen. Juan Manuel Torrea w Akademii Historii prezentował temat „La Polonia Guerrera” i szereg innych145. W tym okresie kontynuowało swoją działalność powołane w 1924 r. Towarzystwo „Polonia”. Zreformowane dzięki staraniom konsula J. Szygowskiego we wrześniu 1930 r. Towarzystwo wiodło żywot spokojny, aktywizując się przy okazji świąt narodowych i państwowych, przede wszystkim Trzeciego Maja. Na co dzień prowadziło bibliotekę, organizowało zabawy taneczne, odczyty i wycieczki. Zorganizowano nawet sekcję sportową. W 1931 r. liczyło ponad 100 członków, co należy uznać za osiągnięcie organizacyjne, gdyż większość obywateli polskich należących do żydowskiej mniejszości narodowej raczej garnęła się do swoich organizacji. Brak jest informacji o działalności Towarzystwo po 1931 r. Przestało istnieć w nieznanych okolicznościach (zdj. 8 i 9). Mimo sceptycznej oceny Z. Merdingera na temat związków emigracji z Polską, można znaleźć dowody, że takowe istniały. W reakcji na śmierć Marszałka Józefa Piłsudskiego w maju 1935 roku – jak pisał konsul polski z Meksyku do MSZ – „Kolonia polska w Meksyku, należąca prawie w zupełności do wyznania mojżeszowego, zamanifestowała szczerą żałobę po śmierci Marszałka. Po otrzymaniu wiadomości obywatele polscy licznie poczęli się zgłaszać do Poselstwa RP z kondolencjami. Jako pierwszy przybył jeden z nielicznych Polaków chrześcijan Dźwigalski, człowiek ubogi i spontanicznie złożył 50 pesos z przezna Informe que rinde el secretario de la Sociedad „Amigos de Polonia” c. gral. Juan Manuel Torrea, de las actividades desarrolladas del 14 de enero del año 1933 al. 30 de diciembre de 1936, AAN, Meksyku sygn. 90, s,. 76-102.
145
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
czeniem na cel ogólny”146. 19 maja 1935 r. w bożnicy w Mieście Meksyk miała miejsce uroczystość żałobna, w której uczestniczyło, jak szacował Tadeusz Łepkowski, około 10% polskich Żydów mieszkających w stolicy. Miały też miejsce okolicznościowe przemówienia w języku polskim i jidysz. W dniu pogrzebu Marszałka odbyło się również uroczyste nabożeństwo w katedrze stołecznej. Wysłano też depeszę kondolencyjną do Światowego Związku Polaków z Zagranicy147. Nie zmienia to faktu, że kilka organizacji skupiających przede wszystkim polskich imigrantów żydowskich pozostawało w bardzo umiarkowanych relacjach z Poselstwem. Do najważniejszych należał klub „Tiferes Isroel”, a także komitet szkolny „Schulkomitet far Pojln”. Bardzo silnie wpływały na kontakty miały wspomnienia wyniesione sprzed emigracji jak i polska polityka wobec emigracji, szczególnie w drugiej połowie lat trzydziestych. Krytyczne oceny społeczności żydowskiej wywołało uchwalenie w 1938 r. ustawy o pozbawianiu obywatelstwa polskiego osób przebywających poza Polska powyżej 5 lat, a które “utraciły łączność z państwowością polską”148. Prawo to w praktyce mogło doprowadzić do pozostawienia bez dokumentów sporej grupy osób, dlatego też władze polskie naprzód zawiesiły działanie ustawy, a następnie ją anulowały149 (zdj. 10). Badacze oceniali działalność polskiej placówki dość surowo; Tadeusz Łepkowski napisał „iż konsulat generalny i poselstwo RP w Meksyku robiły niewiele w sprawach emigracyjno-polonijnych. Sporadycznie wizytowano statki, na których pokładzie przybywali do Meksyku polscy wychodźcy, ułatwiano – opłacając całkowicie lub
146
Zob. AAN, MSZ sygn. 10480, s. 43.
147
Zob. AAN, MSZ sygn. 10012, ss. 24-25.
148
Zob. Przepisy o obywatelstwie polskim 1919-1995 r., Toruń 1996, ss. 163-164.
Protokoły posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej. Tom II. Warszawa, 1996, s. 378.
149
273
274
Okres II Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939
częściowo podróż do Polski – repatriację obywateli polskich, którzy nie mogli utrzymać się w kraju Azteków (w 1929 r. dotyczyło to 12 osób), dokonywano legalizacji ślubów zawartych w Polsce i załatwiało. Niezwykle rzadko, sprawy spadkowe”150. Dzisiaj, gdy znamy znacznie więcej źródeł, dałoby się znacznie lepiej ocenić działania placówki, zwłaszcza, że istotne miejsce w pracy nielicznych pracowników misji dyplomatycznej zajmowały także sprawy gospodarcze oraz inne kraje Ameryki Łacińskiej, które znajdowały się w zakresie kompetencji terytorialnych Poselstwa.
150
T. Łepkowski: Polska-Meksyk… op. cit., ss. 164-165.
Okres II wojny światowej 1939-1945
Pierwsze lata wojny Wybuch II wojny światowej zmienił całkowicie sytuację Poselstwa RP w Meksyku. Pierwsze wieści o wojnie dotarły do Meksyku 2 września 1939 r. wraz z porannymi gazetami. Do Poselstwa polskiego poczęli zgłaszać się pierwsi ochotnicy do wojska z Meksyku i z innych krajów kompetencji151. Dla władz meksykańskich taki obrót spraw w Europie nie był zaskoczeniem, jako że od dłuższego czasu otrzymywały regularnie informacje od swego przedstawiciela w Polsce, L. Joublanc Rivasa, mówiące o groźbie wojny polsko-niemieckiej152. Ogłoszenie przez Meksyk neutralności nastąpiło 4 września 1939 r. i wiązało się z eskalacją konfliktu w Europie, w tym przystąpieniem do wojny Francji i Wielkiej Brytanii. Decyzja władz Meksyku wynikała prawdopodobnie z wielu przyczyn, ale do najważniejszych należała akceptacja decyzji konferencji panamerykańskich zalecających wspólną obronę kontynentu i nieangażowanie się w konflikty zewnętrzne. Kolejno ogłaszały neutralność pozostałe kraje kompetencji Poselstwa.
Zob. list J. Skoryny do Ambasady RP w Waszyngtonie, Meksyk 1 września 1939r, AAN, Waszyngton sygn. 2338 s. 232; list Józefa Byczkowskiego do Ambasady RP w Waszyngtonie, Hawana 25 październik 1939r., tamże s.227.
151
152
Zob. depesze z Warszawy, AHdSRE, sygn. 30-11-12.
276
Okres II wojny światowej 1939-1945
Zmianie uległy zadania Poselstwa Polskiego w Meksyku, które musiało przede wszystkim informować o sytuacji w okupowanej Polski, podkreślać istnienie Państwa Polskiego, a z czasem zająć się coraz liczniej napływającymi uchodźcami wojennymi. W pierwszych dniach wojny sprawą priorytetową było utrzymanie kontaktu z władzami polskimi, przede wszystkim z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, które dość szybko zostało ewakuowane z Warszawy. Tymczasem 1 września 1939 r., Mieczysław Marchlewski przebywał w podróży po krajach akredytacji, a obowiązek odpowiadania na zapytania i wyrazy sympatii dla Polski spadł na drugiego sekretarza Poselstwa Gustawa Zakrzewskiego, którego kompetencje były ograniczone przepisami. Informacje z polskiego MSZ docierały do Meksyku za pośrednictwem Ambasady RP w Waszyngtonie. Należy wspomnieć, że chargé d’affaires Meksyku w Polsce Luciano Joublanc Rivas, który powrócił do pełnienia swej misji w Warszawie w marcu 1937 roku, we wrześniu 1939 r., towarzyszył Rządowi Polskiemu aż do ewakuacji. Tak pisał on na ten temat do M. Marchlewskiego, „Miałem honor towarzyszyć Rządowi Polskiemu do ostatniej chwili, czyli do 17 września, kiedy to Pan Prezydent Mościcki i jego współpracownicy znaleźli się na terytorium rumuńskim i mam satysfakcję być jedynym Szefem Misji latynoamerykańskiej, który przebywał z nimi do samego końca.”153 M. Marchlewski natychmiast po powrocie do Meksyku podjął sprawę poinformowania władz meksykańskich o stanowisku polskich władz wobec toczących się wydarzeń. Po notyfikacji agresji niemieckiej, 19 września osobiście wręczył ministrowi spraw zagranicznych Meksyku notę informującą o agresji sowieckiej 17 września 1939 r.154. 153
Meksykanin o wrześniu 1939 roku (list chargé d’affaires Meksyku w Polsce Luciano Joublanc Rivasa), Warszawa 2004, s.2.
Zob. M. Marchlewski do Ambasady RP w Waszyngtonie, 20 września 1939r., AAN, Meksyk sygn.15 s.57-58.
154
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Przegrana kampania wrześniowa i powstanie Rządu RP na Uchodźstwie w Paryżu, stworzyło sytuację, w której obie zwycięskie strony - III Rzesza i ZSSR - przystąpiły do akcji wymazywania Polski z mapy politycznej świata. W początku października 1939 r. niemieckie ministerstwo spraw zagranicznych rozesłało do swych placówek okólnik uznający za nielegalny rząd Władysława Sikorskiego, który w październiku zainstalował się w Paryżu, a później przeniósł do Angers.155 Wiązało się to z próbami strony niemieckiej wymuszenia uznania obywateli polskich za niemieckich, a de facto uznania prawomocności dokonanego podboju. Meksyk stojąc na stanowisku nie uznawania zmian dokonanych przy użyciu siły uznawał istnienie i legalność władz polskich na uchodźstwie i pozwalał działać bez przeszkód zarówno polskiemu poselstwu jak i konsulatom honorowym. Aktywnie w tej sprawie działało Poselstwo Polskie, starając się protestować przeciw wszelkim próbom zamachu na prawo Polski do samostanowienia. Nie było to łatwe aż do maja 1942 r., kiedy to Meksyk stał się stroną konfliktu. Okupacja i działania dyplomacji III Rzeszy i ZSRR w celu wycofania uznania władz polskich na uchodźstwie, wprowadziły niepewność. W krótkim czasie większość państw, w których akredytowany był Mieczysław Marchlewski potwierdziło uznanie polskich władz na uchodźstwie z siedzibą we Francji, a te które tego nie zrobiły nie uznały zmian terytorialnych dokonanych na drodze agresji. W czasie wojny władze polskie dostrzegły wagę krajów latynoamerykańskich, co skutkowało decyzją o mianowaniu w Meksyku posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego. W ten sposób proces mozolnego budowania pod względem prawnym i faktycznym Poselstwa RP w Meksyku ostatecznie zakończył się w styczniu 1940 r. gdy dotychczasowy chargé d’affaires, Mieczysław Marchlewski został mianowany posłem. Po dopełnieniu formalności, 24 maja 1940 r. nowy poseł złożył 155
Batowski H.: Walka dyplomacji hitlerowskiej przeciw Polsce 1939-1945. Kraków-Wrocław 1984, ss. 63-76.
277
278
Okres II wojny światowej 1939-1945
listy uwierzytelniające prezydentowi Meksyku Lázaro Cárdenasowi156, który podkreślił w czasie uroczystości, iż „Rząd Meksyku uważał i uważa jako obowiązek solidarności ludzkiej wobec narodów ujarzmionych przez narody potężne, kontynuować nadal stosunki dyplomatyczne z Rządem Polski, bez względu na niepomyślne okoliczności, które zaznaje obecnie ona”157. Poselstwo, z urzędującym w Mieście Meksyk posłem nadzwyczajnym i ministrem pełnomocnym, działało bez przerwy, aż do lipca 1945 r., do chwili wycofania przez Meksyk uznania dla Rządu polskiego na uchodźstwie w Londynie (zdj. 11). W okresie wojny zmniejszył się zakres terytorialny Poselstwa RP w Meksyku w związku z powołaniem do życia nowych placówek dyplomatycznych. W gestii utworzonego we wrześniu 1942 r. Poselstwa RP w Hawanie na Kubie znalazły się Haiti i Republika Dominikany. W kwietniu 1942 r. powstało Poselstwo RP w Bogocie w Kolumbii obejmujące zakresem swej kompetencji również Wenezuelę. Z dniem 1 listopada 1941 r. siedziba Poselstwa została przeniesiona - zarówno biura jak i lokal reprezentacyjny - do kolonii Lomas de Chapultepec na ulicy Alpes 605, gdzie zajęty został cały budynek158. W okresie wojny zmianom ulegała również liczba zatrudnionych pracowników. Początkowo, ze względu na oszczędności, zmniejszono liczbę etatów. Wzrosła ona pod koniec II wojny światowej w związku z ustanowieniem przy Poselstwie ataszatu wojskowego. Istniał on od 1942 r. do 1945 r. i kierował nim major kawalerii Stefan Marian Dobrowolski. Dzięki dokumentom zachowanym w meksykańskim Archiwum Głównym Narodowym wiadomo, że mianowano go na stanowisko kierownika ataszatu w marcu 1942 r., chociaż z siedzibą w Waszyngtonie. Major Dobrowolski odwiedził Meksyk w maju 1942 r. w celu nawiązania kon156
Mieczysław Marchlewski, poseł RP w Meksyku do Ambasady RP w Waszyngtonie, Meksyk 25 maja 1940 r,. AAN, Waszyngton sygn. 2959 ss. 7-10.
157
Przemówienie L. Cardenasa, 24 maja 1940r., AAN, Waszyngton, sygn. 2959, ss. 10.
Zob. AAN, Waszyngton sygn. 3053, s. 2.
158
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
taktów z władzami meksykańskimi159. Otrzymał nominację w sierpniu 1942 r. na attaché wojskowego wyłącznie w Meksyku, a przyjechał do Miasta Meksyk we wrześniu w związku z wizytą gen. Władysława Sikorskiego. Przyjazd jego na stałe został poprzedzony obecnością porucznika marynarki Jacka Rewkowicza, który już od września 1942 r. zajął się organizacją biura ataszatu160. W attachacie pracowała również sekretarka, Helena Scheunert161. Generalnie obsada personalna placówki, poczynając od ustanowienia Konsulatu Generalnego, nigdy nie była liczną. Przez cały okres do 1945 r. przewinęło się przez Poselstwo około dwudziestu osób, zarówno pracowników etatowych, jak i kontraktowych. Większość z nich pracowała nie dłużej niż trzy, cztery lata. Najwięcej pracowników przybyło w okresie wojny, co niewątpliwie wiązało się z rozszerzeniem zakresu działań placówki, szczególnie Wydziału Konsularnego. Ponadto pracę w Poselstwie znalazło kilka osób w charakterze służby pomocniczej. Niewielki zespół, który wahał się od czterech osób, w początkach działalności, do dziesięciu, pod koniec wojny, zajmował się sprawami polskimi na obszarze Meksyku i kilkunastu innych krajów, które znalazły się w zakresie terytorialnym Poselstwa RP w Meksyku. Poselstwo posiadało swoje Biuro Prasowe. Na jego czele w 1944 r. stanął z tytułem attaché prasowego Poselstwa Wiktor Stanisławski, który wcześniej przebywał w Poselstwie w Santiago de Chile. Również z tytułem attaché prasowego od 1944 r. zatrudniony był w Poselstwie, choć na etacie Ministerstwa Informacji i Dokumentacji, znany już wówczas 159
AHSRE sygn. III-P-172, całą teczka poświęcona attaché wojskowemu mjr. S. Dobrowolskiemu.
Zob. AAN, Meksyk sygn.142 oraz Poseł RP w Meksyku M. Marchlewski do MSZ w Londynie, 15 października 1942, AAN, Meksyk tamże. Miał przebywać krótko, ale nie udało się ustalić jak długo był.
160
161
Taką wiadomość zanotował H. Stebelski w “Dzienniki 1945” pod datą 19 maja. Rękopis, kopia w posiadaniu autora, oryginał w posiadaniu syna, Wojciecha Stebelskiego, w Meksyku.
279
280
Okres II wojny światowej 1939-1945
pisarz, Teodor Parnicki. Został on przeniesiony z ZSSR, dokąd został wywieziony w 1940 r., a uwolniony z zesłania po traktacie Sikorski-Majski. Wojna spowodowała w naturalny sposób zacieśnienie relacji z placówkami krajów alianckich. Powołany Komitet Międzyaliancki (Comité Interaliado) tworzyli przedstawiciele poszczególnych kolonii imigracyjnych w Meksyku desygnowani przez poszczególne misje dyplomatyczne. W październiku 1939 r. zasiadali w Komitecie przedstawiciele francuscy, polscy, angielscy, żydowscy oraz „amerykańscy sympatycy”. Stronę polską reprezentował konsul honorowy w Mieście Meksyk Georges Pinson, a meksykańską Polonię od lipca 1940 r. prof. Seweryn Cytronberg i płk Jan Skoryna162. Komitet zajmował się wspieraniem się w sprawach propagandowych i informacyjnych poprzez Alianckie Biuro Informacyjne. Prawdopodobnie w październiku 1940 r. Poselstwo zaczęło wydawać w języku hiszpańskim biuletyn zatytułowany. „Informaciones de Polonia. Boletín editado por el Servicio Informativo Polaco-Latino-Americano”. Sprawa informacji była o tyle ważna, że - jak raportował poseł polski w Meksyku Mieczysław Marchlewski - od początku wojny nastąpiła aktywizacja niemieckiej propagandy w Meksyku i całej Ameryce Środkowej i na Karaibach, a także ożywiły się w środowiskach niemieckiej imigracji organizacje faszystowskie. Miały one nakładać na kupców i przedsiębiorców specjalny podatek, oczywiście nieoficjalny, służący finansowaniu niemieckiej propagandy. „Akcja ta jest szczególnie ożywiona w Meksyku. Tak jak czasu wojny światowej tak obecnie Niemcy uważają Meksyk za ten kraj amerykański, który może oddać im największe usługi, ponieważ w stosunku do Europy Meksyk najmniej czuje się pociągnięty wytycznymi polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych”163. M. Marchlewski do S. Cytronberga, 10 lipca 1940, AAN, Meksyk sygn..60 s.63.
162
163
Chargé d’affaires RP w Meksyku M. Marchlewski, do Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w Paryżu. Raport Nr 1, Ameryka Środkowa a konflikt europejski, 9 października 1939. AAN, Meksyk sygn.4, s. 5-9.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Wypowiedzenie wojny Niemcom, Japonii i Włochom przez Meksyk w dniu 28 maja 1942 r. zbliżyło Polskę i Meksyk. Stając się uczestnikiem koalicji antyfaszystowskiej Meksyk dokonał silnego zwrotu w polityce wewnętrznej. Była to nie tylko mobilizacja militarna i gospodarcza, ale również internowanie bardzo wielu obywateli państw Osi164. Prezydent Manuel Ávila Camacho przygotowywał kraj do czynnego uczestnictwa w wojnie. Do tradycyjnie antyfaszystowskiej polityki zagranicznej dochodziły pertraktacje, przede wszystkim z USA i Wielką Brytanią, których celem było zbliżenie w sprawach obrony kontynentalnej. Meksykanie już od 1942 r. walczyli w szeregach armii USA. Zaangażowanie militarne Meksyku stało się faktem w końcowym okresie wojny, kiedy to meksykańska jednostka lotnicza, Dywizjon 201, uczestniczyła w walkach na Pacyfiku (zdj. 12). Wizyta generała Władysława Sikorskiego w Meksyku Wojna z punktu widzenia polsko-meksykańskich relacji dyplomatycznych okazała się bardzo owocnym okresem. Nasiliły się nie tylko kontakty, ale i w wielu sprawach oceny władz obu krajów stawały się zbieżne. W Meksyku odżył, przynajmniej w niektórych kręgach intelektualnych, obraz „Polonia martir y heroica”. Znalazło to zresztą praktyczny wyraz w udzieleniu pomocy polskim uchodźcom wojennym. Stało się to możliwe po jednym z najważniejszych wydarzeń w ówczesnych stosunkach polsko-meksykańskich, wizycie premiera i wodza naczelnego polskiego rządu na uchodźstwie gen. Władysława Sikorskiego w Meksyku. Przebieg i znaczenie wizyty było właściwie pomijane w polskiej literaturze historycznej, nawet tej dotyczącej samego generała. Miał polskiego premiera „zachęcać” do tej wizyty prezydent F. D. Roose164
W bardzo trudnej sytuacji znalezli się Czesi i Słowacy, którzy posiadali dokumenty niemieckie, zobacz więcej na ten temat AAN, Meksyk sygn. 17, 60 i 74.
281
282
Okres II wojny światowej 1939-1945
velt podczas spotkania w Waszyngtonie w grudniu 1942 r.165 Jeden z najbliższych współpracowników W. Sikorskiego, generał Marian Kukiel sugerował natomiast, że idea wyszła raczej ze strony polskiej166. Pułkownik Leon Mitkiewicz posunął się jeszcze dalej, stwierdzając iż „nikt też, prócz Retingera nie namawiał go [tj. W. Sikorskiego – KS] wówczas na tę całkiem nam zbyteczną egzotykę”167. Sprawa była bardziej jednak złożona, gdyż inicjatywa wyszła ze strony meksykańskiej. Możemy jednak wskazywać na Brytyjczyków, jako pomysłodawców, którzy zwrócili się do strony meksykańskiej o zainicjowanie całej sprawy. Najważniejsze pertraktacje odbyły się w Londynie i nie można wykluczyć, że Wielka Brytania chciała przeprowadzić ewakuację obywateli polskich z Persji, jako element swojej polityki wobec Moskwy. Poseł meksykański przy rządzie polskim w Londynie, Alfonso de Rosenzweig Díaz 4 listopada 1942 r. telegrafował do Meksyku informując o wizycie gen. W. Sikorskiego na Bliskim Wschodzie i w Waszyngtonie, oraz proponując zaproszenie premiera Polski do Meksyku, jako wybitnego bojownika o wolność i postać ważną na
165
Protokół posiedzenia Rady Ministrów z dnia 4 i 5 grudnia 1942 roku, “Protokoły posiedzeń rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej. Tom V wrzesień 1942 – lipiec 1943, Kraków 2001, s.98. Problem jaki się tu pojawia, to to, że informacja o tym ma pochodzić z depeszy, której tekst miał być zamieszczony jako załącznik do wspomnianego protokołu, ale we wskazanym miejscu w książce brak jest rzeczonej depeszy.
166
Kukiel Marian: Generał Sikorski. Żołnierz i mąż stanu Polski walczącej, Londyn 1995, wyd.3, s. 213 podaje, iż w trakcie spotkania 2 grudnia 1942 r. W. Sikorskiego z F. D. Rooseveltem ten ostatni “Przychylnie przyjął zamierzoną wizytę Sikorskiego w Meksyku (w sprawie azylum dla dzieci ewakuowanych z Rosji) jako użyteczną dla wspólnej sprawy”. Z braku źródeł nie można stwierdzić, czy nominacja mjr Stefana Dobrowolskiego attaché wojskowym poselstwa polskiego w Meksyku (z siedzibą w Waszyngtonie) była już przygotowywaniem bliższych kontaktów polsko-meksykańskich już w formie spotkania przywódców, czy też nie.
167
Mitkiewicz, ale z Terlecki Olgierd: Kuzynek diabła, Kraków 1988, s. 109; Terlecki Olgierd: Władysław Sikorski, Kraków 1983, t. 2, s. 132.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
arenie międzynarodowej168. Następnego już dnia meksykański MSZ zaaprobował propozycję A. de Rosenzweiga Díaza, domagając się jak najszybszego ustalenia szczegółów przyszłej wizyty i informacji biograficznych W. Sikorskiego169. O przyjęciu propozycji telegrafował minister Edward Raczyński do Poselstwa RP w Meksyku 25 listopada zastrzegając, że ze względu na stronę amerykańską, ostateczny termin przybycia będzie podany później170. Z zamiarem akceptacji propozycji meksykańskiej można wiązać wniosek polskiego ministra spraw zagranicznych z listopada 1942 r. o nadanie ówczesnemu prezydentowi Meksyku, generałowi Manuelowi Ávila Camacho, Orderu Orła Białego, który Rada Ministrów przyjęła w dniu 21 listopada171. Był to czas gdy władze polskie stały wobec bardzo poważnego problemu jakim była wielotysięczna grupa cywilnych uchodźców, obywateli polskich opuszczających tereny Związku Radzieckiego. Dążeniem władz było umieszczenie uchodźców, przede wszystkim kobiet i dzieci możliwie jak najdalej od obszarów objętych wojną i we względnie dobrych warunkach klimatycznych i materialnych. To ostatnie było szczególnie ważne ze względu na skrajnie zły stan zdrowia uchodźców i ich kompletną biedę. Można się też doszukać w całej sprawie działań brytyjskiej służby zagranicznej, która już w sierpniu 1942 roku poleciła swym przedstawicielom w Meksyku, Brazylii, Urugwaju, Wenezueli 168
Pisał: “Estimo indicado consultar usted posibilidad autorizarme invitarlo [W. Sikorski – KS] México debido tratarse primera visita estadista europeo época actual América Latina y conveniencia entablar relaciones directas con estadistas sostienen empeñosamente posición independencia naciones indebidamente llamadas pequeñas en planes futuros post-guerra”, telegram z 4.XI.1942, ARHSRE III-639-8. Na ten dokument powołują się też Carreño G. i Zack de Zukerman C. “El convenio ilusorio” wyd. 2 s. 123, ale mylnie podano datę 4 listopada 1941r.
Telegram MSZ Meksyku do Rosenzweig Díaza, 5 listopada.1942, AHSRE sygn. III-639-8.
169
170
Zob. Telegram E. Raczyńskiego, 25 listopada 1942, AAN, Meksyk sygn. 150.
Protokół posiedzenia Rady Ministrów z dnia 21 listopada 1942 roku, [w:] “Protokoły posiedzeń rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej. Tom V wrzesień 1942 – lipiec 1943, Kraków 2001, s.82.
171
283
284
Okres II wojny światowej 1939-1945
i innych krajach latynoamerykańskich wysondowanie możliwość uzyskania azylu na czas wojny dla ludności polskiej ewakuowanej z Rosji do Persji. Ambasador Polski w Londynie Edward Raczyński telegrafował do Poselstwa RP w Meksyku „Rząd Brytyjski podejmuje równolegle z nami starania u Rządu Stanów Zjednoczonych o przejęcie o ile możności całej grupy (około 30.000) względnie w razie trudności o przejęcie kosztów przewozu i ich utrzymanie w krajach Ameryki Południowej. Przewóz morski ludności może być zorganizowany w obecnych warunkach. Proszę Pana Posła (Chargé d’Affaires) o kontakt z przedstawicielem Rządu Brytyjskiego który dokona zasadniczej démarche i informowanie mnie”172. Zaś w miesiąc później, 26 września 1942 r. telegrafował „Współdziałam z ministrem brytyjskim. Prezydenci Meksyku i Guatemali usposobieni życzliwie polecili przestudiować przyjęcie Meksyk 20.000 Guatemala 3.000 pod warunkiem żadnych ciężarów finansowych oraz stopniowego napływania transportów”173. Pertraktacje miały doprowadzić do uzyskania zgody na umieszczenie w Meksyku 20 000 osób, a w Gwatemali 3 000 spośród cywilnych uchodźców polskich, którzy wyszli ze Związku Radzieckiego do Persji. Podjęto starania by USA przyjęło na siebie koszty utrzymania tych uchodźców w kraju, w którym oczekiwaliby zakończenia wojny174. Decyzja o realizacji wizyty zapadła ostatecznie 4 grudnia 1942 r. w Waszyngtonie, o czym jeszcze tego samego dnia została zawiadomione Poselstwo w Meksyku175.
Depesza szyfrowa z MSZ do Poselstwa RP w Meksyku, 28 sierpnia 1942r., AAN, Meksyk sygn.150.
172
Depesza szyfrowa z Poselstwa RP w Meksyku do MSZ, 26 września 1942r., AAN, Meksyk sygn. 150.
173
174
Telegram szyfrowy z MSZ do Poselstwa RP w Meksyku, 19 październik 1942r., AAN, Meksyk sygn. 150.
175
S. Dobrowolski do M. Marchlewskiego, 4 grudnia 1942 r., AAN, Meksyk sygn. 111 s.7.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
W początkach grudnia 1942 r. ruszyły w błyskawicznym tempie przygotowania do wizyty176. Początkowym problemem była nawet data przylotu W. Sikorskiego do Meksyku. Ostatecznie ustalono, że wizyta rozpocznie się 28 grudnia. Początkowe przewidywania, że można by tę wizytę rozpocząć wcześniej ulegały zmianie trzykrotnie. Jednym z powodów było przybycie do Meksyku przed Świętami Bożego Narodzenia z oficjalną wizytą prezydenta Boliwii. M. Marchlewski nalegał by obie wizyty, ze względów propagandowych nie były zbyt blisko siebie, a następny termin, jakim miał być 23 grudnia, również był nieodpowiedni ze względu na okres świąteczny.177 Trzecim terminem była niedziela 27 grudnia, co również nie było dobrym momentem, więc ostatecznie przesunięto przylot na 28 grudnia.178 Różne wydają się powody, które skłoniły generała Sikorskiego do przyjęcia zaproszenia do Meksyku. Według wspomnianego płk. L. Mitkiewicza była to „niepotrzebna egzotyka”. W rzeczywistości przesłanki decyzji udania się do Meksyku były bardzo racjonalne i wiązały się z trudnym dla “sprawy polskiej” momentem. Otóż 31 października 1942 r. rząd radziecki wystosował notę oskarżającą władze polskie o odmowę użycia armii polskiej sformowanej w ZSSR pod dowództwem gen. Władysława Andersa do walki z Niemcami . Nie było to prawdą, nie mniej wkrótce potem nastąpiła ewakuacja oddziałów do Persji (Iranu). W. Sikorski w listopadzie udawał się do USA z nadzieją na uzyskanie poparcia interesów polskich przez prezydenta F. D. Roosevelta. Niestety nic nie uzyskał, a w tej sytuacji zaproszenie meksykańskie dawało szansę na załatwienie choć jednej sprawy: znalezienia schronienia dla jakiejkolwiek grupy pol-
176
Jeszcze zanim zapadła ostateczna decyzja o wizycie Poseł Polski z Meksyku zapytywał o szczegóły wizyty w niezachowanym liście z 3 grudnia 1942r., na który odpowiedział S. Dobrowolski 9 grudnia 1942r., AAN, Meksyk sygn..111, ss.1 4-15.
177
M. Marchlewski do S. Dobrowolskiego, 5 grudnia 1942r., AAN, Meksyk sygn. 111, s.1.
M. Marchlewski do S. Dobrowolskiego, 14 grudnia 1942r., AAN, Meksyk sygn. 111, ss. 16-17.
178
285
286
Okres II wojny światowej 1939-1945
skich wygnańców. Odmienna opinie prezentuje W. Materski, twierdząc, że „miała ona raczej protokolarny charakter i przebiegała pod znakiem bankietów, parad i ceremonialnych wizyt. Liczył się natomiast jej szerszy wymiar propagandowy…”179. Inne były jak się wydaje motywy strony meksykańskiej, która oceniała ona, iż polski premier należał do najważniejszych postaci obozu alianckiego. Rosenzweig Diaz telegrafował iż „premier Sikorski, szef rządu polskiego uważany jest za symbol niepodległości i oporu kraju i jest najważniejszym europejskim mężem stanu po Churchillu i Stalinie obok Benesza. Cieszy się najwyższym szacunkiem Roosevelta i Churchilla i posiada pełne rozeznanie sytuacji europejskiej. Ponadto jest wodzem naczelnym walczących wojsk polskich”180. Przyjazd premiera polskiego, przedstawiciela kraju, który w sposób zdecydowany przeciwstawił się niemieckiej i radzieckiej okupacji mógł mieć dla Meksyku znaczenie prestiżowe. Poza tym wizyta W. Sikorskiego, który następnie udawał się do Waszyngtonu mogła posłużyć za okazję do przekazania F. D. Rooseveltowi potwierdzenia lojalności w ramach obozu alianckiego181. Za ustalenie szczegółów wizyty odpowiadało Poselstwo Polskie w Meksyku, a ze strony rządowej major Stefan Dobrowolski, attaché wojskowy przy Ambasadzie w Waszyngtonie i Poselstwie RP w Meksyku. M. Marchlewski pisał do S. Dobrowolskiego: „Na stronę wojskową, wobec autorytetu głównego gościa w tej dziedzinie, należy moim zdaniem położyć specjalny nacisk. Sprawę uchodźców traktować należy, przynajmniej jeśli chodzi o prasę, pobocznie tylko. Telegramy prasowe ze Stanów Zjednoczonych, zapowiadające przybycie gości, podają sprawę uchodźców za jedy Materski W.: ... op. cit., s. 353.
179
Telegram Rosenzweiga Díaza do MSZ Meksyku, Londyn, 27 grudnia 1942r., AHSRE sygn. III-639-1.
180
Materski W.: op. cit., s. 353.
181
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
ny cel wizyty. Nie należy alarmować opozycji przeciwstawiającej się wszelkiej imigracji, chociażby miała charakter azylu politycznego”182. W swych działaniach poseł polski starał się położyć szczególny nacisk na wojskowy charakter wizyty, co było dobrze przyjmowane przez stronę meksykańską, proponując wizytę w Wyższej Szkole Wojskowej, Szkole Kadetów i ewentualnie odwiedzenie pola bitwy pod Pueblą183. Przewidziany był też cykl spotkań z prezydentem Meksyku gen. Manuelem Ávila Camacho, w Ministerstwie Spraw Zagranicznych jak i przyjęcie w Poselstwie Polskim i Brytyjskim184. W trakcie jednak przygotowań plany te uległy dość poważnym modyfikacjom. O możliwość spotkania się z polskim premierem zwróciły się trzy organizacje społeczne - Federacja Polska w Meksyku, Federacja Żydów Polskich oraz stowarzyszenie Asociación Mexicana „Amigos de Polonia”185. O składzie delegacji 7 grudnia Poselstwo RP w Meksyku informowało attaché wojskowego przy ambasadzie USA w Meksyku, płk Johna A. Welkesa. Premierowi miał towarzyszyć ppłk armii brytyjskiej Victor Cazalet; zaś Wojsko Polskie reprezentowali ppłk Janusz Iliński, kpt. Zamoyski i por. Czesław Główczyński. Ponadto w skład delegacji weszli wspominany już radca Józef Retinger186 i pan Andrzej Marek187. 182
M. Marchlewski do S. Dobrowolskiego, 5 grudnia 1942r., AAN, Meksyk sygn.111 s.1.
5 maja 1862 r. oddziały meksykańskie stoczyły zwycięska bitwę z interwencyjnymi wojskami francuskimi. Obchody rocznicy tej bitwy stały się jednym z najważniejszych świąt narodowych meksykańskich, porównywalnym do Bitwy Warszawskiej.
183
M. Marchlewski do S. Dobrowolskiego, 8 grudnia 1942r., AAN, Meksyk sygn. 111 s.5.
184
M. Marchlewski do S. Dobrowolskiego, 10 grudnia 1942r., AAN, Meksyk sygn. 111, s.12.
185
Józef Hieronim Retinger to jedyna osoba, o której jeszcze z Londynu informował Poseł Meksyku, pisząc, że na pewno będzie on towarzyszył Sikorskiemu, i dodając “Towarzyszący [Sikorskiemu] doktor Retinger znany jest w stolicy [Meksyku] jako współpracownik rządu Callesa”. Telegram Rosenzweig Díaza do MSZ Meksyku, 27 listopada 1942r., AHSRE sygn. III-639-8.
186
187
M. Marchlewski do Johna A. Welkesa, attache militar przy Ambasadzie USA w Meksyku, 7 grudnia 1942r,, AAN, Meksyk sygn. 111 s.3
287
288
Okres II wojny światowej 1939-1945
W dniu 27 grudnia 1942 r. polską delegację oczekiwała na lotnisku w mieście Meksyk kompania honorowa wraz z orkiestrą. Premiera Polski powitał minister spraw zagranicznych Meksyku Ezequiel Padilla, któremu towarzyszył podsekretarz stanu Jaime Torres Bodet i szef protokołu Mariano Armendariza del Castillo oraz grupa wyższych wojskowych meksykańskich, szef Sztabu Głównego przy Prezydencie Republiki, Szef Sztabu Głównego przy Ministerstwie Obrony Narodowej, adiutanci przydzieleni do poszczególnych członków delegacji. Obecny był w komplecie personel Poselstwa Polskiego w Meksyku z Mieczysławem Marchlewskim na czele. Po ceremonii powitania goście w eskorcie motocyklistów zostali odwiezieni do hotelu Reforma w centrum miasta, gdzie odbyła się rozmowa W. Sikorskiego z posłem M. Marchlewskim, a wieczorem - konferencja prasowa188. Oficjalne rozmowy ze stroną meksykańską rozpoczęły się następnego dnia, 28 grudnia, od wizyty u ministra spraw zagranicznych. Wspólnie z nim W. Sikorski udał się na spotkanie z prezydentem Meksyku gen. Manuelem Ávila Camacho, który udekorował polskiego premiera najwyższym odznaczeniem meksykańskim przyznawanym cudzoziemcom „Águila Azteca” (Orłem Azteckim), zaś sam otrzymał z rąk gościa „Order Orła Białego” (zdj. 13). W. Sikorski odwiedził następnie katedrę Matki Boskiej w Guadalupe, czym zyskał uznanie prasy meksykańskiej i złożył wizytę w Radzie Miejskiej Miasta Meksyk. Krótką przerwą w oficjalnym programie było późne śniadanie w Xochimilco. O piątej po południu, zgodnie z tradycją meksykańską, gen. Sikorski złożył wieniec pod pomnikiem „Niños Héroes”, upamiętniającym kadetów, którzy polegli broniąc zamku Chapultepec w 1847 r. przed inwazją północnoamerykańską. Dzień zakończył się bankietem wydanym przez ministra spraw zagranicznych Meksyku.
M. Marchlewski do S. Dobrowolskiego, 12 grudnia 1942r., AAN, Meksyk, sygn..111 s. 13.
188
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Dzień 29 grudnia rozpoczął się dla W. Sikorskiego od przyjęcia defilady oddziałów stołecznego garnizonu, pokazu kawalerii meksykańskiej i wizyty w szpitalu wojskowym. Po południu premier przyjmował w hotelu Reforma różne delegacje, zaś wieczorem na jego zaproszenie odbyło się przyjęcie w Poselstwie RP dla rządu meksykańskiego i korpusu dyplomatycznego. 30 grudnia w trakcie śniadania u prezydenta republiki z udziałem generała Sikorskiego, ministra i wiceministra spraw zagranicznych Meksyku, wiceministra obrony narodowej generała Urquizo i posła M. Marchlewskiego, omawiano zagadnienia międzynarodowe. Sikorski prawdopodobnie przedstawiał swoją wizję powojennej Europy189. Najważniejszym jednak momentem było podpisanie przez gen. Ávila Camacho i gen. Sikorskiego umowy w sprawie przyjęcia przez Meksyk wielotysięcznej grupy polskich uchodźców. Całość spraw miała zostać przygotowana przez dyplomację brytyjską w Londynie (zdj. 14). Prasa meksykańska pisała z wielką życzliwością o wizycie i Polsce. Jedynie sprawa uchodźców wywołała głosy krytyczne. 29 grudnia znana popołudniówka stołeczna „El Universal Gráfico” zamieściła artykuł pod tytułem „Drażliwa sprawa” argumentując, że Żydzi stanowiący pokaźną część wśród polskich imigrantów zachowują swoją odrębność i niechętnie się integrują, co jest negatywnie przyjmowane, w opinii gazet, przez Meksykanów190. Jak potem relacjonował w swym raporcie prasowym Henryk Tilles z Poselstwa RP: „W Novedades z dnia 31-go grudnia 1942 ukazał się reportaż-wywiad z pięcioma osobami z publiczności meksykańskiej, które dały swe opinie na pytanie: „Co sądzi Pan o imigracji Polaków do Meksyku?”. Z tych pięciu osób, które należą do sfer drobnej burżuazji (urzędnicy i kupcy), cztery osoby odpowiedziały życzliwie, przy czym jedna z nich tylko zastrzegła się 189
O nadesłanie takich materiałów jako obiecanych telegrafował Poseł RP w dniu 18.II.1943, zob. telegram W. Neumanna do MSZ, AAN, Meksyk sygn.150.
190
Reakcja prasy meksykańskiej na pobyt Pana Premiera, AAN, Meksyk sygn.111, s. 194.
289
290
Okres II wojny światowej 1939-1945
przeciw temu, by uchodźcy zajęli się handlem lub przemysłem, a wyraziła życzenie aby poświęcili się pracy na roli. Jedynie jeden z zapytanych oświadczył, że uchodźcy powinni być przyjęci przez Stany Zjednoczone, które potrzebują sił roboczych, bo nawet sprowadzają z Meksyku robotników sezonowych tzw. braceros”191. Premier spotkał się z delegacją Federacji Żydów Polskich w Meksyku (Federación Mexicana Pro-Israelitas Polacos), a rozmowa – jak można wysnuć z przekazów prasowych – dotyczyła sytuacji kolonii polsko-żydowskiej w Meksyku, prześladowań nazistowskich i trudności na jakie natrafiali uchodźcy żydowscy, obywatele polscy starający się dostać do Meksyku192. „Spotkanie nie przyniosło spodziewanych rezultatów, chociaż ze swej strony generał Sikorski powtórzył obietnicę z wcześniejszych wywiadów o równości dla Żydów w Polsce wyzwolonej. Gdy zapytano Sikorskiego o możliwość wykorzystania części z 20.000 danych przez Meksyk Polakom dla ratowania Żydów, miał odpowiedzieć żartobliwie, że jeśli miałoby to oznaczać przyjazd „diamenciarzy”, którzy uszli przed nazistami z Belgii i Holandii, niebyły pewny by dawać wizy Żydom”193. Rozmowa ta nie miałaby prawdopodobnie większego znaczenia, gdyby nie to, że 1 stycznia 1943 r. ukazał się w jednym z największych meksykańskich dzienników „Excelsior” wywiad z uczestniczącym w wizycie J. H. Retingerem. Na pytanie o sprawę żydowską odpowiedział on, że Sikorski spotkał się z delegacją Żydów zamieszkałych w Meksyku „i dał im do zrozumienia, że wie o prowadzeniu się niektórych z nich. Tak nie może być, gdyż są gośćmi w kraju, który przyjął ich gościnnie. Tak nie może być, nie powinno być. Generał
Tamże, s. 195.
191
192
Carreño Gloria, Zack Celia: El convenio ilusorio. La hacienda de Santa Rosa, “Historias 33” Octubre 1994-marzo 1995, s. 85.
Tamże.
193
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
powiedział im to dobitnie”194. Ukazanie się tych słów w wielkonakładowym, wpływowym i zbliżonym do kół rządowych dzienniku spowodowało reakcję prasy żydowskiej w Meksyku. Pierwsze komentarze ukazały się w piśmie „Der Weg – El Camino” 5 stycznia 1943 r. W artykule „Czysta prawda – Pan Sikorski” autor pisał: „Nas interesuje istota wizyty Władysława Sikorskiego w Meksyku z czysto żydowskiego punktu widzenia, i w tym sensie wizyta Premiera Polskiego Rządu na wygnaniu niczego nowego nam nie przyniosła, a w ogóle nie było konieczne wpadać w ekstazę z powodu skąpych oświadczeń Generała Sikorskiego w sprawie żydowskiej. Te same piękne słówka słyszeliśmy od niego już chyba z dwadzieścia razy. Nie nuży się on, powtarzając zawsze to samo przedstawicielom Żydowstwa, a w tym samym czasie jego Ministrowie i urzędnicy rządowi w Londynie robią dalej co chcą”195. Sprawa musiała poruszyć bardzo silnie środowiska żydowskie, gdyż 29 stycznia w ukazującym się w Nowym Jorku piśmie, wydawanym w jidysz, „Jewish Journal and Daily News” znalazł się artykuł pt. „Sikorski zapomina o swojej roli dyplomatycznej w Meksyku i mówi jak antysemita”196, w którym zostały postawione premierowi ostrzejsze zarzuty niż tylko uleganie niesprawdzonym informacjom i interpretacjom. Polscy dyplomaci w Stanach Zjednoczonych podjęli próbę wyjaśnienia i uspokojenia nastrojów wśród społeczności żydowskiej. Sprawa dotarła też do najwyższych władz polskich na uchodźstwie, a gen. W. Sikorski podjął temat w trakcie posiedzenia Rady Ministrów 11 lutego 1943 roku197. 194
195
“Excelsior” 1 stycznia 1943r., wycinek w AAN, Meksyk sygn.111 s.112
Tekst znany jest autorowi z tłumaczenia dokonanego przez pracownika Poselstwa RP w Meksyku, AAN, Meksyk sygn.111, ss.1 55-156.
Tłumaczenie tego artykułu znajduje się w AAN, Meksyk sygn. 111, ss. 176-177.
196
197
Protokół posiedzenia rady Ministrów z dnia 11 lutego 1943 roku, [w:] “Protokoły posiedzeń rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej, tom V wrzesień 1942 – lipiec 1943, Kraków 2001, s. 271.
291
292
Okres II wojny światowej 1939-1945
Brak jednoznacznej reakcji ze strony polskiej celem wyjaśnienia sprawy, powodował, że środowisko Żydów polskich w Meksyku odsuwało się od współpracy z Poselstwem Polskim i z tymi Żydami, którzy pozostawali na stanowisku, że niemożliwym będzie powrócenie do sytuacji przedwojennej po wyzwoleniu. Można postawić tezę, że incydent z Sikorskim, a właściwie z Retingerem w Meksyku osłabił pozycję Polski wobec meksykańskich środowisk żydowskich, ściśle współpracujących z najsilniejszymi w tym czasie środowiskami Żydów amerykańskich i utrudnił pracę nad uzyskaniem dla uchodźców polskich szerszej pomocy. Z braku badań trudno jednoznacznie stwierdzić jak oceniano wizytę gen. W. Sikorskiego w Meksyku, płk L. Mitkiewicz pisał , że „jedynym faktem wyprawy meksykańskiej polskiego szefa rządu było wynegocjowanie przyjęcia przez Meksyk na czas wojny pięciu tysięcy uchodźców i sierot polskich; ale przecież tego rodzaju sprawę mógł tak samo załatwić przedstawiciel dyplomatyczny. Amerykanie, Anglicy, Czesi zauważyliby od niechcenia, że ten sam rezultat można było osiągnąć wydając znacznie mniej pieniędzy. Krótkotrwałego zaś rozgłosu propagandowego akurat w Meksyku Polska najmniej potrzebowała”198. Zachowała się jednak opinia posła RP w Meksyku Władysława Neumana, który zaznaczył w swym raporcie: „Jeśli idzie o Polskę, to istnieje tu bardzo duży kapitał sympatii dla nas, czego dowodem było przyjęcie Generała Sikorskiego. Był on tu dobrze przyjęty nie tylko dlatego, że był pierwszym premierem europejskim w Meksyku, ale i dlatego, że był polskim Wodzem Naczelnym. Z tego co usłyszałem i wiem, przyjęcie to było zarówno ze strony oficjalnej, jak i ze strony społeczeństwa serdeczne i zupełnie spontaniczne, t.zn. bez żadnej propagandy. Obecnie, gdy nawiązane zostały stosunki z Rosją Sowiecką liczyć się należy z dużą akcją rosyjską i przeciw nam i przeciw Stanom, oczywiście z różnych zupełnie względów. Minister Umanskij przyjeżdża tu w 198
Terlecki Olgierd: Kuzynek diabła, Kraków 1988, s. 109.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
końcu miesiąca. Urząd jego składać się będzie z trzydziestu osób.“199. Z propagandowego punktu widzenia była to nadzwyczaj udana wizyta. Tyle i to bardzo pozytywnie nigdy wcześniej nie pisano o Polsce i jej sprawach200. Współpraca z organizacjami polonijnymi Wizyta generała Władysława Sikorskiego zaktywizowała całe środowisko imigracyjne polskie i polsko-żydowskie, które od wybuchu wojny wykazywało tendencję do integrowania się. 8 maja 1940 r. odbyło się zebranie organizacyjne, z udziałem około 80 osób, zwołane przez prof. Seweryna Cytronberga, płk Jana Skorynę oraz dr Henryka Tillesa. Uczestniczył w nim również poseł polski Mieczysław Marchlewski, który zapewniał, że „organizacja może liczyć na poparcie i pomoc Poselstwa”201. Zebranie miało dość burzliwy przebieg, przemawiano zarówno w języku polskim, jak i jidysz, a na dyskusji ważyły relacje polsko-żydowskie. Rezultatem był wybór przedstawicieli odpowiedzialnych za przygotowanie Walnego Zebrania organizacji, której nadano nazwę „Związek Polski w Meksyku – Unión Polonesa en México”202. Przygotowane wówczas założenia programowe przyszłej organizacji można określić jako dążenie do solidarności wszystkich pochodzących z Polski, obrona interesów polskich w Meksyku, i „rzetelna praca ideowa i materialna w celu przyczynienia się w miarę sił do odbudowy Polski silnej, szczerze demokratycznej i sprawiedliwej, w której każdy obywatel niezależnie od pochodzenia i wyznania, bę199
Wł. Neuman, poseł RP w Meksyku do Ministra Spraw Zagranicznych w Londynie, México, 14 czerwca 1943r., AAN, Meksyk sygn.3 s. 119.
200
Prasa meksykańska z okresu wizyty gen. Wł. Sikorskiego w Meksyku, zob. AAN, Meksyk sygn. 112-114.
201
Protokoł z Zebrania Organizacyjnego w dniu 8 maja 1940 roku, AAN, Meksyk sygn. 60 s. 9. Tamże, ss. 9-10.
202
293
294
Okres II wojny światowej 1939-1945
dzie miał równe obowiązki i będzie istotnie mógł korzystać w całej pełni z równych praw”203. Statut Związku, przygotowany w oparciu o wspomniane założenia przez Seweryna Cytronberga, lekarza i docenta Uniwersytetu Warszawskiego, płk Jana Skoryny i dr Henryka Tillesa, został zatwierdzony na I Walnym Zebraniu, które odbyło się 5 czerwca 1940 r. w lokalu „Alliance Française”. Związek - oficjalnie zarejestrowany dzięki pomocy Poselstwa204 – zajmował się organizowaniem spotkań towarzyskich tzw. „herbatek”, odczytów, koncertów i zbiórek na Polski Czerwony Krzyż. Posiadał swoje pismo i działające przy nim Koło Pań. Aktywność Związku wspierał poseł i pracownicy Poselstwa Polskiego, którzy zazwyczaj brali udział w wydarzeniach polonijnych. Poselstwo przekazało na użytek związku 321 książek, z których utworzono bibliotekę związkową.205 Aktywna działalność Związku Polskiego w Meksyku została osłabiona wewnętrznymi konfliktami.206 Odbiło się to na całej organizacji, która w początku swego istnienia liczyła ok. 200 osób, a po roku miała poniżej 100 członków. Konflikt, początkowo personalny, przekształcił się w spór o charakterze narodowościowym, w którym po jednej stronie znalazł się Związek Polski w Meksyku, wspierany przez Federację Żydów Polskich w Meksyku (Sociedad Mexicana Pro-Israelitas Poloneses), a po drugiej Poselstwo RP w Meksyku, a przede wszystkim osoba posła207. Prowadziło to do kolejnego bardzo silnego rozdźwięku Zarys programu „Związku Polskiego w Meksyku”, AAN, Meksyk, sygn. 60, s. 11.
203
204
Zob. AHSRE sygn. III-2400-2.
Upoważnienie dla p. Gitlera do odbioru biblioteki książek z Poselstwa RP w Meksyku, 26 lipca 1940r., AAN, Meksyk sygn.60 s.60.
205
206
Raport M .Marchlewskiego do MSZ w Londynie w sprawie organizacji polonijnych na terenie kompetencji terytorialnej Poselstwa, 19 grudnia 1941r., AAN, Meksyk sygn.60 s.169-171.
207
List Feliksa Gutmana do Federacji Żydów Polskich w Ameryce w Nowym Yorku, Meksyk 28 styczeń 1942r., AAN, Meksyk sygn.60 s.183-184.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
w relacjach polsko-żydowskich w Meksyku ze szkodą dla wszystkich w tak trudnym okresie historii208. Kryzys we władzach związku przełamano w połowie 1942 r. Doszło wówczas do ponownego nawiązania współpracy z Poselstwem i posłem M. Marchlewskim. Niemniej jednak część działaczy i członków wycofała się ze związku powołując Federację Polską w Meksyku. Federacja zaczęła wydawać własny „Komunikat” i organizowała podobnie jak Związek Polski spotkania, zbiórki, msze i akademie. Niestety próby pogodzenia działaczy obu organizacji i zjednoczenia wysiłków, nie dały rezultatu. Grupa dawnych członków Związku Polskiego w Meksyku podjęła działalność na zupełnie innym polu. Pułkownik Jan Skoryna zainicjował powołanie Komitet Organizacyjny Meksykańsko-Polskiej Izby Handlowej. 18 lutego 1942 r.; powołano Polską Izbę dla Handlu Wymiennego w Meksyku, na czele której stanął jako przewodniczący Jan Skoryna209. Ideą było przygotowanie meksykańskiego rynku, na przyszłą współpracę z powojenną Polską, celem zaś pomoc „świeżo przybyłym emigrantom przez wskazanie im działów przemysłowych i handlowych, dających widoki egzystencji…”210. Izba miała też być „lojalnym doradcą Poselstwa R.P. w sprawach handlowych”211. Podjęła ona funkcjonowanie w Domu Polskim w Mieście Meksyk. W okresie wojny Poselstwo Polskie w Meksyku wspierało grupy imigracyjne, które nie miały swych przedstawicielstw dyplomatycznych czy konsularnych, m.in. Czechów i Słowaków. M. Marchlew208
List zbiorowy grupy Polaków w Meksyku do M. Marchlewskiego, Meksyk 18 luty 1942r., AAN, Meksyk sygn. 60 s.188.
209
Przewodniczący Meksykańsko-Polskiej Izby Handlowej Jan Skoryna do Mieczysława Marchlewskiego, posła RP w Meksyku, Meksyk 19 luty 1942r., AAN, Meksyk sygn. 27 s. 19.
Tamże, s. 26.
210
211
Protokół I z posiedzenia Członków Założycieli Meksykańsko-Polskiej Izby Handlowej w Meksyku w dniu 18 lutego 1942r., AAN, Meksyk sygn. 27 s.22-24.
295
296
Okres II wojny światowej 1939-1945
ski raportował do polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Londynie w grudniu 1941 r. „Wobec braku oficjalnych misji czeskich, korzystają one z nieoficjalnej opieki Poselstwa i zwracają się do niego z pełnym zaufaniem tak w sprawach indywidualnych jak zbiorowych”212. Robił to jak sam pisał „w drodze ściśle prywatnej interweniuję na rzecz obywateli czechosłowackich, nie mając, jak dotąd żadnego tytułu prawnego ku temu”213. Z inicjatywy M. Marchlewskiego „utworzony został pierwszy na kontynencie amerykańskim komitet współpracy polsko-czeskiej, którego działalność daje dobre wyniki. Tak samo z inicjatywy Poselstwa założone zostało koło „Przyjaciół Alianckich Czechosłowacji”, w którym reprezentowane są wszystkie państwa alianckie”214. Na terenie Meksyku było to ważne, gdyż Czesi i Słowacy starali się o utworzenie własnej niezależnej reprezentacji państwowej, która zostałaby uznana za przedstawicielstwo dyplomatyczne o statusie misji kraju alianckiego. Z punktu widzenia prawnego było to skomplikowane, ponieważ po zajęciu Czechosłowacji przez III Rzeszę, ówczesny chargé d’affaires Czechosłowacji w Meksyku przekazał placówkę i jej archiwum Ambasadzie III Rzeszy. Ostatecznie sprawa zakończyła się uznaniem odnowionego przedstawicielstwa dyplomatycznego Czechosłowacji w Meksyku, na czele którego stanął Karel Wendl. 18 kwietnia 1942 odbyło się spotkanie zorganizowane na cześć posła czechosłowackiego przez organizacje czechosłowackie, na które został zaproszony również 212
Raport M. Marchlewskiego do MSZ w Londynie w sprawie organizacji polonijnych na terenie kompetencji terytorialnej Poselstwa, 19 grudnia 1941r., AAN, Meksyk sygn. 60, s. 171.
213
Raport M. Marchlewskiego do MSZ w/s stosunków polsko-czeskich, Meksyk 23 maja 1941r., AAN, Meksyk sygn. 17, ss. 13-14.
214
Raport M. Marchlewskiego do MSZ w Londynie w sprawie organizacji polonijnych na terenie kompetencji terytorialnej Poselstwa, 19 grudnia 1941r., AAN, Meksyk sygn. 60, s. 172.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
poseł RP M. Marchlewski. W jego trakcie „prof. Brumlik, jako też poseł Dr. Wendl w serdecznych słowach dziękowali p. ministrowi Marchlewskiemu za gorliwą i owocną opiekę, użyczoną Kolonii czechosłowackiej, zaś p. minister Marchlewski wyraził gorące życzenie, by współpraca kolonii polskiej i czeskiej w dalszym ciągu rozwijała się pomyślnie”215. O wysokiej pozycji posła Rzeczypospolitej Polskiej i Poselstwa RP w Meksyku może świadczyć też prośba konsula generalnego Grecji w Meksyku, który miał się zwrócić do Londynu, by oficjalnie została powierzona polskiej placówce opieka nad interesami greckimi w Meksyku216. M. Marchlewski wspierał czynnie również działania „Wolnych Francuzów” w ich staraniach o zarejestrowanie komitetu i uzyskaniu możliwości oficjalnego działania w Meksyku. Z satysfakcją telegrafował poseł 3 grudnia 1942 r. do Ministerstwa Spraw Zagranicznych „Akcja ukończona - Komitet Narodowy Francuski w zasadzie uznany. Delegacja Wolnych Francuzów złożyła mi wczoraj dziękczynną wizytę. Kooperacja moja utrzymana w tajemnicy”. Polscy uchodźcy w Meksyku W pierwszych latach wojny do Meksyku przybyły przynajmniej dwie grupy uchodźców polskich liczące po kilkaset osób każda. Pierwszą stanowili obywatele polscy, którzy przybyli z Wilna do Meksyku poprzez Władywostok, zaopatrzeni w wizy do różnych krajów regionu karaibskiego. Prawdopodobnie spora grupa dotarła do Meksyku trasą: Wilno-Władywostok- Japonia-Chiny. Drugą grupę stanowili uchodźcy, którzy po upadku Francji w 1940 r. zdołali przedostać się do Hiszpanii,
215
Komunikat Nr.20 Związku Polskiego w Meksyku, Meksyk dn.23 kwietnia 1942r., AAN, Meksyk sygn. 60, s.195.
216
Raport M. Marchlewskiego do MSZ w Londynie w sprawie organizacji polonijnych na terenie kompetencji terytorialnej Poselstwa, 19 grudnia 1941r., AAN, Meksyk sygn. 60, s.172.
297
298
Okres II wojny światowej 1939-1945
a stamtąd do Portugalii. Część z nich przyjechała bezpośrednio do Meksyku, a spora grupa zatrzymała się na Kubie, skąd w różnych momentach wyjeżdżała do Meksyku i pozostałych krajów regionu. Wspomniani wyżej obywatele polscy przybywali pojedynczo lub w niewielkich grupkach, stad też ani władze meksykańskie, ani polskie nie musiały tworzyć dla nich specjalnych ośrodków. Inaczej było w przypadku polskich uchodźców, którzy dotarli do Meksyku z Indii w 1943 r. M. Marchlewski, który prowadził rozmowy na ten temat został formalnie odwołany ze stanowiska posła RP w Meksyku 31 października 1942 r. Na jego miejsce mianowano Władysława Neumana, który dotarł do Meksyku 12 lutego 1943 r.217 i objął stanowisko posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego 16 marca. Był to jeden z najbardziej doświadczonych dyplomatów, który swą karierę dyplomatyczną rozpoczynał w 1918 r. Podobnie jak jego poprzednik został akredytowany również w Kostaryce, Hondurasie, Nikaragui, Salwadorze, Panamie oraz Gwatemali. To on zorganizował przyjęcie polskich uchodźców w Meksyku. Byli to ludzie szczególnie brutalnie potraktowani w czasie wojny. Po hitlerowskiej napaści na Polskę 1 września 1939 r., władze sowieckie - w oparciu o Pakt Ribbentrop-Mołotow - wkroczyły 17 września 1939 r. na ziemie polskie. W latach 1939-1941 w sposób systematyczny przeprowadziły trzy wielkie akcje deportacyjne mające na celu „oczyszczenie” okupowanych ziem z elementów społecznie aktywnych, bez względu na ich narodowość czy religię. Szacunkowe obliczenia wskazują na 500 tys. do 2.500 tys. obywateli polskich wywiezionych z okupowanej Polski w głąb Związku Sowieckiego. Polskie władze emigracyjne w Londynie, z premierem gen. Władysławem Sikorskim na czele podjęły próby ratowania obywateli polskich, którzy znaleźli się na „nieludzkiej ziemi”. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej i podpisaniu umowy Sikorski-Majski, powstała A. Wiesiołowski, chargé d’affaires a.i. Poselstwa RP w Meksyku do Mariano Armendáriza del Castillo, szefa protokołu MSZ Meksyku, 13 luty 1943r., AHSRE sygn. III-P172-3 s.nlb.
217
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
możliwość wydobycia z więzień, łagrów i tzw. wolnego zesłania, tysięcy obywateli oraz utworzenia armii polskiej na wschodzie. Nawiązanie oficjalnych stosunków polsko-sowieckich, otwarcie ambasady polskiej w Kujbyszewie i sieci delegatur polskich na terenie Rosji Sowieckiej stworzyło możliwość udzielenia realnej pomocy. Wobec tragicznej sytuacji uchodźców władze polskie w porozumieniu z Brytyjczykami postanowiły ewakuować ludność cywilną na Bliski Wschód, na obszary pozostające pod brytyjską kontrolą. W sierpniu 1942 r. rozpoczęła się ewakuacja i przetransportowano wówczas z baz w Aszchabadzie i Krasnowodsku wojsko polskie i ponad 25 tys. cywilów —w ogromnej większości Polaków— do portu Pahlawi w Iranie. W sumie z Rosji wyprowadzono ponad 100 tys. Polaków, którzy w pierwszych miesiącach pobytu wymagali dobrej opieki, żywności i lekarstw. Aby zmniejszyć presję w Persji, gdzie trzeba było sprowadzać z zagranicy nawet żywność, Brytyjczycy zaproponowali władzom polskim ewakuację ludności cywilnej na tereny położone w innych częściach świata, gdzie kobiety i dzieci mogłyby w normalnych warunkach doczekać zakończenia wojny i powrócić do wyzwolonego kraju. Początkowo starania brytyjskie szły w kierunku umieszczenia polskich uchodźców w Stanach Zjednoczonych, a gdy te odmówiły (obiecując jedynie pomoc finansową ze strony wielkich amerykańskich organizacji filantropijnych), zwrócono się do krajów latynoamerykańskich. Rząd Meksyku zgodził się przyjąć do 20 tys. uchodźców, zaś władze Gwatemali dalsze 4 tys., uzależniając to jednak od pokrycia kosztów pobytu osób ewakuowanych przez aliantów218. Ostatecznie do Meksyku została skierowana relatywnie niewielka grupa licząca około 1500 osób. Sprawa przesiedlenia uchodźców polskich do Meksyku. Raport M. Marchlewskiego posła RP w Meksyku, 28 grudnia 1942r., przedłożony premierowi RP gen. W. Sikorskiemu. AAN, Meksyk sygn. 111.
218
299
300
Okres II wojny światowej 1939-1945
Szczegóły związane z napływem polskich uchodźców zostały ustalone w trakcie wizyty gen. W. Sikorskiego w Meksyku. Rozmowy odbyły się - co podkreślano - w bardzo przyjaznej atmosferze. Akcentował to sam gen. Sikorski, który wobec dziennikarzy oświadczył: „Przyjechałem do Meksyku by wyrazić mą wdzięczność panu prezydentowi, rządowi i całemu narodowi meksykańskiemu za ideologiczne i praktyczne pozytywne nastawienie do Polski. Rok temu, na Konferencji Panamerykańskiej, Meksyk poparł nasze postulaty polityczne, a ostatnio otworzył azyl dla naszych uchodźców, tak znękanych i tak nieszczęśliwych”219. Warunki, jakimi władze Meksyku obwarowały przyjęcie uchodźców nie były łatwe do zrealizowania. Rząd meksykański zastrzegł, że w przypadku znacznej liczby uchodźców nie będzie ponosił wydatków finansowych. Zaznaczył również, że uchodźcy będą posiadać status uchodźców wojennych tylko do końca wojny, bez prawa osiedlenia się poza terenem obozu dla nich utworzonego i możliwości pracy zarobkowej. W zamian, poza ogólnym nadzorem, obóz uchodźców posiadał całkowitą autonomię wewnętrzną, którą władze Meksyku przestrzegały przez cały czas jego istnienia. Utworzenie, rozbudowa, a następnie utrzymanie osiedla-obozu uchodźczego finansowane było ze środków pochodzących ze Stanów Zjednoczonych. 5 marca 1943 r. poseł polski w Meksyku, Władysław Neuman został powiadomiony o powstaniu Komitetu Opieki nad Uchodźcami Polskimi, do którego zgłosiło akces szereg organizacji: Federacja Polska w Meksyku, Polska Izba Handlowa w Meksyku, Young Men Christian Association (YMCA), Young Women Christian Association (YWCA), Federacja Żydów Polskich w Meksyku, Centralny Komitet Żydowski w Meksyku, Komitet “OSE” w Meksyku, Acción Democrática Internacional, Francia Libre i Asociación Mexicana de la Cruz Roja. Przygotowania do przyjęcia uchodźców nie posuwały się tak szybko, jak oczekiwano. Dopiero 5 kwietnia 1943 r., po dwóch konfe “Prasa”, AAN, Meksyk sygn.111. s.56-58.
219
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
rencjach zorganizowanych przez nowego posła polskiego w Meksyku Władysława Neumana z udziałem posła USA w Meksyku George’a Messershmita, posła brytyjskiego Charles’a Batemana i wiceministra spraw zagranicznych Meksyku Jaime Torres Bodeta, powołano komitet mieszany odpowiedzialny za znalezienie odpowiedniej lokalizacji obozu i przygotowanie infrastruktury na przyjęcie uchodźców. W skład komitetu weszli: Ernesto Corona Ruesga, przedstawiciel Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Meksyku, Sydney O’Donoghue ze strony ambasady USA i płk Norman Wright z ambasady brytyjskiej, zaś poselstwo polskie reprezentował radca Aleksander Wiesiołowski220. Na początku maja 1943 r. rozpoczęły się prace przygotowawcze w dawnej hacjendzie Santa Rosa, odległej o 10 km od miasta León w stanie Guanajuato221. Prawdopodobnie również w maju do obozu przybył amerykański delegat do spraw uchodźców prof. Eric Kelly. Przygotował on wewnętrzną organizację obozu, który docelowo miał przyjąć 2 tys. osób (zdj. 15). Gdy rozpoczynały się prace remontowo-budowlane w Santa Rosa, w Indiach formowany był pierwszy transport uchodźców polskich do Meksyku. Z polecenia MSZ w Londynie kierownictwo nad nim objął Henryk Stebelski. Jako konsul RP w Bombaju przez wiele miesięcy zajmował się zakupem i ekspedycją żywności dla Polaków w Rosji i był bardzo dobrze zorientowany w sytuacji uchodźców, z którymi miał kontakt w obozach na terenie Indii222. Pierwszy Poseł RP w Meksyku, W. Neuman do ministra spraw zagranicznych RP w Londynie, raport z 14 czerwca 1943r., AAN, Meksyk sygn.182, s.nlb., a także “Colonia Santa Rosa. Historia de un campo de refugiados polacos de guerra, en México”. México [1945] [dalej jako Colonia...]
220
Poseł RP w Meksyku, W. Neuman do ministra spraw zagranicznych RP w Londynie, raport z 14 czerwca 1943r., AAN, Meksyk syg.182, s,.nlb.
221
222
Henryk Stebelski (1904-1979), przedwojenny dyplomata, do 1940 radca handlowy ambasady RP w Paryżu, jej urzędnik ewakuacyjny w czerwcu 1940r. Następnie przez Hiszpanie i Portugalię dostał się do Anglii, gdzie służył pod komendą gen. S. Maczka. W 1942 wysłany do Indii. Po przybyciu do Meksyku objął funkcje kierownika Wydziały Konsularnego
301
302
Okres II wojny światowej 1939-1945
transport składał się z 246 dzieci do lat 15-tu, 140 mężczyzn i 330 kobiet. Z Karaczi przetransportowano ich statkiem do Bombaju, gdzie przesiedli się na amerykański statek „Hermitage”. Tutaj dołączyła do nich tzw. „grupa bombajska” (dalszych 26 osób) oraz kierownik transportu H. Stebelski (zdj. 16). Statek wyruszył rankiem 16 maja 1943 r. z portu w Bombaju223. W ciągu sześciu tygodni podróży przebył 14 tys. mil morskich, czyli ponad 20 tys. kilometrów, przepływając przez terytoria zagrożone działaniami wojennymi. Pierwszy etap prowadził z Indii do Australii, gdzie uchodźcy zatrzymali się na krótko w Melbourne, następny —do Nowej Zelandii, z bardzo krótkim postojem w Wellington, a kolejny— przez środkowy Pacyfik do San Francisco. W USA nastąpiła przesiadka ze statku do pociągu, a uchodźcy zostali przejściowo umieszczeni w obozie tranzytowym, obok internowanych Niemców, Włochów i Japończyków, co wywołało liczne protesty. W dniu 1 lipca 1943 r. cała grupa przybyła do León w stanie Guanajuato, gdzie polskich uchodźców witano na stacji kolejowej z orkiestrą i prawdziwą radością224. Umieszczono ich początkowo w prowizorycznym miejscu zamieszkania na terenie Szkoły Rolniczej w mieście Leon do czasu przygotowania obozu w Santa Rosa. Po miesiącu uchodźcy mogli przenieść się do własnych już mieszkań w obozie (zdj. 17). Uczestnicy drugiego transportu wyruszyli z Indii do Meksyku we wrześniu 1943 r. Podróż odbyła się pod kierownictwem inż. Władysława Rattingera na pokładzie tego samego statku „Hermitage” i tą samą trasą. Uchodźcy – w sumie nieco ponad 700 osób - dotarli do León 2 listopaPoselstwa i I Sekretarza Poselstwa. Pozostał na tym stanowisku do końca funkcjonowania placówki Rządu Londyńskiego. Pozostał w Meksyku na stałe. 223
224
Raport H. Stebelskiego dla ministra spraw zagranicznych w Londynie, 31 lipca 1943r., AAN, Meksyk sygn.174 s.nlb.
Kronika podróży pierwszego transportu Polaków Karachi (Indje) - Meksyk. Schnitzer Arnold, AAN, Meksyk sygn.174 s.nlb.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
da 1943 r. Przygotowywany od kwietnia 1944 r. w Karaczi trzeci transport, który miał liczyć 500 osób, został skierowany do osiedli polskich na terenie Afryki225. W sumie do Meksyku przybyło 1453 uchodźców polskich, których umieszczono w hacjendzie Santa Rosa. Od maja 1943 r. trwały prace dostosowujące zabudowania gospodarcze dawnej hacjendy do potrzeb uchodźców. Zwiększenie liczby pomieszczeń mieszkalnych był stałą troską zarówno administracji, jak i mieszkańców. 15 listopada 1943 r. istniało tylko 131 pokoi mieszkalnych i 23 sale wieloosobowe, w rok później było 352 pomieszczeń mieszkalnych i 6 sal, a 1 lipca 1945 r. obóz dysponował 397 pomieszczeniami226. W jednym z dawnych budynków umieszczony został szpital, w innym kuchnie i magazyny. W dawnym młynie, po jego przystosowaniu, znalazła się szkoła. Powstały też, przy zaangażowaniu uchodźców, budynki sierocińca, który pomieścił prawie trzysta dzieci, warsztaty, piekarnia i pomieszczenia administracji obozowej. Z czasem osiedle posiadało wszystko, co niezbędne: kościół, szpital, sklep, a nawet teatr, więc nie bez powodu mieszkańcy León czasami nazywali osiedle „Polonia la Chica” - „Mała Polska”227. Prof. Eric Kelly, pierwszy kierownik tymczasowej administracji osiedla, wysłany przez Komitet Lehmana z USA, zarządzał na miejscu pracami przygotowawczymi. On stworzył strukturę organizacyjną obozu, która miała zapewnić sprawne funkcjonowanie instytucji edukacyjnych, wychowawczych, resocjalizacyjnych i administracyjno-bytowych. Zapisał się w pamięci mieszkańców i w źródłach historycznych jako człowiek ogromnej wiedzy, kultury i sympatii dla Polski i Polaków. W procesie podejmowania decyzji wspierali go konsul H. Stebelski i zajmująca się sprawami socjalnymi Irena Dalgiewicz. 225
Telefonogram H. Stebelskiego do Santa Rosa, 5 kwietnia 1944, AAN, Meksyk sygn. 174, s.nlb.
Colonia... op. cit., [cap.IV].
226
227
Colonia... op. cit., [cap.IV].
303
304
Okres II wojny światowej 1939-1945
Kierowanie sprawami obozowymi spoczęło następnie w rękach Delegata Ministra Pracy i Opieki Społecznej Bohdana Szmejko, który przybył do obozu 16 listopada 1943 r. Ze względu na rosnące potrzeby osiedla na początku 1945 r. przydzielono mu do pomocy Zbigniewa Waydę, wicedelegata Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej. Przyjechał on do Santa Rosa w maju 1945 r. z terenu Palestyny. Kolejni, wyznaczeni przez polskie instytucje urzędnicy przejmowali stopniowo odpowiedzialność za swe działy. Było to o tyle ważne, że wiązało się z odpowiedzialnością za wydatkowanie pieniędzy pochodzących z kilku źródeł, choć wszystkie one znajdowały się faktycznie w Stanach Zjednoczonych. Ze środków finansowych rządu USA pokrywane były koszty dzierżawy kolonii, remontów i budowy nowych pomieszczeń i instalacji technicznych w osiedlu; wydatki na szkolnictwo, służbę zdrowia, i odzież pokrywała Rada Polonii Amerykańskiej poprzez Polish War Relief, zaś wydatki na oświatę przedszkolną i pozaszkolną, działalność kulturalną, sportową i rozrywkową pozostawały w gestii National Catholic Welfare Conference. Całość wydatkowanych środków pozostawała pod kontrolą instytucji rządu USA Foreign Economic Adminstration, którą reprezentował w obozie Frank Y. McLauglin, a od maja 1945 r. obywatel Stanów Zjednoczonych pochodzenia polskiego Chester (Czesław) Mikołajczyk. Jego miejsce zajął przedstawiciel Rady Polonii Amerykańskiej w Santa Rosa Adam Chrzanowski-Laudyn, który rozpoczął swe urzędowanie w styczniu 1946 r. i kierował on pracami American-Polish War Relief w León do 1948 r.228. Struktura organizacyjna osiedla opierała się na pięciu działach: finansów, zdrowia, czynnego działania, opieki społecznej i edukacji. Działem finansowym kierował Meksykanin Adolfo Arrioja G., sprawami zdrowia zajął się dr Samuel Chrabołowski, czynnym działaniem Le228
Zob. Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie [dalej Arch.MSZ], Departament Polityczny sygn. 1471 k. 9,10.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
opold Słoniewski, zaś opieką społeczną Leon Porendowski, zastąpiony później przez Helenę Szmejkową, dział szkolny objął prof. Feliks Sobota. Utworzono polską Obywatelską Straż Bezpieczeństwa, która czuwała nad spokojem mieszkańców osiedla. Szef tej służby, a został nim Jan Żarnecki, podlegał bezpośrednio delegatowi MPiOS, podobnie, jak szefowie takich służb specjalistycznych, jak straż pożarna, a także dyrektor sierocińca. Szczególne miejsce w życiu osiedla zajmowało szkolnictwo. Duża grupa dzieci i młodzieży musiała nadrobić opóźnienie w realizacji programów oświatowych spowodowane pobytem w Rosji Sowieckiej. Uważano również, że szkoła może odegrać ważną rolę w procesie resocjalizacji oraz przygotuje młode pokolenie do życia w wolnej Polsce. Szkoła podstawowa funkcjonowała w największym budynku osiedla, w dawnym młynie. Wielkie zasługi w jej zorganizowaniu położył prof. Feliks Sobota, który przyjechał do osiedla 4 września 1943 r. jako delegat Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Kierownikiem Szkoły Podstawowej był Zygmunt Ejchorszt. Dla starszej młodzieży utworzono Liceum Ogólnokształcące, zwane też kursami licealnymi, kierowane przez księdza Jerzego Jarzębowskiego. Zorganizowano też kursy zawodowe - handlowe, prowadzone przez Jadwigę Ingarden, oraz z zakresu krawiectwa i jubilerstwa. Ważną rolę odgrywało przedszkole kierowane przez Florentynę Kulibabę. Oprócz polskiego programu szkolnego dzieci pobierały naukę języka angielskiego i hiszpańskiego. Dbano również o nawiązywanie i utrzymywanie silnych związków z różnymi szkołami meksykańskimi (zdj. 18). Spośród uchodźców, zaledwie 25% stanowiły całe rodziny. Jedna trzecia spośród 521 kobiet były matkami z dziećmi, których mężowie służyli w Wojsku Polskim. Wśród 264 sierot, znajdowało się aż 87 pełnych sierot, które utraciły oboje z rodziców.229 Szczególne miejsce w osiedlu zajął Zakład Wychowawczy im. Władysława Sikorskiego. W sierocińcu kierowanym przez Zygmunt Ejchorszta i prowadzonym Colonia... op. cit., [cap.V.]
229
305
306
Okres II wojny światowej 1939-1945
przez Siostry Felicjanki z Chicago, znalazło opiekę 264 dzieci w wieku od 7 do 18 lat. Ważny był szpital ze względu na nienajlepszy stan zdrowia uchodźców, ale również z uwagi na fakt, że znalazło tam pracę wielu spośród samych uchodźców. Służba zdrowia i pomoc medyczna były organizowane przed przybyciem pierwszego transportu przez dr Samuela Chrabołowskiego, polskiego lekarza, który jako uchodźca dotarł do miasta Meksyk z Francji w 1940 r. Pomagał mu dr Seweryn Cytronberg, również uchodźca, docent Wydziału Medycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Całość wydziału zdrowia w Santa Rosa składała się z apteki, dwóch gabinetów lekarskich, gabinetu dentystycznego, dwóch sal szpitalnych (żeńskiej i męskiej) z 24 łóżkami, dwóch sal dla dzieci z 12 łóżkami, pokoju pielęgniarek i pawilonu chorób zakaźnych dla 10 osób. Dyrektorem szpitala był przybyły w pierwszym transporcie dr Stefan Herz, a pomagała mu Barbara Brunne, specjalistka chorób dziecięcych. Współpracował też z osiedlowym ośrodkiem zdrowia meksykański dentysta dr Gustavo Rodríguez230. Jednym z najważniejszych problemów z jakimi miało do czynienia kierownictwo osiedla było znalezienie pracy dla chętnych uchodźców. Świetnie zdawano sobie sprawę z resocjalizacyjnej roli jaką mogła odegrać praca w przywracaniu do normalnego życia. Jedni znajdowali pracę w służbie zdrowia, inni w administracji, jeszcze inni w straży obywatelskiej. Większość dorosłej ludności stanowili rolnicy, robotnicy i rzemieślnicy. To z myślą o nich we wrześniu 1943 r. narodził się pomysł wydzierżawienia od rządu stanu Guanajuato 300 ha ziemi w celach rolniczych231. Planu tego nie udało się zrealizować ze względu na sprzeciw władz meksykańskich obawiających się nieprzychylnych reakcji miejscowych rolników.
230
Colonia... op. cit., [capIX].
Notatka H. Stebelskiego z 7 września 1943r., AAN, Meksyk sygn.182, s.nlb.
231
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Łatwiejsza była organizacja sektora rzemieślniczo-usługowego. Przybyły w pierwszym transporcie Leopold Słoniewski zorganizował warsztaty stolarskie, ślusarskie i z zakresu hodowli. Hodowano na potrzeby osiedla świnie i kury, a z czasem nawet 17 krów mlecznych. Nieco później zorganizowano również zakład wędliniarski. Zakupienie kilku maszyn szewskich przez władze kolonii wywołało interwencję władz meksykańskich, obawiających się, że w osadzie powstanie fabryka zagrażająca miejscowemu przemysłowi, a trzeba wiedzieć, że w stanie Guanajuato istniało wówczas wiele zakładów produkujących wyroby ze skór, w tym obuwie. „Nasi szewcy zajmują się obecnie jedynie naprawą butów starych, a nawet, gdyby w przyszłości rozpoczęli robienie nowych butów, jedynie na potrzeby Osiedla - nie widzę w tem łamania umowy uchodźczej między Meksykiem a naszym Rządem.” - pisał w odpowiedzi Henryk Stebelski. Warsztaty krawieckie funkcjonowały przez cały czas istnienia obozu i odegrały pozytywną rolę zapewniając odpowiedni standard życia materialnego i umożliwiając adaptację zawodową uchodźców. W życiu osiedla ważną rolę odgrywał Kościół. Mieszkańcy kolonii byli w ogromnej większości ludźmi wierzącymi, przede wszystkim wyznania rzymsko-katolickiego. Już z pierwszym transportem w roli jego kapelana przybył ksiądz Zygmunt Jagielnicki. Częstym gościem w osadzie był ks. Leonard Kaszyński opiekun duszpasterski Polonii meksykańskiej. Pracowały też wspomniane siostry Felicjanki. Przestrzegano i obchodzono bardzo uroczyście wszystkie święta rzymsko-katolickie. Księża i siostry Felicjanki odegrały ogromną rolę w życiu mieszkańców osiedla. Trzeba również wspomnieć, że nieliczna grupa Żydów była odwiedzana przez rabina z miasta Meksyk. Po zadomowieniu się w osiedlu można powiedzieć, że życie codzienne dość szybko unormowało się i toczyło w równym rytmie zajęć. Dzieci uczęszczały do szkół, dorośli pracowali dla całego osiedla. Zdarzały się w osiedlu chwile rodzinnych radości. Odnotowano co naj-
307
308
Okres II wojny światowej 1939-1945
mniej 67 ślubów, w większości celebrowano je w ściśle polskim gronie, ale czasami stawały się okazją do otwarcia na społeczność meksykańską, gdy zawiązywane było małżeństwo mieszane. Odnotowano też, licząc do 1 listopada 1945 r., 64 przypadki urodzin.232 Dochodziło również do zgonów. Jak dotąd zdołano odnaleźć informacje o śmierci 7 osób, z których najstarsza miała 47 lat, a najmłodsza niecałe dwa miesiące. Był wśród nich urodzony w Pasadenie w USA, w drodze do Santa Rosy Walter Jerzy Gomulicki. Można powiedzieć, że dla nich pomoc przyszła za późno. To też były ofiary wojny i zsyłki. Najstarszą osobą, która przyjechała w grupie uchodźców był Michał Przekop urodzony w 1868 r. W chwili przybycia do Santa Rosy liczył 74 lata. Najmłodszym uchodźcą była prawdopodobnie Zofia Barbara Zalewska urodzona 22 lipca 1943 r. na Oceanie Spokojnym. Jednak najstarszym mieszkańcem osiedla stał się nie uchodźca, ale prawdziwy emigrant i działacz polonijny z okresu międzywojennego - Bogdan Suchocki. Urodzony w 1862 r. w Smorgoniach, przybył do Meksyku prawdopodobnie przed I wojną światową. Aktywny w życiu Polonii meksykańskiej, m.in. w 1927 r. był wiceprezesem Związku Społeczno-Kulturalnego Obywateli Rzeczypospolitej Polskiej „Polonia”. Od 1926 r. współpracował w polskimi placówkami w Meksyku, a od 1933 r. pracował w Poselstwie jako woźny. Był jednym z najdłużej pracujących pracowników w Poselstwie. Gdy w wieku lat 83 zapadł na zdrowiu, by zapewnić mu dobrą i systematyczną opiekę medyczną uzyskano zgodę na umieszczenia go w kolonii Santa Rosa, a poselstwo przekazywało na jego leczenie odpowiednie środki233. Ważnym elementem życia osiedla stała się prasa polska. Uchodźcy nie znali hiszpańskiego i interesowali się wiadomościami dotyczącymi Polski i wypadków wojennych. Ksiądz L. Porendowski rozpoczął
232
Colonia... op. cit., [cap.V s.I].
Zob. teczka Suchocki Bogdan, AAN, Meksyk sygn. 143.
233
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
wydawanie „Biuletynu informacji radiowych”. Niestety nie udało się odnaleźć ani jednego egzemplarza tego biuletynu, ani ustalić szczegółów technicznych jego wydawania.234 Nieco później, 25 grudnia 1943 r., pojawiło się pierwsze pismo polonijne w historii Polonii meksykańskiej pod tytułem „Polak w Meksyku”.235 W obozie wydano też „Słownik hiszpańsko-polski i polsko-hiszpański” ułożony przez Józefa Menkesa i wydrukowany prawdopodobnie w Stanach Zjednoczonych236. Bogate było życie kulturalne osiedla. Istniały dwie grupy teatralne, które przynajmniej raz w miesiącu dawały przedstawienia na rzecz wszystkich uchodźców i gości odwiedzających osiedle. W repertuarze była prezentacja zarówno polskich tradycji folklorystycznych, jak też i zupełnie współczesnej, i związanej z życiem osiedla satyry. Dzieci uczyły się m.in. tańców meksykańskich pod kierunkiem nauczycielki meksykańskiej. Uczestniczyły też w życiu regionu, m.in. 26 września 1943 r., trzy miesiące po przejeździe pierwszego transportu do Santa Rosy, tańczono krakowiaka na uroczystości przejęcia władzy przez nowego gubernatora stanu Guanajuato Ernesto Hidalgo237. W kwietniu 1945 r., przed pomnikiem „Niños Héroes” w Parku Chapultepec w stolicy, grupa harcerzy działających na terenie obozu, przekazała skautom meksykańskim specjalnie dla nich wykonany proporzec, symbolicznie dziękując za pomoc meksykańską w przetrwaniu trudnych lat (zdj. 19). Dzieci, młodzież i dorośli uczestniczyli w wycieczkach organizowanych poza osiedle. Wśród wypraw, które pozostawiły ogromne Colonia... op. cit., [cap.XII]. Nie należy tego wydawnictwa mylić z “Serwisem radiowym”, który od 1944r. wydawała Polska Izba Handlowa w Meksyku przy współudziale Federacji Polskiej w mieście Meksyk.
234
Colonia... op. cit., [cap.XII].
235
Z punktu widzenia bibliograficznego jest to ciekawe wydawnictwo, gdyż ukryte zostało miejsce jego wykonania; wydawca jest Osiedle Santa Rosa, ale jako drukarnia podano: Drukarnia Lwowska - Lwów, Akademicka 16”, Copyright jest z 1938 r.
236
237
Ciekawostką, może być to, iż po wojnie w latach 1949-1952 pełnił funkcję ambasadora Meksyku w Polsce.
309
310
Okres II wojny światowej 1939-1945
wrażenie na uczestnikach trzeba wspomnieć wyjazd w okolice wulkanu Paracutín, który wybuchł w lutym 1943 r., a jego lawa zalała pobliskie miasteczko. Uczestnicy mogli oglądać m.in. wystające z zastygłej lawy fragmenty kościoła. Życie w małym miasteczku jakim de facto była Santa Rosa, miało wszystkie blaski i cienie niewielkiej, zamkniętej społeczności. Wśród przybyłych znaleźli się bardzo różni ludzie. Już we wrześniu 1943 r. Henryk Stebelski raportował posłowi polskiemu w Meksyku: „Poza spokojnymi ludźmi wśród naszych uchodźców znalazło się kilkadziesiąt osób mętów społecznych, które bezustannie zakłócają spokój obozu i zajmują sobą wszystkich kierowników obozu nie dając im prowadzić normalnych codziennych ich prac”238. Osobnicy ci wszczynali burdy, zdarzały się też przypadki prostytucji. W celu rozwiązywania problemów tego rodzaju powołano Straż Obywatelską i Sąd Obywatelski. Ten ostatni powstał prawdopodobnie w drugiej połowie 1945 r. Gdy nie starczały prewencyjne środki zaradcze, jakimi dysponowało kierownictwo obozu, zwracano się o pomoc do władz meksykańskich i umieszczano niesubordynowanych w areszcie w mieście León. I tak np. w czerwcu 1945 r. B. Szmejko pisał „zachowanie się niektórych mieszkanek kolonii pozostawia wiele do życzenia. Wysiłki Administracji i Sądu Obywatelskiego nie odnoszą niestety skutku”239. Niewielka ilość dokumentów mówiąca o tych przypadkach wskazuje na marginalność zjawiska. Poważne kłopoty sprawiały administracji obozowej tzw. „niespokojne duchy”, osoby, których czasami określano jako „ludzie, którzy pod pozorem przesłanek politycznych starają się podważyć autorytet władz rządowych. … osobom tym chodzi głównie o zajęcie odpowiednich, intratnych stanowisk, do których niestety żaden z nich się nie nadaje”. Notatka w sprawach bieżących Osiedla Santa Rosa, H. Stebelski, Leon dnia 7 września 1943r., AAN, Meksyk sygn.182, s.nlb.
238
239
B. Szmejko do Poselstwa RP w Meksyku, León 1.VI.1945, AAN, Meksyk sygn. 170.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Trudno dziś oczywiście stwierdzić na ile działalność polityczna czy raczej pseudo polityczna wspomnianego typu była echem sporów politycznych w łonie Polski na uchodźstwie. Nie mniej odegrała pewną rolę dezorganizującą w życiu obozowym. Wśród przedstawicieli mniejszości narodowych w obozie największą grupę stanowiły osoby pochodzenia żydowskiego. Warto w tym miejscu przytoczyć opis sytuacji grupy żydowskiej w obozie, jaki zanotował Henryk Stebelski: „Ludzie ci, których w Osiedlu jest znikoma ilość - razem około 30-tu osób - dzielą się na dwie kategorie. Pierwsza - to obywatele polscy wyznania mojżeszowego, którzy również przeszli dwuletni pobyt w Sowietach. Druga - to t. zw. „Bombajczycy”, którym los oszczędził ciężkich przeżyć sowieckich i którzy jedynie dla poprawienia swego bytu przenieśli się z Indii do Meksyku. Pierwsza kategoria - to ludzie, którzy doskonale mogą współżyć z resztą uchodźców. Przeszli przez te same nieszczęścia, te same niedole i krzywdy i to spowodowało, iż zbliżyli się oni do reszty uchodźców, powiem więcej zasymilowali. (…) Druga kategoria - to ludzie o społecznie wyższym poziomie, którzy nieszczęść wojny przeważnie nie zaznali i dla nich pobyt przymusowy w jakimkolwiek osiedlu nawet najlepszym, wywoływać będzie stale niechęć i moralne przygnębienie”240. Współdziałającym z miejscowymi organizacjami żydowskimi władzom polskim udało się uzyskać zezwolenie instytucji meksykańskich, aby znaczna grupa mieszkańców Santa Rosa narodowości żydowskiej mogła definitywnie opuścić obóz i uzyskać prawo do osiedlenia. Tak się stało z większością tzw. grupy “bombajskiej”. Prawie wszyscy z nich pozostali po wojnie w Meksyku. Pisząc o obozowym współżyciu grup, wyznań i narodowości trzeba odnotować, że w Santa Rosa miały miejsce nieliczne przypadki
240
Notatka w sprawach bieżących Osiedla Santa Rosa, H. Stebelski, León dnia 7 września 1943r., AAN, Meksyk sygn.182, s.nlb.
311
312
Okres II wojny światowej 1939-1945
antysemityzmu.241 Czasami było to spowodowane różnicami w wojennych doświadczeniach, a czasami ludzką głupotą i ciemnotą. Incydenty najczęściej wywoływane były przez osoby z zewnątrz, co jednak rzucało cień na wszystkich, którzy mieszkali w osiedlu. Mieszkańcy osiedla czekali z ogromną niecierpliwością na zakończenie wojny i starali się połączyć z najbliższymi. Kilka osób jeszcze w latach 1943-1945 uzyskało zgodę na wyjazd do Kanady i Stanów Zjednoczonych. Ponadto 22 młode dziewczyny ochotniczo zgłosiły się do służby w Pomocniczej Służbie Kobiet i wyjechały w lipcu 1944 r. do Kanady na przeszkolenie. Wielką pomoc okazywało w tych sprawach Poselstwo RP w Meksyku. Santa Rosa była miejscem „pielgrzymek” licznych delegacji, które odwiedzały osiedle przy różnych okazjach. Jedni przyjeżdżali by zapoznać się z problemami i trudnościami kolonii, jak np. w końcu sierpnia 1943 r. prof. Włodzimierz Skłodowski ze Stanów Zjednoczonych, czy we wrześniu tego samego roku panie W. Rozmarek i A. Błeszczyńska. Czasami przyjeżdżały osoby prywatne, by się spotkać z rodakami np. również we wrześniu Liza Holender, Polka z Łodzi, pracująca jako pielęgniarka w Meksyku. Osiedle odwiedzali również Meksykanie. We wrześniu 1943 r. przybyła do Santa Rosy delegacja YMCA z Meksyku. W maju 1945 r. odwiedził uchodźców ordynariusz diecezji w León ksiądz biskup Emoterio Valverde Téllez. Częstym gościem bywał też gubernator stanu Guanajuato Ernesto Hidalgo. W styczniu 1944 r. odwiedził obóz generał Lázaro Cárdenas, pełniący w tym czasie obowiązki ministra obrony narodowej. W grudniu 1944 r. wizytował obóz minister gospodarki narodowej inż. Gustavo Serrano. W obozie bywali przedstawiciele władz polskich. W maju 1944 r. przybył do Santa Rosy minister pracy i opieki społecznej Jan Stańczyk, a w grudniu tego samego roku radca Ambasady RP w Waszyngtonie Carreño Gloria: Pasaporte a la esperanza, México 1993, s. 105.
241
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Emanuel Freyd. Bardzo licznie odwiedzali uchodźców przedstawiciele organizacji polonijnych z USA, co wynikało z zainteresowania, połączonego z realnym wsparciem jakim cieszyli się uchodźcy wśród Polonii w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Bardzo często organizowano tam zbiórki zarówno pieniężne jak i rzeczowe mające na celu zaopatrzenie mieszkańców osiedla. W 1945 r. narastało w obozie rozdrażnienie mieszkańców z powodu coraz bardziej niewiadomej przyszłości. W tych warunkach, 10 lutego 1945 r., doszło do krótkiej, ale bardzo ważnej wizyty w osiedlu ówczesnego ministra spraw wewnętrznych Meksyku Miguela Alemána. Rozmowy, które odbyły się w mieszkaniu Bohdana Szmejki z udziałem konsula Henryka Stebelskiego zaowocowały zgodą ministra na swobodne opuszczenie obozu przez tych, którzy zechcą. Oznaczało to również zgodę na podejmowanie pracy przez uchodźców poza kolonią. Usunięty został w ten sposób doskwierający wszystkim gorset umowy zawartej pomiędzy gen. W. Sikorskim i prezydentem M. Ávila Camacho. „Polak w Meksyku” pisał wówczas, że: „Zgoda władz meksykańskich jest nie tylko dobrodziejstwem dla uchodźców, zmęczonych życiem w obozach i pragnących samodzielnie zarabiać na własne utrzymanie, ale i moralnym zwycięstwem całego Osiedla, z którego spada piętno przymusowego miejsca zamieszkania”242 (zdj. 20 i 21). Tragiczny rok 1945 Meksyk nie był zaangażowany bezpośrednio w rozwiązywanie spraw polskich na arenie międzynarodowej, ale uważnie obserwował rozwój sytuacji w Polsce. Przez znaczną część wojny, dyplomacja meksykańska pozostawał krytycznie nastawiona do Związku Radzieckiego i nie utrzy-
242
“Polak w Meksyku” z 18.II.1945, s. 1.
313
314
Okres II wojny światowej 1939-1945
mywała oficjalnych stosunków z tym mocarstwem. Sytuacja zaczęła się zmieniać po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej w 1941 r., ale do nawiązania stosunków dyplomatycznych doszło w listopadzie 1942 r., zaś ambasador Meksyku Luis Quintanilla przyjechał do Moskwy w 1943 r.243. Od tego momentu meksykańskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych uzyskało możliwość obserwowania spraw polskich od strony radzieckiej. Z Kujbyszewa, gdzie znajdowały się ambasady państw obcych w ZSRR, regularnie płynęły depesze dotyczące spraw polskich. Zachowały się one w Archiwum Ministerstwa Spaw Zagranicznych Meksyku. Niektóre z nich posiadają szczególna dramatyczną wymowę, jak np. depesza wysłana z Kujbyszewa 7 lipca 1943 r., po tragicznej katastrofie samolotu z premierem RP na pokładzie w Gibraltarze: „Wiadomość o śmierci Generała Sikorskiego do tej chwili nie wywołała żadnego komentarza prasy sowieckiej. Przetelegrafuję interesujące obserwacje. Quintanilla”244. Bardzo kontrastowała ona z telegramem z 26 kwietnia 1943 r. w sprawie zerwania stosunków dyplomatycznych polsko-radzieckich po odkryciu masowych grobów polskich oficerów zamordowanych na rozkaz Stalina w Katyniu w którym Luis Quintanilla informował „Zastępca komisarza spraw zagranicznych Vishinski [Wyszyński] wezwał mnie by poinformować, że rząd radziecki dziś nad ranem przekazał ambasadorowi polskiemu w Moskwie note informująca o zerwaniu stosunków dyplomatycznych stop Vishinski szczegółowo wyjaśnił, że rząd radziecki był zmuszony zrobić to wobec nieustępliwej postawy polskiego rządu w Londynie.245. W depeszy z 7 maja opisał pożegnanie z Ambasadorem polskim w słowach wyrażających zrozumienie dla tragicznej sytuacji Polski246.
243
Luis Quintanilla (1900-1980) zawodowy dyplomata oraz filozof. Od 1920 r. pracował w meksykańskiej służbie dyplomatycznej. W Moskwie przebywał do 1945 r.
244
AHSRE, sygn. III-639-8.
245
AHSRE, sygn. III-2465-4.
Tamże.
246
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Władze meksykańskie otrzymywały informacje o sytuacji w regionie i polityce Stalina. W połowie lipca 1943 r. z Kujbyszewa pisano do Meksyku: “Każdego dnia będzie umacniała się pozycja międzynarodowa ZSRR, a przyszła klęska Hitlera i ogromna przewaga Armii Czerwonej wymuszą na państwach sąsiadujących z ZSRR, przede wszystkim na Polsce, Czechosłowacji i Rumunii oparcie się o Moskwę”247. Jednocześnie ambasador ZSSR w Meksyku K. Umański wielokrotnie podnosił w swych wystąpieniach sprawy polskie, np. granicy polsko-radzieckiej; a odbijały się one szerokim echem w krajach latynoamerykańskich.248 Poselstwo RP w Meksyku informowało również na bieżąco o różnych aspektach spraw polskich na arenie międzynarodowej. 5 stycznia 1944 r. Władysław Neumann przekazał deklarację Rządu Polskiego w Londynie w związku z przekroczeniem przez armię czerwoną przedwojennej granicy polsko-radzieckiej.249 Gdy powstał Rząd Tymczasowy w Lublinie, Poselstwo informowało władze meksykańskie w nocie z 9 stycznia 1945 r. „W części Polski wyzwolonej spod okupacji niemieckiej nie istnieją wolność słowa i zrzeszania się (…) w tych warunkach społeczeństwo polskie nie ma możliwości wyrażania swej woli i manifestowania swego sprzeciwu wobec naruszeń prawa dokonywanych przez Komitet Lubelski, który sam nazwał się Rządem Tymczasowym”250. Chargé d’affaires a.i. Jan Lech Byszewski wyjaśniał bezprawny charakter umów podpisywanych przez „Komitet Lubelski” ze ZSRR szczególnie
Telegram L. Quintanilla do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Meksyku, 16 lipiec 1943. AHSRE, sygn. III-245-4.
247
248
Zob. zbiór wycinków z prasy argentyńskiej, przesłany do MSZ Meksyku przez ambasadora Meksyku Carlosa Daría Ojeda w listopadzie 1943r., AHSRE, sygn. 245-4.
249
250
AHSRE, sygn. III-2465-4 ss. 29-32.
Wł. Neuman do Ezequiela Padilli, ministra spraw zagranicznych, Meksyk, 9 stycznia 1945r.. AHSRE, sygn. III-726-7.
315
316
Okres II wojny światowej 1939-1945
w sprawach wschodnich województw251. W czerwcu 1945 r. obszernie informowano władze meksykańskie w związku z uwięzieniem przez NKWD 16 przywódców polskich władz podziemnych, którzy kierowali Państwem i Armią Krajową w walce z okupantem niemieckim. Przewiezieni do Moskwy byli tam sądzeni bezprawnie252. Poselstwo Polskie stanęło wobec rosnącej propagandy radzieckiej skierowanej przeciw władzom polskim w Londynie. Działania ambasady radzieckiej w Meksyku koncentrowała się na dwóch aspektach: propaganda w prasie meksykańskiej oraz pozyskiwanie wśród Polonii meksykańskiej zwolenników ustanowienia systemu socjalistycznego na wyzwalanych spod okupacji ziemiach polskich. W listopadzie 1943 r. powstał Związek Przyjaciół Dywizji Kościuszkowskiej253, a w kwietniu 1944 r. Polsko-Meksykańska Unia Demokratyczna „Tadeusz Kościuszko” otwarcie deklarująca współpracę i sojusz z ZSSR. Na jej czele stanęła przedwojenna działaczka Polskiej Partii Socjalistycznej Jadwiga Kamińska, a wśród członków znalazła się grupa byłych uczestników i żołnierzy hiszpańskiej armii republikańskiej. Unia, która należała do Federacji Słowiańskiej (Unión Eslava) finansowanej przez Ambasadę ZSSR254, wydawała biuletyn i aktywnie wspierała inicjatywy radzieckie, nawiązała też kontakt z Krajową Radą Narodową. W końcowym okresie wojny ujawnił się podział wśród przebywających w Meksyku obywateli polskich. Dawny sekretarz generalny Federacji Polskiej w Meksyku, mecenas Feliks Gutman rozpoczął wyda-
251
J. L. Byszewski do Pablo Campos Ortiz, sekretarza generalnego MSZ, 28 kwietnia 1945r., AHSRE, sygn.III-726-7.
Z. Merdinger do Pablo Campos Ortiz, sekretarza generalnego MSZ, 21 czerwca 1945r., AHSRE, sygn.III-726-7.
252
Memoriał złożony ob. Wincentemu Rzymowskiemu, ministrowi spraw zagranicznych przez delegację Polskiej Unii Demokratycznej „Tadeusz Kościuszko” w Meksyku, Meksyk 27 listopad 1946r., AMSZ 6.Departament polityczny sygn.1406 ss. 23-24.
253
254
Tamże.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
wanie w stolicy Meksyku czasopisma „Polonia Popular” o charakterze lewicowym. Działania te spotykała się z negatywną reakcją Poselstwa RP w Meksyku. Poseł Władysław Neuman, który miał kierować całością polskiej akcji prasowo-propagandowej na półkuli zachodniej, zmarł nagle 24 stycznia 1945 r. w czasie konsultacji w Waszyngtonie. Nowym posłem w Poselstwie RP w Meksyku został mianowany 16 lutego 1945 r. Zygmunt Merdinger, który przybył do miasta Meksyk 27 marca 1945 r. i złożył listy uwierzytelniające prezydentowi Meksyku gen. Manuelowi Ávila Camacho 14 czerwca 1945 r. Został akredytowany również przy w krajach Ameryki Środkowej, Kostaryce, Gwatemali, Hondurasie, Nikaragui, Panamie i Salwadorze. Stało się to w momencie, gdy wielkie mocarstwa decydowały się na wycofanie uznania dla Rządu RP na Uchodźstwie w Londynie. Decyzję taką podjął także Meksyk, a przyczyn stanowiska meksykańskich władz należy poszukiwać w niechęci do ingerowania w wewnętrzne sprawy Polski oraz decyzjach podjętych na IV Konsultatywnej Panamerykańskiej Konferencji Ministrów Spraw Zagranicznych. Znana pod nazwą Międzyamerykańskiej Konferencji na temat Wojny i Pokoju lub Konferencji Chapultepec od pałacu Chapultepec w Mieście Meksyk, gdzie odbyła się w dniach 21 lutego – 8 marca 1945 r., konferencja określiła stosunek państw amerykańskich wobec spraw świata powojennego. Była przygotowaniem do powołanie do życia ONZ, które nastąpiło po podpisaniu w dniu 25 czerwca 1945 r. Karty Narodów Zjednoczonych w trakcie Konferencji Narodów Zjednoczonych w San Francisco. Dla Meksyku i krajów Ameryki Łacińskiej była to bardzo ważna konferencja, gdyż zbliżający się koniec wojny spowodował, że znaczenie regionu w budowie powojennego ładu zmalało. Wywoływało to wiele dyskusji na tematy wykraczające poza problemy samego obszaru latynoamerykańskiego. M.in. 27 lutego delegacja kubańska oficjalnie zaprotestowała wobec decyzji wielkich mocarstw odnoszących się do
317
318
Okres II wojny światowej 1939-1945
Polski. Dyplomaci latynoamerykańscy zwracali uwagę na sprawę polską jako przykład tego, co wielkie mocarstwa mogą uczynić z krajami małymi i średnimi (zdj. 22). Zygmunt Merdinger obejmując powtórnie stanowisko posła polskiego w Meksyku zdawał sobie sprawę z coraz słabszej pozycji Rządu RP na Uchodźstwie w Londynie. Narastające problemy w utrzymaniu uznania Polskiego Rządu na Uchodźctwie przez wszystkich aliantów spowodowały, iż w marcu 1945 r. rozpoczęto przygotowania do ukrycia archiwum Poselstwa255. Henryk Stebelski pierwszy sekretarz poselstwa i kierownik Wydziału Konsularnego 18 marca zanotował w swym dzienniku: „Akty polityczne zabezpieczyć, bez większego znaczenia politycznego spalić. Szyfry schować w bezpiecznym miejscu. Akty konsularne oddać niezależnej od Rządu, ale nam sprzyjającej instytucji. Zasada jedna - ukryć wszystko i przechować, aby doręczyć potem prawowitemu reprezentantowi legalnego Rządu RP. W naszym konkretnym wypadku wynika - że większość Poselstwa (archiwum) do mnie przyjdzie, gdyż my jedynie posiadamy najpewniejsze mieszkanie”256. Już w tydzień później, w niedziele 25 marca zapisał: „Dziś po południu w Poselstwie z Radcą [Lechem] Byszewskim i z [Zygmuntem] Gostomskim przygotowujemy ewakuację. Część książek, poufnych i tajnych papierów biorę do siebie do domu. Resztę przygotowujemy tak, aby o ile ten decydujący moment przyjdzie można było całe Poselstwo wyewakuować“257. Pod datą 5 maja H. Stebelski zanotował „W Poselstwie rano - pakowanie archiwum”. Trwa ono prawie do końca czerwca. Ważnym momentem w dziejach zespołu stał się dzień 26 czerwca, w którym H. Stebelski Pod datą 16 marca 1945, H. Stebelski w swym dzienniku zanotował: „Wiadomość z Londynu, aby rozejrzeć się, gdzie możnaby ulokować archiwa poselsko-konsularne. Jest taka instytucja Izba handlowa polsko-meksykańska - pułk. Skoryna…”, rękopis.
255
Notatka z 18 marca, Henryk Stebelski: „Dzienniki 1945”, rękopis.
256
Henryk Stebelski, “Dzienniki 1945”, rękopis.
257
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
zapisał „Całe popołudnie i wieczór pakuję akta Poselstwa, cześć z nich palimy. Przykre wrażenie patrzeć jak ginie w ogniu nasz szyfr przedwojenny. Tyle lat każdy z nas nad nim ślęczał… (…) Noc w Poselstwie z [Zygmuntem] Gostomskim, porządkujemy sprawy kasowe. Smutne teraz te dni w Poselstwie. Uczestniczymy w ginięciu świata, który już nie wróci. Wolność wróci na pewno, ale wszystko będzie już zupełnie inne”258. Następnego dnia, 27 czerwca „Dziś (…) przyszła wiadomość z Londynu, aby … wprowadzić w życie instrukcję w sprawie niszczenia papierów, które w razie ujawnienia mogą przynieść szkodę Państwu Polskiemu”259. W piśmie datowanym na 9 lipca 1945 r. Meksyk wycofał uznanie dla Rządu Polskiego na uchodźstwie w Londynie i uznał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej powołany do życia przy wsparciu ZSRR. Meksykańskie MSZ zawiadomiło posła Zygmunta Merdingera, iż od tej daty uznaje jego misję za zakończoną, zawieszając tym samy stosunki z Rządem RP na Uchodźstwie260. W tym też dniu Alfonso Rosenzweig-Díaz został poinformowany o zakończeniu swojej misji jako przedstawiciela rządu meksykańskiego przy Rządzie RP. Z. Merdinger otrzymał wraz z pracownikami Poselstwa RP w Meksyku i ich rodzinami azyl polityczny, zachowując de facto status dyplomatyczny261. Być może miał na to wpływ fakt, iż poseł był nadal uznawany przez szereg krajów Ameryki Środkowej, a może był to bardzo subtelny sposób wyrażenia swej dezaprobaty wobec sposobu rozwiązywania sprawy 258
Tamże.
Tamże.
259
260
Polska-Meksyk 1918-1988. … op. cit., s. 132 dokument 32.
Zostało zawarte porozumienie pomiędzy Manuelem Tello, kierownikiem Ministerstwa Spraw a Zygmuntem Merdingerem, na mocy którego azyl w Meksyku otrzymali: Zygmunt Merdinger, Henryk Stebelski, Elizabeth Stebelski, Teodor Parnicki, Wiktor Stanisławski. Walentyna Stanisławska, Stefan M. Dobrowolski, Anna de Dobrowolski, Zygmunt Gostomski, Helena Zarnecka, Kostecki, Kostecka, Helena Scheunert. Henryk Tilles i jego żona. Zob. AHSRE, sygn. III-1428-7, s. 1.
261
319
320
Okres II wojny światowej 1939-1945
polskiej przez wielkie mocarstwa. Pozostała również sprawnie działająca sieć konsulatów honorowych, które nadal, choć z coraz większymi kłopotami, kontynuowały pracę. Po uzgodnieniu sprawy z meksykańskim Ministerstwem Spraw Zagranicznych Poselstwo przekształcono w Konsulat i przekazano w urzędowanie konsulowi honorowemu George Pinsonowi262. Oficjalna historia Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej w Meksyku została zamknięta dnia 3 grudnia 1945 r. Tego dnia Henryk Stebelski zanotował w swym dzienniku: „dziś przeżyłem najprzykrzejszy może moment w likwidacji Poselstwa - zamknięcie ostateczne drzwi i zdanie Poselstwa p. Pinson, konsulowi honorowemu, który ze swej strony klucze odda Relaciones”263. Tak też się stało. Niecałe dwa tygodnie później, 15 grudnia 1945 r. otworzyło swe podwoje poselstwo reprezentujące rząd w Warszawie. Co nie oznaczało jednak, że pozostali dyplomaci polscy zaprzestali swojej działalności. Znaczna część personelu Poselstwa osiadła na stałe w Meksyku, decydując się na stałe żyć w kraju Orła i Opuncji. Wielu z nich nie miało zresztą środków materialnych by wyjechać. W ten sposób swój nowy dom w Meksyku budował pierwszy sekretarz Poselstwa Zygmunt Merdinger, szef wydziału Konsularnego Henryk Stebelski, attaché wojskowy major Stefan Dobrowolski, kierownik wydziału prasowego Wiktor Stanisławski, attaché kulturalny i znany pisarz Teodor Parnicki i wszyscy pracownicy biurowo-administracyjni (zdj. 23). W osiedlu Santa Rosa pozostawali nadal uchodźcy polscy, a opiekę nad nimi sprawowali nadal ludzie mianowani przez polskie władze w Londynie. W 1945 r. rozpoczęły się przygotowania do rozładowania obozu, aczkolwiek ostateczne decyzje zależały od instytucji finansujących, a więc Stanów Zjednoczonych. W końcu 1945 r. opieka nad
262
Notatka z 10 sierpnia, Henryk Stebelski: ”Dzienniki 1945”, rękopis.
263
Henryk Stebelski: „Dzienniki 1945”, rękopis.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
osiedlem przeszła z rąk Federation Economic Administration bezpośrednio do Departamentu Stanu USA. Jedną z pierwszych decyzji było usunięcie delegata B. Szmejki i zastąpienie go osobą Ch. Mikołajczyka. Mieszkańcy ośrodka odrzucali współpracę z przedstawicielami nowej władzy polskiej. Wśród obywateli polskich przebywających w Meksyku dość powszechne było odczucie niepewności i oczekiwanie na decydujące zmiany jakie miało przynieść zakończenie wojny i podpisanie traktatu pokojowego. Stanęli oni wobec poważnego dylematu jakim była lojalności wobec państwa polskiego, tego zbudowanego drogą walki o niepodległość, czy tego zdominowanego przez ZSRR (zdj. 24).
321
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
Uznanie przez Meksyk w dniu 9 lipca 1945 r. Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej przyniosło zmiany w dotychczasowych stosunkach dyplomatycznych polsko-meksykańskich. Dopiero 16 sierpnia nowy ambasador Meksyku w Moskwie Narciso Bassols sugerował MSZ Meksyku rozważenie możliwości wymiany not z Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej. We wrześniu 1945 r., Zygmunt Modzelewski jako wiceminister spraw zagranicznych zwrócił się do meksykańskiego ambasadora A. Rosenzweiga-Diaza w Londynie z prośbą o uznaniem Jana Drohojowskiego w charakterze posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego w Meksyku. W tym czasie, pomiędzy lipcem a grudniem 1945 r., interesy nowych władz warszawskich reprezentowała placówka francuska w Meksyku. Pierwszym posłem nowej władzy w Polsce mianowany został Jan Drohojowski, przedwojenny renomowany dyplomata, który jako jeden z nielicznych zdecydował się współpracować z władzami Polski Ludowej. Przygotowywał się do wyjazdu do Meksyku od połowy 1945 r., gdzie przybył z całą obsadą personalną poselstwa 12 grudnia 1945 r.264 . Witali go przedstawiciele meksykańskiego MSZ i delegacja Unión Democratica Polaco-Mexicana „Tadeusz Kościuszko”. Jedną z pierwszych czynności było objęcie w dniu 13 grudnia budynku dawnego Poselstwa RP J. Drohojowski do nieznanego urzędnika MSZ w Warszawie, Londyn25 sierpnia 1945r., AMSZ 6 Departament Polityczny sygn. 1403, s. 2-3.
264
324
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
w Meksyku, do którego klucze zostały przez poprzednich użytkowników zdeponowane w meksykańskim MSZ. W sprawozdaniu administracyjnym tak opisywano budynek poselstwa: „Frontowy budynek składa się z dziewięciu pokoi, w głębi podwórza znajduje się garaż, nad którym na pierwszym piętrze są 2 pokoje na razie nie przystosowane do zamieszkania, czy w ogóle użytkowania”. Cały lokal był wynajmowany od obywatela meksykańskiego Saula Carasso.265 Na miejscu znajdowały się meble i przynajmniej część wyposażenia pozostawione przez poprzedników. Poselstwo zaczęło urzędować 15 grudnia 1945 r. w dawnym budynku przy ulicy Merida 121 w dzielnicy Roma. Placówka meksykańska Polski Ludowej była pierwszą i przez blisko rok jedyną placówką władz komunistycznych na obszarze całej Ameryki Łacińskiej.266 Bardzo szybko, bo już 20 grudnia Jan Drohojowski złożył listy uwierzytelniające na ręce prezydenta generała Manuela Ávila Camacho267. Meksyk, ze swej strony w sposób symboliczny podkreślił ciągłość stosunków z Polską mianując swym Posłem w Warszawie Luciano Joublanc Rivasa, który pełnił tę funkcje już przed wojną i znany był z przyjacielskiego stosunku do Polski i Polaków. Przybył on do zniszczonej Warszawy w styczniu 1946 r. W pierwszym momencie skład osobowy Poselstwa liczył pięć osób, w tym poseł J. Drohojowski z żoną, oraz trzy inne osoby. Nikt z dawnych pracowników polskich i meksykańskich nie podjął się współpracy z nowo przybyłymi dyplomatami. Pierwszym sekretarzem był Eugeniusz Dworkin, komunista i uczestnik wojny domowej w Hiszpanii. Posiadał on kontakty z weteranami hiszpańskiej wojny mieszkającymi 265
Kwartalne sprawozdanie administracyjne, Meksyk 5 lipca 1946r., AMSZ 20 Biuro konsularne sygn. 429 ss. 1-2.
266
Kolejnymi placówkami było poselstwo w Brazylii, które podjęło działalność w drugiej połowie 1946 roku, oraz w Argentynie, gdzie rozpoczęło funkcjonować w połowie 1947 roku.
267
List Jana Drohojowskiego do Bolesława Bieruta, Meksyk 20 grudnia 1945r., AMSZ 6 Departament Polityczny sygn.1403 s. 22.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
w Meksyku, wśród których znajdowało się około czterdziestu Polaków. Bardzo ważną osobą był attaché wojskowy mjr Józef Klonowski i attaché do spraw handlowych Andrzej Balcer, ten ostatni bardzo młody i bez doświadczenia. Dość szybko przybywało pracowników, głównie rekrutowanych z imigracji polskiej w Meksyku. Kancelarię objęła w randze naczelnika A. Zawada, która dojechała nieco później. Funkcję sekretarki poselstwa objęła Anna Rosińska, a maszynistki Maria Sten. Kierowcą został Kazimierz Bruch. Pojawił się też kierownik Wydziału Specjalnego Paweł Dyjak. Od 5 listopada 1946r. pracował także Jerzy Rzędowski, jako stenotypista268. Jeszcze później przybył do Meksyku Józef Welker obejmując funkcje I sekretarza poselstwa. Powiększenie składu było konsekwencją szerokiego zakresu terytorialnego Poselstwa, które przez kilka miesięcy działało jako jedyna placówką dyplomatyczno-konsularną rządu polskiego w Ameryce Łacińskiej. Jan Drohojowski będąc pierwszym przedstawicielem nowej władzy w Ameryce Łacińskiej ambitnie planował rozbudowę sieci dyplomatycznej i konsularnej w regionie. W 1945 r. J. Drohojowski był oficjalnie akredytowany jedynie przy rządzie meksykańskim, ale załatwiał w drodze korespondencyjnej sprawy konsularne z obszaru całej Ameryki Łacińskiej i Karaibów. Kolejno, jeszcze w listopadzie 1945 r. z Wenezuelą miało zostać zawarte porozumienie o kontynuowaniu stosunków dyplomatycznych na poziomie poselstw. Kilka miesięcy później Caracas udzieliło Janowi Drohojowskiemu agrément, ale nie złożył on listów uwierzytelniających. W efekcie nie zaistnienia realnych stosunków dyplomatycznych, w 1952 r. Wenezuela zawiesiła formalne stosunki z Polską Ludową. Podobnie było z Kolumbią, która w grudniu 1945 r. uznała Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. W dniu 11 sierpnia 1946 r., Jan Drohojowski został mianowany posłem polskim w Bogocie, z siedzibą w Meksyku. Po jego odwołaniu w 1952 r., wzajemne stosunki zostały zawieszone. 268
Zob. Archiwum Konsularne Ambasady RP w Meksyku sygn. 560.
325
326
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
Szybko nawiązano stosunki dyplomatyczne między Polską Ludową a Kostaryką, co nastąpiło 4 stycznia 1946 r. W maju Jan Drohojowski został posłem w tym kraju, gdy jego prezydentem pozostawał Teodor Picado-Michalski, syn polskiej lekarki. Po wielu latach, z dniem 29 maja 1972 r. misje w obu krajach podniesiono do rangi ambasad; do 1990 r. ambasada w San José podlegała placówce w Meksyku. Podobnie działo się z relacjami pomiędzy Polską i Hondurasem. 13 lutego 1946 r. nawiązano stosunki dyplomatyczne na poziomie poselstw. Po kilku miesiącach, 13 grudnia 1946 r., Jan Drohojowski został posłem akredytowanym w Hondurasie. Poselstwo to w lutym 1979 r. zostało podniesione do rangi ambasady. W odniesieniu do Panamy, 26 lutego 1946 r. nastąpiło formalne wznowienie stosunków dyplomatycznych między obu państwami. W kwietnia 1946 r. J. Drohojowski został posłem akredytowanym w Ciudad de Panamá. W sierpnia 1973 r. podniesiono to poselstwo do rangi ambasady. Do 1983 r. podlegała ona Ambasadzie PRL w Meksyku. Polska nawiązała także stosunki dyplomatyczne z Haiti, co nastąpiło 3 lipca 1946 r. J. Drohojowski podjął swe obowiązki w połowie sierpnia 1947 r. Przedstawiciele PRL w Meksyku byli akredytowani w Port-au-Prince do 1976 r. Kolejnym krajem w którym poseł Polski Ludowej został akredytowany stał się Ekwador, od 10 lipca 1946 r. pełnił tam funkcję chargé d’affaires, a od stycznia 1948 r. został akredytowany jako poseł. Poselstwo w Quito podlegało placówce meksykańskiej do 1962 r. Rok 1947 przyniósł wznowienie stosunków dyplomatycznych z Salwadorem. W San Salvador Jan Drohojowski został posłem od 19 kwietnia tego roku. Po jego odwołaniu z placówki w 1952 r., nastąpiło zawieszenie wzajemnych stosunków dyplomatycznych. Następnie, 1 maja 1947 r. J. Drohojowski został posłem w stolicy Nikaragui, Managui. Poselstwo tamtejsze podlegało Meksykowi do 1980 r. Jeszcze w połowie czerwca 1947 r. poseł Jan Drohojowski został akredytowany w Republice Dominikany. Relacje z tym państwem
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
zostały zawieszone po odwołaniu posła. Poszerzanie zasięgu działania Poselstwa Polski Ludowej w Meksyku zostało jeszcze dodatkowo rozciągnięte, w dniu 15 lipca 1948 r., w związku z udzieleniem przez rząd Gwatemali agrément Janowi Drohojowskiemu. Stosunki nie zostały jednak nawiązane, gdyż nie złożył on swych listów uwierzytelniających. Zadania Placówki po zakończeniu II wojny Z zachowanych w archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie dokumentów wynika, że podstawowymi zadaniami placówki w Meksyku była działalność propagandowa oraz sprawy migracyjne, zarówno o charakterze konsularnym, jak i w odniesieniu do spraw uchodźczych. Na wszystkich polach swego działania dyplomaci Polski Ludowej napotykali sprzeciw polskiej emigracji politycznej. Ameryka Łacińska, w tym i Meksyk znajdowały się na marginesie polityki zagranicznej Warszawy. W pierwszych latach istniało zainteresowanie wynikające z potrzeby uzyskania uznania na arenie międzynarodowej ze strony możliwie największej liczby państw. Nadmiernie zideologizowany sposób postrzegania świata u wielu dyplomatów nowej władzy powodował, że w przygotowywanych przez nich raportach, często „opis i analiza sytuacji wewnętrznej reprezentowały dobry poziom, lecz w miarę zbliżania się do tematyki politycznej traciły one wartość, wpadając w bełkot ideologiczny w formie wypowiedzi i doborze tematyki, obejmującej m.in. losy klasy robotniczej”269. Na tym tle, przynajmniej w pierwszych dwóch latach urzędowania, pozytywnie wybijają się raporty Jana Drohojowskiego. W nowej sytuacji wewnętrznej Polski, Poselstwo Polskie w Meksyku przyjęło na siebie liczne obowiązki związane z problemem 269
Józef Łaptos, Andrzej Mania: Dyplomacja polska wobec zimnowojennego podziału świata (marzec 1947-grudzień 1955), w: Historia dyplomacji polskie Tom VI 1944/1945-1989, Warszawa, 2010.
327
328
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
imigrantów i uchodźców, m.in. potwierdzanie obywatelstwa i wystawianie dokumentów obywatelom polskim na obszarze całej Ameryki Łacińskiej. Zignorowano w tej kwestii istniejącą sieć konsulatów honorowych, które w szybkim czasie zaprzestały swej działalności. Pierwszym któremu, 10 maja 1947 r. cofnięto uprawnienia był Ignacy Wygard, konsul honorowy w stanie Meksyk. Ostatecznie, w marcu 1949 r., anulowano exequatur dla konsulów honorowych w Veracruz, Tampico i Mérida. Dla obywateli polskich przebywających w państwach Ameryki Łacińskiej niezrozumiała była konieczność potwierdzania obywatelstwa w sytuacji posiadania dokumentów wystawionych przez placówki polskie przed i w czasie wojny. Wielu podjęło w pierwszych latach powojennych starania o uzyskanie obywatelstwa meksykańskiego lub też innego kraju. Wręcz symboliczna w tej sytuacji wydaje się sprawa pierwszej petentki, która 18 grudnia 1945 r. zgłosiła się z następującym oświadczeniem: „Niniejszym stwierdzam iż zgłosiłam się dn.18.12.45r. do Poselstwa R.P. w Meksyku, z prośbą o unieważnienie paszportu”. Urzędnik dopisał na odręcznie napisanym oświadczeniu „1. Pozbawienie Obyw[atelstwa]”270. Poselstwo prowadziło rejestrację obywateli polskich na terenie swej kompetencji terytorialnej od maja 1946 r. W ciągu miesiąca zarejestrowało się zaledwie 100 rodzin z Meksyku, Costa Rica, Gwatemali, Panamy, Boliwii, Argentyny i Brazylii271. We wrześniu 1946 r. zarejestrowało się tylko 18 osób z Ameryki Centralnej i 11 z Ameryki Południowej272. We wrześniu 1946 r., Wydział Konsularny Poselstwa przekazał do Rio de Janeiro, do powołanego Poselstwa w Brazylii, akta obywateli polskich, którzy zarejestrowali się 270
Archiwum Ambasady RP w Meksyku.
Raport konsularny za miesiąc czerwiec 1946, Meksyk 7 lipca 1946r., AMSZ 20 Biuro Konsularne sygn.429 s. 6.
271
272
Raport konsularny za miesiąc wrzesień, Meksyk 3 października 1946r., AMSZ 20 Biuro Konsularne sygn. 429 s. 19.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
w Meksyku i podjął przygotowania do podobnych czynności przekazania mającemu dopiero powstać poselstwu w Buenos Aires273. Z czasem potwierdzenie obywatelstwa stało się bardzo problematyczne, gdyż władze w Warszawie wymagały by każdy zainteresowany potwierdzeniem zadeklarował lojalność wobec nowej władzy. Sprawa była ważna, szczególnie dla dwóch grup obywateli polskich, którzy przybyli do Meksyku już po formalnym zakończeniu wojny; tzw. dipisów (desplaced persons) oraz licznej grupy polskich Żydów, którzy zdecydowali się emigrować po pogromie kieleckim 1946 r. Wiele z tych osób potrzebowało pomocy konsularnej, ale nie mogło jej otrzymać z powodów ideologicznych. Powstanie państwa Izrael w 1948 r. rozwiązało dylematy bardzo wielu polskich Żydów w Meksyku. Stanowili oni najliczniejszą grupę polonijną. Polityka nowych polskich władz realizowana przez Poselstwo prowadziła do pogłębiania się wzajemnej niechęci między znaczną częścią meksykańskiej Polonii a polską misją dyplomatyczną w Meksyku. W raportach dotyczących spraw polonijnych przesyłanych z Poselstwa do władz w Warszawie zmienia się język określający tę część Polonii z określeń „pracownicy byłej placówki” poprzez „londyńczycy”, „bekowcy”, „romerowcy”, „burżuazyjni urzędnicy”, „reakcjoniści” aż do oskarżeń o zdradę. Kontakty Polonii z nową Placówką zaczęły się ograniczać do tego co niezbędne. Praktycznie prowadziło to do izolacji i dwutorowości działań w sprawach polskich na terenie Meksyku. Tym bardziej, że pozostali w Meksyku pracownicy dyplomatyczni i konsularni, jak Zygmunt Merdinger czy Henryk Stebelski starali się pomagać Polonii w rozwiązywaniu pojawiających się problemów. Kontakt z Placówką utrzymywała jedynie niezbyt liczna Polonia reprezentująca lewicowy charakter,. Dość szybko zaprzestała aktywniejszej, zorganizowanej działalności; Unión Democrática Pola Raport administracyjny za III. Kwartał 1946 roku, Meksyk 15 października 1946r., AMSZ 20 Biuro Konsularne sygn. 429 s. 10.
273
329
330
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
co-Mexicana T. Kościuszko, przestała wydawać biuletyn w 1945 r., nieco dłużej działało pismo „Polonia Popular”. Część działaczy obu ośrodków wyjechała do Polski lub Stanów Zjednoczonych. Unia egzystowała jeszcze kilka lat, ale nie wykazywała większej aktywności. W ramach swoich obowiązków Poselstwo przejęło sprawę Polaków w Santa Rosa. Jan Drohojowski od początku swej działalności w Meksyku starał się przekonać mieszkańców hacjendy do nowej władzy i powrotu do Polski274. Mieszkający w Santa Rosa uchodźcy nie chcieli powracać do kraju. Z półtora tysiąca osób, do Polski repatriowało się zaledwie 59 osób, ponad czterysta pozostało na stałe w Meksyku, a reszta wyjechała do Stanów Zjednoczonych, Kanady i innych krajów. Dzięki zgodzie udzielonej w dniu 10 lutego 1945 r. przez ministra spraw wewnętrznych Meksyku Miguela Alemána, mieszkańcy osiedla otrzymali możliwość swobodnego opuszczania obozu oraz zgodę na podejmowanie pracy poza kolonią. Obóz, którego utrzymanie było opłacane przez administrację USA, został zlikwidowany 31 grudnia 1946 r. Część dzieci i personelu pedagogicznego przeniosło się do miasta Meksyk, gdzie w dzielnicy Tlalpán rozpoczął funkcjonowanie nowy ośrodek, utrzymywany już tylko z dobrowolnych darów miejscowych Polaków oraz dotacji przysyłanych przez Radę Polonii w USA oraz nie uznawany Rząd Polski w Londynie na uchodźstwie. Tam też przeniosła się redakcja wydawanego od początków 1944 roku pisma „Polak w Meksyku”. Przestało się ono ukazywać w 1947 r. z braku środków finansowych. W ówczesnej rzeczywistości mieszkańcy Santa Rosy stanęli przed trzema możliwościami: powrócić do kraju, który znalazł się w rękach nowej władzy, a właściwie „pod okupacją sowiecką”; pozostać w Meksyku lub też wyjechać do innego kraju, głownie USA lub Kanady. Raport z konferencji w Głównej Katerze UNRRA w sprawie uchodźców polskich w Meksyku, Waszyngton 20 września 1946r., AMSZ 6.Deprtament Polityczny sygn.1471, ss.18-19.
274
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Ogromna większość mieszkańców osiedla wypowiedziała się przeciw powrotowi do kraju; do początków 1948 r. wyjechało z Meksyku do Polski 43 osoby i to przy bardzo silnej akcji agitacyjnej ze strony nowego Poselstwa kierowanego przez Jana Drohojowskiego275. Poselstwo stawiało sobie za cel doprowadzenie do repatriacji znacznej części uchodźców do Polski. Nowy poseł, należał do doświadczonych dyplomatów276 i między innymi z datą 2 sierpnia 1946 r. wydał odezwę wzywająca mieszkańców osiedla do powrotu do Polski277. Sam nigdy jednak nie odwiedził obozu, a jego współpracownicy, nie zyskali tam dobrej opinii, ani też nie osiągnęli w swych staraniach oczekiwanych rezultatów. Wspomnianą wyżej liczbę osób, które zdecydowały się na powrót trzeba określić właściwie jako znikomą. Na repatriację zdecydowały się osoby, które miały rodziny w kraju i chciały się z nimi połączyć. Najwięcej osób zdecydowało się wyjechać do Stanów Zjednoczonych. Następowało to stopniowo, a rozpoczęło się przed formalnym rozwiązaniem obozu 31 grudnia 1946 r.278. Opuszczanie osiedla przez mieszkańców trwało prawdopodobnie od lutego 1945 r., kiedy to pierwsze 40 osób wyjechało do USA. Do maja 1946 r. do Stanów Zjednoczonych i Kanady wyjechało około 600 osób279, niektórzy Repatriacja 43 Polaków z Meksyku–AMSZ 6. Departament ,.Polityczny sygn.1471 s.60-65. Raport Stebelskiego z 6 stycznia 1947 dla Interim Treasury Committee podaje, że 38 osób wyjechało w grudniu 1946, a dalszych 13 w początkach stycznia 1947r.
275
276
Henryk Stebelski „Dziennik”, w notatce z dnia 30 sierpnia 1945 pisał: „Pierwsi dyplomaci „warszawscy” zjeżdżają zagranicę. Od dwóch dni jest w Londynie, nowy ambasador - Henryk Strassburger; prof. Kot - jest mianowany do Rzymu; jakiś Strzeszewski ma być w Paryżu wreszcie do nas ma przyjechać... Drohojowski.- Bardzo niedobrze. Jest on „brillant” i dopóki nie zrobi pierwszego głupstwa - wszyscy Meksykanie i cudzoziemcy będą nim zachwyceni”.
277
Polska-Meksyk. 1918-1988 … op. cit., ss. 133-134.
278
Raport H. Stebelskiego do Interim Treasury Committe, Meksyk 6 stycznia 1947r., AAN, Meksyk sygn.180, s.nlb.
279
Raport H. Stebelskiego do Działu Opieki Społecznej Tymczasowego Komitetu Treasury dla Spraw Polskich w Londynie, Meksyk 27 maja 1946r., AAN, Meksyk sygn. 180 s.nlb.
331
332
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
z mieszkańców Santa Rosy znaleźli pracę w Meksyku, w czym obok pomocy Biura Pośrednictwa Pracy przy Ambasadzie USA w Meksyku, „bardzo pomogło przychylne ustosunkowanie się kilku wybitnych Meksykańczyków z tutejszego życia gospodarczego, którzy mając poważne warsztaty pracy zajęli się naszemi uchodźcami, dając im tam pracę”280. 13 maja 1946 r. wyjechało do Stanów Zjednoczonych 186 wychowanków sierocińca wraz z 4 siostrami Felicjankami. W dniu 1 listopada 1946 r. w osiedlu przebywało sześćset kilkadziesiąt osób, które zostały rozmieszczone w następujący sposób: 115 osób znalazło miejsce zamieszkania i pracę w fermie działacza katolickiego pana Barroso, położonej 60 km od miasta Meksyk, 25 osób znalazło zatrudnienie w jego fabryce tekstylnej, 40 uchodźców zatrudnił właściciel farmy koło Toluca o nazwisku Jeffcott, 42 mieszkańców kolonii podjęło pracę w farmie Beckera, a 7 innych znalazło zatrudnienie w fabryce mydła Palmolive w stolicy. Aż 122 osoby wyjechało do pracy przy eksploatacji lasów w stanie Campeche w przedsiębiorstwie przemysłowca Medina, a 60 osób podjęło pracę w charakterze służby domowej w Meksyku, Acapulco i Cuernavaca. 75 młodych ludzi oczekiwało na wizy do Stanów Zjednoczonych obiecane przez Związek Narodowy Polski281. Część mieszkańców znalazła się w Internacie dla Młodzieży Wygnańców b. Kolonii Santa Rosa w Meksyku zorganizowanym w Mieście Meksyk przez księdza Józefa Jarzębowskiego i Zofię Orłowską, gdzie jeszcze w maju 1947 r. znajdowało się około 40 dzieci. Również w stolicy znalazła swe miejsce redakcja „Polaka w Meksyku”. Sto kilkadziesiąt osób osiadło w mieście León i w jego najbliższej okolicy. Mimo to pozostał, jak pisał H. Stebelski problem 135 osób, które nie były zdolne do podjęcia pracy. Następowała też powolna likwidacja administracji osiedla. Nie znamy jednak dokładnej daty opuszczenia obozu przez Raport H. Stebeslkiego... cit., Meksyk 6 stycznia 1947r.. AAN, Meksyk sygn.180 s.nlb.
280
Tamże.
281
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
ostatniego uchodźcę. Wszyscy otrzymali wydane przez Henryka Stebelskiego paszporty polskie, które były honorowane w wielu krajach. Wokół obozu w Santa Rosa powstało wiele mitów utworzonych w komunistycznej Polsce na temat mieszkańców Santa Rosy, jak choćby ten, który stworzył Roman Samsel. Pisał on, po latach, wbrew faktom: „dawni mieszkańcy obozu nie chcą, nie umieją lub boją się mówić o obozie. Szczegóły zacierają się w pamięci dawnych osiedleńców do tego stopnia, że nawet nazwa statku, którym przypłynęli, uleciała”282. Zarzucał również administracji obozu, że to co czyniła „służyć miało szczytnemu ideałowi zachowania w nieskażonej formie sił młodzieży i dzieci, aby nie stały się one Meksykanami, aby nikt nie miał ochoty zostać na ziemi azteckiej. Wszyscy mieli zachować siły na powrót do wyzwolonej ojczyzny, aby wznieść ją ze zgliszczy i ruin. Przez lata wpajano tę ideę dzieciom i młodzieży szkolnej w Santa Rosa, czyniąc z niej cel życia, nauki i wszystkiego, czym się zajmowano”283. Namalował bardzo czarny obraz wyizolowanego i prawicowo-reakcyjnego ośrodka, co potem wielokrotnie powtarzano. Nowa władza w Polsce miała interes w kreowaniu negatywnego obrazu tych, którzy do kraju nie wrócili po wojnie. Stąd brały się próby oczerniania ludzi, którzy w wyniku wojny znaleźli się na uchodźctwie, i tak jak w przypadku mieszkańców Santa Rosy, zdecydowali się pozostać poza granicami Polski. Z tej wewnętrznie zróżnicowanej grupy zamieszkującej w Santa Rosa wywodzi się bardzo wiele osób, które osiągnęły w życiu sukces. Uzyskali go własną pracą, uporem i zawziętością, tą samą, która pozwoliła im przeżyć Syberię i tułaczkę. Uczynili to już poza obozem, w swych nowych miejscach zamieszkania w Kanadzie, USA czy Meksyku. Znajdują się wśród nich świetni biznesmeni, profesorowie i artyści. 282
R. Samsel: Od Ziemi Ognistej do Rio Grande, [w:] Ameryka Łacińska.
Tamże. ss. 330-331.
283
333
334
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
Warto zwrócić uwagę na rolę jaką kolonia odegrała w stosunkach polsko-meksykańskich. Obóz miał niewątpliwie pozytywny wpływ na budowanie wzajemnych relacji. Wielu jego mieszkańców pozostało w Meksyku, wiążąc swoje dalsze losy z tym krajem. Wielu, spośród tych co wyjechali na zawsze, zachowało w sercu Meksyk z wdzięcznością i z nostalgią. W opinii Meksykanów Santa Rosa to również wyraz wyjątkowej solidarności meksykańsko-polskiej i przykład udzielenia pomocy krajowi, który dla wielu jest symbolem bohaterstwa i cierpień spowodowanych II wojną światową. Współpraca polityczna i gospodarcza Przy braku sukcesów na odcinku repatriacyjno-uchodźczym działalność placówki polskiej w Meksyku skupiała się na realizacji zadań protokolarnych. W początkowym okresie funkcjonowania doszło do pierwszej oficjalnej wizyty na wysokim szczeblu. Nowy polski minister spraw zagranicznych Wincenty Rzymowski i wiceminister obrony narodowej gen. Karol Świerczewski przyjechali do Meksyku na przełomie listopada i grudnia 1946 r. na zaproszenie rządu meksykańskiego. Uczestniczyli w objęciu władzy przez nowo wybranego prezydenta Miguela Alemán Valdés w dniu 1 grudnia 1946 r. Ponadto W. Rzymowski został przyjęty przez Jaime Torres Bodeta, ministra spraw zagranicznych Meksyku, a gen. K. Świerczewski spotkał się z swymi dawnymi żołnierzami Republiki Hiszpańskiej. Z punktu widzenia stosunków dwustronnych wizyta W. Rzymowskiego i K. Świerczewskiego była jedynym ważnym, wydarzeniem do końca lat sześćdziesiątych. „Zimna wojna” przyniosła ze strony polskiej ograniczenie stosunków międzynarodowych do działań formalnych i bardzo oficjalnych. Poza tym, nowe państwo polskie znajdowało się na etapie budowania struktur organizacyjnych, skupiając się na sprawach wewnętrznych,
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
budowie systemu politycznego i odbudowie kraju po ogromnych zniszczeniach wojennych. Obchodzono święto 22 lipca, na które zapraszane były władze meksykańskie, a poseł polski uczestniczył w świętach narodowych i państwowych Meksyku. Przestrzegano instrukcji rozesłanej 11 kwietnia 1946 r. przez wiceministra spraw zagranicznych Z. Modzelewskiego, który wyjaśniał „że dzień 22 lipca został ustalony jako ustawowe Narodowe Święto Odrodzenia. W dniu tym szefowie urzędów zagranicznych, w myśl będą więc przyjmowali życzenia od przedstawicieli rządu kraju, przy którym są akredytowani oraz przedstawicieli innych państw”284, i podkreślał, że „Dzień 3 maja pozostaje świętem narodowym o charakterze wewnętrznym, obowiązuje tylko członków urzędu i przedstawicieli Polonii zagranicznej.”.285 Przez wielu Polaków było to interpretowane jako działanie antynarodowe. W relacjach z Meksykiem Polska poszukiwała w tym okresie porozumień w dziedzinie wymiany ekonomicznej. W dniach 28 września - 2 października 1950 r. Warszawę odwiedziła meksykańska misja ekonomiczna. Podjęte rozmowy z udziałem szefa departamentu MSZ Armando C. Amador i sekretarza generalnego rady wykonawczej handlu zagranicznego José Ramos y Robledo na temat umowy handlowej nie doprowadziły do uzyskania oczekiwanych rezultatów i nie były kontynuowane w kolejnych latach. Oficjalne kontakty polsko-meksykańskie ograniczały się do kurtuazyjnych lub prywatnych wizyt i kontaktów kulturalnych. W 1953 r. odwiedził Polskę były prezydent Meksyku Miguel Alemán Valdés, który spotkał się z przewodniczącym Rady Państwa PRL Aleksandrem Zawadzkim oraz wiceministrem spraw zagranicznych Stefanem Wierbłowskim. W 1958 r. przebywał w Polsce były prezydent Meksyku 284
Jan Drohojowski do Franciszka Janiszewskiego p.o. Dyrektora Gabinetu Ministra Ministerstwa Spraw Zagranicznych w sprawie: Świąt Narodowych i innych., Meksyk 17 maja 1948r., AMSZ 15 Gabinet Ministra sygn.25, ss. 21-22.
285
Tamże.
335
336
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
gen. Lázaro Cárdenas, któremu towarzyszył syn Cuauhtémoc. Cárdenas odbył spotkania z Przewodniczącym Rady Państwa A. Zawadzkim oraz ministrami rolnictwa i oświaty. Tego samego roku Oskar Lange, zastępca Przewodniczącego Rady Państwa, uczestniczył w uroczystościach objęcia władzy przez prezydenta Meksyku Adolfo López Mateosa. W 1961 r. odwiedził Polskę kolejny były prezydent Meksyku Emilio Portes Gil. Wizyty te, aczkolwiek nagłaśniane przez prasę i radio, nie przynosiły zmiany we wzajemnych stosunkach, które pozostawały chłodne i odległe. Znacznie efektowniej wyglądała działalność na polu upowszechniania kultury polskiej. Jednym z ciekawszych wydarzeń były występy baletu kierowanego przez amerykańską primabalerinę i profesorką tańca Waldeen von Falkenstein Brooke de Zet, zorganizowane w 1946 r. przez Marię Sten, attaché do spraw kultury Poselstwa. Zespół przedstawił tańce polskie w Querétaro i Guanajuato286. W grudniu 1948 r. rozpoczął działalność Komitet Obchodu Roku Chopinowskiego, nad którym patronat objął prezydent Meksyku Miguel Alemán. Podejmowano również bezskutecznie inicjatywę powołania Instytutu Chopinowskiego w Meksyku. Wydarzeniem była też zrealizowana 10 października 1949 r. prezentacja filmu „Ostatni etap” w reżyserii Wandy Jakubowskiej. Pokaz obejrzał m.in. minister spraw zagranicznych Meksyku Manuel Tello, wielu przedstawicieli korpusu dyplomatycznego i setki osób (zdj. 25 i 26). W październiku 1950 r. została zaprezentowana wystawa polskiej sztuki ludowej w Morelii. Po jej zakończeniu Poselstwo podarowało część obiektów nadesłanych z Polski meksykańskim instytucjom kultury, w tym 50 przedmiotów trafiło do Muzeum Michoacano w Morelii.287 W styczniu 1951 r. wystawa polskiej sztuki ludowej, zainaugurowana przez posła Jana Drohojowskiego, gościła w Veracruz. Setną rocznicę śmierci Adama Mickiewicza uczczono w 1955 r. wystawą
286
Zob. zdjęcia AAN, Ministerstwo Kultury i Sztuki sygn.146.
287
Zob. AAN, Ministerstwo Kultury i Sztuki sygn. 145 s. 41.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
poświęconą poecie. Warto również wspomnieć o obecności kultury meksykańskiej w Polsce. We wrześniu 1954 r. na zaproszenie Ministerstwa Kultury i Sztuki odwiedził Polskę jeden z największych muralistów meksykańskich David Alfaro Siqueiros (zdj. 27 i 28). Nie udało się doprowadzić do wymiany studentów pomiędzy uczelniami wyższymi Meksyku i Polski. Propozycję taką złożył prof. E. Marchand z Meksyku w 1948 r.288 Brak jest również śladów działalności Polskiej Agencji Prasowej w Meksyku. W grudniu 1945 r. władze polskie zwróciły się do Unii Kościuszkowskiej z prośbą o znalezienie kandydata na korespondenta dla „Polpressu”. Zarząd Unii wyznaczył wówczas na to stanowiska członkinię władz Beatę Badad289, postać niewątpliwie interesującą, lekarkę po Uniwersytecie w Montpellier, przybyłą do Meksyku w 1942 r. W początkach 1946 r. objęła ona kierownictwo Polskiej Agencji Prasowej w Meksyku i funkcję tą pełniła przynajmniej do 1948 r. Obecność PAP wzmocniła się w latach 60. Szczególnie, gdy w latach 1967-1972 reprezentował polskie media uznawany za mistrza reportażu Ryszard Kapuściński, który w tym czasie zebrał materiały do swych ważnych książek, takich jak m.in. „Chrystus z karabinem na ramieniu” czy „Wojna futbolowa”. Druga połowa lat pięćdziesiątych przyniosła zmiany w ZSSR i wszystkich krajach tzw. demokracji socjalistycznej zapoczątkowane śmiercią Stalina. Choć w polskiej polityce zagranicznej Ameryka Łacińska i Meksyk zajmowały nadal daleką pozycję, to wzajemne kontakty zaczęły nabierać więcej treści. Oprócz telegramów gratulacyjnych pojawiły się wzajemne wizyty polityczne.290 W 1960 r. przyjechał do Zob. pismo z 11 czerwca 1948 r., AAN, Ministerstwo Kultury i Sztuki sygn.143 s.nlb.
288
289
Sprawozdanie z działalności Unii Demokratycznej Polsko-Meksykańskiej im. T. Kościuszki za rok 1945r., AMSZ 9 Departament III Ameryk, sygn. 294 s. 32.
290
Zestawienie najważniejszych wizyt znajduje się w Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator. Tom II Ameryka Północna i Południowa 1918-2007, redaktorzy: Krzysztof Szczepanik, Anna Herman-Łukasik, Barbara Janicka, Warszawa, 2008.
337
338
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
Meksyku polski wiceminister spraw zagranicznych Józef Winiewicz. W dniach 24 kwietnia - 2 maja odbył on szereg spotkań o charakterze politycznym i ekonomicznym z ministrem spraw zagranicznych Manuelem Tello, z ministrem przemysłu i handlu Leonem Salinasem, oraz Ricardo José Zevadą dyrektorem meksykańskiego Banku Handlu Zagranicznego. Najpewniej wówczas pojawiła się propozycja nowego otwarcia w relacjach polsko-meksykańskich, poprzez podniesienie rangi placówek dyplomatycznych do rangi ambasad. Oficjalnie stało się to 3 września 1960 r., jednocześnie na stanowisko ambasadora został mianowany Mieczysław Włodarek. Zaledwie pięć dni później, 8 września, przedstawił on swoje listy uwierzytelniające prezydentowi Meksyku Adolfo López Mateos. Podjęte zostały również kontakty międzyparlamentarne. Na zaproszenie Sejmu PRL w 1960 r. przybyła do Polski delegacja Congreso de la Unión kierowana przez Manuela Moreno Sancheza. Rewizytę złożyli polscy parlamentarzyści w grudniu tego samego roku. Silnym impulsem do dalszej współpracy były wizyty na najwyższym rządowym szczeblu. W marcu 1963 r. odwiedził Meksyk premier PRL Józef Cyrankiewicz wraz z wiceministrem spraw zagranicznych Marianem Naszkowskim. J. Cyrankiewicz został przyjęty przez prezydenta Meksyku Adolfo Lópeza Mateosa. Zaś w kwietniu 1963 r. przebywał w Polsce prezydent Adolfo López Mateos, któremu towarzyszył minister spraw zagranicznych Manuel Tello i minister przemysłu i handlu Raúl Salinas Lozano. Przyjechała też grupa przemysłowców i finansistów meksykańskich. Wizytę prezydenta A. Lópeza Mateosa w Warszawie poprzedziło największe wydarzenie kulturalne w historii wzajemnych stosunków. W Muzeum Narodowym 7 czerwca 1961 r. została otwarta przeglądowa wystawa „Skarby Sztuki meksykańskiej od czasów prekolumbijskich do naszych dni”. Zaprezentowano blisko dwa tysiące eksponatów, w tym jedną z najbardziej charakterystycznych rzeźb meksykańskich - wielką
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
głowę olmecką - umieszczoną na dziedzińcu Muzeum. Wystawę odwiedzały tłumy z Warszawy i całej Polski.291 Rok 1963 zakończono zawarciem ważnych umów gospodarczych. Przebywająca w Meksyku polska delegacja handlowa, podpisała 7 października umowę handlową , która zawierała klauzulę najwyższego uprzywilejowania w zakresie handlu i żeglugi oraz ustanawiała ułatwienia w przetargach. Kilka dni później podpisano porozumienie w sprawie ustalenia procedur bankowych przy finansowaniu inwestycyjnych dostaw towarowych pomiędzy Nacional Financiera S. A. i Bankiem Handlowym S. A. W celu podjęcia współpracy, 4 czerwca 1964 r. przybyła do Warszawy meksykańska delegacja gospodarcza, której przewodniczył dyrektor generalny Banku Handlu Zagranicznego Ricardo José Zevada. Podczas tygodniowej wizyty dokonano przeglądu stanu wymiany gospodarczej. Widocznym symbolem polsko-meksykańskiej współpracy gospodarczej stało się wybudowanie przez Polskę dla Meksyku dwóch drobnicowców „Azteca” i „Maya”, w 1968 r. Były to pierwsze statki wyeksportowane na zachód przez polskie stocznie. Jak wspominał potem ambasador Mieczysław Grad, w czasach prezydentury Luisa Echeveríi, „otwarły się możliwości poważniejszego i bardziej stabilnego wzrostu wymiany handlowej i współpracy gospodarczej. Należy tu przede wszystkim wymienić zbudowanie przez nas dla meksykańskiego armatora 6 statków do połowu tuńczyka”292. Rok 1970 przyniósł ważną zmianę z punktu widzenia funkcjonowania Ambasady, przenosiny do nowej siedziby zakupionej przy ul. Comunal 40 w dzielnicy San Angel. Posiadłość ta stanowiła na przełomie XIX i XX wieku część hacjendy Guadalupe. W 1900 r. została rozparcelowana i po kilkakrotnej zmianie właścicieli, 9 października 291
Zob. Skarby sztuki meksykańskiej od czasów prekolumbijskich do naszych dni. Czerwiec-lipiec 1961.
292
Mieczysław Grad: Szkice meksykańskie, Warszawa 1979, s.292.
339
340
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
1970 r. zakupiona przez ambasadora Ryszarda Majchrzaka. Mieściły się tam biura Ambasady i rezydencja ambasadora. Dość szybko przemianowano nazwę ulicy, a właściwie uliczki na Cracovia, choć numer pozostał ten sam co uprzednio. Trudno dzisiaj ustalić dlaczego przeniesiono siedzibę do dzielnicy odległej od centrum miasta i od placówek innych państw. Polska dysponowała w tym czasie także budynkiem przy Paseo de la Reforma 650, reprezentacyjnej alei stolicy Meksyku, w kolonii Lomas de Chapultepec. Mieściło się tam Biuro Radcy Handlowego, utworzone najprawdopodobniej w latach 40. XX w. i formalnie niezależne od Ambasady PRL. Ważną była wizyta w Meksyku przewodniczącego Rady Państwa PRL Henryka Jabłońskiego w dnia 25 października – 1 listopada 1979 roku, oceniana jako pierwsza na tak wysokim szczeblu. Delegacja polska, gdyż prof. H. Jabłońskiemu towarzyszyli ministrowie kilku resortów gospodarczych, przybyła na zaproszenie prezydenta Meksyku José López Portillo. W czasie tej wizyty podpisano, 29 października, Program Współpracy Kulturalnej, Oświatowej, naukowej i Technicznej na kolejne lata 1980-81 oraz Porozumienie o Współpracy Gospodarczej i Przemysłowej polsko-meksykańskie. Współpraca kulturalna i naukowa Nasilające się kontakty polityczne, międzyparlamentarne i dyplomatyczne prowadziły do rozwoju kontaktów kulturalnych i naukowych. 24 lipca 1970 r. Polska i Meksyk podpisały umowę o współpracy kulturalnej, naukowej i technicznej, która weszła w życie 23 września 1971 r. W połowie maja 1974 r. odwiedziła Polskę delegacja meksykańska, która podpisała program realizacji umowy o współpracy kulturalnej i naukowo-technicznej na okres 1974-1975. Na tej podstawie rozpoczęła się obopólna wymiana kulturalna i naukowa, a Meksyk zaczęli odwiedzać polscy artyści, badacze i specjaliści w wielu dziedzinach. Przyjeżdżali na
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
stypendia lub krótkie staże naukowe. Wielu zdecydowało się pozostać w Meksyku na stałe, część z nich założyła rodziny. Szczególnie silnie zaznaczyli swoją obecność w Meksyku polscy muzycy, którzy wyjeżdżali na kontrakty artystyczne, występując następnie w najbardziej renomowanych orkiestrach meksykańskich. W grupie tej znalazły się m.in. światowej sławy harfistka Urszula Mazurek, skrzypaczka Barbara Klessa, pianista Józef Olechowski. W 1980 r. przyjechał osiadł w Meksyku Zbigniew Paleta, pierwszy skrzypek w Orquestra de Bellas Artes i jego żona Barbara Paciorek Paleta artystka, wykładowca sztuk plastycznych. Ich dwie córki – Ludwika i Dominika - są obecnie bardzo znane w Meksyku ze swojej kariery aktorskiej. Śpiewak Leszek Zawadka, przybyły do Meksyku w 1977 r., zorganizował i kierował „Coro de Chalco”, chóru złożonego z meksykańskich dzieci wywodzących się z przedmieścia miasta Meksyk, który doszedł do poziomu światowego. Był też prezesem Towarzystwa im. Fryderyka Chopina w Meksyku. W dziedzinie teatralnej, obok Ludwika Margulesa - znanego reżysera i aktora nagradzanego najwyższymi meksykańskimi i międzynarodowymi nagrodami - pojawili się też inni artyści. Liczącą się pozycję zdobył Lech Hellwig-Górzyński, dyrektor szkoły teatralnej UNAM, wychowawca wielu meksykańskich aktorów i inicjator wielu przedsięwzięć teatralnych. Do Meksyku przyjeżdżały polskie teatry. W 1979 r., teatr Cricot 2 Tadeusza Kantora z sukcesem prezentował w Teatrze El Galeón w Mieście Meksyk „Umarłą klasę”. Polski Teatr Stu uczestniczył w 1981 r. w IX Międzynarodowym Festiwalu Cervantino w Guanajuato, gdzie pod dyrekcją Krzysztofa Jasińskiego zaprezentował sztukę „La Quiotada”, w której „se utilizan las personajes de Miguel de Cervantes Saavedra, para representar todo un espectro de actitudes, esperanzas, sueños y comportamientos del pueblo polaco”.293 Cricot 2 w 1982 r. zaprezentował „Wielopole” (zdj. 29). 293
Folder Teatro Stu de Polonia 1981.
341
342
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
W Meksyku obecni byli polscy artyści plastycy, m.in. znani plakaciści – Waldemar Świerzy i Wiktor Górka. Pracowali na wyższych uczelniach meksykańskich, gdzie dzięki ich aktywności artystycznej polska szkołą plakatu zyskała wielkie uznanie. W Meksyku pracował i wystawiał także krakowski grafik Stanisław Moskała. Grafikę wykładała na UNAM wspomniana Barbara Paciorek Paleta, uznanie zyskała również graficzka Jolanta Kłyszcz. Na stałe osiadł w Mieście Meksyk rzeźbiarz Paweł Anaszkiewicz. Uznanie w dziedzinie malarstwa i rzeźby zyskały przybyłe w czasie wojny Anna Żarnecki de Santos Burgoa (wieloletnia wiceprzewodnicząca Meksykańskiego Czerwonego Krzyża) i Barbara Batorska. Do Meksyku przeniosła się w 1978 r. Tamara Łempicka, malarka z okresu art deco. Osiadła w mieście Cuernavaca, gdzie zmarła w 1980 r. Zgodnie z jej życzeniem po skremowaniu, jej prochy został z helikoptera zrzucone do krateru Popocatepetl (zdj. 30).294 W oparciu o umowę o współpracy kulturalnej, naukowej i technicznej badania w Meksyku prowadziło wielu polskich uczonych. Najliczniejsi byli pracownicy nauk ścisłych, matematycy i fizycy. Do grupy tej należy prof. Jerzy Plebański. Był prorektorem Uniwersytetu Warszawskiego w latach 1969-1973, przebywał w Meksyku w latach 1962 i 1967, i osiadł na stałe w tym kraju w 1973 r. Nazywany „ojcem fizyki meksykańskiej” zorganizował Instytut Fizyki Teoretycznej na Politechnice w mieście Meksyk295 Obchody 50-lecia pracy zawodowej stały się świętem nauki w Meksyku, a śmierć w 2005 r. okryła żałobą meksykańską naukę. Kolejny fizyk, prof. Stanisław Raczyński, pracował przez wiele lat na stołecznym Uniwersytecie Panamerykańskim. W Instituto Politécnico Nacional w Mieście Meksyk działał prof. Leszek Kawęcki, a na uczelni Tecnológico de Monterrey - matema294
Jej biografię można poznać w pracy autorstwa Laury Clardge, Tamara Łempicka, Poznań 2004.
295
M.Grad: Szkice… op. cit., s. 293.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
tyk prof. Piotr Wiśniewski, m.in. autor podręczników akademickich w swojej dziedzinie. W dziedzinie nauk politologicznych wyróżnił się prof. Jan Patuła, historyk, politolog, germanista, absolwent Uniwersytetu Nancy. Mieszkał na stałe w mieście Meksyk, gdzie wykładał na Universidad Autónoma Metropolitana w Iztapalapa i opublikował wiele prac poświęconych współczesnej Polsce. Badania etnograficzne prowadziła w Meksyku prof. Maria Frankowska, w okresie między listopadem 1967 a marcem 1968 oraz w 1975 r. To ona w połowie lat sześćdziesiątych XX w. prowadziła pierwsze seminaria poświęcone Ameryce Łacińskiej w Poznaniu, inicjując szersze badania latynoamerykanistyczne w Polsce. Badania nad historią Meksyku i relacji polsko-meksykańskich realizował w Meksyku prof. Tadeusz Łepkowski w 1976 r. W 1980 r. przebywał w tym kraju ponownie na zaproszenie Colegio de México. Był twórcą centrum latynoamerykanistycznego w Polsce, Pracowni Dziejów Ameryki Łacińskiej w Instytucie Historii PAN, inicjatorem i redaktorem rocznika „Estudios Latinoamericanos”, a także współzałożycielem w 1978 r. Polskiego Towarzystwa Studiów Latynoamerykanistycznych. Jednym z jego najważniejszych dzieł jest pierwsza napisana przez Polaka „Historia Meksyku”. Badania w zakresie studiów prehiszpańskich prowadziła również w połowie lat siedemdziesiątych Elżbieta Siarkiewicz, późniejsza profesor i dyrektor Katedry Iberystyki Uniwersytetu Warszawskiego. Od lat siedemdziesiątych rozwijały się także kontakty polskich i meksykańskich geografów. Współpracę pomiędzy Wydziałem Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwersytetem w Toluca rozpoczął w 1975 r. prof. Andrzej Dembicz. Szczególne miejsce w badaniach zajęła prof. Maria Skoczek, która pracowała na stołecznym Narodowym Uniwersytecie Autonomicznym Meksyku, Uniwersytecie Autonomicznym Stanu Meksyk, a także
343
344
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
Uniwersytecie w Guadalajarze oraz Uniwersytecie stanu Veracruz w Jalapie (zdj. 31).296 Szczególne miejsce wśród Polaków przybyłych do Meksyku, zajął Jerzy Hausleber, lekkoatleta, chodziarz. Przyjechał do Meksyku w 1966 r., został trenerem meksykańskiej drużyny chodziarzy, którzy zdobyli złote medale olimpijskie dla swego kraju. XIX Igrzyska Olimpijskie w Meksyku w 1968 r. były czasem intensywnej pracy Ambasady, ze względu na obecność polskiej ekipy olimpijskiej i znacznej liczby działaczy sportowych. Wydarzeniu temu towarzyszyło odsłonięcie polskiej instalacji przestrzennej autorstwa Grzegorza Kowalskiego „Zegar słoneczny” umieszczonej na wybudowanej z okazji igrzysk alei „Ruta de la Amistad México ‘68” (zdj. 32 i 33). Kryzys lat 80 Pod koniec lat siedemdziesiątych wymiana naukowa i kulturalna zataczała coraz szersze kręgi. Te intensywne lata polsko-meksykańskiej współpracy naukowej i kulturalnej przerwał kryzys lat osiemdziesiątych. Rewolucja „Solidarności” w 1980 r. wywołała fascynację tym ruchem społecznym w Meksyku. Niewiele później, wprowadzenie w Polsce stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. uderzyło w relacje polsko-meksykańskie, zwłaszcza w ich wymiarze kulturalno-naukowym. Zamknięcie granic, narzucenie zideologizowanych kryteriów przydzielania stypendiów skutecznie ograniczyło w Polsce zainteresowanie nie tylko Meksykiem. Równocześnie gwałtowny kryzys gospodarczy w Meksyku od 1982 r. nie sprzyjał podtrzymywaniu istniejącego poziomu wymiany. O ile na poziomie relacji oficjalnych i dyplomatycznych, nie nastąpiły zmiany, o tyle we wszystkich innych wymiarach stosunków dwustronnych nastąpił poważny regres. 296
Bogumiła Lisocka-Jaegermann, Maria Skoczek: Konferencja „50-lecie geograficznych badań latynoamerykanistycznych na UW (1864-2013), „Ameryka Łacińska” nr.3-4 (85-86), 2014 s. 51-64.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
Społeczeństwo meksykańskie w sposób spontaniczny manifestowało swój stosunek do ruchu „Solidarność” i niepodległościowych dążeń Polaków. Po wprowadzeniu stanu wojennego w Polsce wielu Meksykanów uczestniczyło w manifestacjach pod ambasadą PRL. W mieście Meksyk powstał Komitet Pomocy „Solidarności” założony przez grupę Polaków i osób polskiego pochodzenia, m.in. Jana Patułę, Alberto (Wojciech) Stebelskiego, Jolantę Nitosławską Romer de Palacios. Działania Komitetu polegały na informowaniu społeczeństwa meksykańskiego o wydarzeniach w Polsce, pomocy materialnej dla aresztowanych działaczy „Solidarności” i ich rodzin, a także organizowaniu protestów przed Ambasadą PRL. Ambasador Włodzimierz Janiurek, który w połowie 1980 r. zastąpił cieszącego się szacunkiem i sympatią w kręgach polonijnych ambasadora Józefa Klasę, niezbyt skutecznie przeciwstawiał się działalności Komitetu., czego efektem była swoista izolacja Ambasady. Z zachowanej w Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych Meksyku dokumentacji wynika, że Ambasada Meksyku w Warszawie miała bardzo ograniczony kontakt z „Solidarnością”. W tym okresie działało także w Meksyku niewielkie Koła AK i Stowarzyszenia Polskich Kombatantów, na czele którego stał inż. Jerzy Skoryna. W latach 1983-1989 wydawał on pismo „Arca de Informaciones” mające dość szeroki krąg odbiorców. Wspierała te działania zasłużona w okresie wojny i po wojnie w Meksyku Jadwiga Decelis. Wydarzeniem uważnie obserwowanym przez Ambasadę była wizyta papieża Jana Pawła II w Meksyku w 1979 r. Dla Polonii meksykańskiej ta pierwsza podróż apostolska papieża Polaka na Dominikanę, do Meksyku i na Bahamy stała się momentem mobilizującym i integrującym (zdj. 34). Konsekwencją kryzysów politycznych i gospodarczych był bardzo poważny spadek wymiany kulturalnej i gospodarczej. Nie zmieniło się jedynie pozytywne nastawienie wzajemne i obustronne wysiłki pod-
345
346
Okres Polskiej Ludowej 1945-1990
trzymywania kontaktów. Nie ustała również współpraca dwustronna na arenie międzynarodowej. Szczególną płaszczyzną kontaktów była Organizacja Narodów Zjednoczonych gdzie Polska i Meksyk reprezentowały wspólne stanowiska w dziedzinie nieproliferacji broni nuklearnej. W okresie Polski Ludowej z dużymi problemami zdołano doprowadzić do ustabilizowania polsko-meksykańskich relacji dwustronnych. Mimo obciążeń ideologicznych i „zimnej wojny” udało się doprowadzić do wzmocnienia wymiany gospodarczej i trwałej współpracy kulturalnej i naukowej. Stagnacja jaka pod koniec lat osiemdziesiątych zapanowała w stosunkach polsko-meksykańskich, uległa zmianie w następnych latach, gdy oba kraje weszły na drogę przemian demokratycznych.
Okres od 1989 roku–nowe otwarcie
Przebieg wydarzeń w Polsce w 1989 r. - obrady Okrągłego Stołu i częściowo wolne wybory parlamentarne w dniu 4 czerwca - i ich echa w Meksyku wskazują na relatywnie łagodne przejście Placówki z ustroju komunistycznego do demokracji. Irena Gabor-Jatczak, mianowana w ostatnich miesiącach istnienia PRL, jako pierwsza kobieta, ambasadorem nadzwyczajnym i pełnomocnym w Meksyku, pozostała na swoim stanowisku. Nie doszło do zmian strukturalnych ani osobowych, kontynuowano to co pozytywne, podejmując nowe kierunki działania, zgodne ze zmianami w polskiej polityce zagranicznej. Ambasada funkcjonowała w budynku przy ulicy Cracovia 40, choć nastąpiły dość istotne zmiany lokalowe. W związku z decyzją o włączeniu Biura Radcy Handlowego w strukturę Ambasady, w 2000 r. zostały zlikwidowane biura przy Paseo de la Reforma, a w ich miejscu urządzono rezydencję Ambasadora. Pierwszym, który tam zamieszkał był ambasador Gabriel Beszłej. Nastąpiły zmiany w zakresie kompetencji terytorialnej Ambasady RP w Meksyku. Ambasador rezydujący w Meksyku był akredytowany w latach 2005-2007 przy władzach Antigua i Barbudy (po przerwie trwającej od 1952), w latach 2003-2007 przy rządzie Dominikany, w latach 2001-2007 przy rządzie Haiti. Do 1999 r. w kompetencji Ambasady pozostawała Kostaryka, a do 1991 r. - Honduras. W wyniku reorganizacji polskiej obecności w Ameryce Łacińskiej, w latach 2009-
348
Okres od 1989 roku–nowe otwarcie
2017 r. Ambasada RP w Meksyku była odpowiedzialna dodatkowo za sześć krajów Ameryki Środkowej: Belize, Gwatemalę, Honduras, Kostarykę, Nikaraguę i Salwador. Powołana do życia sieć konsulatów honorowych na terenie Meksyku w Acapulco, Cancún, Guadalajarze, Guanajuato, Monterrey, Tijuanie i Tulancingo. Ponadto powstały konsulaty honorowe w każdym kraju dodatkowej akredytacji (zdj. 35). Otwarcie Polski na świat po latach rządów autorytarnych skutkowało w pierwszej kolejności podpisaniem 30 sierpnia 1990 r. porozumienia o zniesieniu wiz do paszportów dyplomatycznych i służbowych; weszło ono w życie dwa tygodnie później. Był to wstęp do umowy o ruchu bezwizowym z 30 listopada 1998 r., która weszła w życie w czerwcu 1999 r., otwierając oba kraje na ruch turystyczny. Utrzymano regularne konsultacje polityczne polsko-meksykańskie. W sierpniu 1990 r. w Polsce przebywał meksykański wiceminister spraw zagranicznych Andrés Rozental Gutman, a we wrześniu 1991 r. w Meksyku delegacji polskiego MSZ przewodniczył sekretarz stanu MSZ Jerzy Makarczyk. Z kolei w czerwcu 1994 r. wiceminister spraw zagranicznych Robert Mroziewicz i podsekretarz stanu Antonio de Icaza spotkali się w Warszawie. W 1996 r. miały miejsce nawet dwa spotkania: w czerwcu Polskę odwiedził wiceminister Andrés Javier Treviño Cantú, zaś w listopadzie polskiej delegacji w Meksyku przewodniczył wiceminister Robert Mroziewicz. Spotkania takie miały miejsce kolejno w 1999, 2001, 2003, 2004, 2006, 2007297. Wszystkie one służyły przygotowywaniu porozumień mających na celu ułatwienie wzajemnej wymiany ekonomicznej, kontaktów międzyludzkich oraz współpracy naukowo-kulturalnej.
297
Bardziej szczegółowy spis zob. Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator. Tom II Ameryka Północna i Południowa 1918-2007, redaktorzy: Krzysztof Szczepanik, Anna Herman-Łukasik, Barbara Janicka, Warszawa, 2008 ss.127-131.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
349
Trudna sytuacja gospodarcza w jakiej znajdowały się oba kraje, zmuszała obie strony do poszukiwania nowych pól współpracy przede wszystkim gospodarczej. W związku ze wzrastającym zainteresowaniem turystycznymi wyjazdami z Polski do Meksyku, podjęto rozmowy na ten temat. 11 października 1990 r. podpisano umowę o komunikacji lotniczej, która weszła w życie w połowie kwietnia następnego roku. Pomagać miały temu wspomniane już umowy o ruchu bezwizowym, i 14 maja 2004 roku podpisano umowę o współpracy w dziedzinie turystyki, która weszła w życie pół roku później. Powstało kilka biur turystycznych specjalizujących się w organizowaniu turystyki pomiędzy Polską i Meksykiem, niektóre mając swe siedziby w Polsce mają już swe biura w Meksyku. Po pierwszych latach bardzo trudnych z punktu widzenia ekonomicznego i na tym polu nastąpiły pozytywne zmiany, a wymiana handlowa, już nie na zasadach barterowych zaczyna nabierać coraz większego znaczenia. O nadziejach na przyszłość mogą świadczyć nie tylko, zaczerpnięte ze strony internetowej Ambasady dane, ale i opublikowane w 2016 roku „Zalecenia dotyczące wzmocnienia relacji między Polską a Meksykiem”. Wartość obrotów handlowych w latach 2012-2015 (I-V) w mln. USD
2012
2013
2014
2015
2016 (I-V)
2015 2014
2015 (I-V) 2016 (I-V)
Obroty
908,8
883,4
917,3
1.195,3
429,3
+30%
-23%
eksport
566,7
523,9
496,8
653,5
212,4
+32%
+11%
Import
342,1
359,5
420,4
541,7
216,9
+29%
- 9%
Saldo
+224,6
+164,3
+76,4
+111,8
- 4,4
Pobyt w dniach 31 listopada - 1 grudnia 1998 roku premiera Rządu RP Jerzego Buzka, był momentem podpisania czterech aktów prawnych – konwencji w sprawie unikania podwójnego opodatkowania, wspomnianej już umowy o ruchu bezwizowym, umowy o współpracy
350
Okres od 1989 roku–nowe otwarcie
w dziedzinie nauki i techniki oraz porozumienia o współpracy kulturalnej między polskim Ministerstwem Kultury i Sztuki a meksykańską Narodową Radą Kultury. W ramach globalizacji świata, w tym również jej negatywnych stron, by się bronić przed międzynarodową przestępczością zorganizowaną, podpisano umowę o współpracy w tej dziedzinie 25 listopada 2002 roku. Również miało miejsce kilka bardzo ważnych wizyt na najwyższym szczeblu, które warto przypomnieć; w sierpniu 2003 r. w Meksyku przebywał polski minister praw zagranicznych Włodzimierz Cimoszewicz, w maju następnego roku odwiedził Warszawę, w swej podróży po Europie prezydent Meksyku Vicente Fox Quesada. Ważną była wizyta żony prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego, Marii Kaczyńskiej w Meksyku, która 1 grudnia 2006 roku uczestniczyła w uroczystości przekazania władzy wykonawczej prezydentowi elektowi Felipe Calderón Hinojosa przez ustępującego prezydenta Vicente Fox Quesada. Miały miejsce również ważne wizyty nieoficjalne, ale istotne ze względów propagandowych, do takich m.in. należała wizyta w 1996 roku Lecha Wałęsy, cieszącego się w Meksyku szczególną popularnością. W trakcie tej wizyty L. Wałęsa otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Anáhuac w Mieście Meksyku. Były prezydent kilkakrotnie odwiedzał Meksyk prywatnie, spotykając się z również byłym prezydentem V. Fox Quesadą298 (zdj. 36). Nie do przecenienia dla Polski pozostają wizyty Papieża Jana Pawła II w Meksyku. Po upadku komunizmu w Polsce miały one miejsce kolejno w 1990, 1993, 1999 oraz w 2002 roku. Szczególnie wizyta apostolska w 1990 roku, pozostawiła głęboki ślad; to w jej trakcie, 6 maja 1990 r. na ołtarz został wyniesiony beatyfikowany obok pięciu męczenników, Indianin Juan Diego, którego postać związana jest z kultem Matki Boskiej z Guadalupe. 9 maja Jan Paweł II odprawił 298
Wywiad z Lechem Wałęsą, przeprowadzony przez Everardo Coronę i Krzysztofą Smolanę, zapis w posiadaniu autora.
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
mszę św. dla Polaków zamieszkałych w Meksyku, jak zresztą w trakcie każdej ze swych pielgrzymek. Poczęły się zmieniać relacje pomiędzy Ambasadą RP w Meksyku a Polonią Meksykańską. Ogromną pracę na tym polu wykonała, od swego przyjazdu do Meksyku w styczniu 1994 roku ambasador Joanna Kozińska-Frybes. Przede wszystkim w sposób symboliczny otworzyła Ambasadę. Na organizowane tam święta narodowe i państwowe – 3 Maja i 11 listopada – przychodziła praktycznie cała znacząca Polonia. Oba święta organizowane były z bardzo starannie przygotowaną oprawą estetyczną, jak też i przygotowanymi bardzo sumiennie wystąpieniami. Ambasador Joanna Kozińska-Frybes była tą osobą, która przyjęła w 1994 roku od Alberto (Wojciecha) Stebelskiego archiwum Poselstwa RP w Meksyku z lat 1928-1945, przechowywane przez wiele lat przez jego ojciec Henryka, z myślą, że winno ono wrócić do kraju po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Zanim w końcu 1995 r. przyjechał z Polski do Meksyku historyk-archiwista, by przygotować je do przekazania do Polski, J. Kozińska-Frybes wykorzystała je do podjęcia różnych inicjatyw polonijnych. Przede wszystkim kierowały się one ku dwom zagadnieniom upamiętnienia uchodźców wojennych z obozu Santa Rosa oraz nawiązania pozytywnych relacji polsko-żydowskich w Meksyku. Pierwsza sprawa była ważna, gdyż opisana już wyżej czarna legenda Santa Rosy, rozsiewana tak skutecznie po wojnie doprowadziła praktycznie do zapadnięcia się w niepamięć tego ważnego wydarzenia jakim był pobyt półtora tysiąca uchodźców. Odwiedziny w Santa Rosa, która po wojnie, w pewien czas po wyjeździe Polaków, stała się siedzibą salezjańskiego domu dziecka, i przypominanie na miejscu historii uchodźców miało swoje dalsze konsekwencje. Obok ufundowanej w 1993 roku przez Polonię tablicy upamiętniającej przyjazd Polaków, pojawiły się nowe elementy. Jeden z pawilonów dla współczesnych mieszkańców ex-haciendy został nazwany „Polonia”, a jego wnętrze zostało zaopatrzone w niezbędny wystrój polski. Na spotkaniach
351
352
Okres od 1989 roku–nowe otwarcie
w Ambasadzie zbierane były datki, na rzecz meksykańskich sierot, jako rodzaj podziękowania Meksykanom za pomoc okazaną w czasie wojny naszym rodakom, szczególnie dzieciom. Współuczestniczyła J. Kozińska-Frybes w zorganizowaniu w Chicago 50-lecia zamknięcia Obozu. Odbyło się ono w Chicago, bo tam zamieszkiwało najwięcej dawnych mieszkańców, santarosyjczyków. Spotkanie było ważnym wydarzeniem obalającym negatywne mity o obozie i jego mieszkańcach, ale i ukazującym współdziałanie Meksyku i Stanów Zjednoczonych w ratowaniu polskich uchodźców299. Na prośbę Joanny Kosińskiej-Frybes została, na bazie archiwum Poselstwa, zwanego czasami archiwum Stebelskich, przygotowana broszura poświęcona historii Obozu, wydana w nakładzie kilkudziesięciu egzemplarzy z okładką zaprojektowaną przez Barbarę Paciorek Paleta, rozeszła się tak szybko, że autorowi pozostała jedynie wersja elektroniczna tekstu. Drugim aspektem działań na polu polonijnym było podjęcie próby poprawy stosunków z kolonią żydowsko-polską w Meksyku. Wielu z żyjących jeszcze wówczas, imigrantów żydowskich z Polski, było zapraszanych na spotkania w Ambasadzie. Jednym z efektów było ukazanie się dwóch wydań książki autorstwa Glorii Carreño i Celi Zack de Zukermann pt. „El convenio ilusorio. Refugiados polacos de Guerra en México (1943-1947)” w 1998 roku. Tak się złożyło, że do dzisiaj jest to najpełniejsza historia mieszkańców Obozu Santa Rosa. Obok tego znacznym echem odbiła się w Meksyku ekspozycja wystawy „I ciągle widzę ich twarze”, przygotowaną przez Fundację Shalom w Warszawie. Towarzyszył temu równi m.in. cykl spotkań i wykładów poświęconych wspólnej przeszłości polsko-żydowskiej (zdj. 37). Ambasada nie tylko wspierała, ale często również inicjowała wiele ważnych polskich wydarzeń kulturalnych. Nie była to łatwa sprawa, gdyż ciężka sytuacja gospodarcza Polski, nie dawała wielkich możliwości. W latach 90-tych została zorganizowana np. konferencja pt. 299
Zob. katalog „Our 50th Anniversary Poles of Santa Rosa. 1946-1996” [Chicago 1996].
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
„Intercambio cultural – fuerza motriz en las relaciones entre México y Polonia”300. W tym też czasie Teatr Dramatyczny z Warszawy uczestniczył w XXII Festiwalu Cervantino w Guanajuato. W maju 1997 roku zorganizowana został przez świeżo powstałe Towarzystwo Polsko-Meksykańskie (Asociación Polaco-Mexicana), p.n. „Semana Cultural”, wydarzenie kulturalne, na która złożył się koncert wspominanego już chóru zorganizowanego przez Leszka Zawadkę „Niños cantores del Valle de Chalco”, ekspozycja polskich artystów plastyków, zarówno starszego, jak i młodszego pokolenia301. Starano się też by wizytom natury politycznej towarzyszyły również wydarzenia kulturalne, jak np. wizycie wówczas wiceministra spraw zagranicznych Radosława Sikorskiego w kwietniu 2001 r. towarzyszyła przeglądowa wystawa plakatu polskiego pt. „Cartel polaco contemporáneo”.302 W 2001 roku, w związku z ogłoszonym w Polsce Rokiem Ignacego Jana Paderewskiego, zawiązał się w Meksyku Komitet Budowy Pomnika I. J. Paderewskiego, którego honorowym prezesem został ambasador Gabriel Beszłej, a przewodniczącym Alberto Stebelski. Sekretarzem został Jan Harasymowicz, a wśród członków znaleźli się Anna Żarnecka de Santos Burgoa, Jolanta Nitosławska Romer de Palacios, Jerzy Hausleber, Jerzy Skoryna, Marek Keller i meksykański artysta i wielki przyjaciel Polski Juan Soriano. Pomnik został wykonany według modelu wykonanego w gipsie autorstwa meksykańskiego rzeźbiarza Miguela Baquidano Camposa. Został on odsłonięty w listopadzie 2001 roku przy reprezentacyjnej alei Paseo de la Reforma w Lomas de Chapultepec.303 Od tego też roku pod tym pomnikiem składane są kwiaty z okazji Święta Odzyskania Niepodległości 11 listopada (zdj. 38 i 39). Zaproszenie, archiwum autora.
300
Program w zbiorach autora.
301
Zaproszenie w zbiorach autora
302
Ulotka Comité pro-Monumento a Paderewski en México, zbiory autora.
303
353
354
Okres od 1989 roku–nowe otwarcie
Mimo trudnych warunków trwała współpraca naukowa, kontynuowali ją właściwie bez przerwy geografowie, o których wspominano wyżej, by tylko wymienić któreś z wydarzeń, to np. w dniach 19 i 20 czerwca 1996 roku prof. Maria Skoczek zaprezentowała cykl konferencji pod wspólnym tytułem „Procesos de Colonización y Conformación Regional” w Instytucie Badań Historyczno-Społecznych Uniwersytetu Veracruzana w Jalapie. W tym też instytucie prof. Joaquín González Martínez, od kilkudziesięciu lat związany z Uniwersytetem Warszawskim podjął wysiłek zorganizowania tam studium doktoranckiego. W 1990 roku powołano do życia Meksykańskie Towarzystwo Chopinowskie, na jego czele stanął Manuel de Elías, a przewodniczącym wykonawczym został prof. Leszek Zawadka. Wśród członków znaleźli się pisarze Octavio Paz, Elena Poniatowska, Sergio Pitol. Celem działania tej organizacji pozostaje propagowanie muzyki Fryderyka Chopina i innych polskich kompozytorów.304 W niektórych kwestiach działania ambasady powracają w postaci kolejnych wydarzeń, korzystając z tego co udało się zrobić wcześniej. W 2006 roku w Palacio de Lecumberri, siedzibie Narodowego Archiwum Główne przez kilka tygodni była prezentowana pierwsza wystawa archiwalna „México y Polonia 1921-1945”. W znacznym stopniu było możliwe jej przygotowanie dzięki archiwum Poselstwa RP w Meksyku przechowane przez Henryka i Alberto Stebelskich, a przekazane w 1999 r. do Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Ambasador Wojciech Tomaszewski pomógł, by mogła być prezentowana w tak godnym miejscu jak Narodowe Archiwum Głównym (zdj. 40 i 41). Można się spodziewać otwarcia nowego etapu w relacjach polsko-meksykańskich, w wyniku wizyty prezydenta RP Andrzeja Dudy w Meksyku, w dniach 23-25 kwietnia 2017 r. Przyleciał do Meksyku na zaproszenie prezydenta Meksyku Enrique Peña Nieto, z którym spotkał się 24 kwietnia. Odbyło się Polsko-Meksykańskie Forum Eko Archiwum Ambasady RP w Meksyku.
304
Polska i Meksyk na przestrzeni dziejów widziane z perspektywy misji dyplomatycznej
nomiczne, i podpisano szereg istotnych dokumentów. 24 kwietnia, podpisano wspólną deklarację „W kierunku partnerstwa strategicznego miedzy Polską i Meksykiem”, a także umowę gospodarczą polsko-meksykańską, obejmującą m.in. współpracę gospodarczą, wspieranie wzajemnych inwestycji, wzajemne kredytowanie inwestycji i szereg innych. 25 kwietnia oficjalnie otwarte zostało Biuro Handlowe Polskiej Agencji Inwestycji i Handlu w Mieście Meksyk (zdj. 42 i 43). Nadchodząca rocznica dziewięćdziesięciolecia nawiązania stosunków między obu państwami przyniesie kolejne zmiany, miejmy nadzieję, że również na lepsze.
355
Kierujący placówkami
Konsulat Generalny RP w Meksyku Zygmunt Merdinger, konsul generalny 1 VI 1928 – 3 IX 1931 Poselstwo RP w Meksyku Tytus Filipowicz, poseł 30 XI 1929 – 30 IX 1931 (z siedzibą w Waszyngtonie) Zygmunt Merdinger, chargé d’affaires 1 IV 1931 – 31 I 1936 Tadeusz Jarocki, chargé d’affaires 31 I 1936 – 24 IX 1936 Mieczysław Marchlewski, chargé d’affaires 25 IX 1936 – I 1940 Mieczysław Marchlewski, poseł I 1940 – 31 X 1942 Władysław Neuman, poseł 1 XI 1942 – 24 I 1945 Zygmunt Merdinger, poseł 16 II. – 5 VII 1945. Poselstwo i Ambasada PRL w Meksyku305 Jan Drohojowski, poseł 20 XII 1945 Bolesław Jeleń, poseł 7 II 1952 Mieczysław Włodarek, poseł 10 IV 1958 Ze względu na nieustalenie dat odwołania, podaje się tylko datę nominacji lub akredytacji.
305
358
Kierujący placówkami
Mieczysław Włodarek, ambasador 9 IX 1960 Aleksander Bekier, chargé d’affaires 11 I 1962 Jerzy Grudziński, ambasador 23 VIII 1962 Ryszard Majchrzak, ambasador 8 XII 1966 Mieczysław Grad, ambasador 26 VI 1972 Józef Klasa, ambasador 2 X 1975 Włodzimierz Janiurek, ambasador 18 XI 1980 Zdzisław Szewczyk, ambasador 24 II 1982 Andrzej Załucki, chargé d’affaires a.i. 4 V 1985 Henryk Łaszcz, ambasador 15 VIII 1985 Ambasada RP w Meksyku Irena Gabor-Jatczak, ambasador 18 X 1989306 Joanna Kozińska-Frybes, ambasador 18 I 1994 Przemysław Marzec, chargé d’affaires 21 VII 1999 Gabriel Beszłej, ambasador 26 I 2000 Wojciech Tomaszewski, ambasador 16 XI 2004 Jacek Gawryszewski, chargé d’affaires 1 X 2007 Anna Niewiadomska, ambasador 16 VII 2009 Beata Wojna, ambasador 19 XII 2013
306
Można uznać, że Irena Gabor-Jatczak była ostatnią przedstawicielką PRL, a stała się pierwszą III RP.
Bibliografia307
Archiwa Archiwum Akt Nowych w Warszawie Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie Archivo General de la Nación en México Archivo Histórico de la Secretaría de Relaciones Exteriores Archivo del Comité Central Israelita de México Książki Cortés Hernando: Listy o zdobyciu Meksyku. Tłum. z hiszp. Maria Mróz i Ryszard Tomicki, wstępem i przypisami opatrzył Ryszard Tomicki, Gdańsk 1997. Mieczysław Grad: Szkice meksykańskie, Warszawa 1979. Langrod Witold L.: O niespokojnym życiu i smutnej śmierci Karola Beneskiego. Kraków 1981. Łepkowski Tadeusz: Historia Meksyku, Wrocław 1986. Niklewicz Konrad (Łotoć): Meksyk za panowania Maksymiliana I. Przez..., Warszawa 1901. Paradowska Maria: Polacy w Meksyku i Ameryce Środkowej, Wrocław 1985. 307
Książki i artykuły obejmują jedynie teksty opublikowane w Polsce.
P Polska i M Po olonia y M Po olska i Me 360
Bibliografia
Paradowska Maria: Wkład Polaków w rozwój cywilizacyjno-kulturowy Ameryki Łacińskiej, Warszawa 1992. Polska-Meksyk 1918-1988. Zbiór dokumentów i materiałów, Warszawa 1989. Stosunki dyplomatyczne Polski. Informator. Tom II Ameryka Północna i Południowa 1918-2007, redaktorzy: Krzysztof Szczepanik, Anna Herman-Łukasik, Barbara Janicka, Warszawa 2008. Artykuły
Bogumiła Lisocka-Jaegermann, Maria Skoczek: Konferencja „50-lecie geograficznych badań latynoamerykanistycznych na UW” (18642013), „Ameryka Łacińska” nr. 3-4 (85-86), 2014 s. 51-64. Kulczykowski Mariusz: Polacy z cesarzem Maksymilianem w Meksyku (1864-1867), [w:] Austria-Polska. 1000 lat kontaktów, Studia Austro-Polonica 5., Kraków 1997 s. 153-165. Łepkowski Tadeusz: Polonia meksykańska, [w:] Dzieje Polonii w Ameryce Łacińskiej. Pod red. M. Kuli, Wrocław 1983. Łepkowski Tadeusz: Z dziejów kontaktów polsko-meksykańskich w XIX i XX w., „Etnografia Polska” t. 14: 1970 z. 2, s. 75-94. Tomicki Ryszard: Una carta desconocida de Hernán Cortés a Jan Dantyszek (Juan Dantisco), „Estudios Latinoamericanos” t. 15: 1992, s. 319-326.
Polska i M Meksyk Po olonia y M México Po olska i Me eksyk Pol Créditos editoriales Stopka wydawnicza
Coordinación editorial y edición
Zofia Ziółkowska José Gabriel López López
Traducción y redacción
Edyta Kwiatkowska Faryś Diseño y formación
Ana Cecilia Arriaga Mendoza Luis Armando Cornejo Castillo Asistencia editorial
Pedro Ángeles Ruiz
Asistencia administrativa
Karla Monserrat Sandoval Hernández
Polonia y México a lo largo de la historia: una perspectiva desde la misión diplomática polaca
se imprimió en enero de 2018 en los talleres de Milan, Grupo Impresor, ubicados en Epigmenio González núm. 6, Col. Constitución de 1917, milan.gi@hotmail.com El tiraje consta de 1000 ejemplares impresos en papel cultural ahuesado de 90 g. El cuidado de edición estuvo a cargo de la Dirección de Producción Editorial del Instituto Matías Romero.