The Reunification of Europe (2013 edition) Polish Version by EPP Group in the European Parliament

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

ODWAGA W WALCE Z TOTALITARYZMEM I ODNOWIENIE POLITYCZNE

Grupa EPL

w Parlamencie Europejskim

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

ODWAGA W WALCE Z TOTALITARYZMEM I ODNOWIENIE POLITYCZNE LUDGER KÜHNHARDT (ED.)

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Pomysł opublikowania opowieści o dwudziestowiecznych losach narodów dziesięciu państw członkowskich UE, które uwolniły się od totalitaryzmu komunistycznego pod koniec lat 1980, przyszedł mi do głowy podczas rozmowy z moim kolegą ze Słowacji Miroslavem Mikolasikiem, którą odbyłem na początku 2007 r. w Waszyngtonie. Omawialiśmy najnowszą historię Słowacji i Estonii i obaj byliśmy zdumieni tym, jak niepełna jest nasza wiedza na temat tego, co działo się w epoce totalitaryzmu i jak ostatecznie przywrócono do życia wolne społeczeństwo obywatelskie w naszych krajach. Podzielenie się z naszymi przyjaciółmi, krajami starej Unii Europejskiej, doświadczeniami związanymi z utratą i odzyskaniem demokracji przez nasze kraje jest jeszcze trudniejsze. Po czterech latach od ponownego zjednoczenia Europy widać wyraźnie, że integracja psychiczna i historyczna jeszcze się nie zakończyła. Będzie to wymagało przezwyciężenia podejścia skoncentrowanego na regionach, porównania i połączenia różnych sposobów postrzegania historii, tradycji, uprzedzeń, a nawet lęków. Będzie potrzeba czegoś więcej niż tylko zadowolenia z równości politycznej i gospodarczej. Musimy osiągnąć stan prawdziwej otwartości i wzajemnej akceptacji. W naszym wspólnym interesie leży zrozumienie, że każdy naród członkowski wnosi niepowtarzalny, wzbogacający wkład w dalszą budowę naszego wspólnego europejskiego domu. Pragnę wyrazić głęboką wdzięczność dla moich serdecznych kolegów – przewodniczących dziesięciu delegacji krajowych w grupie Europejskiej Partii Ludowej, którzy gorąco poparli tę inicjatywę i zapewnili wkład swoich krajów. Chciałbym szczególnie podziękować Prezydium Grupy EPL w Parlamencie Europejskim, na czele z Josephem Daulem, który bez wahania zatwierdził projekt i zapewnił niezbędne środki na zredagowanie i opublikowanie tego zbioru. Serdeczne wyrazy podziękowania należą się też personelowi Grupy EPL. Mój przyjaciel, wybitny naukowiec prof. dr Ludger Kühnhardt z Instytutu Integracji Europejskiej w Bonn, zgodził się czuwać nad ostatecznym kształtem zbioru oraz podzielić się swoją wizją i doświadczeniami. Na koniec chciałbym podziękować mojemu oddanemu zespołowi: Kadri Vanem, która niezwykle skutecznie koordynowała projekt, Kadri Kopli, kierownik mojego biura, oraz Kai Sorg, rzeczniczce prasowej EPL. Tunne Kelam, poseł do PE

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Spis treści Wprowadzenie walka o wolność: pokojowe rewolucje i europejscy bohaterowie walki z totalitaryzmem Ludger Kühnhardt 5 Bułgaria: nieudany początek i pomyślna druga rewolucja Ewgenij Dajnow 15 Czechy: od monolitycznych rządów totalitarnych do demokratycznej walki o władzę Hynek Fajmon 53 Estonia: kraj, który narodził się na nowo Mart Laar 83 Węgry: wiek skomplikowanych przekształceń György Schöpflin 123 Łotwa: bałtycki los i odrodzenie narodu Antonijs Zunda 161 Litwa: kilkusetletnia walka o wolność Vytautas Landsbergis 215 Polska: ojczyzna papieża i „solidarności” Włodzimierz Bernacki 245 Rumunia: od demokracji do totalitaryzmu i z powrotem Virgil Tarau 289 Słowacja: tożsamość i demokratyzacja Slavomír Michálek 329 Słowenia: od trzykrotnej okupacji totalitarnej do wolności i niepodległości Damjan Hančič, Renato Podbersič i Blaž Ivanc 373 Autorzy 415

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

WPROWADZENIE WALKA O WOLNOŚĆ: POKOJOWE REWOLUCJE I EUROPEJSCY BOHATEROWIE WALKI Z TOTALITARYZMEM Ludger Kühnhardt

I. ZNACZENIE ROKU 1989 Przełom, który nastąpił w 1989 r., będzie miał wpływ na politykę i społeczeństwo europejskie przez wiele lat. Rok 1989 był rokiem rewolucji, pokojowej rewolucji w Europie. Rewolucje zazwyczaj uważa się za krwawe, nagłe i gwałtowne zmiany władzy i struktur społecznych. Victor Hugo określił rewolucje mianem powrotu do normalności. Hannah Arendt postrzegała je jako sposób powrotu do pierwotnej idei określającej społeczeństwo. Analizując położenie gwiazd na niebie, Mikołaj Kopernik sformułował swego rodzaju pierwszą naukową definicję rewolucji jako procesu, w którym gwiazdy powracają do pierwotnego położenia. Filozof Hannah Arendt zastosowała tę obserwację naukową do świata polityki i doszła do wniosku, że rewolucje stanowią powrót do pierwotnej wolności człowieka. Dodała, że rewolucje nie muszą wcale być gwałtowne, aby zostać uznane za rewolucje. Rewolucja amerykańska w XVIII w. była rewolucją w takim samym stopniu jak rewolucja francuska w XVIII w. Pierwsza doprowadziła do przyjęcia najstarszej konstytucji na świecie, a druga do szeregu niepokojów i wstrząsów. W każdym wypadku rewolucje są procesami, które pozwalają odkryć nieznane w historii. Rewolucje to objawienia. Lata 1980–1990 były takim objawieniem dla Europy. Większość osób, które uczestniczyły w wydarzeniach politycznych w 1989 r. lub obserwowały je z dystansu, zazwyczaj nie od razu zdawała sobie sprawę ze znaczenia przemian politycznych

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

zachodzących w Europie Środkowej. Na upadek reżimów komunistycznych, które rządziły

wydarzeń politycznych o fundamentalnym znaczeniu jako szczęśliwej, przyjaznej i pokojowej drogi

wieloma społeczeństwami, reagowano podnieceniem i radością, czasem wręcz niedowierzaniem

przemian związanych z legitymizacją rządów i władzy. Niezależnie od specyfiki sytuacji w danym

i zaniepokojeniem. Patrząc z perspektywy czasu, można wyciągnąć dwa wnioski: rok 1989 nie

kraju ogólne zjawisko było takie samo: koniec rządów totalitarnych sprawowanych w imię ideologii

rozpoczął się w roku 1989 ani nie skończył w roku 1989. Jeżeli porównamy upadek reżimów

komunistycznej za pomocą struktur władzy i terroru w monopartyjnym państwie. Rządy totalitarne

komunistycznych w Europie z rewolucją francuską z 1789 r., staje się oczywiste, że wydarzenia

miały trzy zasadnicze cechy:

roku 1789 także nie rozpoczęły się ani nie zakończyły w tym roku. Rewolucja francuska najpierw dojrzewała, a następnie obejmowała kilka okresów transformacji, rewolucji w rewolucji, nieprzewidzianych skutków i nieoczekiwanych konsekwencji. Dwieście lat później sytuacja w Europie była podobna. Kiedy w Niemieckiej Republice Demokratycznej, na ulicach Lipska podczas tzw. demonstracji poniedziałkowych ludzie skandowali „Naród to my!”, optymiści chcieli usłyszeć najważniejszy postulat rewolucji amerykańskiej, tzn. „rząd narodu poprzez naród i dla narodu”. W Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej rozbrzmiewały różne wersje tego hasła. W ZSRR, sercu imperium komunistycznego XX w., zmiany rozpoczęły się jako odgórna rewolucja. W lecie 1989 r. przywódca ZSRR Michaił Gorbaczow powiedział przywódcom Niemieckiej Republiki Demokratycznej, że życie karze tych, którzy się spóźniają. Do tego czasu jego własny program, pierestrojka, także został zmieciony przez wiatr historii. Gorbaczow pragnął ocalić leninizm, reformując jego podstawy ideologiczne. W ostatecznym rozrachunku Związek Radziecki rozpadł się. ZSRR był tworem sztucznym, opartym na ideologii stworzonej z błędnych przesłanek antropologicznych i niesłusznych teorii ekonomicznych. Podobnie jak Związek Radziecki, Niemiecka Republika Demokratyczna i Jugosławia były skazane na upadek, kiedy zabrakło spoiwa ideologicznego, które jednoczyłoby te kraje. Pokojowa rewolucja w 1989 r. oznaczała powrót historii. Upadek reżimów komunistycznych i dążenie do określenia nowych kryteriów władzy i władzy publicznej rozpoczęły się jako pokojowa rewolucja. W niektórych przypadkach rewolucja pozostała pokojowa. W innych pojawiła się przemoc. W Rumunii i Jugosławii, a także w Rosji, rewolucja, niczym Saturn, pożerała własne dzieci. Terminu „pokojowa rewolucja” używano jednak często na określenie upadku dyktatury komunistycznej w Niemieckiej Republice Demokratycznej. Innym rewolucjom w 1989 r. lub w następnych latach nadawano miano „śpiewającej rewolucji”, „pomarańczowej rewolucji” czy „aksamitnej rewolucji”. We wszystkich przypadkach określenia te miały na celu przedstawienie

>m onopol partii na władzę nad państwem i społeczeństwem, >m onopol partii na władzę nad gospodarką i wszystkimi siłami społecznymi, >m onopol partii na władzę nad umysłami i sercami ludzi. Zgodnie z ideologią marksistowską jedynie walka klasowa stanowiła czynnik napędzający dobrą, a zapewne wręcz nieuniknioną rewolucję. Uważano, że przemoc może być konieczna, a jeżeli nie dawało się jej uniknąć, uznawano ją za uzasadnioną. Ideologia roku 1989 była zasadniczo odmienna: nie chodziło o walkę pomiędzy klasami. Była to walka o wolność, u której podstaw leżała idea państwa prawa, pluralizmu politycznego i gospodarki rynkowej. Była to walka o władzę prawa, a nie władzę nad prawem. Była to walka o władzę różnorodności, a nie władzę, która zwalcza różnorodność. Była to walka o władzę wolności, a nie władzę, która pozwala ograniczać wolność. Była to walka o nowy początek. Na swój sposób była to też walka oparta na idei wybaczenia tym, którzy dopuścili się tak wielu okropnych zbrodni w imię totalitaryzmu komunistycznego. Wydarzenia 1989 r. to nie tylko rewolucja w imię wolności. Była to także walka o „powrót do Europy”. Po drugiej wojnie światowej kraje Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej znalazły się pod kontrolą geopolityczną i ustrojową Związku Radzieckiego. Dla krajów tych zimna wojna, żelazna kurtyna i dyktatura totalitarna oznaczały także oddzielenie od Europy – jej zachodniej części i wspólnego dziedzictwa. „Powrót do Europy” był niespełnionym marzeniem i oczywistym celem. Rok 1989 otworzył drzwi zatrzaśnięte przez tragiczną historię. Rok 1989 oznaczał koniec porządku jałtańskiego oraz powrót do domu, do wspólnej cywilizacji wolności, prawa i demokracji. Wydarzenia roku 1989 nie rozegrały się w jednej chwili i trwały jeszcze przez długi czas. Wyróżnia się kilka okresów, co pozwala lepiej ocenić etapy dojrzewania rewolucji prowadzące do buntu przeciw rządom totalitarnym. Powstanie robotników w Niemieckiej Republice Demokratycznej

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

w 1953 r., Poznański Czerwiec 1956 r., powstanie węgierskie w 1956 r., Praska Wiosna 1968 r. to

Po upadku totalitaryzmu komunistycznego przywrócenie do życia sfery publicznej nie było

najważniejsze przejawy ciągłego oporu wobec sztucznego i nieludzkiego porządku. Drugi obieg

łatwym zadaniem. Walka z komunizmem jednoczyła, a praca na rzecz osiągnięcia stabilnej

wydawniczy, bunt i rewolta, migracje i uchodźcy, ruchy na rzecz praw człowieka i „Solidarność”

demokracji tworzyła liczne podziały w każdym społeczeństwie. W parze szły nadzieja i strach,

symbolizowały ciągłą opozycję i opór. Przyglądając się osiągnięciom opozycji, można dostrzec, jak

frustracja i oportunizm, odrodzenie moralne i zamaskowane formy starej władzy. Słychać było

wątła była wiarygodność moralna i autorytet polityczny rządów komunistycznych. Komunizm był

odległe echo stwierdzenia Alexisa de Tocqueville’a, że rewolucja francuska zapoczątkowała

systemem władzy pozbawionym legitymizacji. Musiał upaść, ponieważ nigdy nie osiągnął sukcesu.

pragnienie wolności i zastąpiła je szybko komfortem równości. Jednak wiele społeczeństw postkomunistycznych przeszło przytłaczający okres transformacji i pełną chaosu i anarchizmu fazę reform, kierując się jednym celem: powrotem do Europy.

II. TRUDNY PROCES TRANSFORMACJI Po upadku totalitaryzmu komunistycznego transformacja trwała nadal we wszystkich krajach. Wstrząsy porewolucyjne zdarzały się równie często, jak walka ze starą nomenklaturą oraz tworzenie nowych koncepcji władzy, reformy i podziału władzy. Rewolucje toczyły się nadal w postaci procesów mających na celu ponowne kształtowanie władzy publicznej. Władza państwa musiała zostać określona na nowo: wolność i władza wymagały nowej równowagi. Nowy postkomunistyczny i posttotalitarny porządek wymagał nowego przywództwa. W postkomunistycznej Europie równocześnie ze zmianami strukturalnymi zmieniali się uczestnicy życia publicznego. Wielu nowych przywódców nigdy nie weszłoby do życia publicznego, gdyby reżimy totalitarne przetrwały. Wielu z nich cechowało się – i często wciąż się cechuje – szczerością i autentycznością. Spełnili obietnicę „życia w prawdzie”, jak Václav Havel określił cel wyzwolenia społeczeństw totalitarnych. Jednak życie w prawdzie oznaczało także konieczność współistnienia z tymi, którzy pomniejszali znaczenie prawdy, czyniąc z niej narzędzie, za pomocą którego rościli sobie prawo do władzy i łamali prawa człowieka w imię ideologii. Życie w prawdzie nie było nigdy odległą abstrakcją, ale zawsze względnym kryterium ponownego określenia moralności

Polska i Węgry, Czechy i Słowacja, Estonia i Łotwa, Litwa i Słowenia, Rumunia i Bułgaria oraz oczywiście Chorwacja i Była Jugosłowiańska Republika Macedonii, Albania, Serbia i Bośnia i Hercegowina, Kosowo i Czarnogóra zawsze były częścią Europy. Nigdy nie były krajami innego kontynentu. Ci, którzy uznają Turcję za kraj europejski, dodaliby do listy europejskich narodów także ten kraj kandydujący do UE; Turcja była wszak członkiem założycielem Rady Europy. Jednak w przypadku krajów postkomunistycznych postulat „powrotu do Europy” wyrażały zarówno nowe elity, jak i większość zwykłych obywateli, którzy chcieli jak najszybciej się zintegrować. Odwoływali się do wspólnej cywilizacji, aby uznano ich za równych w sensie politycznym. Dążenie do członkostwa w Unii Europejskiej było programem politycznym opartym na wspólnej kulturze. Uznawano, że siła wolności i solidarności, która znalazła ostateczny wyraz w rewolucjach z 1989 r., stanowi fundament udziału w politycznej wspólnocie wartości, która zaczęła się tworzyć w Europie Zachodniej od czasu ustanowienia Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej w 1957 r. Kiedy w 1993 r. Wspólnota Europejska zmieniła nazwę na Unię Europejską, stało się jasne, że aby mogła być prawdziwą unią, musi stać się naprawdę europejska. Rozszerzenie na Wschód stało się strategią tego procesu cywilizacyjnego. Wschód Zachodu miał powrócić do wspólnego europejskiego domu.

publicznej, świadomości obywatelskiej i zaangażowania politycznego w warunkach złożonej

W 2004 r. i 2007 r. marzenie to spełniło się dla dziesięciu krajów postkomunistycznych:

transformacji postkomunistycznej. Każdy kraj w Europie Środkowej, Wschodniej i Południowo-

Polska, Węgry, Czechy, Słowenia, Słowacja, Estonia, Łotwa i Litwa jako pierwsze przystąpiły

Wschodniej miał swoją własną historię. Ich losy były różne, jednak wszystkie procesy transformacji

do UE, razem z Cyprem i Maltą, a następnie dołączyły Bułgaria i Rumunia. W krajach tych od

miały wspólne korzenie – dążenie do wyeliminowania pozostałości totalitarnych rządów

momentu obalenia komunizmu proces transformacji był intensywny i wielowymiarowy. Miał

i spowodowanych przez nie zniszczeń. Niejednokrotnie były to zniszczenia moralne, okaleczenie

wpływ na strukturę konstytucyjną i instytucjonalną tych państw oraz na strukturę gospodarczą

intelektualne, które było skutkiem ucisku totalitarnego i reakcji ludzi.

i społeczną społeczeństw. Wzmocniła się indywidualność poszczególnych społeczeństw, co jest

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

wymiarem powrotu do pluralistycznej Europy, w której u podstaw projektu zjednoczenia leży

sprawujące odpowiedzialne funkcje publiczne reprezentują główne poglądy i aspiracje danej części

niezwykła różnorodność. Unia Europejska stanowiła nowe ramy, w których mogły się umiejscowić

społeczeństwa, z której się wywodzą.

poszczególne kraje i społeczeństwa. W odróżnieniu od komunistycznych reżimów z przeszłości, Unia Europejska, nie była natomiast centralistycznym aparatem podważającym różnorodność kulturową i narodową. Wręcz przeciwnie, Unia Europejska stwarza ramy, w których rozkwitać może indywidualność i różnorodność wszystkich państw członkowskich. Unia Europejska pomogła wszystkim państwom członkowskim w przezwyciężeniu dziedzictwa totalitaryzmu, w ochronie i wzmocnieniu ich indywidualności. Unia Europejska wspiera i chroni różnorodność, począwszy od posługiwania się językami ojczystymi w Parlamencie Europejskim.

Transformacje społeczne i polityczne nie są tylko mechanicznym procesem przejęcia władzy i odbudowy. Procesy społeczne i polityczne odzwierciedlają także zmiany pokoleniowe w danym społeczeństwie. Niejednokrotnie zwraca się uwagę na emerytów jako grupę, która mogła stracić na transformacji. Ich potencjał gospodarczy był powiązany z systemami gospodarczymi, które poniosły klęskę. Ich socjalizacja polityczna stanowiła odzwierciedlenie minionego porządku totalitarnego. Niektórzy ponieśli klęskę wraz z tym porządkiem. Dla innych jego zniknięcie oznaczało uczucie wyzwolenia i ulgi. Wielu musiało się zmagać z nową rzeczywistością. Młodsze pokolenia znalazły się w innej sytuacji. Pokolenie, które przyszło na świat w 1989 r., po raz pierwszy wzięło udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego w 2009 r. Czasy się zmieniły,

III. POKOLENIE 1989 Proces transformacji krajów i społeczeństw doświadczonych przez okres rządów totalitarnych

a społeczeństwa wraz z nimi. Młode pokolenie społeczeństw posttotalitarnych w Europie żyje w zdrowej atmosferze dzisiejszej Unii Europejskiej. Jednak jego korzenie dotykają struktur i pozostałości epoki komunizmu w jego krajach, społeczeństwach i rodzinach.

nie zakończył się łatwo ani szybko. Musi nastąpić wymiana pokolenia, aby znikły wszystkie

Częścią tego ogólnego doświadczenia był oparty na ucisku charakter totalitaryzmu

naleciałości totalitaryzmu, zwłaszcza w ogólnej kulturze politycznej poszczególnych społeczeństw.

komunistycznego. Obecny rozwój kultury politycznej w Europie nie może i nie powinien

Totalitaryzm to coś więcej niż jego brzydkie i nieliberalne oblicze. Totalitaryzm niszczy ducha

zatrzeć pamięci o tym złu, które wyrządzono w przeszłości. Należy pamiętać o ofiarach rządów

narodu oraz manipuluje sercami i przyzwyczajeniami ludzi. Przezwyciężenie tego okresu

totalitarnych sprawowanych w imię ideologii komunistycznej. Młodsze pokolenia będą mogły

„uwiedzenia” i terroru wymaga czasu. Proces zdrowienia ma wiele wymiarów, z których dużo jest

cieszyć się pełniejszą wolnością, jeśli nie zapomną o tym ciemnym rozdziale w historii swoich

trudnych i bolesnych. Jednak członkostwo w Unii Europejskiej sprawiło, że perspektywy byłych

narodów. Komunizm totalitarny nie pojawił się bez przyczyn i nie zniknął bez konsekwencji.

krajów totalitarnych, które „powróciły do Europy”, stały się pewne i jasne.

Przedstawiciele pokolenia, które przyszło na świat w 1989 r., mają także prawo wiedzieć, co się

Członkostwo w Unii Europejskiej nie jest abstrakcyjnym procesem ani anonimową operacją. Inspirowali je politycy i to oni będą je kształtować. Bunt wobec ucisku totalitarnego zjednoczył wiele osób i grup. Nie wszystkie pozostały w życiu publicznym po upadku reżimu komunistycznego w ich krajach. W krajach postkomunistycznych pojawiło się wiele nowych partii. Stały się one częścią procesu transformacji, kształtowały go i były przez niego kształtowane. Niektóre partie polityczne znikły wkrótce po 1989 r. Inne wciąż są obecne na scenie politycznej w swoich krajach. Siły społeczne, które reprezentują, nawiązują do antytotalitarnych nastrojów i perspektywy normalności po transformacji. Osoby

działo, zanim się narodzili, i dlaczego wciąż odczuwają w swoim zyciu konsekwencje tej historii. Ta książka jest dedykowana oswobodzonym pokoleniom Europy Środkowej i Wschodniej, urodzonym podczas burzliwych wydarzeń 1989 roku i później. Książka ta zawiera rozdziały poświęcone genezie, strukturze i upadkowi totalitaryzmu komunistycznego w Polsce i na Węgrzech, w Czechach i na Słowacji, w Estonii i Słowenii, na Łotwie i Litwie oraz w Bułgarii i Rumunii. Są to opowieści o ciemnej przeszłości, które sprawiają, że obecne życie w Unii Europejskiej jest jaśniejsze, jako że przeszłość ta odeszła na dobre. Jednocześnie zbiór ten pomaga pamiętać o tym, co się stało i dlaczego. Przyszłość Europy będzie lepsza, jeżeli nie zapomnimy o jej przeszłości. Dzisiaj jest to nasza wspólna przyszłość w Unii

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Europejskiej. Jest to wspólnota wartości, która wiele zawdzięcza ogromnej odwadze, mądrości i wizji tych, którzy obalili totalitaryzm komunistyczny i przywrócili władze publiczne oparte na wolności, państwie prawa, demokracji i solidarności. W zbiorze tym skoncentrowano się na dziele mężczyzn i kobiet – założycieli, członków i działaczy partii i ruchów chrześcijańskodemokratycznych i konserwatywnych w strefie transformacji. Ich ugrupowania i partie polityczne stanowią część większej europejskiej „rodziny politycznej”, zjednoczonej w imię etyki chrześcijańskiej i wartości wolności, a zwłaszcza w imię godności ludzkiej, państwa prawa, wolności, solidarności, demokracji i gospodarki rynkowej. W swoim przemówieniu inauguracyjnym w dniu 13 lutego 2007 r. przewodniczący Parlamentu Europejskiego Hans-Gert Pöttering powiedział: „Zostaniemy ocenieni na podstawie tego, jak umieścimy nowo osiągniętą jedność europejską na trwałej i bezpiecznej drodze. Od nas, polityków, oczekuje się przywództwa. (…) Musimy skoncentrować się na sprawach zasadniczych. (…) Potrzebujemy Europy, która wierzy w siebie i czerpie siłę ze swoich wartości, która chce i może być dobrym partnerem na świecie”. Rozdziały tego zbioru zawierają wiele przykładów na to, dlaczego te słowa mają znaczenie dla każdego obywatela w dzisiejszej Unii Europejskiej. Europa, która wierzy w siebie i czerpie siłę ze swoich wartości, to Europa wrażliwa na złowrogie echa totalitaryzmu z przeszłości i dumna ze zwycięstwa wolności. Ponowne zjednoczenie Europy to pasjonująca opowieść, której nie wolno zapomnieć i którą warto opowiadać wciąż na nowo.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

BUŁGARIA: NIEUDANY POCZĄTEK I POMYŚLNA DRUGA REWOLUCJA Ewgenij Dajnow Republika Bułgarii – Република България Powierzchnia: 111 002 km². Ludność: 7 717 200 (2006 r.). Stolica: Sofia. Język urzędowy: bułgarski. Waluta: lew (BGN). Ustrój: republika parlamentarna. Data przystąpienia do UE: 1.01.2007 r.

I. WPROWADZENIE Po kilku nieudanych próbach stworzenia ugruntowanego i przewidywalnego systemu demokratycznego na początku lat 90. XX w., Bułgaria jest dziś republiką parlamentarną, w której funkcjonują najważniejsze elementy gospodarki rynkowej przy ogólnej stabilności finansowej i szybkim wzroście gospodarczym. Chociaż nadal występują istotne problemy w dziedzinie porządku publicznego, zdolności administracyjnych i odpowiedzialności rządu, Bułgarii udało się pokonać burzliwy okres przejściowy i stać się pełnoprawnym członkiem NATO i UE. Stabilność demokratyczna Bułgarii opiera się na kilku podstawowych wartościach. Pierwszą z nich jest brak znacznych skłonności nacjonalistycznych i ksenofobicznych, co jest nietypowe dla regionu bałkańskiego. Przebudzenie demokracji nastąpiło w połowie lat 80. jako wyraz oporu wobec represji rządu skierowanych przeciwko tureckiej mniejszości muzułmańskiej; u podstaw nowej demokratycznej kultury politycznej od samego początku leżały prawa polityczne – w odróżnieniu

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

od praw etnicznych, religijnych lub kulturalnych. Drugą wartością jest powszechna zgoda w sprawie

Program wyzwolenia narodowego różnił się od programów sąsiednich narodów. Zamiast

demokracji parlamentarnej. Demokratyczne instytucje przetrwały słabe rządy, fale przestępczości

opierać się na irredentyzmie, program bułgarski świadomie wzorował się na założeniach

zorganizowanej, dwie katastrofy gospodarcze i dwie rewolucje. Każdy istotny problem pojawiający się

Mazziniego i Garibaldiego. Wrogiem nie była grupa etniczna, lecz władza polityczna – nie

na scenie krajowej zawsze dociera do instytucji demokracji przedstawicielskiej i jest tam rozwiązywany

„Turcy”, lecz „obecna despotyczna tyrania”. Zasadami życia politycznego w przyszłej republice

zgodnie z właściwą procedurą. Po trzecie, od 1997 r. podstawowymi dążeniami kraju były członkostwo

miały być „zgoda, braterstwo i absolutna równość”. W ten sposób Bułgarzy ustalili własną

w UE i NATO i pełna integracja z tymi strukturami. Kiedy w czasie kryzysu w sąsiednim Kosowie,

tradycję polityczną, która była zdecydowanie demokratyczna, niezależna, świadomie europejska

a następnie podczas międzynarodowej walki z terroryzmem po 2001 r. konieczne były wyrzeczenia

i nieksenofobiczna. W rzeczywistości po wyzwoleniu etniczni Turcy mieli zasiadać we wszystkich

narodowe, zarówno rząd, jak i opinia publiczna utrzymały prozachodni kurs. Czwartą wartością

demokratycznych parlamentach i obecnie drugi raz z rzędu są członkami rządu.

jest najbardziej dynamiczne społeczeństwo obywatelskie w Europie Południowo-Wschodniej oraz pluralizm mediów drukowanych i elektronicznych, w dużej mierze niemających sobie równych na terytorium byłego Układu Warszawskiego. Powyższe czynniki zapewniają ochronę przed oligarchią, nieodpowiedzialnymi rządami i powszechnym brakiem sprawiedliwości.

Program ruchu wyzwolenia leżał u podstaw powstania narodowego z 1876 r. Zostało ono okrutnie i krwawo stłumione przez nieregularne oddziały tureckie, co wywołało poruszenie w Europie. Rosja, dążąc do odwetu za porażkę w wojnie krymskiej w 1854 r., wypowiedziała Turcji wojnę, którą z pewnymi trudnościami wygrała w 1878 r. Podejmowane następnie przez Rosję próby podporządkowania Bułgarii zakończyły się niepowodzeniem i Bułgaria wkroczyła w XX wiek z ambicją stania się potęgą wśród średniej wielkości krajów europejskich.

II. O D NIEPODLEGŁOŚCI DO TOTALITARYZMU (LATA 70. XIX W. – LATA 40. XX W.)

W gospodarce rysowały się inne tendencje. Wyzwolenie spowodowało poważny kryzys gospodarczy, ponieważ kupcy i wytwórcy bułgarscy utracili chronione rynki. Przedsiębiorcy nie mieli dostępu do środków finansowych, lecz państwo potrzebowało znacznych ilości

Na mocy traktatu pokojowego z 681 r. Bułgaria została uznana za niepodległe państwo przez

gotowych materiałów do budowy szkół, wyposażenia nowej armii i nowej administracji. Państwo

Cesarstwo Bizantyjskie, po czym nastąpiło kilka okresów świetności, a następnie państwo uległo

zdecydowało się zaradzić tej sytuacji i zaczęło finansować producentów. Jeszcze w pierwszych

rozpadowi i do końca XIV w. zostało podbite przez Turków osmańskich. Po kilku wiekach

dziesięcioleciach XX w. gospodarka Bułgarii była uzależniona od rządu, czyli znacznie mniej

chaosu, w połowie XIX w. społeczeństwo bułgarskie zajmowało już ważne miejsce w Imperium

nowoczesna („europejska”) niż jej polityka. Zamiast koncentrować się na rynku, podmioty

Osmańskim. Bułgarzy stanowili mniej niż 10 proc. ludności Imperium, lecz dzięki swej

gospodarcze musiały podporządkowywać się decyzjom państwowym, co z kolei doprowadziło

przedsiębiorczości kontrolowali aż jedną piątą jego handlu i dużą część działalności wytwórczej.

do powstania sieci korupcji. Zniekształcona struktura zachęt gospodarczych stworzyła warunki

W Imperium doszło jednak do załamania się systemu bezpieczeństwa i porządku publicznego,

sprzyjające powszechnej fascynacji doktrynami kolektywizacji i centralizacji. To pchało

co negatywnie wpłynęło na rozwój handlu i przedsiębiorczości. Reakcją Bułgarów na obniżanie

społeczeństwo ku dyktaturze. Jednak istniejąca kultura polityczna nie pozwoliła Bułgarom na

się poziomu bezpieczeństwa było sformułowanie dwóch podstawowych zasad politycznych.

pełne przyswojenie tych doktryn pomimo sporadycznych pokus w postaci skrajnych idei.

Pierwsza z nich mówiła o tym, że bezpieczeństwa nie można osiągnąć wewnątrz Imperium. Zgodnie z drugą zasadą nie należało zwracać się do żadnej zewnętrznej potęgi o przejęcie terytorium narodowego z rąk Imperium Osmańskiego. Bułgarzy mieli osiągnąć bezpieczeństwo poprzez utworzenie suwerennego państwa narodowego.

Skrajności nękały jednak kraj w okresie międzywojennym. Dwa zamachy wojskowe (w roku 1923 i 1934) osłabiły system partyjny i demokrację przedstawicielską. Brak reprezentacji spowodował gwałtowne niepokoje wśród ludności wiejskiej oraz zakończone powodzeniem powstanie w 1923 r. Agitatorzy komunistyczni wykorzystali klimat powszechnego niezadowolenia i ogłosili

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

w 1925 r. wybuch powstania, w którym uciekano się do metod terrorystycznych, czego wyrazem był zamach bombowy na cara i jego dwór. W zamachu, przeprowadzonym w cerkwi pełnej ludzi, zginęło ponad 160 osób, a 500 zostało poważnie rannych. Carowi udało się jednak ujść z życiem. Był to największy pojedynczy akt terroryzmu na świecie do czasu podłożenia bomby w Oklahoma City w 1995 r. Reakcją rządu było ponad 6000 aresztowań.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

III. W PŁYW KOMUNIZMU (LATA 40. XX W. – LATA 80. XX W.) Bułgaria była jedynym państwem Układu Warszawskiego, na którego terytorium po 1947 r. nie stacjonowały jednostki wojskowe Armii Czerwonej. Kreml uważał Bułgarię za „bezpieczną”,

Bułgarii nie udało się osiągnąć w pełni demokratycznego systemu, a jej gospodarka nie rozwijała

i rzeczywiście w kraju tym panowały mniej burzliwe nastroje niż w innych krajach będących

się w kierunku nowoczesnej gospodarki rynkowej. Ze względu na swoje demokratyczne

sowieckimi satelitami. Nie bez powodu.

i egalitarne początki kraj nie stworzył jednak ani reżimów autorytarnych, ani silnych ruchów faszystowskich lub nazistowskich.

Pierwszą przyczyną była całkowicie bezprecedensowa fala terroru w latach 1944–1947. Nie tylko pozbawiła ona życia przedwojenne elity, lecz także wzbudziła realny strach w społeczeństwie.

Bułgarzy zachowali również wartości społeczeństwa wielokulturowego, podczas gdy większość Europy

W późniejszych latach strach pozostawał nadal silny, a to wskutek kolektywizacji gruntów,

podążała w przeciwnym kierunku. W 1942 r. kraj sprzymierzył się z Niemcami, lecz odmówił spełnienia

która dotyczyła 80 proc. ludności, utrzymania obozów koncentracyjnych do 1963 r., ciągłego

wysuwanych przez nazistów żądań deportacji 50 000 Żydów bułgarskich do obozów koncentracyjnych

poczucia zagrożenia internowaniem oraz dyskryminacji dzieci „elementów burżuazyjnych”,

w północnej Europie. Po latach w słynnej książce „Eichmann w Jerozolimie” Hanna Arendt zacytowała

a także stworzenia nieproporcjonalnie liczebnej w stosunku do liczebności społeczeństwa policji

pochodzące z tamtych czasów relacje sfrustrowanych Niemców, którzy wyrażali niezadowolenie

politycznej i najbardziej rozbudowanej partii komunistycznej w bloku sowieckim. Po drugie,

w związku z tym, że Bułgarzy „nie mieli żadnego zrozumienia dla problemu żydowskiego”.

do dużych grup społeczeństwa bułgarskiego przemawiał, przynajmniej początkowo, program

W lecie 1944 r. różne rządy koalicyjne usiłowały odłączyć się od państw Osi i negocjować pokój

„modernizacji bez kapitalizmu” – idea, która cieszyła się znacznym poparciem od lat 20. XX w.

z aliantami, lecz nie udało im się to z powodu nieprzejednanej postawy Związku Radzieckiego.

Trzecim czynnikiem była bezpośrednia kontrola sowiecka. Od 1949 r. „sowieccy specjaliści”

Chociaż we wrześniu Bułgaria zerwała sojusz z Niemcami, a nawet wypowiedziała im wojnę,

zajmowali stanowiska umożliwiające skuteczną kontrolę we wszystkich ministerstwach

Rosja nie ustąpiła i wypowiedziała wojnę Bułgarii. W nocy 8 września prosowieccy oficerowie

i instytucjach państwa, w tym w wojsku, służbach wywiadowczych i policyjnych. Do końca lat 50.

armii przeprowadzili zamach stanu, a 9 września 1944 r. ogłoszono powstanie rządu Frontu

Bułgaria została całkowicie przekształcona w najwierniejszego satelitę Moskwy, do tego stopnia,

Ojczyźnianego, w którym dominowali komuniści.

że w 1958 r. Wielka Brytania poważnie rozważała możliwość zamknięcia swojej ambasady

Społeczeństwo bułgarskie pogrążyło się w okrucieństwach totalitaryzmu. Od września 1944 r.

w Sofii, argumentując to tym, że Bułgaria jest faktycznie „prowincją radziecką”.

do końca roku miejscowe „trybunały ludowe”, organizowane przez uzbrojonych komunistów,

W tej atmosferze beznadziei Bułgarzy przestali interesować się sprawami publicznymi

skazały na śmierć około 18 700 osób. Wkrótce trybunały te przestały działać i zostały zastąpione

i skoncentrowali się na życiu prywatnym i ciągłych brakach gospodarki socjalistycznej, która sama się

ogólnokrajowym Sądem Ludowym, który w roku 1945 osądził 10 000 osób i wydał 2600 wyroków

rozpadała. Do lat 60. zagraniczni obserwatorzy plasowali Bułgarię przed Grecją, Jugosławią i Polską

śmierci. Dotyczyły one większości ministrów rządów z czasów przed komunizmem oraz

pod względem dobrobytu gospodarczego, infrastruktury i „ogólnego uporządkowania”. Jednakże

dziennikarzy, przedstawicieli inteligencji, przywódców religijnych, a nawet artystów.

sowiecki model industrializacji przestał działać już w roku 1960, czego skutkiem było szybkie

Do 1989 r. 23 500 osób wywieziono do obozów koncentracyjnych, a około 50 000 internowano

obniżenie się poziomu życia. Problem polegał na tym, że reżim funkcjonował dzięki pożyczkom

w oddalonych miejscach.

z Zachodu i ze Związku Radzieckiego, co doprowadziło do wysokiego zadłużenia zagranicznego.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Gdy Moskwa zażądała zwrotu pożyczonych środków do końca lat 50., przywódca bułgarski Todor

Polityczne cele tych ataków nie zostały osiągnięte. Społeczeństwo odmówiło poparcia BSP

Żiwkow (który stał na czele państwa w latach 1953–1989) potajemnie przekazał Kremlowi krajowe

i sympatyzowało z Turkami, podobnie jak w przypadku prześladowań Żydów pokolenie

rezerwy złota. Nie rozwiązało to jednak problemu i w lipcu 1963 r. Żiwkow postanowił ograniczyć

wcześniej. Wiosną 1989 r. ogarnięty paniką reżim podjął ostatnią desperacką próbę – postanowił

straty poprzez rozwiązanie państwa bułgarskiego i przyłączenie jego terytorium do ZSRR jako

przesiedlić całą mniejszość turecką do Turcji. Przesiedlenia te były ostatecznym śmiertelnym

szesnastej republiki. Rzadko zdarzało się, aby antynarodowy charakter komunizmu przejawił się

ciosem zadanym gospodarce komunistycznej, a wywołane nim poruszenie międzynarodowe

tak wyraźnie. Przywództwo sowieckie odmówiło z obawy przed problemami geopolitycznymi,

doprowadziło do izolacji Bułgarii. 10 listopada, w czasie gdy burzono mur berliński, długoletni

lecz Żiwkow podjął taką próbę ponownie. Kiedy na początku lat 70. Bułgaria nie dawała sobie

przywódca komunistyczny Todor Żiwkow został zdymisjonowany przez Komitet Centralny,

rady z obsługą długu wobec Moskwy, w 1973 r. ponownie zwrócił się o włączenie kraju do ZSRR.

a tysiące Bułgarów protestowały na ulicach, domagając się wolności. Socjalistyczny eksperyment

Kreml jednak nadal obawiał się konsekwencji geopolitycznych takiego czynu i ponownie odmówił.

doprowadził do bankructwa, tym razem ostatecznego.

Aby zapewnić swojemu satelicie wypłacalność, Kreml postanowił zasilić gospodarkę Bułgarii kwotą 600 mln dolarów rocznie na produkcję rolną oraz ropą naftową dostarczaną po wewnętrznych radzieckich (obniżonych) cenach. Eksport Bułgarii stał się zależny od rynku sowieckiego, a jej gospodarka – od tanich paliw sowieckich. Uniknąwszy bankructwa dzięki pomocy Moskwy, reżim bułgarski postanowił rozpocząć nowy etap spektakularnej industrializacji. W 1987 r. Bułgaria ponownie nie mogła obsłużyć zadłużenia wobec ZSRR. Co gorsza, pod rządami Michaiła Gorbaczowa Kreml wstrzymał zarówno dotacje na produkcję rolną, jak i dostawy taniego paliwa. Kraj odczuł poważne skutki niedoboru benzyny i energii elektrycznej. Chociaż wśród Bułgarów nadal nie panowały nastroje rewolucyjne, Partia Komunistyczna miała świadomość, że traci poparcie z powodu obniżenia się poziomu życia. Nie będąc w stanie ożywić gospodarki, reżim wpadł na pomysł odwrócenia uwagi społeczeństwa i poinformował, że krajowi ponownie zagraża odwieczny wróg. W zimie na przełomie roku 1986 i 1987 reżim zastosował masowe represje wobec mniejszości tureckiej, która stanowiła jedną ósmą ludności. Zakazano posługiwania się językiem tureckim, uczęszczania do meczetów, noszenia tradycyjnych strojów tureckich i praktykowania obrzędów muzułmańskich. Wszystkie muzułmańsko brzmiące nazwiska zmieniono na nazwiska słowiańsko-chrześcijańskie. Dokonano także zmian działających wstecz, dotyczących nazwisk osób zmarłych. Wobec świata zewnętrznego reżim stanowczo zaprzeczał, jakoby prowadził wszystkie te działania, lecz w kraju twierdził, że Turcy bułgarscy są piątą kolumną sąsiedniej Turcji, która przygotowuje się do aneksji południowej części Bułgarii.

IV. RUCH OPORU (1944–1989) Okrucieństwo reżimu oraz poparcie, którym cieszył się do lat 60., były przyczynami, dla których opór był sporadyczny i nieskuteczny. Całkowita kontrola informacji i pamięci historycznej spowodowała także, że zanim dorosło pokolenie powojenne, zapomniano o początkowych próbach oporu. Dopiero teraz zaczynamy sobie zdawać sprawę z tego, że początkowy opór wobec reżimu w Bułgarii był znacznie bardziej zdecydowany niż w innych krajach socjalistycznych. W ciągu całej swojej historii Bułgarzy reagowali na ucisk, uciekając w góry. W lasach tworzyli uzbrojone oddziały stawiające opór prześladowcom. Schemat ten powtórzył się po przejęciu władzy przez komunistów w dniu 9 września 1944 r. Tysiące osób wywędrowało w góry, aby uciec przed przemocą i plutonami egzekucyjnymi. Wkrótce ludzie ci utworzyli zbrojne oddziały i zadeklarowali zbrojny opór, dając początek ruchowi „goriani” („leśni ludzie”). Ruch ten działał przez dziesięć lat i chociaż nadal toczą się dyskusje na temat liczby jego członków, nie ulega wątpliwości, że około 2000 uzbrojonych osób, wspieranych przez 10 000 pomocników, utworzyło 28 dużych oddziałów i wiele mniejszych jednostek. Archiwa ujawniają, że „goriani” byli przedstawicielami różnych warstw społecznych i stronnictw politycznych – znaleźli się wśród nich ludowcy, byli komuniści, trockiści, nacjonaliści, demokraci, a nawet anarchiści. Pod koniec lat 40. ruch zasilili chłopi uciekający przed kolektywizacją.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Po 1952 r., kiedy reżim pozbawił już życia połowę „goriani”, ruch zaczął się rozpadać i został rozwiązany

miała świadomość, że powstawanie licznych organizacji dysydentów jest efektem coraz większej

w 1956 r. Jego porażka umożliwiła reżimowi ukończenie kolektywizacji gruntów, której wcześniej

słabości i dezorientacji reżimu. Naciski wywierane na Turków odnosiły odwrotny skutek,

zaniechał. W 1958 r. na zjeździe Partii Komunistycznej ogłoszono, że „socjalizm” odniósł w Bułgarii

podobnie jak inne podejmowane przez władze próby demonstracji sił, takie jak na przykład

całkowite i definitywne zwycięstwo. Do końca lat 50. Bułgaria pozostawała w uśpieniu. Ukończono

aresztowanie uczniów za obchody urodzin Johna Lennona.

kolektywizację gruntów, zdławiono całą znaną opozycję i aby uniknąć dalszych problemów, rozpoczęto wysiedlanie rodzin „burżuazyjnych” z miast. To ostatecznie zmusiło Bułgarów do posłuszeństwa, podobnie jak wydarzenia na arenie międzynarodowej. Bunt w Niemczech w 1953 r. i rewolucja węgierska w 1956 r. pokazały, że Zachód nie udzieli Bułgarom pomocy.

Dnia 3 listopada 1989 r. organizacje antyreżimowe połączyły się w marszu na parlament, aby przedstawić mu petycję dotyczącą środowiska naturalnego. Bardzo szybko hasła skandowane przez dziesięciotysięczny tłum zmieniły się ze środowiskowych na polityczne, a „Wolność!” stała się głównym żądaniem. Władze nie planowały, że będą musiały radzić sobie z protestami na tak wielką

Opór stał się aktem indywidualnego poświęcenia. W 1955 r. dr Iwan Georgiew założył Bułgarską

skalę. Tydzień później przerażona Partia Komunistyczna zdymisjonowała swojego przywódcę

Partię Narodowo-Rewolucyjną, co zakończyło się dla niego karą więzienia. W latach 1956–

Todora Żiwkowa. 7 grudnia z ruchów dysydentów wyłonił się Związek Sił Demokratycznych

1957 kilku przedstawicieli inteligencji rozpowszechniło teksty popierające rewolucję węgierską

(SDS), który w styczniu ogłosił, że jest gotowy do przejęcia władzy z rąk komunistów. Reżim

i także zostało skazanych. W 1968 r. za popieranie „praskiej wiosny” uwięzieni zostali studenci.

komunistyczny okazał się niezdolny do „przeczekania burzy”. Wiatr przemian w całej Europie

Indywidualne akty oporu pojawiały się w latach 70. i niezmiennie kończyły się uwięzieniem

zdmuchnął go tak samo jak wszystkie inne.

dysydentów. W 1985 r. w więzieniu w Pazardżiku zabito dwóch długoletnich dysydentów. W tamtym czasie sytuacja polityczna była już jednak inna. Miejskie pokolenie powojenne weszło w dorosłość i stwierdziło, że życie jest nieprzewidywalne, niepewne i w coraz większym stopniu pozbawione godności. Z zagranicy docierały informacje o klęskach sowieckich w Afganistanie i umacnianiu się ruchu oporu w Polsce. W coraz większym stopniu pokolenie powojenne postrzegało socjalizm jako aberrację i domagało się zmiany. Reżim nie chciał zgodzić się na odgórne reformy wzorowane na radzieckiej pierestrojce. W przemówieniu wygłoszonym latem 1987 r. przywódca Żiwkow oświadczył: „Towarzysze, postanowiliśmy przeczekać tę burzę i potem pomyśleć, czy wziąć udział w pierestrojce”. Oznaczało to, że każdy, kto chciałby zmian, musiałby szukać poparcia poza Partią. Przymusowa zmiana nazwisk Turków popchnęła społeczeństwo do udziału w zorganizowanym oporze i wzbudziła powszechne współczucie dla ofiar ucisku. Te wydarzenia wstrząsnęły reżimem, który zaczął słabnąć. W 1988 r. opór przeniósł się wreszcie do stolicy, gdzie utworzony został Klub na rzecz Głasnosti i Pierestrojki. Jego członkowie stracili pracę, ale nie znaleźli się w więzieniu. To dodało im sił i do końca 1988 r. powstały liczne organizacje antyreżimowe, w tym konfederacja związków zawodowych „Podkrepa” („Wsparcie”) wzorowana na polskiej Solidarności. Chociaż oficjalne media milczały o wszystkich tych sprawach, większość ludności

V. ZMIANA SYSTEMU (1989–1997) Bułgaria jest jedynym krajem europejskim byłego Układu Warszawskiego, któremu nie udało się dokonać jednoetapowej transformacji. Doświadczyła dwóch załamań gospodarczych spowodowanych przez rządy byłych komunistów, czego konsekwencją były dwie rewolucje polityczne – pierwsza w latach 1989–1990, a następna w latach 1996–1997. Łatwo można wskazać przyczyny tej burzliwej ścieżki rozwoju. Chociaż sytuacja polityczna rozwijała się dobrze i szybko, w sferze gospodarczej Bułgarzy nadal – tak jak było od lat 20. – wykazywali brak chęci wypłynięcia na burzliwe wody gospodarki rynkowej. Sami reformatorzy, miejscowi i zagraniczni, nie rozumieli, ile czasu na to potrzeba. Ponadto nie udało się im przekonać zwykłych ludzi, że lepiej zlikwidować fabryki i zakłady przemysłowe wybudowane w okresie socjalizmu, niż je utrzymywać. W konsekwencji, podczas gdy Polska wprowadzała radykalne reformy, a Czechy przygotowywały się do pójścia tą sama drogą, Bułgarzy nie byli przekonani o konieczności takich poważnych zmian.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W sferze polityki i społeczeństwa obywatelskiego sytuacja rozwijała się bardzo szybko po

Stół. Partia BKP przystąpiła do negocjacji zdecydowana zastąpić demokrację wielopartyjną

zburzeniu muru berlińskiego. Do połowy listopada 1989 r. media uzyskały wolność. Codzienne

„jednością narodową”, a reformy rynku – „gospodarką mieszaną” opartą na „własności społecznej”.

masowe demonstracje wstrząsały dużymi miastami. W styczniu 1990 r. pracę rozpoczął krajowy

Oczywistym zamiarem było utrzymanie władzy w rękach komunistów. Ostatecznie jednak górą

Okrągły Stół, przy którym Partia Komunistyczna i SDS prowadziły negocjacje na temat

był SDS. Bułgaria miała być demokratyczną republiką parlamentarną zmierzającą ku gospodarce

wprowadzenia demokracji. Ponieważ szybko zaczynały funkcjonować podstawowe instytucje

rynkowej. Do kwietnia 1990 r. Bułgaria uniknęła nie tylko „jugosłowiańskiego” modelu rozpadu,

demokracji deliberatywnej, udało się uniknąć zagrożenia wojną domową.

lecz także „rosyjskiego” modelu „trzeciej drogi”, którego skutkiem byłaby oligarchia opierająca się

Jednak rozlew krwi nie był jedyną pułapką na dalszej drodze ku demokracji. Najniebezpieczniejsza

na elitach komunistycznych. Zamiast tego kraj wszedł na drogę transformacji.

była pułapka, w którą wpadła większość byłych republik radzieckich, a mianowicie pokusa, aby

Na nieszczęście dla reformatorów wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, które odbyły

w imię „jedności narodowej” zastąpić demokrację autorytarnym systemem oligarchicznym,

się w czerwcu 1990 r., wygrali komuniści, którzy niedawno zmienili swoją nazwę. W Sofii rzesze

którego podstawę miałoby stanowić wznowienie rządów elit. W późniejszym czasie rozwiązanie

codziennie protestujących demonstrantów nie zgodziły się zaakceptować wyników wyborów.

to zostało nazwane „trzecią drogą”, którą w tym okresie podążała Komunistyczna (od kwietnia

Studenci rozpoczęli okupację budynków, demonstrantów przybywało i 29 sierpnia przypuszczony

1990 r. Socjalistyczna) Partia Bułgarii, BKP/BSP.

został szturm na gmach partii socjalistycznej, który podpalono. Ponieważ całkowicie zniknęły

Inną pułapką był konflikt etniczny i to on pojawił się jako pierwszy. W Wigilię 1989 r. aparat państwowy wydał dekret, zgodnie z którym Turcy mogli odzyskać swoje muzułmańskie nazwiska. Miejscowi urzędnicy, którzy brali czynny udział w represjach wobec Turków, nie zgodzili się na to. Uważając, że jedyną szansą na uniknięcie odpowiedzialności jest wzbudzenie nastrojów nacjonalistycznych, wystąpili z hasłem „Bułgaria dla Bułgarów!” i rozpoczęli codzienne masowe demonstracje. Zaskoczony tym buntem we własnych szeregach, rząd nie interweniował na żadnym szczeblu, część społeczeństwa i niektóre media poparły zaś nacjonalistów. Na szczęście, podczas gdy rząd „przeczekiwał burzę”, działały nowe organizacje demokratyczne. Prowadziły rozmowy ze wszystkimi stronami i przekonały je do utworzenia Narodowego Komitetu Pojednania, w ramach

artykuły spożywcze i zawiódł wprowadzony przez rząd socjalistyczny system reglamentacji mający złagodzić niedobory, ogłoszono ogólnokrajowy strajk i na początku listopada rząd ustąpił. Władzę przejął rząd „ocalenia narodowego” składający się z socjalistów, ludowców i SDSu. Rząd ten uwolnił ceny i po gwałtownych wahaniach cen w sklepach ponownie pojawiły się artykuły spożywcze. Do jesieni parlament opracował nową konstytucję i rozwiązał się. Wybory, które potem zorganizowano, niewielką większością wygrał SDS i rządy objął reformatorski rząd, którego premierem został młody prawnik Filip Dimitrow. Rząd miał zapewnioną nieznaczną większość – w jego skład weszły SDS i nowa partia mniejszości tureckiej, Ruch na rzecz Praw i Swobód (DPS).

którego można było prowadzić negocjacje na temat wszystkich kwestii spornych. Wciągniętym

Jak pokazały wyniki wyborów, rząd nie miał jednak wyraźnego mandatu do przeprowadzenia

w procedury demokratyczne i przyciągającym uwagę mediów przywódcom nacjonalistów nie

radykalnych zmian gospodarczych. Sondaże opinii publicznej z tego okresu niezmiennie

udało się przedstawić przekonujących argumentów. Społeczeństwo wycofało swoje poparcie

wykazywały, że społeczeństwo bułgarskie nadal usiłowało uniknąć kapitalizmu. Do połowy lat

dla nich do końca pierwszego tygodnia stycznia, kiedy to prace rozpoczął Okrągły Stół wraz

90. obywatele uważali, że państwo ma obowiązek zapewniania swoim obywatelom miejsc pracy

z opozycją.

i zarobków – pogląd całkowicie niezgodny z reformami przeprowadzanymi w innych państwach

Bułgarzy skoncentrowali się na pracach Okrągłego Stołu w takim stopniu, że nie liczyło się

Europy Środkowej.

dla nich nic innego. Myślenie o procedurach demokratycznych przeważyło nad myśleniem

Rządowi reformatorskiemu udało się zwrócić byłym właścicielom znacjonalizowane nieruchomości

o etniczności i idei narodowej. W ten sposób w Bułgarii uniknięto „pokusy jugosłowiańskiej”.

i skolektywizowane grunty rolne. Nawet takie niewielkie zmiany okazały się korzystne. Do jesieni

Uniknięcie pokusy podążania „trzecią drogą” było wyzwaniem, w którego obliczu stanął Okrągły

1992 r. w dużej mierze poradzono sobie ze wstrząsami, które nastąpiły po rozpadzie gospodarki

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

(socjalistycznej). Bułgaria ponownie stała się wypłacalna, a rezerwy walutowe osiągnęły rekordową

„przedefiniowania” stosunków z MFW i Bankiem Światowym, których dotacje podtrzymywały

wysokość 1,2 mld dolarów (początkowo, w 1990 r., wynosiły jedynie 150 mln dolarów).

gospodarkę od 1990 r. Rząd socjalistyczny miał zmusić te instytucje do porzucenia koncepcji

Miesięczne płace ustabilizowały się na poziomie około 100 dolarów (dla porównania w ostatnich

„finansowej stabilizacji” i dostarczenia środków na „produkcję krajową”. W polityce zagranicznej

miesiącach socjalizmu kwota ta była niższa niż 80 dolarów). Tylko w 1992 r. w powstającym

nadrzędne znaczenie miała mieć Rosja i inne byłe państwa sowieckie. Partia BSP obiecywała

sektorze prywatnym stworzono 800 000 miejsc pracy. W ciągu roku inflacja została ograniczona

również ograniczenie wpływów kultury zachodniej.

z 400 do 60 proc. Rząd był również gotowy do sfinalizowania rokowań z MFW w sprawie pakietu naprawy oraz do rozpoczęcia zakrojonej na szeroką skalę prywatyzacji całej gospodarki. Bułgaria stała się członkiem Rady Europy i rozpoczęła negocjacje w sprawie uzyskania statusu kraju stowarzyszonego z UE. Kiedy pierwsze efekty reform stały się widoczne, społeczeństwo zdecydowało, że nie potrzebuje więcej zmian. Niestabilne porozumienie narodowe w sprawie „transformacji” uległo jeszcze większemu osłabieniu i w grudniu 1992 r., po wystąpieniu z koalicji sojuszniczego DPS u, uchwalono wotum nieufności wobec rządu SDS-u. Parlament odmówił samorozwiązania i zamiast ogłosić wybory, zdołał zebrać „chwiejną większość” w celu utworzenia rządu „narodowego”. Nowy rząd wstrzymał reformy i Bułgaria zaczęła kierować się ku „trzeciej drodze”. Gospodarka, pozostawiona samej sobie, została przejęta przez zorganizowane grupy powiązane z mafią. Eksploatowały one przedsiębiorstwa, kierując się jedynie chęcią zysku, a za straty, które w latach 1992–1993 wzrosły czterokrotnie, mieli zapłacić podatnicy. Deficyt w handlu zagranicznym wzrósł dziesięciokrotnie w ciągu jednego roku, z 86 do 900 mln dolarów. Wraz z kurczeniem się gospodarki i rozwojem mafii, w 1993 r. rozpoczęły się zabójstwa wynikające z porachunków gangsterskich, które nadały ton następnej dekadzie. W tym czasie partia BSP stawała się ofiarą własnej propagandy. Przed pojawieniem się „demokratów” partia od 1990 r. informowała swoich wyborców, że panują jedynie „trudności gospodarcze”, które można było łatwo przezwyciężyć, i że to właśnie „demokraci” zmienili te trudności w kryzys. Do 1994 r. ten sposób myślenia został przyjęty przez najwyższe kierownictwo partii. Skutkiem było przygotowanie przez BSP nowego programu, według którego demokracja nie była niczym więcej niż umyślnym niszczeniem i chaosem, świadomie wywołanym przez SDS w służbie obcych interesów. Z tego wynikał logiczny wniosek, że aby sytuacja wróciła do normy, konieczne jest przywrócenie nadrzędnej roli państwa w życiu gospodarczym i społecznym. Jednym słowem, Bułgaria nie miała być krajem kapitalistycznym. Partia BSP zobowiązała się również do

Tymczasem poziom inflacji w 1994 r. przekraczał 100 proc., a średnie zarobki spadły do 65 dolarów. Społeczeństwo przeczuwało nadchodzący kryzys, lecz wyciągało te same wnioski co BSP: uważało, że to reforma jest przyczyną problemów, które można rozwiązać jedynie przez powrót do swego rodzaju socjalistycznej „normalności”. W wyborach, które odbyły się w grudniu 1994 r. partia BSP pokonała SDS stosunkiem głosów 2 do 1. Normalność jednak nie powróciła. Ponieważ państwo ponownie wprowadziło kontrolę cen i ustaliło swoją dominację w gospodarce, do lata 1995 r. straty w sektorze bankowym wzrosły o 400 proc. Bilans na rachunku bieżącym zmienił się z nadwyżki w wysokości 233 mln dolarów w 1994 r. w deficyt wynoszący 750 mln dolarów w 1996 r. Do połowy 1996 r. zniknęły zboże i chleb, co spowodowało powrót do systemu reglamentacji. Średnie płace, już prawie o połowę niższe w 1994 r. (w porównaniu z 1992 r.), ponownie spadły o 50 proc. do połowy 1996 r. Panika wśród klientów banków spowodowała zamknięcie 19 z nich w drugiej połowie roku. Chociaż rząd socjalistyczny złożył wniosek o członkostwo w UE, w połowie 1996 r. nie miał innego wyjścia niż obwinianie „światowego kapitalizmu” o katastrofy gospodarcze. Finansowane przez Zachód organizacje pozarządowe zostały oskarżone o destabilizację polityczną kraju. Rząd odmawiał nawet dyskusji o perspektywach członkostwa w NATO, twierdząc, że najważniejsze są stosunki z Rosją. Pod koniec jesieni 1996 r. wraz z chlebem zniknęło paliwo, a waluta krajowa załamała się – kurs wymiany wobec dolara amerykańskiego obniżył się z 70:1 w styczniu 1996 r. do 3 000:1 na początku lutego. Inflacja osiągnęła 2040 proc. do końca lutego 1997 r., a miesięczne zarobki spadły do mniej niż 10 dolarów.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Zorganizowane przez komunistów wysadzenie cerkwi św. Króla (1925 r.) było największym terrorystycznym aktem przemocy na świecie, który został przyćmiony dopiero 70 lat później przez zamach bombowy w Oklahomie.

Dnia 9 września 1944 r. władzę przejęły komunistyczne siły zbrojne.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Przez ponad pokolenie okresowo następował pobór obywateli bułgarskich wykonujących wszystkie zawody do „brygad uderzeniowych” w celu dostarczenia państwu darmowej siły roboczej.

Reżim komunistyczny szczególnie szczycił się naborem kobiet do ciężkiej pracy w „brygadach uderzeniowych”.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Do końca lat 50. wszyscy rolnicy zostali zmuszeni do przyłączenia się do gospodarstw kolektywnych.

Dr Nikola Petkow, przywódca opozycji antykomunistycznej, został zastrzelony w 1947 r., wkrótce po podpisaniu przez reżim powojennych traktatów pokojowych z aliantami.

Pisarz i dysydent Georgi Markow, pierwsza ofiara morderstw bułgarskich opozycyjnych emigrantów dokonywanych przy użyciu tzw. „bułgarskiego parasola” pod koniec lat 70.

Kierownictwo partii komunistycznej nadzoruje jeden z wielu dorocznych oficjalnych pochodów.

Ten legendarny pocałunek najwyższego rangą komunisty bułgarskiego Todora Żiwkowa i przywódcy Związku Radzieckiego Leonida Breżniewa znaczył więcej niż osobista przyjaźń. W 1971 r. Todor Żiwkow zaproponował swojemu przyjacielowi Leonidowi Breżniewowi likwidację suwerennego państwa bułgarskiego i przyłączenie kraju do ZSRR jako szesnastej republiki radzieckiej.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Co najmniej sześć razy w roku obywatele Bułgarii byli mobilizowani do udziału w masowych pochodach, aby wyrazić wdzięczność wobec partii.

Petyr Beron (w środku) kierował ruchem Ekogłasnost, organizacją ekologiczną, która zapoczątkowała przemiany w Bułgarii.

3 października 1989 r. Pierwszy marsz protestacyjny od pokolenia.

Kwiecień 1989 r. W ostatnim przejawie okrucieństwa reżim komunistyczny usiłował deportować całą bułgarską społeczność etnicznych Turków, których liczba wynosiła wówczas 750 000.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Zerwanie i ciągłość. Poeta Josif Petrow był najmłodszym posłem do parlamentu w ostatnim demokratycznym Zgromadzeniu w 1947 r. Po dziesięcioleciach pobytu w więzieniu jako więzień polityczny reżimu Josif Petrow powrócił do pierwszego postkomunistycznego parlamentu demokratycznego w 1990 r. jako najstarszy poseł.

Dnia 10 listopada 1989 r. w obliczu coraz większej fali protestów partia komunistyczna zdymisjonowała swojego pierwszego sekretarza Todora Żiwkowa (po prawej), który piastował to stanowisko przez 33 lata.

Przed pierwszymi od pół wieku wolnymi wyborami dnia 7 czerwca 1990 r. milion przeciwników komunizmu zgromadziło się, aby świętować wolność.

W upalnych dniach sierpnia 1990 r. cierpliwość obywateli wyczerpała się i przypuszczono szturm na siedzibę partii komunistycznej w Sofii, którą podpalono.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Po splądrowaniu budynku partii komunistycznej wreszcie usunięto zdobiącą go czerwoną gwiazdę.

Na miejscu dawnych komunistycznych obozów pracy odbywają się doroczne ceremonie upamiętniające.

Dr Żelju Żelew (w środku) kierował Związkiem Sił Demokratycznych, należącym do Grupy EPL, od 1989 r. do 1990 r., kiedy został pierwszym demokratycznym prezydentem Bułgarii.

Opłakiwanie ofiar reżimu komunistycznego pod pomnikiem ku czci ofiar w Sofii.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Podczas drugiej rewolucji w lutym 1997 r. obalono rząd postkomunistyczny.

Iwan Kostow kierował Związkiem Sił Demokratycznych i rządem w latach 1997–2001 i uratował kraj przed katastrofą oraz doprowadził go do członkostwa w UE i NATO.

Nadeżda Michajłowa (w środku, z kwiatami), minister spraw zagranicznych w reformatorskim rządzie demokratycznym lat 1997–2001, płakała w parlamencie, gdy usłyszała wiadomość, że w ramach przygotowań do pełnego członkostwa Bułgarzy nie muszą już posiadać wiz, aby podróżować do UE.

Flaga narodowa Bułgarii (z przodu) zawisła przed siedzibą NATO w Brukseli, gdy Bułgaria przystąpiła do Sojuszu.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VI. D RUGA REWOLUCJA I ODBUDOWA (1996–2007) „Socjalistyczny projekt społeczny” okazał się powrotem najgorszych aspektów kryzysu z lat 1989–1990. W 1996 r. gospodarka skurczyła się o jedną dziesiątą, czyli bardziej niż w czasie powojennych kryzysów z roku 1918 i 1945. W przeciwieństwie do poprzednich klęsk, tym razem reakcja społeczna była natychmiastowa. Bułgarzy ponownie rozpoczęli rewolucję. Tym razem, inaczej niż w 1990 r., była ona krótka (od grudnia 1996 r. do lutego 1997 r.), powszechna (do 800 000 uczestników w całym kraju popieranych przez trzy czwarte siedmio milionowej populacji) i decydująca. W pierwszych dniach lutego 1997 r. wzniesiono i obsadzono

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Znacznie więcej trudności przysparzały kwestie gospodarcze i społeczne, lecz rząd Iwana Kostowa działał szybko i stanowczo. Rozpoczęte zostały długo odwlekane reformy, które przynajmniej początkowo cieszyły się zdecydowanym poparciem społecznym. Ponownie rozpoczęta została prywatyzacja, a niedochodowe gałęzie przemysłu socjalistycznego zostały ostatecznie postawione w stan likwidacji. Rząd stawił czoło przestępczości i do 1999 r. tak typowe dla lat 90. grupy gangsterskie albo zniknęły, albo przeszły na legalną działalność. Zmniejszyła się liczba przestępstw i zniknęła najbardziej egzotyczna forma bandytyzmu lat 90. – rozboje na drogach. Do końca kadencji rządu Iwana Kostowa PKB wytwarzany przez sektor prywatny osiągnął ponad 70 proc., „szara strefa” skurczyła się z 60 proc. do mniej niż 40 proc., a płace i dochody powróciły do poziomu sprzed kryzysu.

ludźmi barykady we wszystkich miastach i miejscowościach, jak również na większych drogach

Według sprawozdania Banku Światowego z 2001 r. to rząd SDS-u działający w latach 1997–2001

krajowych, w punktach granicznych kraju oraz wokół lotnisk. Socjaliści zostali pokonani 4 lutego

pod wodzą twardego i nieustępliwego reformatora doprowadził do tego „nadzwyczajnego

1997 r., wybory ogłoszono na kwiecień, a prezydent, który dwa miesiące wcześniej wygrał wybory

zwrotu”, który wyprowadził Bułgarię z katastrof gospodarczych połowy lat 90. i skierował ją

z poparciem SDS-u, powołał rząd tymczasowy, w którego skład weszli członkowie związku.

bezpośrednio na tor członkostwa w UE i NATO. W tym okresie SDS został również członkiem

Rząd działał zdecydowanie. Na podstawie błyskawicznie zawartej umowy z MFW ustawowo

Grupy EPL.

ustalono sztywny kurs walutowy, dzięki czemu inflacja obniżyła się do 12 proc. w ciągu trzech

Podobnie jak inne kraje, którym w XX w. nie udała się pełna modernizacja, Bułgaria przechodziła

tygodni. Średnie miesięczne zarobki wzrosły z mniej niż 10 dolarów do 65 dolarów w ciągu

burzliwy okres przejściowy. Jednakże, inaczej niż w przypadku niektórych byłych krajów

dwóch miesięcy i w tym samym czasie czterokrotnie – do poziomu 1,1 mld dolarów – wzrosły

socjalistycznych, w których transformacja całkowicie się nie powiodła, zmiany w Bułgarii były

rezerwy krajowe. W parlamencie podpisano nową umowę społeczną w formie „Deklaracji

udane, ponieważ ich siłą napędową były potężne motory transformacji i reform.

porozumienia narodowego”. Poprzez jej podpisanie partia BSP zrezygnowała z prowadzenia wszelkich eksperymentów związanych z „trzecią drogą” i zgodziła się na pełne członkostwo

Pierwszym z nich była utrwalona kultura polityczna, która pozwoliła z łatwością rozwiązać

w NATO oraz na ukończenie procesu zwracania gruntów, który wstrzymali socjaliści.

kwestie reprezentacji, podziału władzy i liberalnej demokracji. Drugim to, że częściowo dzięki

W kwietniowych wyborach SDS uzyskał przytłaczającą większość i w ten sposób reformatorzy

poszukiwania wyjątkowych „wartości narodowych” – obydwie oddalają od liberalnej demokracji

ostatecznie zdobyli mandat do radykalnych reform. Zostały one podjęte przez rząd SDS-u, na

i prowadzą na niepewny grunt oligarchii. Od początku podstawowymi założeniami SDS-u

którego czele stał Iwan Kostow. Stanął on w obliczu licznych kryzysów i palących problemów

(i innych sił antykomunistycznych) były wolność i wartość jednostki, a nie „naród” lub inna

we wszystkich obszarach. Nie doświadczył ich jedynie system polityczny wypracowany przez

wyobrażona grupa. Stosunkowo szybko SDS rozwijał się w kierunku chrześcijańskiej demokracji

społeczeństwo. Jak zazwyczaj bywało w przełomowych momentach historii Bułgarii, polityka

oraz reprezentującego aktywne grupy wiekowe połączenia liberalizmu z konserwatyzmem

kraju została stosunkowo pomyślnie ustabilizowana w 1990 r. Dzięki przejrzystej strukturze

i w efekcie już w 1992 r. stał się partią „ludową”. Ten prąd polityczny okazał się wystarczająco

politycznej i jasnemu systemowi sprawowania władzy już w 1998 r. Komisja Europejska uznała,

silny, by popychać Bułgarię naprzód nawet po rozpadzie SDS-u w 2001 r. Jego członkowie zasilili

że Bułgaria spełniła kryteria kopenhaskie dotyczące członkostwa w UE.

większość ważniejszych nowych partii, takich jak NDSV, i stanowią zaplecze, które umożliwiło

tej kulturze siła polityczna prowadząca reformy, SDS, uniknęła pułapek nacjonalizmu lub

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

rozwój partii GERB po 2007 r. W 2009 r. partia GERB wygrała wybory i chrześcijańscy

administracyjna, reforma oświaty oraz reforma sądownictwa i organów ścigania. Ponownie

demokraci odzyskali władzę.

pojawiła się przestępczość zorganizowana, a wyniki corocznej kontroli prowadzonej przez

Trzecim motorem były media, niepozwalające odebrać sobie niezależności, popierane przez

Komisję Europejską ujawniły brak reformy sądownictwa.

potężnych, najlepiej wykształconych, przejawiających chrześcijańsko-demokratyczne sympatie

Utrzymana została jednak stabilność finansowa, a nowy, żywotny sektor prywatny zdołał

przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego z byłego bloku socjalistycznego. Wszystko to

wprowadzić kraj na ścieżkę wzrostu gospodarczego rzędu 5–6 proc. rocznie. Do końca kadencji

sprawiło, że kraj utrzymał kurs od 1989 r. do 2007 r. Jednakże pod koniec lat 90. najbardziej

rządu NDSV w 2005 r. płace wzrosły o ponad jedną trzecią, dwukrotnie wzrosły inwestycje

reformatorski rząd Bułgarii miał paść ofiarą własnego sukcesu. Najpierw przyszła powszechna

zagraniczne, a liczba telefonów komórkowych przekroczyła milion (liczba dorosłych mieszkańców

utrata zainteresowania polityką. Tak samo jak w latach 1996–1997, ostatecznie wybrano

wynosiła 6,4 mln). W latach 2005–2006 ekonomiści szacowali, że rzeczywisty standard życia jest

gospodarkę rynkową, demokrację, członkostwo w UE i NATO i wydawało się, że w kwestii

najwyższy we współczesnej historii kraju. W polityce zagranicznej rząd pozostawał wierny swoim

polityki nie pozostały już żadne problemy do rozwiązania. Społeczeństwo straciło zainteresowanie

zobowiązaniom. To za rządów Symeona II Bułgaria stała się pełnoprawnym członkiem NATO

i w wyborach lokalnych w 1999 r. „Niebiescy” i „Czerwoni” łącznie uzyskali zaledwie jedną

(29 marca 2004 r.) i podpisała traktat akcesyjny z UE w kwietniu 2005 r.

trzecią oddanych głosów. Po drugie, uwaga publiczna skierowała się na kwestie systemu rządów. Obywatele odkryli, że podczas gdy sami borykają się z problemem zamykania przedsiębiorstw, wyżsi rangą politycy SDS-u osiągają „niewytłumaczalny poziom bogactwa”, jak ujął to ówczesny prezydent. Głównym tematem debaty stała się korupcja, która podważyła zaufanie nie tylko do SDS-u, lecz także ogólnie do polityki. Tymczasem społeczeństwo nie mogło ponownie opowiedzieć się za socjalistami. Wspomnienie ostatnich katastrof było zbyt świeże. Wszystkie te wydarzenia oznaczały, że społeczeństwo szuka w polityce czegoś nowego. Na scenie pojawiły się nowe atrakcyjne partie. Najbardziej atrakcyjna była partia założona przez wygnanego cara Symeona II. Narodowy Ruch „Symeon Drugi” (NDSV) pojawił się wiosną 2001 r., już w lecie wygrał wybory, a następnie stworzył rząd, obiecując podniesienie standardu życia do „poziomu europejskiego” w ciągu 800 dni.

Obywatele jednak oczekiwali od Symeona więcej, niż mógł uczynić. Odczuwali oni również skutki spowolnienia reform. System ochrony zdrowia powodował coraz większe trudności i sprzyjał korupcji. Brak reformy organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości doprowadził do ponownego powstania przestępczości zorganizowanej. Odnowiły się wojny gangów, w organach ścigania zaczęło zaś królować przekupstwo. Dostrzegano tendencję do nasilania się korupcji, co było sprzeczne z obietnicą Symeona dotyczącą oczyszczenia polityki i wprowadzenia „we wszystkim nowej moralności”. W wyborach w 2005 r. społeczeństwo dało upust swoim frustracjom. Partia NDSV ledwie zdobyła drugie miejsce – uplasowała się daleko za socjalistami i nieznacznie przed DPS-em. Po prawej stronie sceny politycznej zdezorganizowany SDS nie był w stanie rządzić. Podzielił się na aż pięć oddzielnych partii, z których jedynie dwóm – SDS-owi i nowej partii DSB pod wodzą

Partia NDSV usytuowała się na scenie politycznej wśród ugrupowań centroprawicowych

byłego premiera Iwana Kostowa – udało się wejść do parlamentu. Po trzech miesiącach parlament

i potwierdziła swoje przywiązanie do ustalonego porządku: liberalnej demokracji, gospodarki

utworzył centrolewicową koalicję złożoną z BSP, NDSV Symeona II, i DPS-u. Po raz trzeci od

rynkowej, członkostwa w UE i NATO, stabilności finansowej, restrukturyzacji gospodarki.

1989 r. premierem został socjalista, lider BSP Siergiej Staniszew.

NDSV usiłowała nawet przyłączyć się do EPL, co świadczyło o trwałości centroprawicowego porozumienia. Skuteczność rządu w przeprowadzaniu reform osłabiały jednak brak doświadczenia i niedostateczne kompetencje. Kontynuowano realizację rozpoczętych reform, lecz zmiany, które miały się rozpocząć, na przykład w systemie ochrony zdrowia publicznego, opóźniały się. Nie podjęto nawet prób dokonania przemian „drugiej generacji”, takich jak reforma

Z dwiema centrowymi partiami w rządzie obawy przed powrotem na socjalistyczną drogę okazały się nieuzasadnione, rząd ogłosił bowiem, że podstawę jego działań będzie stanowić polityka dwóch poprzednich (centroprawicowych) rządów. Po takim rozproszeniu obaw, w pierwszych miesiącach „koalicji trójstronnej” – jak został nazwany nowy rząd – trzeba było znaleźć

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

rozwiązanie bardziej podstawowych problemów. Wszystkich zaskoczyło i zaszokowało to, że po

polityki i działania zgodnie z nimi. Wczesną wiosną 2008 r. masowe skandale korupcyjne stały się

wyborach z 2005 r. w polityce bułgarskiej wyłoniła się frakcja ksenofobiczna. Szybko utworzona

podstawą decyzji Komisji Europejskiej o zawieszeniu funduszy z niewykorzystanych programów

partia Ataka weszła do parlamentu jako czwarta pod względem wielkości grupa parlamentarna.

przedakcesyjnych.

Obietnicą przedwyborczą Ataki było „dopilnowanie, aby kraj ten nie był już rządzony przez Turków, Cyganów, Żydów, zdrajców narodu i pederastów”. Wywołało to obawy, że społeczeństwo odwraca się od swojej długiej historii tolerancji etnicznej oraz że można oczekiwać swego rodzaju konfliktu bułgarsko-tureckiego. Niebezpieczeństwo to zostało zażegnane – ponownie przez społeczeństwo obywatelskie. Około 86 organizacji pozarządowych i setki pojedynczych osób pozwało do sądu lidera Ataki za „wypowiedzi nawołujące do nienawiści”. Sąd wydał wobec niego nakaz zaprzestania używania języka, który pozwolił Atace wejść do parlamentu. Partia zmieniła retorykę i natychmiast się podzieliła – najbardziej radykalni faszyści wystąpili z niej i odeszli w polityczne zapomnienie. Jeśli chodzi o socjalistów, zarówno słowami, jak i czynami potwierdzali oni „prozachodni” kurs kraju, nie ustając w wysiłkach, aby przystąpić do UE, i wysyłając nowe kontyngenty do Iraku, Afganistanu, Bośni i Kosowa. Osiągnięcie celów w polityce krajowej okazało się trudniejsze. Rząd jedynie dryfował w kierunku wyznaczonym przez dwa poprzednie rządy i nie miał wizji, energii ani założeń politycznych. Zarzucono reformę ochrony zdrowia. Reforma administracyjna,

Wraz z kryzysem zaufania panującym w SDS-ie i jego odłamach do 2007 r. cały bułgarski partyjny system polityczny ponownie tracił zaufanie społeczne. Frekwencja podczas wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2007 r. była godna pożałowania, a w wyborach lokalnych w listopadzie 2007 r. połowa wszystkich oddanych głosów przypadła grupom lokalnym, a nie partiom krajowym. W tej sytuacji na bazie odżywającej polityki opartej na systemie partyjnym siłę zyskała centroprawicowa partia GERB, utworzona przez charyzmatycznego burmistrza Sofii Bojka Borysowa. Partia GERB, należąca do EPL, zdobyła więcej głosów niż inne partie zarówno w wyborach europejskich, jak i lokalnych, co stanowiło dla niej rozgrzewkę przed wyborami parlamentarnymi w 2009 r. i wstęp do utworzenia w przyszłości centroprawicowego rządu. Jasne stało się, że rozpad SDS-u nie był końcem powszechnego poparcia dla chrześcijańskiej demokracji. Wręcz przeciwnie – dzięki GERB Bułgaria wyglądała na gotową do wejścia w nową centroprawicową erę po zakończeniu rządów BSP.

chociaż ogłoszona, nie przyniosła wielu rezultatów. Pomimo że po raz pierwszy od 1989 r. rząd stworzył zdecydowaną strategię reform mających na celu modernizację szkolnictwa średniego, obywatele pozostali wobec niej mało entuzjastyczni. Proces naprawy gospodarczej przebiegał sprawnie. W 2007 r. 60 proc. obywateli posiadało samochody, a liczba telefonów komórkowych przekraczała liczbę ludności. Obywatele nie odnosili się jednak entuzjastycznie

VII. I NTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ I NATO

do tych danych, ponieważ w innych sferach następowały niepokojące zmiany. Nieodpowiednie planowanie urbanistyczne i przestarzała infrastruktura spowodowały, że w 2007 r. drogi były

W porównaniu z krajami Europy Środkowej decyzja Bułgarii o przystąpieniu do UE i NATO nie

w tak złym stanie, że nie dało się z nich korzystać. Transport publiczny, w tym kolej, podupadał

była ani automatyczna, ani łatwa. W czasach współczesnych jasne wybory geopolityczne nigdy nie

w alarmującym tempie. Mała determinacja rządu była zachętą do przestępczości zorganizowanej

przychodziły społeczeństwu bułgarskiemu z łatwością. Nawet przed 1878 r., w czasach osmańskich,

i korupcji, które szerzyły się w tempie przypominającym połowę lat 90.

działacze na rzecz wyzwolenia byli podzieleni, jeśli chodzi o wizję przyszłości Bułgarii. Znaleźli

Rząd osiągnął jeden zadeklarowany cel. Dnia 1 stycznia 2007 r., pomimo oczywistych niedociągnięć w strukturze gospodarczej i sądowej, Bułgaria stała się pełnoprawnym członkiem UE, wraz z Rumunią. Następnie jednak rząd borykał się z niemożnością sformułowania celów

się wśród nich rusofile, germanofile i frankofile, jak również „lewantyści”, którzy opowiadali się za trwałym sojuszem z Imperium Osmańskim. Ponadto istnieli również zwolennicy utworzenia scentralizowanego państwa narodowego, którzy domagali się demokratycznej republiki „równej wolnym narodom Europy i funkcjonującej w zgodzie z nimi”. Ta „proeuropejska” platforma

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

podsyciła powstanie narodowe w 1876 r., lecz nie oznaczało to końca debat. Prorosyjskie

Po rewolucji z 1997 r. Zgromadzenie Narodowe przygotowało w marcu pierwszy dokument,

sentymenty wzięły górę, gdy Imperium Rosyjskie prowadziło wojnę z Turcją, aby wyzwolić

w którym wszystkie partie zgadzały się na członkostwo w NATO; była to „Deklaracja porozumienia

Bułgarię. Ostra interwencja rosyjska spowodowała jednak ponowne zwrócenie się na zachód.

narodowego”. Tymczasowy rząd SDS-u niezwłocznie wystąpił do NATO z oficjalnym wnioskiem

W dwóch wojnach światowych Bułgaria była sojusznikiem Niemiec, lecz przez następne 45 lat –

o członkostwo. Od tej chwili dążenie do członkostwa w UE i NATO stało się oficjalnym

najbliższym satelitą Moskwy.

stanowiskiem Bułgarii. W ciągu 1997 r. Bułgaria odzyskała stabilność finansową i polityczną

Takie podziały i wahania pojawiły się ponownie w latach 90. XX w. Pierwsze badanie opinii publicznej, przeprowadzone wiosną 1990 r., wykazało, że wykształceni młodzi ludzie chcą

i ponownie w szaleńczym tempie rozpoczęła reformy. W 1998 r. Komisja Europejska uznała, że kraj spełnia kryteria kopenhaskie, i rozpoczęły się negocjacje akcesyjne.

demokracji, kapitalizmu i „zachodniego” ukierunkowania, natomiast osoby starsze i mniej

Z technicznego punktu widzenia przystąpienie do NATO jest znacznie łatwiejsze niż przystąpienie

wykształcone – liczebna większość – obawiają się „zbyt dużej wolności”, chcą pewnego rodzaju

do UE, w związku z czym nie było zaskoczeniem, że negocjacje z NATO postępowały szybko

socjalizmu i mają zdecydowane nastawienie antyamerykańskie (i silne nastawienie prorosyjskie).

w latach 1997 i 1998. Następnie sytuacja skomplikowała się, gdy Bułgaria odczuła skutki kryzysu,

W miarę jak pierwsze reformy przynosiły owoce, na krótki okres (jesień 1992 r. – wiosna 1993 r.)

który wybuchł w Kosowie. Bombardowanie Kosowa prawie doprowadziło do utraty poparcia

liczebną przewagę zdobyły postawy prozachodnie. Kiedy w latach 1993–1994 reformy załamały

społecznego dla członkostwa w NATO. Mieszkańcy Sofii całymi tygodniami słyszeli odgłosy

się, obywatele wyciągnęli niewłaściwe wnioski – że to reformy, a nie ich brak, spowodowały

bombardowania dochodzące zza granicy. Kiedy wydawało się, że bombardowania NATO nie

trudności i chaos – i odrodziły się postawy antykapitalistyczne, prorosyjskie. Po załamaniu

przynoszą skutku, pojawiła się obawa przed znalezieniem się na linii frontu. Pod koniec 1999 r. aż

gospodarczym w 1996 r. i ponownym odsunięciu byłych komunistów od władzy społeczeństwo

80 proc. Bułgarów sprzeciwiało się członkostwu w NATO. W miarę nasilania się konfliktu partia

odwróciło się od wszystkiego, co kojarzyło z BSP, łącznie ze stanowiskiem prorosyjskim.

BSP wycofała się ze swojej obietnicy dotyczącej poparcia członkostwa w NATO i rozpoczęła

Naród chętnie zaakceptował reformy, gospodarkę rynkową i zaczął identyfikować się z postawą

organizację wieców przeciwko sojuszowi.

prozachodnią.

Tendencję tę udało się przełamać dzięki wyraźnemu przywództwu rządowemu. Prezydent Petyr

Rozwój wydarzeń na scenie politycznej był jeszcze bardziej skomplikowany. Od samego

Stojanow, wybrany na ten urząd dzięki poparciu SDS-u, pozostał całkowicie wierny idei, zgodnie

początku rozłam między SDS-em i BSP wyraźnie zbiegł się z rozłamem geopolitycznym

z którą droga „powrotu Bułgarii na łono cywilizacji europejskiej” wiodła przez członkostwo

– SDS był prozachodni, a BSP – prorosyjska. Pierwsze kontakty z UE, nawiązane z myślą

w NATO. Dysponująca większością w parlamencie SDS pozwoliła lotnictwu NATO na

o przyszłym członkostwie, nastąpiły podczas kadencji rządu reformatorskiego z lat 1991–1992,

wykorzystanie bułgarskiej przestrzeni powietrznej, a jednocześnie odmówiła udostępnienia

na którego czele stał Filip Dimitrow. Kiedy rząd upadł i reformy zostały wstrzymane, kwestia

jej rosyjskim siłom powietrznym. Pod koniec wojny w Kosowie obywatele Bułgarii ponownie

członkostwa w UE została odłożona do 1995 r. Przez większą część tego roku nowo wybrani

opowiadali się za członkostwem w NATO.

socjaliści przywrócili w debacie na temat wyboru między Wschodem a Zachodem tradycyjną retorykę zimnowojenną, przedstawiając Zachód jako czarny charakter i jednocześnie obiecując odnowienie „stosunków o nadrzędnym znaczeniu” z Rosją. Na nieszczęście dla BSP w tym czasie socjaliści bułgarscy okazali się niemile widziani na Kremlu pod rządami Borysa Jelcyna. Odtrącony w ten sposób rząd socjalistyczny do końca 1995 r. po cichu przygotował oficjalny wniosek o członkostwo, z którym wystąpił do UE.

Zdecydowanie twierdzono, że wydarzenia z 1999 r. związane z NATO i UE faktycznie stanowią koniec okresu „odchodzenia” Bułgarii od komunizmu. Dnia 10 grudnia Bułgaria, wraz ze Słowacją, Słowenią, Cyprem i republikami bałtyckimi, otrzymała od Komisji Europejskiej oficjalne zaproszenie do negocjacji w sprawie przystąpienia do UE.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Po tak zakończonej debacie politycznej wysiłki w celu przystąpienia do NATO i UE koncentrowały się na sprawach technicznych podczas kadencji nowego rządu partii NDSV, który rządził krajem w latach 2001–2005. Paradoksem historycznym było to, że 29 marca 2004 r. traktat atlantycki w imieniu Bułgarii podpisał Solomon Pasi. Wyśmiany w parlamencie w 1990 r. z powodu wzmianki o członkostwie w NATO, Solomon Pasi w 2004 r. był ministrem spraw zagranicznych, który przypieczętował członkostwo Bułgarii w sojuszu.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VIII. A UTENTYCZNE DOŚWIADCZENIA I PRZYSZŁE WYZWANIA Bułgaria późno przystąpiła do UE, ponieważ proces transformacji rozpoczęła obciążona dwoma poważnymi utrudnieniami: nie była nowoczesnym, w pełni demokratycznym krajem przed 1945 r., a po 1989 r. społeczeństwu dużo czasu zajęło zaakceptowanie reform i przekształceń. Bułgaria

Pomimo powrotu socjalistów do władzy w 2005 r., lojalność Bułgarii wobec NATO okazała się

zakończyła jednak okres przejściowy, ponieważ udało jej się uniknąć śmiertelnych niebezpieczeństw

trwała i zdecydowana. Bułgaria już na początku przyłączyła się do „koalicji chętnych” w Iraku

czyhających na kraje o podobnej historii przy próbach odejścia od systemu totalitarnego.

i nie wzięła przykładu z niektórych członków NATO, którzy później wycofali swoje kontyngenty.

Po 1989 r. Bułgaria uniknęła dwóch głównych pułapek: poszukiwania pewnego rodzaju „swoiście

Droga do pełnoprawnego członkostwa w UE, które przypieczętowano 1 stycznia 2007 r., była

narodowej trzeciej drogi”, typowego dla większości republik postsowieckich, oraz dążenia do jednorodności

bardziej burzliwa. Chociaż negocjacje z KE od 1999 r. postępowały szybko, spadek tempa realizacji

narodowo-etnicznej, które doprowadziło do wojen domowych i porażek innych państw.

reform po 2001 r. uniemożliwił Bułgarii przystąpienie do UE w pierwszej turze rozszerzenia o kraje z byłej socjalistycznej części Europy. Komisja zdecydowanie krytykowała system bezpieczeństwa i porządku publicznego, reformę sądownictwa, przestępczość zorganizowaną i korupcję. Jednocześnie negocjacje nie były prowadzone całkowicie jawnie dla społeczeństwa i sektora przedsiębiorstw. Po przystąpieniu zarówno zwykli obywatele, jak i przedsiębiorcy byli zaskoczeni niektórymi zobowiązaniami powziętymi w ich imieniu. Na przykład sektor mleczarski został dotknięty bardzo poważnym kryzysem, gdy okazało się, że producenci nie zostali poinformowani o uregulowaniach UE. W ciągu 2007 r. oczywiste stało się, że zdolności administracyjne są bardzo ograniczone, jeśli chodzi o możliwość pozyskania nowo udostępnionych funduszy UE, oraz że system bezpieczeństwa i porządku publicznego jest niezadowalający. Ponadto rząd zaczął umyślnie utrudniać wywiązywanie się z wynikających z członkostwa w UE zobowiązań dotyczących ochrony środowiska naturalnego. W widoczny sposób interesy prywatne i branżowe nadal miały znaczny wpływ na decyzje władz, co osłabiało zdolności rządu do działania w służbie wspólnego dobra. Do czasu powrotu wykazujących siłę woli rządów chrześcijańskich demokratów radzenie sobie ze słabościami Bułgarii polegało na poddawaniu się naciskom wywieranym łącznie przez opinię publiczną, społeczeństwo obywatelskie i Komisję Europejską.

Bułgaria właściwie jako jedyny kraj w świecie postkomunistycznym miała przez większość okresu po 1998 r. swego rodzaju klasyczny system dwupartyjny z podziałem na partię lewicową i prawicową (BSP-SDS). Kiedy nowe partie wkraczają na scenę polityczną, również lokują się albo po lewej, albo po prawej stronie. Dotyczy to szczególnie największych nowych partii – Narodowego Ruchu „Symeon II” (NDSV) oraz Obywateli na rzecz Europejskiego Rozwoju Bułgarii (GERB). Taka struktura polityki partyjnej uchroniła Bułgarię przed pokusami autorytaryzmu. Bułgaria również wyraźnie wyróżnia się, jeśli chodzi o podejście do kwestii etnicznych. Różnice etniczne nie spowodowały powstania znaczących partii politycznych ani ruchów o charakterze nacjonalistycznym lub ksenofobicznym. Jedynym wyjątkiem jest Ataka, która weszła do parlamentu w 2005 r., lecz od tamtej chwili traci poparcie. Większość ludności muzułmańskiej i praktycznie cała mniejszość turecka w kraju (jedna dziesiąta ludności) uważają, że ich reprezentacją jest Ruch na Rzecz Praw i Swobód (DPS). Po pewnych wahaniach w latach 1996–1997 społeczeństwo pokonało występujący od pokoleń problem niezdecydowania co do wyboru między Wschodem (Rosja) a Zachodem (Europa) i podjęło stanowczą decyzję dotyczącą członkostwa zarówno w UE, jak i w NATO. Pomogło to uchronić Bułgarię (i większą część Bałkanów Wschodnich) przed niestabilnością mogącą stać się punktem zapalnym i tym samym ograniczyć problemy do terytorium Bałkanów Zachodnich.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Dnia 29 marca 2004 r. Bułgaria została członkiem NATO i zbrojnie zaangażowała się w targanych

Jednakże motory zmiany – silna chrześcijańska demokracja, społeczeństwo obywatelskie i media

konfliktami regionach takich jak była Jugosławia, Irak i Afganistan. Dnia 1 stycznia 2007 r. kraj

– nadal działają. Także w razie braku odpowiedniej reprezentacji gwarantują one, że nawet słabe

został pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej.

i przypadkowe rządy nie będą w stanie doprowadzić do powrotu złej sytuacji. Z drugiej strony

Społeczeństwo bułgarskie zdobyło bogate doświadczenie w zakresie demokracji reprezentacyjnej i działalności organizacji społeczeństwa obywatelskiego, zwłaszcza jeśli chodzi o kwestię mniejszości narodowych. „Najlepszą praktyką”, którą może się wykazać pod tym względem, jest

zaś, jeśli się rozwiną i znajdą reprezentację w rządzie, czynniki te stwarzają możliwość pokonania wyżej wymienionych słabości i zagwarantowania Bułgarii statusu nieodłącznej części Europy i demokratycznej społeczności międzynarodowej.

skuteczna i stała reprezentacja mniejszości na scenie politycznej i w mediach oraz efektywne włączanie ich w proces decyzyjny. Bułgaria może być – i w pewnej mierze już jest – doradcą dla tworzących się demokracji na ich drodze do członkostwa w UE i NATO. Na szerszej arenie geopolitycznej z doświadczenia Bułgarii w zakresie demokracji egalitarnej, aktywności obywatelskiej i pluralizmu mediów można wyciągnąć istotne wnioski dotyczące sposobu unikania „demokracji sterowanej”, która obecnie kształtuje się na wschodzie. Wyzwaniem jest kilka sprawiających problemy obszarów, których nadal nie uporządkowano za pomocą skutecznej polityki. Zdolności administracyjne są nadal słabe. Reforma oświaty pozostaje na początkowym etapie, mimo że obecnie rząd wykazuje wreszcie niezbędną wolę, a społeczeństwo – wystarczające poparcie. Problemy związane z systemem bezpieczeństwa i porządku publicznego nie zostaną rozwiązane, dopóki prywatne interesy będą miały wpływ na decyzje władz, czemu sprzyja poziom korupcji niedopuszczalny w nowoczesnym kraju europejskim. Takie sektory, jak opieka zdrowotna, której reforma pozostaje w zawieszeniu od 2001 r., nadal są przyczyną pogarszania się sytuacji, czego można by uniknąć. Problemem pozostaje efektywność, jako że wydajność spada od 2006 r.

Wykaz skrótów ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich SDS – Związek Sił Demokratycznych BKP – Bułgarska Partia Komunistyczna

Podstawowa infrastruktura jest nadal prymitywna i nie dorasta do potrzeb obywateli, nie spełnia

BSP – Bułgarska Partia Socjalistyczna

wymogów rozwoju gospodarczego, a nawet podstawowych wymogów bezpieczeństwa. Jeśli

DPS – Ruch na rzecz Praw i Swobód

chodzi o problematykę mniejszości, chociaż podstawowe problemy polityczne zostały ostatecznie

MFW – Międzynarodowy Fundusz Walutowy

rozwiązane, zwiększa się stopień wykluczenia Romów. Bułgaria jest ponadto w dalszym ciągu

EPL – Europejska Partia Ludowa

niezdolna do skutecznego uczestnictwa w dyskusjach nad pilnymi kwestiami międzynarodowymi

NDSV – Narodowy Ruch „Symeon Drugi”

i ich rozwiązywaniu, co dotyczy np. zmian klimatu, racjonalizacji zużycia energii oraz praw

GERB – Obywatele na rzecz Europejskiego Rozwoju Bułgarii

człowieka na arenie międzynarodowej.

DSB – Demokraci na rzecz Silnej Bułgarii

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

CZECHY: OD MONOLITYCZNYCH RZĄDÓW TOTALITARNYCH DO DEMOKRATYCZNEJ WALKI O WŁADZĘ Hynek Fajmon Czechy – Česká Republika Powierzchnia: 78 866 km² Ludność: 10 209 600 (2007 r.) Stolica: Praga Język urzędowy: czeski Waluta: korona czeska (CZK) Ustrój: republika parlamentarna Data przystąpienia do UE: 1.05.2004 r.

I. WPROWADZENIE Historia Czechosłowacji wiąże się ściśle z totalitarnym reżimem komunistycznym panującym w latach 1948–1989. Stworzona w Moskwie i wdrażana w krajach rządów socjalistycznych – tj. krajach należących do tzw. „bloku wschodniego” – ideologia komunistyczna stała się w Czechosłowacji symbolem totalitarnej władzy sprawowanej przez jedną partię wymuszającą posłuszeństwo poprzez surowe i nieludzkie sankcje nakładane na obywateli sprzeciwiających się reżimowi oraz symbolem pełnej nacjonalizacji gospodarki krajowej, czemu towarzyszył zakaz prowadzenia prywatnej działalności gospodarczej, kontrola mediów i niszczenie ludzkich wartości, a także demagogiczne zniekształcanie historii i ówczesnych realiów.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Przekształcenie niedemokratycznego reżimu w system oparty na demokracji było złożonym

krajowym republik władza należała do parlamentu czeskiego (Czeska Rada Narodowa) i rządu

zadaniem we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Dotyczyło to również władzy

czeskiego, a także analogicznie do parlamentu słowackiego (Słowacka Rada Narodowa) i rządu

ustawodawczej. W Czechosłowacji to właśnie na organie ustawodawczym spoczywała często

słowackiego. Instytucje te tworzyły prawo wdrażane na terytorium kraju w postaci ustaw.

główna odpowiedzialność za przyszłe zmiany w kraju. Sposób, w jaki wywiązał się on z tego

Władza Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KSČ) była sprawowana na mocy wspomnianego

zadania w latach 1990–1992, zasługuje na uznanie. W chwili, gdy w rządzie brakło stanowczości

wcześniej artykułu konstytucji o przewodniej roli tej partii.

i zorientowania na działanie, to na forum Zgromadzenia Federalnego rozstrzygano najistotniejsze konflikty o zakres przyszłych reform gospodarczych i politycznych. Chociaż Zgromadzenie Federalne miało wewnętrzne ograniczenia ze względu na nieodpowiednią strukturę tego organu, wywarło ogromny wpływ na dalszą historię kraju, w stopniu, w jakim nie udało się to już żadnemu z parlamentów Czech.

W praktyce co pięć lat organizowane były wybory do organów reprezentacyjnych. Jednak w żadnym razie nie były to wolne wybory. Wyborca miał prawo wyboru jednego z trzech wariantów: > pójście do lokalu wyborczego i złożenie przygotowanej pojedynczej karty do głosowania z nazwiskami kandydatów z Frontu Narodowego, któremu przewodniczyła KSČ; > pójście do lokalu wyborczego i niewrzucenie przygotowanej karty do głosowania do urny;

II. ISTOTA REŻIMU KOMUNISTYCZNEGO

> n iestawienie się w lokalu wyborczym. Jednak w sytuacji, gdy obywatele wybrali drugą lub trzecią możliwość, mogli spodziewać się

Wzorcem dla wdrażanego w Czechosłowacji systemu totalitarnego był sowiecki system komunistyczny. Czechosłowacki system totalitarny charakteryzowały następujące czynniki: > przewodnia rola Komunistycznej Partii Czechosłowacji, zagwarantowana w konstytucji; > pełna nacjonalizacja gospodarki; > zakaz prywatnej działalności gospodarczej; > g ospodarka zarządzana w oparciu o plany pięcioletnie; > znacznie ograniczona możliwość wyjazdów zagranicznych, zwłaszcza do krajów określanych jako kapitalistyczne; > kontrola mediów zgodnie z interesem reżimu i blokowanie alternatywnych źródeł informacji; > całkowite uzależnienie polityki zagranicznej kraju od interesów ZSRR. Jednak z formalnego punktu widzenia czechosłowacki reżim komunistyczny zachował wszystkie konstytucyjne i prawne elementy społeczeństwa obywatelskiego. Kraj miał własną konstytucję pisaną, zgodnie z którą głową państwa był prezydent republiki, a system federalny składał się z dwóch republik. Na szczeblu federalnym władzę sprawował prezydent federacji, rząd federalny oraz parlament federalny (Zgromadzenie Federalne złożone z dwóch izb). Na szczeblu

ze strony reżimu sankcji nakładanych na nich samych lub ich rodziny. Ze strachu przed tego rodzaju sankcjami obywatele zazwyczaj szli na wybory i wrzucali do urn przygotowane karty do głosowania. W przyszłości system federalny miał okazać się bardzo ważny. Federacja była wynikiem porozumienia politycznego osiągniętego w 1968 r. Opisana powyżej struktura organów rządowych była dość złożona, nawet jak na system totalitarny. Szanse powodzenia tego systemu zapewniała przewodnia rola KSČ zagwarantowana w konstytucji. Po przywróceniu rządów demokratycznych brak możliwości przeprowadzenia procesu decyzyjnego natychmiast stał się najpoważniejszym problemem konstytucyjnym nowego systemu. Główne trudności wiązały się z dwuizbowym parlamentem federalnym. Izba Ludu składała się z 200 posłów do parlamentu, a Izba Narodów – ze 150. W Izbie Narodów Czechy i Słowacja miały po 75 reprezentantów. W celu przyjęcia ustawy konieczne było uzyskanie zwykłej większości głosów w każdej izbie, a ponadto zwykłej większości w poszczególnych krajowych „odłamach” Izby Narodów (praktyka była znana jako zakaz przewagi większości). W przypadku zapisów konstytucyjnych wymagana liczba głosów była jeszcze większa – konieczna była zgoda

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

blisko trzech czwartych wszystkich posłów do parlamentu; w związku z tym trudno było

1,5 miliona spośród 15 milionów obywateli. Partia Komunistyczna była zorganizowana na

ustanawiać tego rodzaju prawo. W rzeczywistości można było mówić o trzyizbowym parlamencie.

zasadzie terytorialnej i posiadała oddziały niemal w każdym mieście i każdej gminie, a nawet

Ta spuścizna okazała się bardzo niefortunna i utrudniała przeprowadzenie przyszłych zmian

w przedsiębiorstwach i miejscach pracy. W rezultacie lokalne organizacje KSČ działały

w kraju.

w każdej szkole, w każdym biurze i miejscu pracy. Prawie wszystkie czołowe stanowiska w kraju były obsadzone członkami Partii. Oprócz KSČ w Czechosłowacji istniało kilka innych partii politycznych, takich jak Czechosłowacka Partia Socjalistyczna i Czechosłowacka Partia Ludowa.

III. NOWY SYSTEM DEMOKRATYCZNY W roku 1989 doszło do przełomowych zmian w ustroju politycznym Czechosłowacji. Jednak w znikomym stopniu dotyczyły one struktury najwyższych organów konstytucyjnych. Zgodnie z konstytucją zmiana ustroju miała jedynie wpływ na uchylenie jej art. 4 gwarantującego przewodnią rolę KSČ. Urząd prezydenta, parlament federalny, rząd federalny oraz parlamenty krajowe i rządy krajowe pozostały niezmienione zgodnie z ramami konstytucji, które powstały już w 1968 r. Miało to istotne skutki dla dalszego rozwoju sytuacji politycznej w Czechosłowacji. Najważniejszym z nich było przyjęcie wysokiego kworum do głosowań w parlamencie federalnym. Z uwagi na nowy podział sił politycznych w praktyce oznaczało to blokadę parlamentu

Jednak partie te były całkowicie podporządkowane KSČ i nie miały w zasadzie żadnego wpływu na funkcjonowanie reżimu. Opozycja polityczna była prześladowana, a jej działacze więzieni. W zmianie ustroju w Czechosłowacji czynnie uczestniczyły dwie grupy. Pierwsza z nich składała się ze studentów uniwersytetów i uczniów szkół średnich, a druga stanowiła ruch społeczny, którego członkowie wyrażali niezadowolenie z ówczesnej sytuacji i na którego czele stali przeciwnicy reżimu wywodzący się z kręgów tzw. dysydentów. Ten ruch stanowiący przewodnią siłę rewolucji został nazwany Forum Obywatelskim. Jednym z kluczowych żądań wysuwanych podczas rewolucji z 1989 r. były wolne wybory. Obywatele postrzegali je jako zapowiedź zmiany sytuacji i wzorowali się na postawie obywateli Polski, Węgier i innych krajów Europy Środkowej, które stawiały podbne żądania.

federalnego i w ciągu trzech lat doprowadziło do podziału Czechosłowacji na dwa suwerenne

Wolne wybory oznaczały zasadnicze przekształcenie całego systemu politycznego Czechosłowacji.

państwa.

Pierwsze wybory odbyły się w czerwcu 1990 r., czyli siedem miesięcy po obaleniu reżimu

Parlament federalny i parlamenty krajowe – dziedzictwo ery totalitarnej – podczas aksamitnej rewolucji przeszły rekonstrukcję wskutek dobrowolnego odejścia najbardziej skompromitowanych osób i zastąpienia ich nowymi osobami mianowanymi z szeregów Forum Obywatelskiego (OF) – ruchu przewodzącego aksamitnej rewolucji – i jego słowackiego odpowiednika – Społeczeństwa Przeciw Przemocy (VPN). Ten proces zaszedł już w styczniu 1990 r. Zmiana na stanowiskach najwyższych organów konstytucyjnych Czechosłowacji podczas aksamitnej rewolucji nastąpiła najpierw na szczeblu rządu federalnego, a wkrótce potem objęła rządy krajowe. Zmiana

komunistycznego. W krótkim czasie pierwszy niekomunistyczny rząd Czechosłowacji musiał się zatem zająć kwestią systemu wyborczego i rejestracji partii wyborczych, a także zapewnić uczciwość kampanii wyborczej i procesu głosowania. Zadaniem organizacji politycznych był wybór kandydatów, pozyskanie członków, przeprowadzenie kampanii wyborczej, przygotowanie programów wyborczych i wreszcie utworzenie demokratycznego rządu. Dla Czechosłowacji były to zupełnie nowe wyzwania ze względu na brak doświadczeń w tego rodzaju działaniach. Mimo to kraj całkiem dobrze odnalazł się w nowej sytuacji.

w składzie najwyższych organów konstytucyjnych była wynikiem porozumienia pomiędzy

Pierwszą i na ową chwilę najważniejszą sprawą o znaczeniu publicznym był sposób, w jaki

przedstawicielami starego reżimu a liderami OF i VPN.

należało postąpić z Komunistyczną Partią Czechosłowacji oraz innymi partiami i organizacjami

Podstawą systemu totalitarnego w Czechosłowacji była przewodnia rola KSČ zagwarantowana bezpośrednio w konstytucji. Do roku 1989 w całej Czechosłowacji do partii tej należało ponad

politycznymi reżimu totalitarnego. Zasadniczo istniały dwie możliwości rozwiązania tej kwestii. Zwolennicy opcji radykalnej opowiadali się za koniecznością całkowitego rozwiązania przynajmniej KSČ i zakazania jej udziału w wolnych wyborach. Po drugiej stronie spektrum

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

znajdowały się osoby o umiarkowanych poglądach, których zdaniem udział KSČ w wyborach

w wolnych wyborach do parlamentu. Oznaczało to, że wszystkie partie polityczne były w pełni

nie stanowił problemu, ponieważ w procesie wyborczym partia ta i tak zostałaby pokonana. Spór

uniezależnione od państwa; zdefiniowano warunki ich rejestracji, a głównym z nich było uznanie

toczył się przez kilka miesięcy, a jego reperkusje odczuwalne są w Czechach do dziś. Ostatecznie

demokratycznego systemu w państwie. Ustanowiono także zasady przeprowadzania wolnych wyborów

został on jednak zażegnany w następujący sposób:

i prowadzenia kampanii wyborczej. Podstawą dla całego systemu było demokratyczne przekonanie, że kto

> uchylono zapis w konstytucji gwarantujący przewodnią rolę KSČ; > przyjęto ustawę zakazującą zrzeszania się w partie polityczne w miejscu pracy i instytucjach publicznych; > zwolennicy starego ustroju zostali zwolnieni ze stanowisk w administracji publicznej, policji, sądach i innych organach rządowych; > przyjęto ustawę lustracyjną; > wszystkie partie polityczne musiały się ponownie zarejestrować i zobowiązać do zachowania lojalności wobec zasad demokratycznych.

zdobywa większość głosów obywateli w wyborach, ten powinien sprawować władzę. Pierwsze wolne wybory do parlamentu odbyły się w czerwcu 1990 r. i zastosowano podczas nich system reprezentacji proporcjonalnej. Ten system wyborczy wywołał jednak spory. Dotyczyły one głównie tzw. głosów preferencyjnych i list niezależnych kandydatów. Kwestią sporną w przypadku głosów preferencyjnych było to, czy wyborcy mieli prawo głosować jedynie na listę kandydatów danej partii politycznej, przestrzegając kolejności kandydatów ustalonej przez tę partię, czy też mieli także prawo przypisać tzw. głosy preferencyjne do poszczególnych osób na liście kandydatów, mając tym samym wpływ na ich kolejność na liście.

Przedsięwzięcie tych środków doprowadziło do radykalnego ograniczenia wpływów KSČ

Wkrótce osiągnięto pewien kompromis poprzez wprowadzenie od 2 do 4 głosów preferencyjnych

w społeczeństwie, a sama partia znalazła się w społecznej izolacji. Pozostałe partie polityczne

w poszczególnych typach wyborów.

działające w starym ustroju przeszły wewnętrzną rekonstrukcję i dostosowały się do sytemu rządów demokratycznych. Czechosłowacka Partia Ludowa, która stała się tradycyjną formacją chrześcijańsko-demokratyczną, z powodzeniem przystosowała się do nowej sytuacji. Natomiast Czechosłowacka Partia Socjalistyczna, pomimo znacznego potencjału, nie zdołała zyskać poparcia wyborców i w wyniku wolnych wyborów nie weszła do parlamentu.

Spór o listy niezależnych kandydatów dotyczył możliwości rejestracji wyborczej list kandydatów nienależących do żadnej z partii, tj. list kandydatów wywodzących się z formacji politycznych niepowiązanych z żadnymi partiami ani ruchami politycznymi. Rozstrzygnięciem tego sporu była decyzja o zakazie rejestrowania takich list w wyborach krajowych oraz o dopuszczeniu takiej możliwości w wyborach lokalnych.

Obok partii politycznych starego ustroju powstawały także nowe formacje polityczne. W przeciwieństwie do KSČ, Forum Obywatelskie i Społeczeństwo Przeciw Przemocy były niezbyt dobrze zorganizowanymi ruchami politycznymi pozbawionymi wyraźnych zasad członkostwa, a ich struktury organizacyjne były dopiero w fazie powstawania. Pomimo tych przeszkód obie

IV. W YZWANIA DLA PARTII POLITYCZNYCH

formacje stanowiły największe siły polityczne, ponieważ miały poparcie przeważającej części społeczeństwa. Potwierdziły to w końcu wyniki pierwszych wolnych wyborów. Jednak oprócz tych dwóch formacji powstawały także inne partie polityczne, które chciały wykorzystać sprzyjające okoliczności i włączyć się w polityczną rywalizację. Upadek reżimu totalitarnego w Czechosłowacji wiązał się z koniecznością ustanowienia systemu politycznego na nowych zasadach. Główną z nich była zasada swobodnej konkurencji partii politycznych

Liderzy rewolucji demokratycznej w Czechosłowacji stawali w obliczu wielu złożonych problemów. Jednym z nich było tworzenie demokratycznych partii politycznych i pozyskiwanie chętnych do wstąpienia do nich. Było to niezwykle trudne zadanie, ponieważ mimo że obywatele mieli zazwyczaj przychylny stosunek do zmian demokratycznych, nie byli raczej skłonni angażować się bezpośrednio

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

w działalność partii politycznych. W wyniku wieloletniej dyktatury KSČ członkowie partii

W przypadku wyborów parlamentarnych problem związany z liczbą kandydatów był nieco

politycznych byli skompromitowani w oczach opinii publicznej. Dlatego też teza o tzw.

mniej skomplikowany. Federalny parlament Czechosłowacji liczył 350 posłów, parlament Czech

„odpolitycznionej polityce” zyskała wielu zwolenników w społeczeństwie. Oznaczało to

– 200, a parlament Słowacji – 150. Ogółem wybieranych było kilkaset osób, które miały zająć

możliwość angażowania się w politykę jako polityk niezrzeszony, czyli osoba nienależąca do

łącznie 700 miejsc w poszczególnych parlamentach. Każda partia polityczna mogła sporządzić

żadnej partii politycznej. Václav Havel, pierwszy niekomunistyczny prezydent Czechosłowacji,

listę kandydatów i nominować swoich kandydatów na każde z tych miejsc, ale w rzeczywistości

niezmiennie popierał tę tezę, oraz proces tworzenia demokratycznych partii politycznych.

możliwość zajęcia ich była ograniczona do ogółem 6–8 polityków. Pomimo to konieczne było

W rezultacie proces ten był bardzo trudny i nawet dziś nie można uznać go za zakończony.

nominowanie kilku tysięcy osób na listach kandydatów partii politycznych.

Jednak do funkcjonowania demokratycznego państwa, jakim na powrót stała się Czechosłowacja,

Przede wszystkim Forum Obywatelskie i Społeczeństwo Przeciw Przemocy przywiązywały do

potrzeba było dosłownie kilkudziesięciu tysięcy osób, zwłaszcza na szczeblu lokalnym w radach

tego szczególną uwagę. Oczekiwano, że w wolnych wyborach to właśnie z tych dwóch grup

miejskich i gminnych, jak również w komisjach wyborczych dla wszystkich rodzajów wyborów.

wybrana zostanie największa liczba nowych posłów do parlamentu. Z drugiej strony grupy

Partia Komunistyczna i Partia Ludowa odziedziczyły organizację partyjną o ustalonej pozycji jeszcze z czasów rządów totalitarnych. Obywatelska Partia Demokratyczna (ODS), która stała się główną

te miały najmniej rozwiniętą strukturę organizacyjną i zasady członkostwa. Dlatego też w tej sytuacji wybrano specjalną metodę nominowania kandydatów do wyborów.

siłą po prawej stronie sceny politycznej, podobnie jak Czeska Partia Socjaldemokratyczna (ČSSD)

W ramach Forum Obywatelskiego osiągnięto porozumienie polityczne, zgodnie z którym 50 proc.

zyskująca stopniowo przewagę na lewicy, nie miały żadnej organizacji partyjnej i zasadniczo po

miejsc na listach kandydatów było zarezerwowanych dla liderów tego ruchu, a druga połowa dla

1989 r. zaczynały wszystko od początku. Obywatelska Partia Demokratyczna polegała na spuściźnie

kandydatów wybranych w prawyborach przeprowadzanych w miastach, okręgach i regionach.

przewodniej siły rewolucji, czyli Forum Obywatelskiego. W rezultacie ODS pozyskała przytłaczającą

Liderzy ruchu mieli prawo zajmować miejsca o numerach nieparzystych, natomiast działacze

większość działaczy Forum Obywatelskiego i w 1992 r. liczyła już około 22 000 członków.

z miast i obszarów wiejskich – miejsca o numerach parzystych. Dzięki takiemu systemowi osoby

ČSSD nie miała tej przewagi, lecz zdołała odzyskać dużą część swojej własności partyjnej, która została znacjonalizowana przez reżim komunistyczny w 1948 r. Dzięki temu ČSSD szybko zyskała silną pozycję ekonomiczną i stopniowo budowała całkiem sprawną partię z byłych reformatorskich komunistów, członków byłej Czechosłowackiej Partii Socjalistycznej i kilku innych mniejszych organizacji. W 1996 r. ČSSD liczyła ponad 15 000 członków. Mimo to obie partie miały dość niewielką liczbę członków. Aż do dziś ogranicza to ich możliwości funkcjonowania. Oprócz pozyskiwania członków i tworzenia struktur organizacyjnych demokratyczne partie polityczne stały w obliczu poważnego wyzwania, jakim była selekcja kandydatów do wyborów parlamentarnych oraz wyborów do rad miejskich i gminnych. W obu przypadkach było to bardzo złożone zadanie, zwłaszcza z uwagi na presję czasu. Pierwsze wolne wybory do parlamentu federalnego i dwóch parlamentów krajowych odbyły się już siedem miesięcy po rewolucji, a pierwsze wolne wybory do rad miejskich i gminnych – już rok po rewolucji.

związane bezpośrednio z aksamitną rewolucją, jak również działacze, którzy wnieśli duży wkład na szczeblu lokalnym, mieli zapewnione miejsca na listach kandydatów. Jednak ten system wyboru kandydatów był jedynie tymczasowy. Już w kolejnych wyborach parlamentarnych w 1992 r. najsilniejsza partia – Obywatelska Partia Demokratyczna – wprowadziła wewnątrzpartyjne prawybory dla wszystkich kandydatów i ten system stopniowo stawał się normą we wszystkich czeskich partiach politycznych. Oznaczało to, że każdy kandydat na posła do parlamentu musiał najpierw zabiegać o głosy członków swojej partii i dopiero gdy zdobył ich zaufanie, mógł być umieszczony na liście kandydatów swojej partii i rozpocząć starania o głosy wyborców. Oprócz kwestii wyboru kandydatów należało także rozwiązać problem prowadzenia kampanii wyborczej. W Czechosłowacji brakowało doświadczenia w przypadku zagadnień tego typu, ponieważ ostatnie wolne wybory w tym kraju odbyły się w 1935 r. Aby zająć się tą kwestią, liderzy nowych partii i ruchów politycznych zaprosili ekspertów z państw Europy Zachodniej oraz ze Stanów Zjednoczonych. Zaproszone osoby uczestniczyły już w licznych kampaniach różnych

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

partii politycznych. Zatem w krótkim czasie przeszkolono pierwsze pokolenie demokratycznych

należała przed II wojną światową. Slogan ten symbolizował jednak również otwarcie granic

czeskich polityków i szefów kampanii wyborczych.

państwowych dla turystów z Czechosłowacji, którym przez dziesięciolecia odmawiano prawa

Jak to zwykle bywa, w trakcie tego procesu okazało się, że samo życie jest najlepszym nauczycielem. Wraz z kolejnymi wyborami jakość kampanii wyborczych była coraz wyższa. Okazało się również,

do swobodnego podróżowania. Zatem slogan „Powrót do Europy” stał się jednym z najbardziej skutecznych haseł w historii kampanii wyborczych po 1989 r.

że nie wszystko, co zdawało egzamin w Europie Zachodniej, sprawdzało się w Czechosłowacji. Zatem niektóre metody prowadzenia kampanii nie były w ogóle wykorzystywane, wśród nich kampania „od drzwi do drzwi”. Natomiast ogromne billboardy, plakaty z wizerunkami liderów politycznych i ulotki dostarczane do skrzynek pocztowych były bardzo skuteczne podczas pierwszych kampanii. Równie udane okazały się spotkania z udziałem aktorów, muzyków i polityków. Te imprezy organizowane na świeżym powietrzu cieszyły się dużą popularnością i były dobrze odbierane przez wyborców. Z biegiem czasu nastąpił spadek zainteresowania takimi spotkaniami i obecnie kampanie wyborcze koncentrują się raczej na zindywidualizowanych rozwiązaniach, Internecie i bezpośrednim kontakcie polityków z wyborcami. Oprócz doboru kandydatów i prowadzenia kampanii wyborczych nowe ruchy polityczne musiały także nakreślić swoją ofertę dla wyborców, tworząc program wyborczy. Również w tej dziedzinie Czechosłowacji brakowało doświadczenia. Dlatego też pierwsze dokumenty programowe były bardzo ogólne i miały raczej formę deklaracji. Dopiero podczas wyborów parlamentarnych w 1992 r. doszło do prawdziwej konfrontacji programowej pomiędzy demokratyczną prawicą a demokratyczną lewicą.

V. PROBLEM RZĄDÓW KOALICYJNYCH Formowanie rządów demokratycznych w Czechosłowacji po 1989 r. było zadaniem dotąd nieznanym, podobnie jak wszystkie pozostałe czynniki charakteryzujące życie demokratyczne. Pierwszy niekomunistyczny rząd powstał już wkrótce po masowych protestach obywateli, którzy wyszli na ulice czechosłowackich miast. Jednak nie można go było uznać za rząd demokratyczny w prawdziwym tego słowa znaczeniu. Pierwszym rządem demokratycznym można nazwać rząd powstały po pierwszych wolnych wyborach, które odbyły się w czerwcu 1990 r. Podczas tych wyborów po raz pierwszy doszło do sytuacji, którą można nadal obserwować we współczesnym systemie politycznym Czech. Chodzi o sytuację, w której żadna z partii politycznych nie ma wystarczającej liczby głosów ani posłów do parlamentu, aby móc samodzielnie stworzyć rząd. W celu zyskania większości w parlamencie konieczne jest wówczas utworzenie koalicji kilku partii, które tworzą rząd i popierają go podczas głosowania w sprawie wotum zaufania oraz

Oczywiście głównym założeniem programów wyborczych była reakcja na ogólną sytuację,

w trakcie procesu ustawodawczego. W takim systemie pojawia się problem określenia, co kryje

w jakiej znajdowała się Czechosłowacja. Bardzo nieliczna grupa polityków, którzy byli w stanie

się pod pojęciem „rządu koalicyjnego”, którego członkowie – politycy z kilku partii – muszą

porozumieć się z ekspertami w dziedzinie prawa, gospodarki, spraw zagranicznych itp., tworzyła

wynegocjować kompromisowe stanowiska mogące zyskać poparcie większości w parlamencie.

programy wyborcze danych partii i ruchów politycznych. Jednak już podczas pierwszych wolnych

Taka sytuacja do dziś panuje w czeskiej polityce.

wyborów stało się jasne, że zainteresowanie społeczeństwa konkretnymi propozycjami zawartymi w programach wyborczych było dość niewielkie.

Rzeczywiste formowanie rządów odbywało się zgodnie z następującą procedurą: po wyborach parlamentarnych prezydent przekazywał przedstawicielowi zwycięskiej partii politycznej zadanie

Większość wyborców była w stanie i chciała postrzegać politykę przez pryzmat prostych sloganów,

sformowania rządu i tym samym desygnował go na premiera. Osoba ta prowadziła następnie

na które przekładano programy wyborcze. W kampanii wyborczej w 1990 r. przykładem takiego

negocjacje z innymi partiami, których wsparcie było niezbędne w celu zapewnienia w parlamencie

sloganu było hasło Forum Obywatelskiego: „Powrót do Europy”, odzwierciedlające zaangażowanie

większości, która poparłaby skład rządu i jego program. Stwarzało to szansę na osiągnięcie

Forum Obywatelskiego w powrót Czechosłowacji do rodziny demokracji europejskich, do której

kompromisu w kwestiach personalnych i programowych. Osoba desygnowana na premiera

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

przedkładała listę ministrów prezydentowi, który powoływał rząd. Rząd tworzył program i był

całości. Jest to osiągalne dzięki tzw. podziałowi władzy, działalności niezależnych mediów,

zobowiązany w ciągu kilku dni zwrócić się do parlamentu o wotum zaufania. Parlament omawiał

wolnym wyborom, konstytucyjnej ochronie praw i wolności obywatelskich oraz dzięki innym

tę kwestię na kolejnej sesji i głosował w celu podjęcia decyzji o ewentualnym udzieleniu wotum

narzędziom określanym jako mechanizmy kontroli i równowagi.

zaufania. Głosowanie to pokazywało, którzy posłowie opowiadali się za rządem, a którzy byli przeciw. Następowało wówczas wyraźne rozgraniczenie stanowisk rządu koalicyjnego i opozycji.

Główne cechy ustroju demokratycznego wiążą się z funkcjami kluczowych urzędów i instytucji, takich jak prezydent, rząd i parlament, oraz relacjami pomiędzy nimi, a także czynnikami

Problem rządu koalicyjnego do dziś pozostaje taki sam, lecz przejawia się w różnych postaciach.

składającymi się na system wyborczy, rolą sądów i wieloma innymi aspektami. W nowych

Jego sednem jest konieczność zawarcia kompromisu, kiedy to wszystkie zainteresowane partie

demokracjach te role i zależności są zazwyczaj ustalane tuż po wprowadzeniu ustroju

zazwyczaj odchodzą od swoich pierwotnych programów, z którymi startowały w wyborach.

demokratycznego. Dlatego też pomocna jest świadomość różnych skutków, do jakich może

Taka sytuacja prowadziła w rządzących partiach politycznych do konfliktów, które z kolei

doprowadzić zdefiniowanie tych funkcji.

miały wpływ na działalność rządu. Zatem w systemie rządów koalicyjnych problemy w postaci sporów o kompetencje poszczególnych ministrów, różny sposób interpretacji przyjętych decyzji rządowych oraz tym podobne kwestie są codziennością. Spory koalicyjne o najważniejsze resorty, tj. ministerstwo spraw wewnętrznych i ministerstwo obrony, jak również o służby wywiadowcze, mogą mieć bardzo poważne konsekwencje dla stabilności rządu. Problem rządów koalicyjnych jest ściśle związany z elementami systemu wyborczego. Co do zasady można uznać, że w etnicznie, kulturowo i religijnie jednorodnym społeczeństwie system reprezentacji proporcjonalnej prowadzi niezmiennie do podziału sceny politycznej i konieczności formowania rządu koalicyjnego. Natomiast zastosowanie systemu zwykłej większości wiąże się najczęściej z ustanowieniem systemu dwóch dużych partii politycznych, które zmieniają się na pozycjach rząd–opozycja i które zazwyczaj są w stanie samodzielnie utworzyć rząd większościowy. Ten system jest bardziej skuteczny w sprawnym działaniu i wielu krytyków czeskiej polityki nadal twierdzi, że należałoby dokonać zmiany na system oparty na regule zwykłej większości.

W Czechosłowacji, a następnie w Czechach walka o określenie podstawowych elementów demokracji była zacięta i właściwie doprowadziła do rozpadu Czechosłowacji na dwa suwerenne państwa. Walka polityczna toczyła się w głównej mierze pomiędzy poszczególnymi instytucjami, jak również nurtami politycznymi. Jednak z czasem system ten się ustabilizował i obecnie funkcjonuje całkiem sprawnie. W Czechosłowacji, a następnie w Czechach doszło do dość zażartej walki pomiędzy urzędem prezydenta a parlamentem. Do pewnego stopnia było to zjawisko dość naturalne. Václav Havel, lider opozycjonistów, uosabiał zwycięską siłę rewolucyjną. Już pięć tygodni po rewolucji został wybrany przez parlament na urząd prezydenta i sprawował go łącznie przez 13 lat z jedną półroczną przerwą. W czasach gwałtownych zmian politycznych i gospodarczych miał on wrodzony autorytet i cieszył się poparciem znacznej większości społeczeństwa. Natomiast parlament nigdy nie zyskał takiego poparcia wśród opinii publicznej. Nawet parlament wybrany w wolnych wyborach wkrótce stracił na popularności w miarę jak dochodziło w nim do coraz wyraźniejszego różnicowania się poglądów. Społeczeństwo nie było zbytnio przygotowane

VI. PARLAMENT, RZĄD I PREZYDENT

na otwarte konfrontacje polityczne. Wskutek tego parlament wkrótce był postrzegany jako miejsce, w którym dochodzi jedynie do sporów między posłami. To z kolei ograniczyło zaufanie społeczeństwa do tego organu władzy.

W systemie totalitarnym, podobnie jak w demokracji, toczy się nieustanna walka o władzę. Jednak w demokracji istnieją środki mające na celu zagwarantowanie, że proces walki o władzę odbywa się w sposób godny i cywilizowany oraz z korzyścią dla obywateli i społeczeństwa jako

Jednak system konstytucyjny Czechosłowacji – od jego ustanowienia w roku 1918 – zawsze opierał się na zasadzie demokracji parlamentarnej. System ten, w ograniczonej formie, przetrwał nawet

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Inwazja na Czechosłowację w sierpniu 1968 r.

Proces dr Milady Horákovej.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Prezydent komunistycznej Czechosłowacji Gustáv Husák z pozostałymi przywódcami KPCz obserwuje pochód pierwszomajowy.

Prezydent komunistycznej Czechosłowacji Klement Gottwald.

Prezydent Czech Václav Havel.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Demonstracja poparcia dla Václava Havla jako kandydata na prezydenta Czechosłowacji.

Sekretarz generalny NATO Javier Solana z premierem Czech Milošem Zemanem.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Rynek Starego Miasta w Pradze, 30 sierpnia 2004 r. Obywatele czescy czekają na przystąpienie Czech do UE.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

czasy reżimu komunistycznego i został wprowadzony na nowo po rewolucji w 1989 r. Następnie

Jednak ogólnie rzecz ujmując, od roku 1990 relacje między rządem a parlamentem są poprawne.

jednak doprowadził do zaciętych sporów o podział kompetencji pomiędzy parlamentem

Dotychczas żaden rząd nie otrzymał jeszcze wotum nieufności, choć wielokrotnie składano

a prezydentem. Dopiero po rozpadzie Czechosłowacji i powstaniu suwerennych republik

wniosek w tej sprawie. W przypadkach rozwiązania rządu w czasie trwania kadencji wszelkie

oraz przyjęciu nowych konstytucji ta dość konfliktowa sytuacja zależności została skutecznie

kwestie były rozstrzygane w parlamencie w dość poprawny sposób i bez większych problemów.

opanowana poprzez ograniczenie roli prezydenta i zwiększenie znaczenia urzędu premiera, który odpowiada przed parlamentem.

Rozwój relacji pomiędzy parlamentem a prezydentem po 1989 r. również był dość złożonym procesem. Pierwszym przełomowym momentem tego procesu były wybory pierwszego

Jeśli chodzi o władzę ustawodawczą, parlament jest organem, któremu powierza się kluczowy

niekomunistycznego prezydenta tuż po zakończeniu aksamitnej rewolucji w 1989 r. Gustáv

obowiązek sprawowania kontroli w demokracji parlamentarnej. Od 1990 r. prawidłowe

Husák, ostatni prezydent w ustroju komunistycznym, dobrowolnie zrzekł się urzędu po

i odpowiedzialne wypełnienie tego zadania jest przedmiotem nieustannej krytycznej oceny

mianowaniu rządu niekomunistycznego. Dotychczasowy parlament, będący wciąż pod kontrolą

ze strony mediów i społeczeństwa. Radykalne przemiany gospodarcze, których głównym

komunistów, stanął w obliczu konieczności wyboru prezydenta. Po pewnych wątpliwościach

elementem była prywatyzacja ogromnych rozmiarów własności państwowej, zachodziły po

i negocjacjach z siostrzaną formacją słowacką – Społeczeństwo Przeciw Przemocy – Forum

1990 r. W tym procesie popełniano oczywiście błędy, co z kolei miało wpływ na działalność

Obywatelskie nominowało Václava Havla, lidera aksamitnej rewolucji, na prezydenta. Po

organu ustawodawczego i jego stosunki z rządem.

trudnych negocjacjach ostatecznie osiągnięto porozumienie i w grudniu 1989 r. Václav Havel

W początkowej fazie demokracji brakowało równowagi w relacjach pomiędzy rządem

objął urząd prezydenta.

a parlamentem. Rząd nie był wystarczająco reprezentatywny i dlatego ogromna część uchwał,

Po wolnych wyborach w 1990 r. ze względu na odnowioną legitymację demokratyczną

niektóre o kluczowym znaczeniu, była zmieniana w parlamencie i otrzymywała zupełnie inne

odbyły się ponownie wybory prezydenckie, a Václav Havel został po raz kolejny wybrany na

brzmienie. Często dochodziło również do sytuacji, kiedy to parlament przejmował inicjatywę

prezydenta. Jednak kryzys w stosunkach pomiędzy prezydentem a parlamentem nastąpił już

i przyjmował ustawy, których rząd nie chciał zatwierdzić. Jednak z upływem czasu relacje te

wiosną 1990 r. Przyczynił się do niego wniosek prezydenta o zmianę nazwy państwa. Prezydent

się zmieniały i rząd zaczął przejmować inicjatywę ustawodawczą. Partie polityczne stopniowo

zaproponował usunięcie z nazwy słowa „socjalistyczna” i powrót do tradycyjnej nazwy –

zajmowały stanowiska, które uniemożliwiały poszczególnym posłom do parlamentu prowadzenie

Republika Czechosłowacka. Jednak słowaccy posłowie sprzeciwili się takiemu rozwiązaniu

samodzielnych działań legislacyjnych.

i stopniowo forsowali zatwierdzenie nazwy Czeska i Słowacka Republika Federalna.

Po sformowaniu koalicji i opozycji rządowej dochodziło również do stopniowego skrystalizowania

W odpowiedzi na wyniki wyborów parlamentarnych w 1992 r. Václav Havel zrezygnował

się kultury parlamentarnej. W rezultacie to głównie partie opozycyjne i ich posłowie zasiadający

w lipcu ze sprawowania urzędu prezydenta Czechosłowacji. Po podziale federacji na dwa

w parlamencie w sposób naturalny przejmowali zadanie kontrolowania rządu. Zrodziła się

suwerenne państwa i przyjęciu nowej czeskiej konstytucji Václav Havel postanowił znów ubiegać

zasada, zgodnie z którą posłowie z partii rządzących nie kierowali formalnych pytań do „swoich”

się o prezydenturę Czech. Na początku 1993 r. został wybrany na prezydenta na pięcioletnią

ministrów w parlamencie. Zatem zadanie to przejęli prawie wyłącznie posłowie opozycji.

kadencję. W 1998 r. został ponownie wybrany na urząd prezydenta Czech i pełnił tę funkcję

Z drugiej strony, jeśli chodzi o tworzenie ustawodawstwa, posłowie z partii rządzących zyskiwali

do lutego 2003 r.

dość ważną pozycję i możliwość wywierania wpływu na ostateczną wersję ustaw. Posłowie z opozycji praktycznie nie mieli takiej szansy, ponieważ ich propozycje zmian były najczęściej odrzucane przez rządzącą większość.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Okres jego prezydentury charakteryzują spory o zakres kompetencji toczone z rządami

Z krytyką parlamentu występowali i nadal występują zwolennicy niedemokratycznych nurtów

i parlamentami. Największe kontrowersje wywoływały następujące zagadnienia:

politycznych i dawnego reżimu. Jest ona zazwyczaj powierzchowna i opiera się na tematach

> rola prezydenta w formowaniu rządu (w szczególności kwestia nominowania premiera); > specyficzna praktyka nominowania przez prezydenta osób na stanowiska w Trybunale Konstytucyjnym i zarządzie banku centralnego. Przyczyną tych sporów było po części nieodpowiednie zdefiniowanie powyższych procedur

interesujących dla mediów, takich jak wynagrodzenie polityków, zakres ich przywilejów, np. bezpłatny transport, a także praktyczna realizacja zadań. Na tej podstawie w sposób demagogiczny krytykuje się parlamentaryzm. Skutkiem tego – często uzasadnionym – jest frustracja wyborców i ich niechęć do udziału w wyborach; ich zdaniem politycy wszystkich partii są tacy sami i dlatego nie zasługują na poparcie.

w czeskiej konstytucji, a po części różnice w poglądach politycznych na główny zakres działalności poszczególnych instytucji. Problem zaufania społeczeństwa do parlamentu stanowi bardzo złożone zjawisko. Można je

VII. TRANSFORMACJA GOSPODARCZA

zaobserwować na przykładzie szeregu równoległych procesów. Pierwszy z nich, dający się obiektywnie zaobserwować, to malejąca frekwencja podczas wyborów do parlamentu, a także wyborów do wszystkich organów przedstawicielskich. Jest to dość osobliwe zjawisko, ponieważ głównym żądaniem obywateli podczas aksamitnej rewolucji były wolne wybory. Po ustanowieniu wolnych wyborów zainteresowanie udziałem w nich było coraz mniejsze. Podczas każdych kolejnych wyborów parlamentarnych frekwencja wyborcza była coraz niższa. W trakcie pierwszych wyborów parlamentarnych sięgała 96,8 proc. wyborców, a w ostatnich – w 2002 r. – zaledwie 58 proc. osób uprawnionych do głosowania. Zjawisko zaufania do parlamentu było ściśle powiązane ze złożonym procesem tworzenia demokratycznych partii politycznych. W wolnej demokracji parlamentarnej od nikogo nie wymaga się oddania głosu w wyborach, a państwo nie może nakładać żadnych kar za niestawienie się na wyborach, jak to się działo w ustroju totalitarnym. Zasadniczo to partie polityczne mają odgrywać główną rolę i przedstawiać takie programy, aby przyciągnąć jak największą liczbę wyborców do urn. Jednak problem leży zazwyczaj w bardzo wysokich oczekiwaniach społeczeństwa, które nie dają się pogodzić z rzeczywistością gospodarczą i realnymi możliwościami państwa. Zarówno w trakcie, jak i wiele miesięcy po aksamitnej rewolucji obywatele Czechosłowacji mieli wysokie oczekiwania, zgodnie z którymi bardzo szybko, w ciągu zaledwie kilku lat będzie można osiągnąć standard życia porównywalny z tym obserwowanym w Europie Zachodniej. Kiedy te wyobrażenia skonfrontowano z rzeczywistością, duży odsetek społeczeństwa zaczął obwiniać polityków i parlament za niespełnione obietnice.

Istotą zmian, do których doszło w Czechosłowacji w 1989 r., było odstąpienie od wszystkich zasad stanowiących podstawę ustroju totalitarnego i stopniowy powrót do demokracji i gospodarki rynkowej. Jeśli chodzi o kwestie konstytucyjne i prawne, przewodnia rola KSČ została natychmiast zlikwidowana i przywrócono zwyczajne funkcjonowanie parlamentu i rządu. W obszarze gospodarki przywrócono instytucję własności prywatnej i prywatną działalność gospodarczą. Wskutek tego nastąpiła zakrojona na szeroką skalę prywatyzacja wszystkich sektorów gospodarki Czechosłowacji. W obszarze polityki zagranicznej i wojskowej nastąpiło szybkie wycofanie armii sowieckiej oraz doszło do rozwiązania Układu Warszawskiego i Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Liderzy polityczni nowego ustroju byli przekonani o bezwzględnej konieczności zmiany polityki gospodarczej w Czechosłowacji. Jednak pozostawała kwestia sposobu wprowadzenia tych zmian, a opinie przedstawicieli poszczególnych opcji politycznych na ten temat były istotnie różne. Osiągnięto porozumienie, zgodnie z którym konieczne było położenie kresu centralnemu planowaniu gospodarki, otwarcie jej, zezwolenie na prowadzenie prywatnej działalności gospodarczej oraz sprywatyzowanie gospodarki, która uległa pełnej nacjonalizacji w czasach rządów komunistycznych. Wszystkie działania mające na celu przeprowadzenie reformy gospodarczej zostały zainicjowane przez rząd; jednak ostatnie słowo należało do Zgromadzenia Federalnego i Rad Narodowych.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Na początku nowy rząd czechosłowacki rozpoczął wdrażanie tych reform, w odniesieniu do których

Trzecia metoda prywatyzacji określana była jako „prywatyzacja kuponowa”. Obejmowała ona

politycy nowego ustroju osiągnęli całkowitą zgodę. Zatem jednym z pierwszych działań było

głównie duże przedsiębiorstwa przemysłowe, handlowe, rolne oraz instytucje bankowe. Rząd

rozwiązanie wszystkich instytucji odpowiedzialnych za centralne planowanie. W Czechosłowacji

stworzył wykaz kilkuset tego typu państwowych przedsiębiorstw, przekształcił je w spółki

oznaczało to rozwiązanie Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego, która określała, co

akcyjne i oddał do dyspozycji obywateli dokumenty zwane „książeczkami kuponowymi” za

i w jakich ilościach było produkowane, oraz Federalnego Urzędu Cen ustalającego ceny wszystkich

bardzo niską opłatą rejestracyjną wynoszącą 1000 CZK (około 40 USD). Następnie obywatele

produkowanych towarów i usług. Na szczeblu międzynarodowym zmiany w polityce gospodarczej

ubiegali się o akcje tych państwowych spółek akcyjnych w kilku cyklach aukcji. Wynikiem tego

Czechosłowacji i byłych krajów bloku sowieckiego z Europy Środkowej i Wschodniej doprowadziły

procesu było przekształcenie przedsiębiorstw państwowych w spółki akcyjne, w których udziały

do rozwiązania organizacji reżimu totalitarnego o nazwie Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej,

miało wielu mniejszych akcjonariuszy. Jednocześnie powstała giełda papierów wartościowych

która koordynowała politykę gospodarczą wszystkich krajów bloku sowieckiego.

oraz ustanowiono tzw. system RM, w ramach którego rozpoczął się obrót nowymi akcjami;

Osiągnięto także porozumienie w kwestii zezwolenia na prowadzenie prywatnej działalności

w rezultacie zaczął funkcjonować klasyczny rynek papierów wartościowych.

gospodarczej, zakazanej przez ostatnie 40 lat. W związku z tym już w 1990 r. w Czechosłowacji

Czwarta i zasadniczo ostatnia metoda prywatyzacji dotyczyła bezpośredniej sprzedaży

ponownie zaczęły powstawać prywatne sklepy i przedsiębiorstwa. Jednocześnie rząd rozpoczął

przedsiębiorstw w drodze przetargów ogłaszanych przez rząd. Najlepszym przykładem udanej

realizację programu prywatyzacji czechosłowackiej gospodarki. Czechosłowacja, wraz z ZSRR,

prywatyzacji tego typu była sprzedaż przedsiębiorstwa ŠKODA, jedynego czechosłowackiego

była krajem, w którym nacjonalizacja osiągnęła największe rozmiary w Europie, a sektor prywatny

producenta samochodów, niemieckiemu koncernowi Volkswagen. Jednak metoda bezpośredniej

praktycznie nie istniał. Nowy rząd zamierzał zasadniczo zmienić te proporcje w strukturze

sprzedaży była również stosowana w odniesieniu do setek innych mniejszych przedsiębiorstw.

własności czechosłowackiej gospodarki, ponieważ był zdania, że prywatna działalność gospodarcza

W wielu przypadkach przedsiębiorstwa były więc sprzedawane zagranicznym właścicielom,

w sposób korzystny wpłynie na rozwój gospodarki w Czechosłowacji.

ponieważ w Czechosłowacji brakowało krajowego kapitału.

Prywatyzacja była w zasadzie przeprowadzana czterema różnymi metodami. Pierwsza z nich

Oprócz prywatyzacji w Czechosłowacji doszło do znacznej liberalizacji i deregulacji gospodarki.

określana była mianem „małej prywatyzacji”. Ten rodzaj prywatyzacji polegał na sprzedaży

Najważniejszym krokiem w kierunku dalszych zmian okazało się uwolnienie cen. W Czechosłowacji

w drodze publicznych aukcji małych sklepów i przedsiębiorstw, które dotychczas były własnością

pod rządami totalitarnymi Federalny Urząd Cen w pełni regulował ceny. Producent nie miał

państwową. Mała prywatyzacja odbywała się szczególnie w sektorze handlu i usług i zazwyczaj

prawa ustalać cen swoich towarów. Zasada ta została w całości zarzucona i zastąpiona systemem

przebiegała szybko i pomyślnie. Przez okres około dwóch lat trwania tego typu prywatyzacji

liberalnym, w którym producent samodzielnie ustalał ceny swoich produktów lub usług zgodnie

objęła ona kilka tysięcy obiektów.

z własną oceną sytuacji rynkowej. Poza kilkoma wyjątkami w obszarze mieszkalnictwa, a także

Drugą metodą prywatyzacji był zwrot pierwotnym właścicielom dóbr, które wcześniej podlegały nacjonalizacji. Polegało to na zwrocie pierwotnym właścicielom lub ich potomkom mienia znacjonalizowanego po 25 grudnia 1948 r. (po wprowadzeniu w Czechosłowacji ustroju totalitarnego). Na mocy tego prawa zwrócono kilka tysięcy obiektów działalności gospodarczej, które dotychczas były zarządzane przez przedsiębiorstwa państwowe. Była to bardzo szybka metoda prywatyzacji, która w krótkim czasie doprowadziła do powstania grupy właścicieli nieruchomości i obiektów działalności gospodarczej zdolnych funkcjonować na wolnym rynku.

dostaw wody, energii elektrycznej i gazu dla obywateli, ceny zostały w pełni uwolnione. Z uwagi na to, że w czasach reżimu totalitarnego ceny były sztucznie utrzymywane na niskim poziomie, ich wzrost w początkowej fazie uwolnienia cen wyniósł około 60 proc. Jednak po tym okresie ceny ustabilizowały się, a stopa inflacji stopniowo zmniejszała się do poziomu 10 proc. rocznie, a blisko 10 lat po zmianie ustroju sięgała już 5 proc. rocznie.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VIII. PROBLEM SPUŚCIZNY PRZESZŁOŚCI W pierwszych latach po rewolucji władza ustawodawcza przynajmniej częściowo umożliwiła rozliczenie się z przeszłością. Ogólnie można stwierdzić, że żaden inny parlament nie wykazywał

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

> Rehabilitacja pozasądowa była procesem, w którym prawnie anulowano niesprawiedliwe wyroki nałożone w całym okresie panowania reżimu komunistycznego. Wraz z anulowaniem wyroku przyznawano odszkodowanie finansowe za czas spędzony w więzieniu. Stopniowo wszyscy pokrzywdzeni w czasach reżimu totalitarnego otrzymali odszkodowanie.

tak dużej woli, by podjąć działania mające na celu rozprawienie się z komunizmem, jak Zgromadzenie Federalne w latach 1990–1992. Rozliczanie się ze spuścizną reżimu totalitarnego to długotrwały proces, który rozpoczął się w Czechosłowacji w 1989 r. i do tej pory nie został jeszcze zakończony. Z perspektywy czasu następujące działania podejmowane w nowym ustroju wydają się pozytywne:

IX. P OKOJOWY ROZPAD CZECHOSŁOWACJI Czechy zawdzięczają swoje powstanie Słowakom. Wydaje się to paradoksem, ale tak właśnie było.

> Restytucja mienia była procesem opartym na szeregu ustaw, zgodnie z którymi własność

Po listopadzie 1989 r. bardzo szybko stało się jasne, że Czechosłowacja była zbyt ograniczająca

skonfiskowana i znacjonalizowana przez reżim totalitarny była zwracana prawowitym

dla słowackiej elity politycznej. Cały proces rozpoczął się wiosną 1990 r., kiedy na forum

właścicielom. Proces ten obejmował grunty oraz nieruchomości i przedsiębiorstwa. Dzięki

Zgromadzenia Federalnego rozpoczęły się dyskusje na temat wniosku Václava Havla dotyczącego

niemu szybko odnajdowano właścicieli, którzy podejmowali intensywne działania związane ze

usunięcia słowa „socjalistyczna” z nazwy państwa. Celem prezydenta było nadanie państwu

swoim mieniem, tworząc w ten sposób podwaliny pod odbudowę gospodarki rynkowej.

nazwy „Republika Czechosłowacka”. Jednak nazwa ta była nie do zaakceptowania dla słowackich

> Lustracja była procesem, w którym na mocy ustawy obowiązywała zasada zakazu mianowania na ważne stanowiska w administracji publicznej osób wywodzących się ze służb wywiadowczych lub ich współpracowników i wysokich rangą urzędników dawnego reżimu. Ustawa ta zapewniała

posłów do parlamentu i po długich sporach zatwierdzono osobliwą nazwę „Czeska i Słowacka Republika Federalna”. Spór o nazwę państwa rozpoczął proces rozpadu Czechosłowacji, który był nieunikniony z powodu panującej ówcześnie sytuacji politycznej.

także stopniową eliminację z administracji publicznej wysokich rangą urzędników dawnego

Siłą napędową rozpadu Czechosłowacji była słowacka elita polityczna. Jej członkowie

reżimu. Jednak ustawa lustracyjna nie ma zastosowania do stanowisk wybieralnych – w ten

dostosowywali się do realnych interesów słowackich wyborców, którzy w żadnym wypadku

sposób kilku byłych współpracowników Państwowej Służby Bezpieczeństwa może zasiadać

nie byli tak zdegustowani sytuacją w latach 1968–1989 jak wyborcy czescy. Odmienny

w parlamencie Czech.

sposób postrzegania tego okresu historycznego w dwóch częściach federacji był głównym

> Rozwiązanie niektórych instytucji i odrzucenie symboli dawnego reżimu również okazało się bardzo skuteczne. Proces ten polegał zasadniczo na zmianie nazw wszystkich instytucji poprzez zastąpienie ich tradycyjnymi nazwami sprzed wprowadzenia w kraju reżimu komunistycznego. W rezultacie osoby pełniące główną funkcję w miastach i gminach ponownie nazwano burmistrzami. Z nazwy państwa usunięto słowo „socjalistyczna”, a wkrótce zmieniono także strukturę świąt państwowych i treść podręczników we wszystkich rodzajach szkół.

powodem ich podziału. Podczas gdy społeczeństwo czeskie znalazło się po 1968 r. w jednym z najgorszych okresów historii nowożytnej, społeczeństwo słowackie doświadczało w tym czasie prawdziwego rozwoju. Modernizacja słowacka była wynikiem przekształcenia Czechosłowacji w federację w 1968 r., kiedy to doszło do ogromnego transferu funduszy z Czech do Słowacji. Słowacja odnosiła także korzyści ze względu na swoje położenie geograficzne w ramach Układu Warszawskiego. Ogromne zakłady zbrojeniowe powstawały właśnie na Słowacji, gdzie nie byłyby zagrożone w razie spodziewanego wybuchu konfliktu militarnego na granicy pomiędzy Czechosłowacką Republiką Socjalistyczną a Republiką Federalną Niemiec.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Różny sposób postrzegania wspólnej historii był ważnym czynnikiem przyczyniającym się do

Od chwili ich ustanowienia w dniu 1 stycznia 1993 r. Czechy starały się o członkostwo

rozpadu Czechosłowacji. Najlepiej można to zobrazować, przytaczając opinię o najważniejszych

w międzynarodowych organizacjach demokratycznego Zachodu. Pierwszym krokiem na drodze

osobowościach w nowożytnej historii Czechosłowacji. Podczas gdy dla Czechów najważniejszą

do osiągnięcia tego celu było przystąpienie do NATO w 1999 r., ostatnim natomiast –

postacią XX w. jest Tomáš G. Masaryk, dla Słowaków jest to Alexander Dubček. Dla Czechów

przystąpienie Czech do Unii Europejskiej w 2004 r.

był to zatem twórca Czechosłowacji. Dla Słowaków natomiast najważniejszą postacią był człowiek odpowiedzialny za federalizację Czechosłowacji. Świadczy to również o różnym sposobie postrzegania państwa. Czesi uważali Czechosłowację za swoje państwo i w pełni się z nim identyfikowali. Słowacy nie podzielali tego odczucia. Na pierwszym miejscu zawsze stawiali Słowację, a Czechosłowacja stanowiła dla nich rodzaj ochronnego parasola. Te różne nastawienia do państwa przejawiały się w kampanii wyborczej przed wyborami parlamentarnymi w czerwcu 1990 r. W tym czasie Forum Obywatelskie głosiło w całych Czechach hasło „Powrót do Europy”. Jednak główna siła polityczna na Słowacji, Społeczeństwo Przeciw Przemocy, wykorzystywała inny slogan wyborczy: „Dobrego dnia, Słowacjo”. Kwestie, na których koncentrowano się w tych dwóch przesłaniach wyborczych, wyraźnie pokazują, że elity polityczne Czech i Słowacji dążyły do różnych celów. Wkrótce doprowadziło to do rozpadu Czechosłowacji. Rozpad Czechosłowacji nastąpił w bardzo krótkim czasie sześciu miesięcy w wyniku porozumienia pomiędzy przedstawicielami politycznymi Czech i Słowacji. Jako datę rozpadu ustalono dzień 1 stycznia 1993 r. Obie nowo powstałe republiki stały się prawnymi następcami Czechosłowacji. Było to bardzo istotne dla obu państw. Dla Słowaków prawne dziedzictwo Czechosłowacji stanowiło linię obrony przed ewentualnymi roszczeniami ze strony Węgier, a dla Czech – ze strony Niemiec. Obie grupy przedstawicieli politycznych nowo powstałych państw zgodziły się na wzajemne wsparcie w kwestiach dotyczących wspólnej przeszłości stosunków z krajami trzecimi. Porozumienie to nadal obowiązuje i przynosi korzyści obu krajom. Czechy wkroczyły na światową scenę polityczną w dniu 1 stycznia 1993 r. i od początku były bardzo aktywne w tej sferze. Problemy związane z koniecznością renegocjacji wszystkich umów międzynarodowych zostały rozwiązane w dość krótkim czasie. Do najważniejszych umów należały nowe umowy z Niemcami i Wspólnotą Europejską. Wkrótce po powstaniu nowego państwa Czechy zyskały zaufanie społeczności międzynarodowej. Najwyraźniej świadczy o tym fakt, że w 1994 r. zostały wybrane na niestałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ.

Słowacja znalazła się w bardziej skomplikowanej sytuacji, jeśli chodzi o kierunek działań w polityce zagranicznej. Rządy pod przewodnictwem Vladimíra Mečiara zmierzały do odsunięcia Słowacji od instytucji demokratycznego Zachodu. Wskutek tego proces włączania w struktury OECD i NATO był dłuższy. Słowacja przystąpiła do OECD i NATO odpowiednio w 2000 r. i 2004 r. W roku 2004 Słowacja przystąpiła także do UE i tym samym oba państwa będące następcami Czechosłowacji znalazły się w tej samej rodzinie europejskich państw demokratycznych.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Milada Horáková – czechosłowacka działaczka polityczna stracona w 1950 r. przez komunistów pod zarzutem szpiegostwa i zdrady. Studiowała prawo na Uniwersytecie Karola w Pradze. W 1926 r. – roku ukończenia studiów – wstąpiła do Czechosłowackiej Partii Narodowo-Socjalistycznej. W 1940 r. aresztowana przez gestapo i początkowo skazana na śmierć. Po 1945 r. wybrana na posłankę do parlamentu, a w 1949 r. aresztowana jako przywódczyni domniemanego spisku przeciwko reżimowi komunistycznemu. Jej pokazowy proces był zainscenizowany przez sowieckich doradców. Została powieszona w więzieniu Pankrác w dniu 27 czerwca 1950 r. Václav Havel – pisarz, dramaturg i były prezydent Czechosłowacji i Czech. W 1977 r. jego zaangażowanie w prace nad manifestem przeciwko łamaniu praw człowieka – Kartą 77 – przyniosło mu międzynarodową sławę przywódcy opozycji w Czechosłowacji; doprowadziło również do jego aresztowania. W roku 1989 stanął na czele tzw. aksamitnej rewolucji.

Wykaz skrótów KSČ – Komunistická strana Československa – Komunistyczna Partia Czechosłowacji OF – Občanské fórum – Forum Obywatelskie VPN – Verejnost proti násiliu – Społeczeństwo Przeciw Przemocy ODS – Občanská demokratická strana – Obywatelska Partia Demokratyczna ČSSD – Česká strana sociálně demokratická – Czeska Partia Socjaldemokratyczna

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

ESTONIA: KRAJ, KTÓRY NARODZIŁ SIĘ NA NOWO Mart Laar Republika Estońska – Eesti Vabariik Powierzchnia: 45 227 km² Ludność: 1 342 000 (2007 r.) Stolica: Tallinn Język urzędowy: estoński Waluta: korona estońska (EEK) Ustrój: republika parlamentarna Data przystąpienia do UE: 1.05.2004 r.

I. WPROWADZENIE Jeśli prześledzimy proces powrotu Estonii do Europy, stwierdzimy, że w porównaniu z innymi państwami Europy Środkowej i Wschodniej miał on wyjątkowo pomyślny przebieg. Wielu analityków próbowało dociec, na czym polegała tajemnica tego sukcesu, ale udało im się jedynie ustalić, że nie można go tłumaczyć wyłącznie uwarunkowaniami historycznymi, gospodarczymi lub społecznymi. W dużej mierze był on wynikiem decyzji podejmowanych w okresie transformacji. Coraz więcej badań wskazuje też na istotną rolę estońskiej tradycji sprzeciwu wobec reżimu komunistycznego, a zwłaszcza pełnego determinacji, jednoznacznego zerwania z komunistyczną przeszłością w początkowym okresie reform, zainicjowanych w 1992 r. Estończykom pomogło też ich silne przywiązanie do dziedzictwa narodowego i kulturowego. Wytrwałość – cecha, która wykształciła się u mieszkańców Estonii w toku trwającej sto lat walki o przetrwanie – jednoznaczne postrzeganie własnej tożsamości i duma narodowa okazały się bardzo pomocne w niezwykle trudnym okresie po wprowadzeniu reform w początkach lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku; ułatwiły też podjęcie działań niezbędnych do tego, by Estonia

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

mogła powrócić do Europy. Jednocześnie dokonał się powrót Europy do Estonii – państwa, które przez

Okazją do urzeczywistnienia przez Estonię jej dążeń do samookreślenia stał się upadek caratu w Rosji

tysiąc lat stanowiło nieodłączną część europejskiego dziedzictwa kulturowego. Ponowne włączenie

w listopadzie 1917 r. Pod naciskiem dobrze zorganizowanych Estończyków w kwietniu 1917 r.

kraju w struktury polityczne i gospodarcze Europy stało się najważniejszym celem Estończyków.

rosyjski Rząd Tymczasowy nadał Estonii autonomię; krajem administrowała wybrana w wyborach powszechnych Estońska Rada Narodowa. W listopadzie 1917 r. wspomniana rada ogłosiła się najwyższym organem władzy w państwie, niebawem została jednak rozwiązana przez komunistów,

II. NIEPODLEGŁOŚĆ ODZYSKANA I UTRACONA

którzy przejęli rządy po zamachu stanu dokonanym w Rosji przez Lenina. Od lutego do listopada 1918 r. Estonia była okupowana przez wojska niemieckie. 24 lutego 1918 r., tuż przed wkroczeniem armii niemieckiej, Komitet Zbawienia występujący z upoważnienia Estońskiej Rady Narodowej

Estonia to mały kraj nad Bałtykiem, o liczbie ludności wynoszącej 1,4 mln mieszkańców, który od południa graniczy z Łotwą, od wschodu zaś z Rosją. Od Finlandii, leżącej na północy, dzieli ją 80 km wód Zatoki Fińskiej. Gęstość zaludnienia jest w Estonii niewielka, a łączna powierzchnia 45 200 km² – porównywalna z takimi państwami, jak Dania czy Szwajcaria. Język estoński należy do rodziny ugrofińskiej (najbliżej spokrewniony jest właśnie z fińskim). Przodkowie dzisiejszych mieszkańców Estonii przybyli na tereny leżące w jej obecnych granicach ponad 5 tysięcy lat temu. Świat Estończyków zmienił się diametralnie w XIII w., kiedy północną część kraju najechali Duńczycy, a niemieccy kawalerowie mieczowi zorganizowali wzdłuż wybrzeży Morza Bałtyckiego

proklamował niepodległość Estonii. Władze niemieckie pozbawiły nowo utworzony rząd tymczasowy, kierowany przez Konstantina Pätsa, możliwości działania, ale estońscy politycy prowadzili lobbing i kontynuowali wysiłki dyplomatyczne za granicą. W maju 1918 r. Wielka Brytania, Francja i Włochy de facto uznały Republikę Estońską. Zaraz po upadku Cesarstwa Niemieckiego w listopadzie 1918 r., Lenin wydał Armii Czerwonej rozkaz wkroczenia do Estonii, uważał bowiem niepodległość tego państwa za przeszkodę uniemożliwiającą rozprzestrzenianie się ogólnoświatowej rewolucji z Rosji na Europę Środkową. W będącej odpowiedzią na tę inwazję wojnie o niepodległość, trwającej od listopada 1918 do lutego 1920 r., zorganizowane pospiesznie siły estońskie zmusiły Armię Czerwoną do wycofania

szereg krucjat mających na celu chrystianizację i podbój ziem dzisiejszej Estonii i Łotwy.

się z kraju, zaś w czerwcu 1919 r. pokonały siły Landeswehry – niemieckich ochotników mających swoją

Estonia znalazła się następnie pod rządami zakonu liwońskiego, później rządzili nią królowie szwedzcy

podpisano w Tartu traktat pokojowy. Rosja sowiecka zobowiązała się w nim do „bezwarunkowego

(1561–1710); południe kraju znajdowało się również pod panowaniem polskim (1560–1645). Cztery

i wieczystego” uznania niepodległości Estonii, dobrowolnie zrzekając się wszelkich roszczeń do jej

estońskie miasta były członkami Ligi Hanzeatyckiej (Tallin od 1285 r.). Po zwycięstwie Piotra Wielkiego

terytorium i mieszkańców. W styczniu 1921 r. w Paryżu Rada Najwyższa Sprzymierzonych uznała

nad Szwecją w wielkiej wojnie północnej, w 1710 r. Estonia została włączona do Imperium Rosyjskiego

niepodległość Estonii; we wrześniu tego samego roku Estonia została członkiem Ligi Narodów.

i była jego częścią aż do roku 1918. Dla niewielkiego państwa wieki obcej dominacji stanowiły poważne zagrożenie dla tożsamości kulturowej, a nawet jego istnienia. Po spustoszeniu przez wielką wojnę północną liczba Estończyków nie przekraczała w 1712 r. 150 000. Od XIII do początków XX stulecia estoński nie miał statusu języka urzędowego, a edukacja na szczeblu średnim i wyższym odbywała się wyłącznie w języku niemieckim lub rosyjskim. Wiek XIX stał się dla Estonii okresem odrodzenia gospodarczego i kulturalnego. W 1819 r. zniesiono poddaństwo chłopów, a w latach 60. XIX w. nadano im prawo wykupu swoich gruntów od właścicieli ziemskich. W owym czasie stopniowo kształtowała się klasa estońskiej inteligencji, zaczęła też powstawać literatura w języku estońskim; w 1869 r. zorganizowano pierwszy festiwal ludowych pieśni estońskich. W 1905 r. członkowie ruchu Młoda Estonia opublikowali pierwszy proeuropejski manifest, w którym nawoływali: „Stańmy się Europejczykami, pozostając zarazem Estończykami”.

bazę na terytorium Łotwy i dążących do przywrócenia rządów niemieckich w Estonii. 2 lutego 1920 r.

W kwietniu 1919 r., gdy trwała jeszcze wojna o niepodległość, w Estonii wybrano Zgromadzenie Konstytucyjne. W wyniku radykalnej reformy rolnej przeprowadzonej w październiku 1919 r. 97 proc. wielkich majątków ziemskich zostało znacjonalizowanych i przeszło w ręce drobnych posiadaczy. W 1920 r. uchwalono liberalną konstytucję, wprowadzającą w Estonii republikę parlamentarną. W 1922 r. Estończycy, których populacja liczyła wówczas prawie milion, stanowili 88 proc. ludności tego państwa. Drugą co do wielkości nacją byli rdzenni Rosjanie (8 proc.), zaś kolejnymi pod względem wielkości grupami etniczno-narodowościowymi byli Niemcy, Szwedzi i Żydzi. W październiku 1925 r. uchwalono w Estonii ustawę przyznającą mniejszościom narodowym autonomię kulturalną – było to jedno z pierwszych tego rodzaju praw w Europie. Lata

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

niepodległości przyniosły Estonii wiele zmian na lepsze i szybki rozwój we wszystkich dziedzinach.

Wiosną 1940 r. Związek Radziecki przystąpił do działań, które miały ostatecznie zdecydować

PKB na jednego mieszkańca był w owym okresie znacznie wyższy niż w Polsce czy Hiszpanii, na

o przejściu Estonii i pozostałych państw bałtyckich pod okupację radziecką. Zbiegło się to w czasie

ogół osiągał wartość zbliżoną do tej w Finlandii. To, co udało się osiągnąć w trwającym 20 lat

z początkiem okupacji Francji przez Hitlera. 28 maja 1940 r. wychodząca w Moskwie „Prawda”

okresie niepodległości, posłużyło za podstawę odbudowy niepodległego państwa pół wieku

nieoczekiwanie oskarżyła członków estońskiej elity politycznej i handlowej o sympatie proangielskie

później. W czasie okupacji radzieckiej wcześniejsze doświadczenia Estończyków dotyczące zasad

oraz o „nienawiść do Niemiec i wszystkiego, co niemieckie”. W końcu maja 1940 r. na estońskiej

ładu społecznego i demokracji oraz rządów prawa i nowoczesnego systemu edukacji spowodowały,

granicy rozpoczęła się mobilizacja znacznych sił Armii Czerwonej. W połowie czerwca tego roku

że mogli oni opierać się sowietyzacji.

około 160 000 żołnierzy i 600 czołgów było gotowych do wkroczenia na terytorium państwa,

Cokolwiek dobrego działo się w Estonii po odzyskaniu niepodległości, zostało przerwane 23 sierpnia 1939 r. wraz z podpisaniem sowiecko-nazistowskiego paktu Ribbentrop–Mołotow, którego sygnatariusze w sekrecie zdecydowali o podziale Europy Wschodniej na strefy swoich wpływów. Tajny protokół do tego dokumentu stanowił brutalne pogwałcenie zarówno prawa międzynarodowego, jak i umów międzynarodowych zawartych wcześniej przez obu jego sygnatariuszy. Skutkiem zawarcia paktu był wybuch II wojny światowej. Estonia została zaatakowana najpierw z jednej strony przez armię niemiecką, a następnie z drugiej przez wojska radzieckie. 24 września 1939 r. Moskwa niespodziewanie oskarżyła Tallinn o to, że zagraża bezpieczeństwu Związku Radzieckiego, i zażądała zgody na założenie na terytorium

które już wcześniej zostało pozbawione jakiegokolwiek połączenia ze światem zewnętrznym drogą morską lub lotniczą. 14 czerwca 1940 r., a więc w dniu, w którym żołnierze Wehrmachtu weszli do Paryża, Związek Radziecki przedstawił ultimatum Litwie, 16 czerwca zaś – Łotwie i Estonii. Wszystkie trzy państwa bałtyckie zostały oskarżone o spiskowanie przeciwko Moskwie oraz naruszenie postanowień umów o pomocy wzajemnej. W każdym ultimatum znajdowały się żądania natychmiastowego powołania nowych władz sprzyjających Związkowi Radzieckiemu oraz rozlokowania na terytorium tych trzech krajów bałtyckich jeszcze większej liczby oddziałów Armii Czerwonej. Wczesnym rankiem 17 czerwca 1940 r. rozpoczęła się całkowita okupacja Estonii. Granicę przekroczyło wówczas dodatkowych 80 000 żołnierzy armii radzieckiej.

Estonii radzieckich baz wojskowych. Osamotniony na arenie międzynarodowej i obawiający

W świetle prawa międzynarodowego z dniem 16 czerwca 1940 r. Estonia zyskała status państwa

się wkroczenia Armii Czerwonej rząd estoński zgodził się na postawione ultimatum. Zgodnie

okupowanego. 19 czerwca przybył do Tallinna pełnomocnik Stalina, Andriej Żdanow. Jego zadaniem

z „porozumieniem o wzajemnej pomocy i współpracy”, zawartym 28 września 1939 r., w Estonii

było doprowadzenie do pokojowego przejęcia władzy, pozostającej dotychczas w rękach legalnie

zaczęły powstawać sowieckie bazy morskie i powietrzne, a w październiku tego samego roku

wybranych przedstawicieli narodu, przez marionetkowy rząd podległy Sowietom. Tymczasem

granicę państwa przekroczyło 25 000 żołnierzy Armii Czerwonej. Jednocześnie Stalin zobowiązał

wojska radzieckie zdążyły już przejąć całkowitą kontrolę nad krajem. Armia estońska otrzymała

się, że nie będzie ograniczać niezawisłości Estonii ani też ingerować w jej ustrój polityczny.

zakaz opuszczania koszar; rozbrojono również paramilitarne oddziały Ligi Obrony. Chociaż

Pod koniec 1939 r. Związek Radziecki dopuścił się jednak rażącego naruszenia postanowień

formalnie Republika Estońska istniała nadal, funkcjonariusze sowieckiego aparatu bezpieczeństwa

wspomnianego traktatu – radzieckie bazy na terytorium Estonii posłużyły do agresywnych

– niesławnego NKWD – rozpoczęli aresztowania wśród ludności; przeprowadzano też czystki

działań przeciwko stronie trzeciej – Finlandii. Całkowite przejęcie kontroli nad Estonią przez

w instytucjach rządowych. Aby ukryć okupację, Żdanow rozkazał estońskim komunistom (było ich

Związek Radziecki dokonało się ze współudziałem drugiego sygnatariusza paktu z sierpnia

wówczas 150) zorganizować demonstrację przeciwko sprawującemu władzę rządowi. Uczestniczyli

1939 r. – Rzeszy Niemieckiej. Na tydzień przed wkroczeniem Armii Czerwonej do Estonii Hitler

w niej przede wszystkim pracownicy radzieckich baz wojskowych, żołnierze przebrani w cywilną

wezwał mieszkającą na jej terytorium mniejszość niemiecką do opuszczenia jej; w ramach akcji

odzież oraz Rosjanie zamieszkujący tereny przygraniczne, których przywieziono do Tallinna

„repatriacyjnej” około 17 000 estońskich Niemców zostało przesiedlonych nie na ziemie rdzennie

specjalnymi pociągami. Demonstrantom towarzyszyły czołgi Armii Czerwonej. Prezydenta

niemieckie, lecz na zdobyte właśnie przez hitlerowców tereny należące do Polski.

Pätsa, będącego właściwie więźniem politycznym władz okupacyjnych, zmuszono do formalnego zatwierdzenia proradzieckiego rządu, który początkowo obiecał utrzymanie niepodległości Estonii

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

pod warunkiem zawarcia ścisłego sojuszu ze Związkiem Radzieckim. Program i dekrety nowego rządu zostały jednak opracowane w ambasadzie radzieckiej przez Żdanowa.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

III. E STONIA POD OKUPACJĄ RADZIECKĄ 1940–1941

Rozwiązano praktycznie wszystkie organizacje publiczne. Komuniści przejęli kontrolę nad środkami masowego przekazu i rozpoczęły się prześladowania osób podejrzanych o przynależność do opozycji.

Pierwszy rok radzieckich rządów przeszedł najbardziej pesymistyczne oczekiwania. W całym

Głównym problemem Kremla było teraz maskowanie brutalnych działań służących stłumieniu

kraju zapanował terror, będący skutkiem przewidywania i tłumienia przez komunistów wszelkich

wszelkich dążeń niepodległościowych w trzech niewielkich, sąsiadujących ze sobą okupowanych

protestów i przejawów oporu. Prześladowania dotknęły elity – inteligencję, urzędników państwowych,

państwach. Stalin zarządził, że we wszystkich tych krajach bałtyckich w ciągu miesiąca (14 i 15 lipca

przedsiębiorców oraz oficerów i podoficerów policji i wojska. Wszystkie te grupy zawodowe miały zostać

1940 r.) muszą zostać przeprowadzone nadzwyczajne wybory. W Estonii istniała tylko jedna

zniszczone. Taka właśnie była wcześniej zaplanowana polityka Moskwy. Funkcjonariusze sowieckiego

oficjalna lista kandydatów – wystawiła ją Estońska Liga Ludu Pracującego. Jednak mimo nacisków

aparatu bezpieczeństwa (NKWD) rozpoczęli działalność w Estonii już w lipcu 1940 r., jeszcze przed

i prób zastraszenia prawdziwe partie polityczne i ugrupowania patriotyczne zdołały zorganizować

bezprawnym przyłączeniem Estonii do ZSRR. 17 czerwca 1940 r. głównodowodzący estońskiej armii,

się i zgłosić swoich kandydatów. Ponieważ scenariusz Żdanowa nie przewidywał takiego rozwoju

generał Johan Laidoner, został deportowany do miejscowości Pensa; 30 lipca prezydenta Konstantina

wydarzeń, ich nazwiska usunięto ze wszystkich list. W efekcie głosujący w „wyborach”, które

Pätsa z rodziną deportowano do Ufy. Obaj zostali aresztowani w 1941 r., obaj też zmarli w sowieckiej

odbyły się 14 i 15 lipca, nie mieli żadnego wyboru. Obywateli zmuszono, żeby poszli do urn –

niewoli (Laidoner w 1953 r., Päts w 1956 r.).

niepodporządkowanie się temu nakazowi było równoznaczne z zaliczeniem do grona „wrogów ludu”. Punktów wyborczych strzegli żołnierze Armii Czerwonej. Jak dowodzą zachowane do dziś protokoły głosowania z okręgowych komisji wyborczych, wyniki wyborów zostały w znacznej mierze sfałszowane. Reżim sowiecki utrzymywał, że kandydaci Estońskiej Ligi Ludu Pracującego zdobyli 92,8 proc. głosów, w co nie uwierzyli ani Estończycy, ani państwa zachodnie.

Od sierpnia 1940 r. aresztowania stawały się coraz częstsze. Więzienia były przepełnione; wielu zatrzymanych umierało wskutek tortur. Z 11 byłych premierów estońskiego rządu czterech zostało straconych, pięciu zmarło w więzieniu, jeden zaś popełnił samobójstwo. Tylko jednemu udało się uciec do Szwecji. W obozach pracy sądy wojskowe zasądzały kolejne wyroki; ciągle dokonywano tam nowych egzekucji. Spośród wszystkich aresztowanych w latach 1940–1941 przeżyło tylko kilkuset (około 5 proc.).

Stworzywszy prawną przykrywkę dla planów Moskwy, Żdanow i jego ludzie przystąpili następnie

Społeczeństwo estońskie poddawano tymczasem sowietyzacji. Narzucone upaństwowienie pozbawiło

do działań mających na celu formalną aneksję Estonii. 21 lipca nieprawnie utworzony nowy

własności niemal wszystkich, którzy coś posiadali, bez przyznania odszkodowań. Zakłady przemysłowe,

parlament przyjął uchwałę o przekształceniu Estonii w republikę radziecką i wystąpił z wnioskiem

banki, większe budynki mieszkalne, a nawet pojazdy mechaniczne należące do osób prywatnych

o włączenie Estońskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej do ZSRR. Analogiczne petycje

przechodziły pod administrację państwową; środki na rachunkach bankowych były konfiskowane.

przedłożyły pozostałe trzy państwa bałtyckie – wszystkie dokumenty były sporządzone tym

Maksymalną dozwoloną powierzchnię gospodarstwa rolnego ograniczono do 30 hektarów.

samym charakterem pisma, a Rada Najwyższa Związku Radzieckiego niezwłocznie zadośćuczyniła przedstawionym w nich prośbom. Aneksja Estonii przez ZSRR została sfinalizowana w Moskwie 6 sierpnia 1940 r. Niektóre spośród państw demokratycznych rozumiały, że zajęcie, a następnie aneksja Estonii były bezprawne, i oficjalnie wyraziły swój sprzeciw. Szczególnie dobitnie uczyniły to Stany Zjednoczone, które wystąpiły z inicjatywą nieuznawania bałtyckich republik radzieckich, a także zezwoliły przedstawicielstwom dyplomatycznym Estonii, Litwy i Łotwy na kontynuowanie działalności.

14 czerwca 1941 r. reżim sowiecki dopuścił się w Estonii pierwszej zbrodni przeciwko ludzkości, organizując masowe deportacje. Przygotowania do nich rozpoczęto już zimą 1940 r. 14 maja 1941 r. Komitet Centralny Partii Komunistycznej i rząd radziecki wydały wspólną, ściśle tajną dyrektywę (nr 1299-526). Nadała ona służbie bezpieczeństwa prawo do represjonowania pięciu kategorii obywateli, w tym „aktywistów partii kontrrewolucyjnych”, członków organizacji antysowieckich i nacjonalistycznych, byłych policjantów, wielkich właścicieli ziemskich, właścicieli fabryk, urzędników państwowych, byłych oficerów armii i „elementów przestępczych”. Określenie

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

„partie kontrrewolucyjne” oznaczało wszystkie niekomunistyczne ugrupowania polityczne, zaś

rozsądkiem, że wszyscy instynktownie doszli do tych samych wniosków: nie mogło ich spotkać nic

„organizacje antysowieckie i nacjonalistyczne” – wszystkie organizacje pozarządowe i patriotyczne,

gorszego. Wcześniej, w latach trzydziestych XX w., sympatie opinii publicznej skłaniały się raczej

w tym harcerstwo. Zaplanowane w Moskwie deportacje należy uznać za formę masowych czystek

ku Rosji niż ku Niemcom. Po 14 czerwca 1941 r. hitlerowska Rzesza była uważana za mniejsze zło.

ludności cywilnej przeprowadzanych w czasie pokoju. Ponad połowę z około 10 000 deportowanych stanowiły kobiety, dzieci oraz starcy. W bydlęcych wagonach i pod strażą przewożono ich tysiące kilometrów do miejsc, gdzie zmuszani do niewolniczej pracy, żyli w prymitywnych warunkach, narażeni na zimno i głód, pozbawieni podstawowych praw. Ludzie, którzy po aresztowaniu trafiali do gułagów, zwykle nie przeżywali pierwszej zimy; nierzadko też ginęli od kul. Po wielu latach

IV. E STONIA POD OKUPACJĄ HITLEROWSKĄ 1941–1944

jedynie 4331 deportowanych, a więc mniej niż połowa, było w stanie wrócić do ojczyzny. Wśród wywiezionych w 1941 r. znajdowało się również około 10 proc. estońskiej społeczności żydowskiej. Do najbardziej szokujących świadectw z czasów deportacji zalicza się pamiętnik, który dziesięcioletni wówczas Rein Vare pisał w latach w 1941–1944. Z powagą cechującą dorosłych chłopiec odnotowuje na kartach dziennika śmierć swoich kolegów i rysuje ich groby. Opisuje początek deportacji i podróż na Syberię, a także wydarzenia, które się tam rozegrały. Większa część pamiętnika jest poświęcona ukochanemu ojcu Reina, nauczycielowi z Sausti nieopodal Tallinna, którego rozłączono z rodziną i który zmarł z głodu na przełomie 1941 i 1942 r. Rodziny nie poinformowano o jego losie, toteż chłopiec wyobrażał sobie, że tata nadal żyje i tak go przedstawiał w swoich zapiskach. Już po zakończeniu wojny, w 1946 r., Reinowi Varemu i jego siostrze zezwolono na powrót do Estonii – rodzeństwo zamieszkało wówczas u krewnych. Ich matka, podejmująca desperackie starania, aby na powrót połączyć się z dziećmi, uciekła ze zsyłki, została jednak schwytana w Leningradzie, zanim jeszcze dotarła do Estonii, i skazana na kolejne trzy lata gułagu. W 1951 r. 20-letni Rein Vare, który tymczasem skończył w Estonii szkołę, został ponownie aresztowany. Przez kilka miesięcy przetrzymywano go w więzieniu Patarei w Tallinnie, a następnie znów zesłano na Syberię. Mimo iż członkom rodziny Vare, którzy przeżyli, udało się w końcu wrócić do kraju w 1958 r., nie byli już oni tymi samymi ludźmi co kiedyś. Rein stał się zgorzkniały, miał trudności z utrzymaniem stałej pracy i popadł w alkoholizm. Zmarł wyniszczony duchowo w osamotnieniu w roku, który zyskał sławę dzięki George’owi Orwellowi – 1984. Jego zapiski odnaleziono już po śmierci autora i opublikowano w wolnej Estonii. Pamiętnik Reina Varego można uznać za estoński odpowiednik „Dziennika” Anny Frank. Pierwszy rok sowieckich rządów w Estonii wywarł ogromny wpływ na życie jej mieszkańców. Zasięg niepohamowanej przemocy i okrucieństwo czynów były na tyle szokujące i sprzeczne ze zdrowym

Całkowicie odcięci od zachodnich demokracji, Estończycy mogli liczyć tylko na jedno – wybuch wojny pomiędzy dwoma okupantami, a więc Stalinem i Hitlerem. Po inwazji Hitlera na ZSRR 22 czerwca 1941 r., rządzący Republiką Estońską komuniści uznali miejscową ludność za swoich potencjalnych wrogów. Na terenach, z których wycofywała się Armia Czerwona, formowano radzieckie szwadrony śmierci. Stosując taktykę spalonej ziemi, pustoszyły one cały kraj, wyłapując i mordując domniemanych agentów wroga. Szwadrony zamordowały około 2400 osób – olbrzymią większość bez jakiegokolwiek procesu czy formalnego wyroku sądowego. Do największych masowych egzekucji więźniów doszło w więzieniu w Tartu, w Tallinnie i w Kuressaare (głównym ośrodku administracyjnym na wyspie Sarema). W wyniku przymusowej mobilizacji co najmniej 33 000 estońskich mężczyzn zostało wcielonych do Armii Czerwonej i znalazło się na terytorium ZSRR. Większość z 5600 estońskich żołnierzy i podoficerów ze stacjonującego w Estonii 22 Korpusu Wojsk Lądowych (wszyscy oficerowie narodowości estońskiej z tej formacji zostali aresztowani wcześniej) zdezerterowała lub dostała się do niewoli podczas pierwszej potyczki z Niemcami. Do sierpnia 1941 r. pozostali żołnierze z tej jednostki, wraz z tysiącami poborowych, znaleźli się w wojskowych obozach pracy na dalekiej północy, uznani za osoby „niegodne zaufania”. Obozy te nie różniły się zasadniczo od sowieckich gułagów, nic więc dziwnego, że podczas następnej zimy co najmniej 8000 Estończyków zmarło w nich z głodu i wskutek nieludzkich warunków pracy. Mając świadomość, że armia niemiecka posuwa się naprzód, Stalin zmienił swój pierwotny plan: we wrześniu 1942 r. z poborowych, którzy przeżyli, i Estończyków zamieszkałych na terytorium ZSRR utworzony został Narodowy Estoński Korpus Strzelecki, liczący około 25 000–30 000 żołnierzy. Korpus ten uczestniczył w działaniach wojennych po stronie ZSRR; rozwiązano go w 1946 r.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Aby uciec przed nadciągającą nową falą terroru i uniknąć przymusowego wcielenia do Armii

zostali obłożeni wysokimi podatkami, a ich prawa własności tak naprawdę zawieszono. Wszystko

Czerwonej, tysiące mężczyzn schroniło się w lasach, organizując grupy samoobrony. W wielu

to powodowało, że niemieckie władze okupacyjne stawały się w Estonii coraz mniej popularne.

miejscowościach oddziały partyzantów nazywanych „leśnymi braćmi” broniły swoich rodzinnych

W październiku 1943 r. Niemcy rozpoczęli przymusowe wcielanie miejscowej ludności do

wiosek przed zniszczeniem, próbując też ratować rodaków aresztowanych przez NKWD. „Leśnym

jednostek Służby Pracy (Arbeitsdienst), a następnie do Legionu Estońskiego. Szukając wyjścia

braciom” udało się opanować kilka regionów – między innymi wyzwolili Tartu, drugie co do

z tej sytuacji, setki młodych ludzi w tajemnicy przeprawiało się przez morze do Finlandii.

wielkości miasto w Estonii. Na przejętych przez siebie terenach wywieszali estońskie flagi narodowe

W grudniu 1943 r. w armii fińskiej sformowano estoński pułk ochotników. Najważniejszym

i ogłaszali przywrócenie Republiki Estońskiej. 28 sierpnia 1941 r. Tallinn został zdobyty przez

celem tych, którzy się do niego zaciągnęli, było stworzenie niezależnych, zorganizowanych sił

wojska niemieckie i estońskie. Estońscy patrioci zatknęli wówczas flagę narodową w kolorze

zbrojnych, mogących w przyszłości stanowić poważny argument na rzecz niepodległości Estonii.

niebieskim, czarnym i białym na „Długim Hermanie” – jednej z wież w kompleksie zabudowań Parlamentu. Następnego dnia Niemcy wywiesili jednak w tym miejscu swój sztandar ze swastyką.

W październiku 1943 r. siły demokratyczne rozpoczęły tworzenie podziemnego ruchu oporu. Estończycy pokładali nadzieję przede wszystkim w postanowieniach Karty atlantyckiej

Stało się jasne, że Hitler nie jest zainteresowany przywróceniem choćby częściowej autonomii Estonii.

z 14 sierpnia 1941 r. Przywódcy USA i Wielkiej Brytanii zobowiązali się w tym dokumencie

Oznaczało to, że miejsce jednego obcego okupanta zajął drugi. 29 lipca 1941 r. Jüri Uluots, ostatni

do przywrócenia suwerenności wszystkich krajów, które w wyniku II wojny światowej zostały

prawomocnie wybrany premier Estonii, działając zgodnie ze swoimi konstytucyjnymi uprawnieniami

jej pozbawione. W Estonii powstał podziemny Komitet Narodowy – jego pierwsze posiedzenie

jako prezydent, przedstawił władzom niemieckim memorandum, w którym domagał się przywrócenia

odbyło się 14 lutego 1944 r. W kwietniu tego samego roku kilku członków Komitetu zostało

suwerenności Estonii. Jego apel został zignorowany. Wkrótce po tym utworzony został Samorządny

aresztowanych i wywiezionych do nazistowskich obozów koncentracyjnych. Pozostali ukryli się

Dyrektoriat Estonii z bardzo ograniczonym zakresem kompetencji. Faktyczna kontrola nad krajem należała

i kontynuowali swoją działalność, współpracując z dyplomatycznymi przedstawicielami Estonii

do hitlerowskiego ministra stanu do spraw terytoriów okupowanych Alfreda Rosenberga, armii niemieckiej

z czasów przedokupacyjnych w Szwecji i Finlandii. W lipcu 1944 r. Komitet Narodowy wydał

i służb specjalnych (Sicherheitsdienst; SD). Plany strategiczne III Rzeszy przewidywały przekształcenie

skierowany do narodu manifest, w którym zadeklarował, iż jego głównym celem jest przywrócenie

państw bałtyckich w obszar osadnictwa niemieckiego, gdzie stopniowo dokonywałaby się asymilacja

republiki demokratycznej, zanim do Estonii ponownie wkroczy Armia Czerwona.

„elementów właściwych rasowo”, podczas gdy pozostali mieszkańcy byliby przesiedlani do Rosji.

W styczniu 1944 r. Armia Czerwona stała już na granicy estońskiej. Nieodległa, przerażająca

Pod wieloma względami okupacja niemiecka była podobna do sowieckiej. W pierwszym

perspektywa powrotu Sowietów i ich reżimu spowodowała, że przywódcy narodu postanowili

jej roku aresztowanych zostało 19 000 obywateli. Z tej liczby około 45 proc. zwolniono

opowiedzieć się za powszechną mobilizacją zapowiadaną przez Niemców. Tysiące Estończyków,

po przesłuchaniach, 5634 stracono, pozostałych zaś wywieziono do hitlerowskich obozów

którzy znaleźli się w szeregach wojsk hitlerowskich, uczestniczyło w bitwach w północno-

pracy. Dzisiaj znane są nazwiska 7798 Estończyków, którzy zginęli w egzekucjach lub zmarli

wschodniej części kraju – prowadzone tam działania o kilka miesięcy opóźniły wkroczenie Armii

w obozach pracy w ciągu trzech lat rządów Hitlera. W tym czasie zamordowano też 929 Żydów

Czerwonej. We wrześniu 1944 r., po wycofaniu się z wojny Finlandii, Hitler zarządził odwrót swoich

i 243 Romów zamieszkałych na terenie Estonii. Po dokonaniu eksterminacji miejscowych Żydów

wojsk z Estonii. Siły patriotyczne podejmowały desperackie działania, aby taki rozwój wypadków jak

niemieckie władze okupacyjne zdecydowały o utworzeniu na terytorium Estonii kilku obozów

najlepiej wykorzystać dla Estonii. 18 września 1944 r. Jüri Uluots powołał rząd tymczasowy, na

zagłady, do których przywożono Żydów z Europy Środkowej i Wschodniej.

którego czele stanął jeden z byłych ministrów, Otto Tief. Rozpoczęły się starcia między żołnierzami

Hitlerowcy twierdzili co prawda, że są wrogami komunizmu, nie zwrócili jednak prawowitym właścicielom mienia skonfiskowanego przez Sowietów. Rolnicy mogli uprawiać ziemię, ale

estońskimi a niemieckimi, a na „Długim Hermanie” znów zawisła niebiesko-czarno-biała flaga. Jednak 22 września 1944 r. do Tallinna ponownie wkroczyły wojska radzieckie. Rosjanie nie

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

musieli usuwać żadnych hitlerowskich symboli – zrobili to już wcześniej estońscy patrioci. Zaczęli

Jej skutkiem była budowa zakładów przemysłu ciężkiego i stoczni w kraju, w którym brakowało

za to zdejmować estońskie barwy narodowe. Większość członków rządu tymczasowego została

niezbędnych surowców i siły roboczej. Niemal połowa z tych zakładów pracowała na potrzeby

aresztowana. Uluots zbiegł do Szwecji, gdzie sformował rząd na uchodźstwie. Estończycy nie mieli

radzieckiego przemysłu obronnego; zatrudniano w nich techników i robotników delegowanych

złudzeń, co oznacza powrót Rosjan. Ponad 80 000 ludzi (co dwunasty mieszkaniec) postanowiło

z ZSRR. Ponieważ Estonia była regionem przygranicznym, na jej terytorium, patrolowanym przez

natychmiast opuścić kraj. Uciekali jak się dało przez Bałtyk, najczęściej małymi łodziami. Ci, którzy

tysiące pograniczników, powstały liczne radzieckie bazy wojskowe.

mieli więcej szczęścia, dotarli do Szwecji, inni całe lata musieli przebywać w obozach uchodźców w Niemczech, zanim mogli wyjechać do USA, Kanady, Australii lub innych krajów.

Aby zdławić ducha oporu w narodzie estońskim, władze sowieckie rozpoczęły przygotowania do kolejnych zakrojonych na szeroką skalę deportacji. Pretekstem była konieczność złamania oporu chłopów sprzeciwiających się kolektywizacji. Oficjalnie akcja ta miała służyć likwidacji klasy kułaków (niezależnych rolników). 25 i 26 marca 1949 r. około 21 000 osób, z których większość stanowili

V. E STONIA POD OKUPACJĄ RADZIECKĄ 1944–1986 Początek nowej okupacji oznaczał dla Estończyków strach i prześladowania – jeszcze bardziej dotkliwe i zakrojone na większą skalę niż przedtem. W latach powojennych co najmniej 53 000 mieszkańców Estonii aresztowano z powodów politycznych. W latach 1944–1953 aż 30 000 osób zostało skazanych na pobyt w sowieckich obozach pracy (najczęstszy wyrok wynosił 25 lat), gdzie ponad jedna trzecia z nich – a więc około 11 000 – zginęła. Powojenna Estonia zyskała pozornie znaczący status Estońskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (ESRR), była to jednak wyłącznie fasada – w praktyce wszystkie kwestie podlegały scentralizowanej kontroli Moskwy. W 1946 r. Estońska Partia Komunistyczna (komórka Wszechzwiązkowej Partii Komunistycznej) liczyła zaledwie 7000 członków. 52 proc. z tej liczby stanowili nowo przybyli do ESRR rosyjscy urzędnicy

chłopi wraz z rodzinami, zostało deportowanych z Estonii i przewiezionych w najodleglejsze zakątki Syberii. Ten akt terroru umożliwił powstanie w Estonii, w czasie zaledwie kilku miesięcy, blisko 3000 skolektywizowanych gospodarstw rolnych. Rolników zmuszano do oddawania ziemi, konfiskowano też maszyny i inwentarz i przekazywano je chłopom-proletariuszom. Warunki życia na Syberii były, jak zawsze w tym regionie, niezwykle ciężkie; przymusowych przesiedleńców traktowano jako „element politycznie niepewny” i wobec tego jako obywateli drugiej kategorii. Szczególnie tragiczny los spotkał 5000 Estończyków deportowanych do obwodu omskiego, na tereny położone w pobliżu poligonu nuklearnego w Semipałatyńsku. W okresie od 1949 do 1956 r. zdetonowano tam około 260 bomb atomowych i wodorowych. Ofiary napromieniowania przez całe dziesięciolecia pozostawiano samym sobie, bez dostępu do informacji i pomocy medycznej. Ocenia się, że w latach okupacji niemieckiej i sowieckiej w Estonii zginęło prawie 200 000 ludzi, a więc 17 proc. ogółu mieszkańców. Jeszcze dziś liczba ludności Estonii jest mniejsza niż w 1939 r.

i imigranci, 27 proc. – rdzenni Estończycy, zaś 21 proc. – zrusyfikowani Estończycy zamieszkujący

Po śmierci Stalina w 1953 r. w polityce radzieckiej zaszły pewne zmiany. Po krytyce „ekscesów”

wcześniej w innych regionach ZSRR. Ta ostatnia kategoria tworzyła, wraz z oficerami Estońskiego

Stalina, z którą Chruszczow wystąpił w 1956 i 1961 r., większość więźniów politycznych została

Korpusu Strzeleckiego, lokalną sowiecką klasę rządzącą. Już w 1947 r. ruszyła kampania przeciwko

uwolniona, a osobom deportowanym stopniowo zezwalano na powrót do kraju. Nie zwrócono

„burżuazyjnym nacjonalistom”, która uderzyła w elity kulturalne. Później, w latach 1949–1951,

im jednak zagrabionego majątku i tylko niektórzy mogli osiedlać się w gospodarstwach rolnych,

przeprowadzono czystkę wśród miejscowych działaczy komunistycznych. Prześladowania dotknęły

które były kiedyś ich własnością. Ofiary represji nadal traktowano jak obywateli drugiej kategorii,

też wszystkie kościoły, których działalność była dodatkowo poważnie utrudniona ze względu

a każdy ich krok śledzili funkcjonariusze służby bezpieczeństwa. W istocie w owym czasie cały

na propagowany przez władze ateizm. Przed rozpoczęciem okupacji sowieckiej w Estonii było

naród był jak zbiorowy zakładnik, pilnie strzeżony przez ponad 100 000 czerwonoarmistów

260 pastorów luterańskich, w 1952 r. już tylko 63 – pozostali trafili do więzień lub zbiegli na Zachód.

i sowiecką straż graniczną. Na każdych piętnastu mieszkańców Estonii przypadał średnio jeden

Rozpoczęła się industrializacja, przeprowadzana zgodnie z wytycznymi opracowanymi w Moskwie.

żołnierz radziecki. Wyspy u wybrzeża Estonii i pobrzeże Bałtyku uznano za strefy nadgraniczne

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

specjalnego znaczenia i jako takie izolowano od reszty kraju. Na wjazd do nich trzeba było

ekologicznej. Chociaż produkcja artykułów rolnych wzrastała, ponad połowa jej była centralnie

uzyskać zezwolenie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

kierowana na inne tereny ZSRR; wytwórcy żywności musieli zadowolić się pozostawianymi im

Chociaż w drugiej połowie lat 50. XX w. terror szalejący w ZSRR nieco osłabł, cel, dla którego posłużyli się nim Sowieci – zniechęcenie Estończyków do jakichkolwiek niezależnych działań – został osiągnięty. Tysiące aresztowanych lub deportowanych mężów rozłączano z żonami na całe lata, na skutek czego dziesiątki tysięcy dzieci nigdy się nie narodziły. Oficjalna polityka ludnościowa ZSRR pogłębiła już wcześniej występujące w Estonii problemy demograficzne. Miejsce Estończyków zsyłanych na Syberię zajmowały dziesiątki tysięcy osadników z innych regionów Związku Radzieckiego. Podczas gdy w 1945 r. przedstawiciele narodowości estońskiej stanowili 88–90 proc. ogółu ludności, ich odsetek w 1989 r. wynosił, według oficjalnych statystyk, 61 proc. Dane nieoficjalne były jeszcze mniej optymistyczne. W 1979 r. liczba rdzennych Estończyków (948 000) nadal pozostawała niższa niż przed okupacją sowiecką (982 000). Celowo zmieniano strukturę ludności w estońskich miastach przy granicy z Rosją – zamieszkiwali je niemal wyłącznie Rosjanie, ponieważ wysiedlonym z nich Estończykom nie zezwalano na powrót. Radziecki okupant zlikwidował wszelkie pozostałości ustroju opartego na własności prywatnej. Nacjonalizacja gospodarki całkowicie uzależniła społeczeństwo od systemu, w którym wszystko należało do państwa i było planowane centralnie. Przymusowa kolektywizacja spowodowała kompletny chaos w produkcji rolnej: wytwórcy żywności niemal umierali z głodu, brakowało też podstawowych artykułów spożywczych. W 1952 r. płaca realna w przeliczeniu na produkty z koszyka żywnościowego była o dwie trzecie niższa niż w 1939 r. Pod koniec lat 50. i w latach 60. XX w. reformy Chruszczowa, mające na celu zwiększenie wydajności, umożliwiły rozwój inicjatywy lokalnej. Warunki życia w ESRR poprawiły się i niebawem zaczęto uważać, że są lepsze niż w całym ZSRR. Republiki bałtyckie miały nieco bliższe kontakty z zagranicą, łatwiejszy był tu też dostęp do towarów obcego pochodzenia; na ich terytorium zachowały się ponadto pozostałości przedwojennej kultury, a poziom życia odbiegał od radzieckiej normy. Z tych względów zyskały one mylące miano „sowieckiego Zachodu” i były

minimalnymi przydziałami. Przyczyn zastoju gospodarczego i złych warunków bytowych coraz częściej upatrywano w samej istocie systemu komunistycznego. Stało się to tym bardziej oczywiste, gdy porównywano Estonię z Finlandią. W 1939 r. poziom życia w obu krajach był podobny. Po 1944 r. każde z tych państw rozwijało się w innych warunkach ustrojowych i różnice między nimi powiększały się, mimo że Finlandia przez 10 lat musiała płacić wysokie reparacje na rzecz ZSRR. Dobrobyt Finów, wyrażający się dostępem do podstawowych dóbr socjalnych i materialnych, ciągle wzrastał, sytuacja Estończyków była zaś coraz gorsza. W 1987 r. PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca wynosił w Finlandii 14 370 dolarów amerykańskich, podczas gdy w ESRR był siedmiokrotnie niższy (mniej niż 2000 dolarów). Wiedza o tym, jak żyją Finowie, którą Estończycy zdobywali dzięki fińskiej telewizji i coraz częstszym podróżom zagranicznym, nie tylko pogłębiała świadomość różnic między obydwoma krajami, lecz także osłabiała wiarę w słuszność radzieckiego modelu rozwoju. Sytuacja pogorszyła się znacznie po 1978 r., za rządów Breżniewa. Zaczęto wówczas propagować ideologię „patriotyzmu socjalistycznego” i internacjonalizmu, których oficjalny cel stanowiło połączenie różnych nacji żyjących w granicach ZSRR w nowy byt – rosyjskojęzyczny naród radziecki. W narodowych „prowincjach”, takich jak Estonia, realizacja tego celu oznaczała intensywną kampanię przeciwko „przeżytkom nacjonalizmu” i „prowincjonalnemu egotyzmowi”, jak również nasilenie działań rusyfikacyjnych, służących rugowaniu miejscowego języka i kultury. Aby zwalczyć „narodową introwersję” i ciągle żywe zwyczaje religijne, władze komunistyczne próbowały odgórnie narzucić i propagować nowe, wszechzwiązkowe tradycje. Działania te, podobnie jak radziecka inwazja na Afganistan (gdzie w latach 80. ubiegłego wieku setki żołnierzy pochodzących z Estonii zginęło lub zostało okaleczonych), były dla Estonii jak dzwon bijący na alarm, ostrzegający przed niebezpieczeństwem utraty tożsamości i wzywający do zastanowienia się nad przyszłością narodu estońskiego.

niezwykle chętnie odwiedzane przez turystów z innych republik radzieckich, których mieszkańcy uważali je również za wyjątkowo atrakcyjne miejsce do osiedlenia się. Pod koniec lat 60. ubiegłego wieku zaniechano reform. W przemyśle i rolnictwie zapanowała

VI. RUCH OPORU W ESTONII

gigantomania, a surowce naturalne zaczęto wykorzystywać w sposób nieracjonalny, lekceważąc jakość, a niekiedy wręcz całkowicie ją ignorując. Realizacja olbrzymich przedsięwzięć w przemyśle

Nowa okupacja sowiecka, która rozpoczęła się w 1944 r., dała również początek zbrojnemu ruchowi

i górnictwie, których plany opracowano w Moskwie, spowodowała gwałtowne pogorszenie się sytuacji

oporu. Ocenia się, że w pierwszych miesiącach 1945 r. oddziały „leśnych braci” liczyły 30 000 członków,

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

co stanowiło wówczas blisko 4 proc. ogółu ludności. Taki sam odsetek oznaczałby w przedwojennej

Po stłumieniu praskiej wiosny 1968 r. estoński ruch oporu uaktywnił się ponownie. W 1972 r. dwa

Wielkiej Brytanii 1 600 000, a w Stanach Zjednoczonych ponad 5 000 000 partyzantów. Jeszcze

z działających w podziemiu ugrupowań opozycyjnych wystosowały apel do Organizacji Narodów

w 1949 r. Sowieci musieli skierować przeciwko „leśnym braciom” dwie dywizje (27 650 żołnierzy).

Zjednoczonych. Podkreślając prawomocną ciągłość istnienia niepodległej Republiki Estońskiej, autorzy

Kres rozwojowi ruchu położyły dopiero masowe deportacje rolników w 1949 r. Ostatecznym ciosem,

apelu zwrócili się do ONZ o pomoc w wycofaniu z kraju wojsk radzieckich i zorganizowaniu wolnych

który spowodował, że duch walki i zwycięstwa opuścił ostatnich 700 partyzantów ciągle jeszcze

wyborów. Pięciu spośród domniemanych autorów apelu zostało aresztowanych w 1975 r. pod zarzutem

ukrywających się w lasach, była klęska rewolucji węgierskiej w 1956 r. Według danych radzieckich,

„szkalowania” Związku Radzieckiego. Osiągnęli jednak swój cel: zwrócili uwagę na najbardziej istotny

w okresie od 1944 do 1953 r. „unieszkodliwiono” 20 351 bojowników estońskiego ruchu oporu.

aspekt sowieckich rządów, czyli na ich nielegalny charakter. Pierwsza konferencja helsińska, której

Z tej liczby ponad 2000 zginęło bezpośrednio w walce. Z rąk partyzantów śmierć poniosło około

obrady zakończyły się w 1975 r., zachęciła opozycję do bardziej otwartego wystąpienia w obronie praw

2000 żołnierzy Armii Czerwonej, funkcjonariuszy NKWD i „radzieckich działaczy”.

człowieka i swobód demokratycznych. Naraziło to obrońców praw człowieka na represje i aresztowania,

Wkrótce po śmierci Stalina w 1953 r. w Estonii zaczęły działać podziemne ugrupowania, często zakładane przez studentów, które próbowały propagować idee wolnościowe i wiedzę o prawdziwej historii kraju celem podważenia zasadności reżimu komunistycznego. Członkowie tych grup kolportowali ulotki, w dniach świąt narodowych wywieszali narodowe flagi Estonii (było to zabronione), gromadzili broń,

będące jawnym pogwałceniem zasad przyjętych w Helsinkach, ale nazwiska więźniów sumienia stały się powszechnie znane w całym wolnym świecie, dzięki czemu zyskali oni sympatię i wsparcie organizacji walczących o prawa człowieka. Najważniejszą sprawą stała się dla Estończyków walka o ocalenie prawdy historycznej, języka i kultury, a dzięki temu – zachodniej mentalności.

niszczyli pomniki wzniesione przez władze i dewastowali komunistyczne symbole. Większość z nich

Rusyfikacja, która rozpoczęła się w 1978 r., napotkała dość zdecydowany i powszechniejszy niż

została zdekonspirowana i skazana na pobyt w gułagu.

wcześniej opór. W drugim obiegu zaczęto wydawać nowe czasopisma, w tym „Przyczynek do

Czasy Chruszczowa przyniosły Estończykom nowy dylemat: pozostać na emigracji wewnętrznej czy zaakceptować realia i przystosować się do życia w społeczeństwie komunistycznym. W miarę jak poprawiały się warunki życia, ludzie mogli poświęcać więcej uwagi życiu rodzinnemu. To, że zachodnim państwom demokratycznym nie udało się w 1956 r. w żaden konkretny sposób pomóc Węgrom, było znakiem, że należy porzucić nadzieje na przyszłość. Stało się jasne, że rządy Sowietów będą trwać nadal. Uświadomienie sobie tego oznaczało dla Estończyków początek długiego i bolesnego procesu przystosowywania się i współpracy z reżimem. Zjawisku temu towarzyszył jednak

Swobodnego Obiegu Idei i Informacji w Estonii”; wysyłano też petycje za granicę. Estończycy śledzili z dużym zainteresowaniem działalność polskiej „Solidarności”. W 1979 r., w czterdziestą rocznicę podpisania paktu Ribbentrop–Mołotow, 45 litewskich, łotewskich i estońskich działaczy opozycyjnych podpisało Apel bałtycki, zwracając się do społeczności międzynarodowej o naprawienie szkód wynikłych z tego nazistowsko-sowieckiego porozumienia podpisanego w 1939 r. W 1983 r. na wspomniany apel pozytywnie zareagował Parlament Europejski – jako pierwsza spośród wszystkich instytucji międzynarodowych.

coraz silniejszy lęk o przyszłość narodowej tożsamości, kultury i języka. Forsowana przez Moskwę

W 1980 r. Rosjanie użyli specjalnych sił do stłumienia spontanicznych patriotycznych demonstracji

industrializacja spowodowała masowy napływ do ESRR robotników Rosjan. Wielu Estończyków

młodzieży protestującej przeciwko rusyfikacji w szkolnictwie. Brutalność, z jaką potraktowano

uznało to za sygnał alarmowy – zrozumieli, że mogą stać się mniejszością na ziemiach, których byli

młodych ludzi, skłoniła 40 estońskich intelektualistów do opublikowania listu otwartego

rdzennymi mieszkańcami. W efekcie nawet proradzieccy karierowicze często byli wewnętrznie

wyrażającego protest przeciwko pełnym przemocy działaniom milicji, a także przeciwko

rozdarci pomiędzy oficjalną ideologią a zagrożonym interesem ich narodu. Obecnie wiadomo już, że

krępowaniu swobody estońskiej kultury narodowej. Mimo gróźb list ten zyskał znaczną

za nieco wyższy stopień rozwoju gospodarczego i większą swobodę Estończycy zapłacili znaczną cenę:

popularność w społeczeństwie i umożliwił stworzenie płaszczyzny porozumienia dla wszystkich

przystosowanie się do systemu komunistycznego bardzo poważnie osłabiło moralny kościec narodu.

estońskich patriotów. Władze zareagowały represjami; kolejni opozycjoniści trafili do aresztów i otrzymali wyroki skazujące. W 1981 r. w wyniku głodówki zmarł w więzieniu Jüri Kukk, chemik

100

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

z Uniwersytetu Tartu, który w 1978 r. wyraził otwarty sprzeciw wobec reżimu sowieckiego i stał

gwarantujących komunistom-reformatorom monopol na władzę, po prostu je rozsadziło. Droga

się męczennikiem ruchu niepodległościowego.

do prawdziwych zmian została otwarta.

Protesty społeczne spowodowały opóźnienie we wdrażaniu działań rusyfikacyjnych zaplanowanych

W pierwszych latach zainicjowanej przez Gorbaczowa restrukturyzacji systemu (nazywanej oficjalnie

przez władze. Wszystko wskazywało jednak na to, że Estończycy nie będą w stanie przez dłuższy czas

„pierestrojką”) opozycja w Estonii skoncentrowała się na dwóch kluczowych kwestiach – historii

opierać się wynaradawianiu. Mimo wszystko nadal pokładali nadzieję w tym, że większość zachodnich

i ochronie środowiska. Próby przypomnienia Estończykom historii narodu przygotowały grunt pod

demokracji nigdy nie uznała okupacji republik bałtyckich przez ZSRR. Takie stanowisko

następujące polityczne inicjatywy. W 1986 r. powstało pozarządowe Towarzystwo Dziedzictwa

reprezentowały też środowiska estońskiej emigracji w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Szwecji,

Narodowego Estonii, z którego w ciągu niespełna roku w całym kraju rozwinęła się sieć podobnych

Australii i innych krajach. Ich działalność była koordynowana przez różne organizacje, w tym

organizacji. Z kolei w 1987 r. zawiązał się ruch na rzecz ochrony środowiska, stanowiący protest

Światowy Kongres Estończyków. Dzięki lobbingowi i akcjom protestacyjnym, kwestia państw

przeciwko planowanemu przez Kreml rozpoczęciu wielkoprzemysłowej eksploatacji złóż fosforu.

bałtyckich nie odeszła w zapomnienie, co z kolei dodawało odwagi i zapewniało poparcie rodzimym

W proteście chodziło nie tylko o szkodliwość nowej inwestycji dla środowiska, lecz także o to, że przy

bojownikom o wolność i niepodległość okupowanej Estonii. Począwszy od 1982 r., Kongres USA co

wydobyciu musiałaby zostać zatrudniona nowa siła robocza. Akcje protestacyjne zmobilizowały do

roku uchwalał wspólną rezolucję z postulatem do prezydenta Stanów Zjednoczonych, by oficjalnie

działania tysiące Estończyków. W „wojnie fosforowej” obrońcy środowiska ostatecznie zwyciężyli –

ogłosić 14 lipca (tego dnia w 1941 r. rozpoczęły się masowe deportacje) Dniem Wolności Regionu

Moskwa wycofała się z przedsięwzięcia. Ten nagły sukces zachęcił wszystkich do sięgnięcia po więcej.

Morza Bałtyckiego.

23 sierpnia 1987 r. w Tallinnie odbył się pierwszy w ESRR wiec poświęcony polityce. Tak jak podczas zgromadzeń w stolicach dwóch pozostałych republik bałtyckich, jego organizatorzy – wśród nich więźniowie polityczni, od niedawna przebywający na wolności – poświęcili sporo uwagi paktowi

VII. PRZYWRÓCENIE NIEPODLEGŁOŚCI W połowie lat 80. ubiegłego wieku nawet Kreml musiał przyznać, że gospodarka ZSRR jest w opłakanym stanie, a powszechna frustracja i demoralizacja społeczeństwa narastają. Pokonani w wyścigu zbrojeń (w tzw. „gwiezdnych wojnach”), widząc, że kraj znalazł się w całkowitym impasie gospodarczym i politycznym (oficjalnie określonym jako „stagnacja”), radzieccy przywódcy zostali zmuszeni do improwizacji. Na czele państwa stanął Michaił Gorbaczow. Chcąc ocalić komunizm i sowieckie imperium, miał tylko jedno wyjście – przeprowadzić reformy, które skłoniłyby sfrustrowanych obywateli do bardziej wydajnej pracy i większego zaangażowania.

Ribbentrop–Mołotow z 1939 r. Wiec odbywał się w Hirvepark (Parku Jeleni), kilkaset metrów od siedziby władz. Uczestniczyło w nim kilka tysięcy osób, które domagały się ujawnienia prawdy historycznej – tajnych protokołów tego niesławnego porozumienia zawartego w 1939 r. Ponieważ amerykańscy senatorowie wystosowali do Gorbaczowa list z poparciem dla uczestników wiecu, służby specjalne nie od razu zdecydowały się rozpędzić zgromadzenie i ostatecznie odstąpiły od tego. Sukces wiecu w Hirvepark stał się bodźcem do kolejnych, podobnych przedsięwzięć. Ludzie zaczęli pozbywać się strachu, tkwiącego w nich bardzo głęboko. Fala demonstracji, która przetoczyła się przez kraj w sierpniu 1987 r., była pierwszym znaczącym wydarzeniem potwierdzającym niepodległościowe aspiracje republik bałtyckich relacjonowanym przez międzynarodowe środki masowego przekazu.

Próbując zmodernizować istniejący system, Gorbaczow zaczął propagować otwartość i jawność

Od sierpnia 1987 do lutego 1988 r. atmosfera w Estonii zmieniła się bardziej niż w ciągu ostatnich

(tzw. głasnost), aby wprowadzić nieco ożywczego powietrza do starych, zatęchłych struktur. Miał

czterdziestu lat. Ludzie zrozumieli, jakie możliwości daje im publiczny protest. Demonstracja

nadzieję, że jeśli pozwoli na względną swobodę wypowiedzi i krytykę, uda mu się skłonić obywateli

zorganizowana w Tartu 2 lutego 1988 r. dla upamiętnienia rocznicy podpisania w tym mieście traktatu

do działania w imię socjalistycznych idei, w które znów uwierzą. Stało się jednak zupełnie inaczej.

pokojowego z 1920 r. została brutalnie rozpędzona przez oddziały specjalne milicji, ale kolejna, która

Jak młode wino wlane do starych bukłaków, świeże powietrze wtłoczone do sztywnych struktur

odbyła się w Tallinnie 24 lutego w 70-lecie powstania niepodległej Republiki Estońskiej i której

101

102

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

21.07.1940 r., estońska Rada Państwa witana przez delegacje armii i marynarki radzieckiej (ERM – Estońskie Muzeum Narodowe).

Plakat będący satyrą reżimu radzieckiego – „Dół to góra, czarne to białe, dzień to noc, duże to małe, wysokie to niskie, a tak to nie.” (ERM – Estońskie Muzeum Narodowe).

1941 r., listy wyrzucane przez okno przez deportowanych (ERM – Estońskie Muzeum Narodowe).

1941 r., zamek w Kuressaare, ofiary czerwonego terroru (ERM – Estońskie Muzeum Narodowe).

Bunkier leśnych braci, ok. 1941 r. (ERM – Estońskie Muzeum Narodowe).

103

104

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

1964 r., strefa graniczna, wjazd na wyspę Vormsi. (ERM – Estońskie Muzeum Narodowe) 1944 r., Vormsi, zachodnia wyspa w Estonii, port w Sviby, ludzie z Vormsi wyjeżdżający z kraju. (ERM – Estońskie Muzeum Narodowe)

Obóz przesiedleńców w pobliżu Leningradu. (ERM – Estońskie Muzeum Narodowe)

23 sierpnia 1988 r. Hirvepark (Park Jeleni) w centrum Tallinia stał się kolebką estońskiej demokratycznej inicjatywy obywatelskiej. Pierwsza demonstracja w Hirvepark odbyła się w 1987 r. w rocznicę karygodnego porozumienia między dyktatorami nazistowskimi i komunistycznymi, które przypieczętowało los krajów bałtyckich w 1939 r. – pakt Ribbentrop-Mołotow. Wiele tysięcy demonstrantów domagało się prawdy – publikacji tajnych protokołów niesławnego paktu. Od tamtej pory co roku dnia 23 sierpnia ludzie gromadzili się w tym samym miejscu. (Tunne Kelam)

105

106

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Maj 1989 r., Komitet Obywatelski w Põlvie, niewielkim mieście na południu Estonii, rozpoczął rejestrację mieszkańców. Ciągłość prawna widoczna w realnym życiu ludzi. (Tunne Kelam)

11 września 1988 r. „Piosenka estońska” (Eestimaa laul) na terenie festiwalu piosenki w Tallinie. Największa demonstracja „śpiewającej rewolucji” zgromadziła ok. 300 000 osób – prawie jedną trzecią Estończyków mieszkających na terytorium Estonii. (Tunne Kelam)

1 maja 1989 r. Druga konferencja narodów okupowanych przez Związek Radziecki w rezydencji w Loodi na południu Estonii. Organizatorzy to byli więźniowie polityczni, którzy zostali czynnymi przywódcami nowych ruchów demokratycznych we własnych krajach. (Tunne Kelam)

23 sierpnia 1989 r. w pobliżu Tartu, Droga Bałtycka, żywy łańcuch rozciągający się od Tallina do Wilna i złożony z około 2 milionów osób domagających się wolności państw bałtyckich. (ERM – Estońskie Muzeum Narodowe)

107

108

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

1996 r., Lennart Meri, były prezydent Estonii (w latach 1992–2001) wraz z Ernstem Jaaksonem, dyplomatą estońskim, którego wyjątkowy wkład polegał na utrzymaniu ciągłości prawnej Estonii dzięki temu, że nieprzerwanie przez 69 lat pełnił służbę dyplomatyczną jako główny przedstawiciel dyplomatyczny Estonii w Stanach Zjednoczonych, a następnie w czasach niepodległości jako ambasador w Stanach Zjednoczonych i stały przedstawiciel przy Organizacji Narodów Zjednoczonych. (ERM – Estońskie Muzeum Narodowe) Luty 1990 r. Komitety obywatelskie szybko zbliżają się do celu – przekształcając się w ciągu roku z ruchów działających częściowo w podziemiu w istotne organizacje widniejące na plakatach w Tallinie przed wyborami do Kongresu Estonii. (Tunne Kelam)

11 marca 1990 r. Otwarcie pierwszej sesji Kongresu Estonii w Estońskiej Sali Koncertowej. (Tunne Kelam)

2008 r., sesja robocza e-administracji. (Służba Publiczna Kancelarii Państwa Estonii)

109

110

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

uczestnicy spontanicznie manifestowali swoje przywiązanie do wolnej Estonii, przebiegała już bez

Śpiewająca rewolucja obudziła masy. Jeżeli chodzi o politykę, latem 1988 r. inicjatorzy wiecu

żadnej interwencji. 25 marca 1988 r. w Tallinnie zwołano kolejny wiec, tym razem dla upamiętnienia

w Hirvepark pracowali już nad alternatywą dla monopolistycznej władzy sprawowanej przez

rocznicy deportacji z 1949 r. Władze nie podjęły zrazu żadnych działań i zaczęły szybko tracić kontrolę

Partię Komunistyczną. 20 sierpnia 1988 r. powstało pierwsze w całym ZSRR demokratyczne

nad sytuacją. W pierwszych dniach kwietnia 1988 r. odbyło się plenarne posiedzenie Związku Sztuki

ugrupowanie polityczne – Estońska Partia Niepodległości Narodowej (EPNN). O ile wcześniej

i Literatury Estońskiej. Uczestniczący w nim najwybitniejsi artyści, pisarze i kompozytorzy nie tylko

tworzone ruchy unikały otwartego sprzeciwu wobec reżimu komunistycznego i przewidywały,

zwracali uwagę na problemy narodowej tożsamości i kultury, lecz także ostro krytykowali radziecką

że proponowane przez nie reformy będą przeprowadzane w ramach polityczno-ustrojowych

politykę kulturalną. Przesłanie uczestników obrad, transmitowane na żywo przez telewizję, stało się

ZSRR, EPNN ogłosiła, iż jej głównym celem jest restytucja w pełni niepodległej Republiki

bodźcem dla całego narodu i zapoczątkowało szereg dalszych inicjatyw politycznych. 13 kwietnia

Estońskiej, która stanowiłaby prawomocną kontynuację republiki sprzed okupacji. EPNN

1988 r. w programie telewizyjnym „Zastanówmy się jeszcze raz” ekonomista Edgar Savisaar wystąpił

uważała niezależność polityczną za podstawę i niezbędny warunek wstępny prawdziwych

z propozycją utworzenia Frontu Ludowego – na poły oficjalnej organizacji, której celem byłoby

reform. O ile estońskie elity związane z sowieckim aparatem władzy nadal dystansowały się od

mobilizowanie zwykłych obywateli do poparcia dla gorbaczowowskiej pierestrojki.

idei niezależności politycznej, uznając ją za nierealistyczną i prowokacyjną, wyartykułowanie jej

W tym czasie sytuacja w Estonii zmierzała już jednak w zupełnie innym kierunku. Jednym z wydarzeń, które o tym zadecydowały, był zjazd towarzystw dziedzictwa narodowego z całej ESRR, odbywający się w dniach 14–17 kwietnia w Tartu. Organizatorzy zjazdu, w którym wzięło

oznaczało przełamanie jednego z najstarszych tabu w powojennej Estonii. Ponieważ działalność EPNN nie została zakazana, powstanie tej partii stało się bodźcem stymulującym przywrócenie wielopartyjnego systemu politycznego nie tylko w ESRR, lecz także w całym Związku Radzieckim.

udział 10 000 osób, odważyli się na dekorację w barwach zakazanej przez władze flagi narodowej

Zmiany te miały wpływ na cały ZSRR. Już we wrześniu 1987 r. pojawiła się propozycja, aby Estonia

Estonii, w formie oddzielnych pasów materiału w kolorze niebieskim, czarnym i białym. Kolory

stała się niezależna pod względem gospodarczym. W czerwcu 1988 r. Karla Vaino, przywódcę od

te natychmiast zaczęły być widoczne wszędzie, a uczestnicy zjazdu wrócili do domów pełni nowych

wielu lat niezmiennie lojalnego wobec Moskwy, zastąpił Vaino Väljas. Dał on zielone światło

dla nich odczuć – odwagi i nadziei. Do końca maja i początku czerwca błękit, czerń i biel można

Frontowi Ludowemu i nie krępował działalności narodowych sił demokratycznych. W listopadzie

było dostrzec podczas wielu spotkań publicznych w całej Estonii.

1988 r. Rada Najwyższa Estonii uchwaliła deklarację suwerenności, co stanowiło krok w kierunku

W maju 1988 r. okazało się, że narodowo-polityczne koncepcje upowszechniające się w Estonii przyciągają

otwartego konfliktu z Moskwą.

uwagę młodych ludzi. Najpopularniejsi estońscy muzycy rockowi podchwycili patriotyczne przesłanie,

W owym czasie w życiu politycznym ESRR znowu zaczęły dominować siły narodowo-demokratyczne.

wyrażając je w języku i stylu, które szybko przyjęły się wśród młodego pokolenia. W pewnym sensie

24 lutego 1989 r. Towarzystwo Dziedzictwa Narodowego Estonii, EPNN i Unia Chrześcijańska

pomostem łączącym rozbudzenie świadomości narodowej w XIX w. z analogicznym procesem z końca

Estonii podjęły największą z oddolnych inicjatyw w najnowszej historii Estonii – zapoczątkowały

lat 80. następnego stulecia, stało się „Pięć pieśni patriotycznych” Alo Mattiisena i Juriego Leesmenta. Gdy

działalność Ruchu Komitetów Obywatelskich. Uznawszy, że w świetle prawa Republika Estońska jako

w czerwcu 1988 r. władze próbowały przerwać wykonanie „Pieśni…” podczas koncertu na placu przed

niezależny byt państwowy nigdy nie przestała istnieć, Ruch podjął się ustalenia, kim są jej prawowici

ratuszem w Tallinnie, tłumy widzów przemaszerowały na peryferie miasta, do mieszczącej się tam areny

mieszkańcy. Chociaż, co oczywiste, Ruch nie mógł liczyć na poparcie władz radzieckich i nie

festiwalowej. Wydarzenie to dało początek całej serii organizowanych spontanicznie „nocnych festiwali

dysponował wystarczającymi środkami finansowymi, a jego działania nie były szeroko relacjonowane

piosenki”. Brały w nich udział dziesiątki tysięcy osób – wymachując flagami w barwach narodowych

w środkach masowego przekazu, w ciągu zaledwie roku udało mu się przeprowadzić narodowo-

i śpiewając pieśni patriotyczne, tłumy spędzały tak jedną noc po drugiej. Mając poczucie, że są razem, ludzie

polityczny spis ludności, w wyniku którego 790 000 osób zarejestrowano jako prawowitych obywateli

czuli się silniejsi i odważniejsi. Właśnie wtedy artysta Heinz Valk użył terminu „śpiewająca rewolucja”.

Republiki Estońskiej – ciągle jeszcze, w realiach ZSRR, pozostającej w sferze marzeń. W trakcie spisu

111

112

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

zarejestrowano też około 60 000 osób zamierzających ubiegać się o obywatelstwo estońskie. Grupę tę

Dziedzictwa Narodowego Estonii i EPNN). Kongres zebrał się na pierwszym posiedzeniu w dniach

tworzyli imigranci z czasów ZSRR opowiadający się za przywróceniem niepodległości – obiecano im,

11 i 12 marca. Decyzje, jakie podjął, miały swoje umocowanie w prawie międzynarodowym. Były

że gdy to nastąpi, zostaną wobec nich zastosowane uproszczone procedury naturalizacji. Sieć lokalnych

to między innymi: deklaracja o przywróceniu legalnej władzy państwa, plan działań mających

komitetów obywatelskich powstała wkrótce w całym kraju, a w listopadzie 1989 r. wybrano Komitet

doprowadzić do przywrócenia niepodległości i żądanie wycofania wojsk radzieckich. Estonia

Generalny Obywateli Estonii. Oficjalna rejestracja i zadeklarowanie przynależności do narodowości

znalazła się na drodze prowadzącej prosto do niepodległości. Kongres przedstawił liczącą się i realną

estońskiej, gdy posiadało się paszport ZSRR, stanowiły akt nie lada odwagi. Jednakże stałe zwiększanie

alternatywę dla oficjalnych organów władzy, stanowiącą przykład naśladowany później przez Litwę,

się liczby deklaracji, składanych przez tysiące osób, sprawiło, że działania te przekształciły się w potężne

Gruzję, Tatarstan i inne republiki radzieckie. Kongres wezwał do tego, by odzyskanie niepodległości

i autentyczne referendum, w którym naród opowiedział się za niepodległością. Odkrywanie na nowo

było poprzedzone okresem przejściowym, w którym nawiązano by współpracę z Radą Najwyższą

tożsamości narodowej stało się czynnikiem jednoczącym wszystkich Estończyków należących do

ESRR. Przewodniczącym odpowiedzialnej za to komisji stałej został Tunne Kelam (EPNN).

różnych ugrupowań politycznych – również Frontu Ludowego, którego członkowie byli początkowo przeciwni takim działaniom. Komitety Obywatelskie stworzyły alternatywę dla ówczesnego ustroju i w ciągu roku ostatecznie pozbawiły Partię Komunistyczną resztek wiarygodności. Do końca 1989 r. określony był już nowy cel – powstanie niepodległego państwa estońskiego.

W marcu 1990 r. odbyły się wybory do Rady Najwyższej ESRR. Chociaż jeszcze oficjalnie „radzieckie”, wybory były niemal demokratyczne; walczyli w nich kandydaci z różnych partii. Powstały w ich wyniku nowy rząd, kierowany przez przywódcę Frontu Ludowego, Edgara Savisaara, stopniowo zaczął wyzwalać kraj spod radzieckich wpływów. Okres początkowej

W wyborach do Wszechzwiązkowego Kongresu Deputowanych Ludowych (WKDL), które

współpracy z Kongresem Estonii wkrótce się zakończył, gdy premier zaczął uważać Kongres za

zorganizowano 26 marca 1989 r. z inicjatywy Gorbaczowa i w których mogli startować kandydaci

opozycję wobec siebie.

nie tylko z nadania partyjnego, większość miejsc zdobył Front Ludowy. W Kongresie deputowani z republik bałtyckich zawiązali jednolitą frakcję. Jako swoje cele wskazali autonomię Litwy, Łotwy i Estonii oraz unieważnienie paktu Ribbentrop–Mołotow. 23 sierpnia 1989 r., w pięćdziesiątą rocznicę podpisania tego paktu, około 2 000 000 Estończyków, Litwinów i Łotyszy w bezprecedensowej akcji chwyciło się za ręce i utworzyło ludzki łańcuch we wszystkich trzech republikach bałtyckich. Był to bardzo wymowny widok, dobitnie pokazujący, jak bardzo mieszkańcy państw bałtyckich pragną wolności, której niesławny pakt Ribbentrop– Mołotow ich pozbawił. Wydarzenie trafiło na czołówki gazet na całym świecie, przez co kwestia bałtycka stała się przedmiotem większego zainteresowania niż kiedykolwiek przedtem. W grudniu 1989 r. Gorbaczow musiał przyznać, że skutkiem podpisania tajnych protokołów paktu Ribbentrop–Mołotow była okupacja Litwy, Łotwy i Estonii; zaprzeczył jednak, iż podważa to późniejszą przynależność tych republik do ZSRR.

W styczniu 1991 r. sowieckie oddziały sił specjalnych dopuściły się brutalnych interwencji na Litwie i Łotwie. Estonia uniknęła podobnych zajść, prawdopodobnie dzięki podpisaniu porozumienia o współpracy, którego sygnatariuszami byli jej przywódcy oraz prezydent ZSRR, Borys Jelcyn. Mimo wszystko jednak Kreml nadal sprzeciwiał się niepodległości państw bałtyckich. Szansą na jej odzyskanie stała się dla Estonii, Litwy i Łotwy próba puczu, do której doszło w Moskwie 19 sierpnia 1991 r. W ciągu jednego dnia przewodniczący Kongresu Estonii i Rady Najwyższej zawarli ogólnonarodowe porozumienie dotyczące zasad przywrócenia estońskiej państwowości i niezbędnych do tego procedur. Zasadniczą kwestią była decyzja o powołaniu Zgromadzenia Konstytucyjnego. 20 sierpnia 1991 r. Rada Najwyższa w porozumieniu z Kongresem uchwaliła wniosek o przywróceniu niepodległości, uznając zgodną z prawem ciągłość państwowości Republiki Estońskiej. Niepodległość Estonii uznała najpierw Rosja kierowana przez Borysa Jelcyna, a następnie Islandia i Dania. W ciągu kilku tygodni wszystkie

24 lutego 1990 r. odbyły się wybory do Kongresu Estonii. Wzięło w nich udział 90 proc.

najbardziej liczące się państwa zachodnie ponownie nawiązały stosunki dyplomatyczne z na nowo

uprawnionych do głosowania. W liczącym 499 miejsc Kongresie znaleźli się przedstawiciele

niepodległą Republiką Estońską. 17 września 1991 r. Estonia została członkiem Organizacji

31 partii i ugrupowań politycznych (z których najsilniejsze były trzy: Front Ludowy, Towarzystwo

Narodów Zjednoczonych.

113

114

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VIII. S IŁY SPOŁECZNE W OKRESIE PRZEJŚCIOWYM I WYDARZENIA POLITYCZNE W ESTONII PO PRZYWRÓCENIU NIEPODLEGŁOŚCI

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Mart Laar. W skład centroprawicowej koalicji weszły następujące ugrupowania: „Pro Patria”, Umiarkowani i EPNN. Tekę ministra spraw zagranicznych otrzymał Trivimi Velliste, stojący na czele Towarzystwa Dziedzictwa Narodowego Estonii. W wyborach prezydenckich konieczna okazała się druga runda, w której zmierzyli się kandydaci z największą liczbą głosów uzyskaną w poprzedniej turze: były przewodniczący Rady Najwyższej

Po przywróceniu niepodległości rozpoczęto prace nad podstawowymi aktami prawnymi

ESRR Arnold Rüütel i kandydat ugrupowania „Pro Patria” pisarz Lennart Meri. 5 października

i utworzeniem struktur niezbędnych demokratycznemu państwu. We wrześniu 1991 r. wybrano

Riigikogu mianował Lennarta Meriego pierwszym od zakończenia okupacji prezydentem

Zgromadzenie Konstytucyjne, w którym zasiedli zarówno członkowie Kongresu Estonii, jak i Rady

republiki. Meri, błyskotliwy intelektualista i poliglota, piastował swój urząd do 2001 r. Jego

Najwyższej. Kongres ogłosił następnie, że z powodzeniem wypełnił swoją misję, doprowadzając do

zasługą było utrwalenie w świecie wizerunku Estonii jako prawdziwie zachodniego państwa.

zgodnego z prawem przywrócenia niepodległości Estonii. Projekt nowej konstytucji, w znacznej mierze wzorowanej na modelu niemieckim, został przedstawiony w kwietniu 1992 r. i 28 czerwca tego samego roku przyjęty w referendum powszechnym. Termin wyborów prezydenckich i wyborów do parlamentu (est. Riigikogu) wyznaczono na 20 września 1992 r.

W warunkach głębokiego kryzysu ekonomicznego będącego skutkiem upadku radzieckiej gospodarki nowe władze niezwłocznie przeprowadziły szereg gruntownych reform, mimo gwałtownego sprzeciwu prosowieckich sił politycznych związanych ze starym układem i przywiązanych do praktyk minionej epoki. Znacznie zmniejszono liczbę ministerstw i stworzono

W styczniu 1992 r. rząd Edgara Saavisara podał się do dymisji – powodem był kryzys gospodarczy

podstawy dla funkcjonowania służby cywilnej. Dzięki temu dawnych komunistycznych

i polityczny. Nowy premier, Tiit Vähi, kierował tymczasowym gabinetem do czasu wrześniowych

urzędników zaczęli zastępować młodzi, wykształceni funkcjonariusze. Rozpocząwszy proces

wyborów. Latem 1992 r. przeprowadzono reformę walutową, wprowadzając estońską koronę,

zakrojonej na szeroką skalę prywatyzacji, rząd radykalnie ograniczył bezpośrednie zaangażowanie

ściśle powiązaną z marką niemiecką. Nadzór nad systemem finansowym Estonii powierzony

państwa w gospodarkę, stymulując rozwój inicjatywy prywatnej i stwarzając dogodny klimat

został niezależnej Radzie ds. Walut.

dla zagranicznych inwestorów. Stwierdzenie premiera, że „rząd będzie pomagał tylko tym,

Najbardziej znaczącą siłę społeczną w okresie transformacji stanowili intelektualiści różnych pokoleń, zwłaszcza młodzi, którzy często utożsamiali się z co bardziej radykalnymi poglądami byłych dysydentów. Towarzystwo Dziedzictwa Narodowego Estonii, EPNN i Kongres Estonii stały się swoistą wylęgarnią młodych polityków o orientacji demokratycznej. W 1992 r. powstało

którzy zechcą pomóc sobie sami”, wzbudziło falę krytyki, ale dało początek zasadniczej zmianie w społeczeństwie. Największą zasługą gabinetu Laara był zwrot ze wschodu na zachód dokonany w ciągu zaledwie kilku lat, jak również nawiązanie kontaktów opartych na wzajemnym zaufaniu z zachodnimi przywódcami, którzy poparli dalsze reformy.

nowe, centroprawicowe ugrupowanie Pro Patria, uważające się za ideowego sprzymierzeńca

Rząd położył też nacisk na utworzenie i wyposażenie estońskich sił zbrojnych, starając się zarazem

Europejskiej Partii Ludowej.

doprowadzić do wycofania wojsk rosyjskich i likwidacji ich baz. Estonia pozyskała poparcie

Wybory parlamentarne 20 września 1992 r. przyniosły zwycięstwo kandydatom z listy Pro Patria, których hasło brzmiało: „Posprzątajmy nasz dom!”. Pro Patria opowiadała się za stanowczym zwrotem ze wschodu na zachód, od sowieckiego ustroju ku gospodarce wolnorynkowej. Front Ludowy Savisaara zajął w wyborach trzecie miejsce i stworzył opozycję. 21 października sformowany został pierwszy od 1940 r. demokratyczny rząd Estonii, na którego czele stanął 33-letni historyk

Zachodu dla swoich zamierzeń. Jej starania spowodowały, że kwestię tę zaczęto postrzegać w powiązaniu ze sprawą wycofania wojsk rosyjskich z Niemiec. W wyniku porozumienia podpisanego przez prezydentów Jelcyna i Meriego wojska radzieckie ostatecznie opuściły Estonię 31 sierpnia 1994 r.; w kraju pozostało jednak kilka tysięcy wojskowych przeniesionych w stan spoczynku.

115

116

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Jeszcze przed 1994 r. zaczęły być widoczne pierwsze efekty reform gospodarczych. Wskaźniki ekonomiczne rosły, podobnie jak poziom życia obywateli. Jednocześnie coraz bardziej nasilało się społeczne niezadowolenie, ponieważ emeryci i byli pracownicy radzieckich gospodarstw skolektywizowanych byli przekonani, że to oni płacą za postęp, jaki dokonuje się w Estonii. We wrześniu 1994 r. rząd Laara utracił większość parlamentarną. W wyborach 1995 r. Związek Pro Patria, który powstał w wyniku połączenia ugrupowania Pro Patria i EPNN, poniósł dotkliwą porażkę. Zwycięska pragmatyczna koalicja Partii Koalicyjnej, pod kierownictwem premiera Tiita Vähiego, i nowo utworzonej liberalnej Estońskiej Partii Reform, sprawująca władzę w latach 1995–1998, utrzymała jednak wcześniejszy kurs reform.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

IX. REFORMY GOSPODARCZE W ESTONII Spustoszenia poczynione przez pół wieku władzy radzieckiej stały się w pełni widoczne dopiero w niepodległej Estonii. Wcześniej nawet opozycja nie zawsze dostrzegała podstawowe błędy systemu ani nie rozumiała, jak bardzo są niebezpieczne. Stąd właśnie wzięło się optymistyczne, ale niesłuszne przekonanie, że wszystkie problemy znikną, gdy tylko komuniści zostaną odsunięci od władzy. Uważano, że wolne od radzieckiej dominacji kraje szybko – i niejako automatycznie – osiągną poziom rozwoju państw zachodnich. Komuś patrzącemu z zewnątrz z trudno było zrozumieć, jak zacofana i niewydolna była gospodarka państw socjalistycznych. W rzeczywistości powrót do

Po wyborach w 1999 r. znów pojawiła się koalicja Związku Pro Patria, Partii Reform

modelu gospodarki rynkowej okazał się trudniejszy, bardziej skomplikowany i boleśniejszy niż

i Umiarkowanych, na której czele jeszcze raz stanął Mart Laar (był premierem do 2003 r.).

zakładano. Ostatnie dni komunistycznej gospodarki przyniosły olbrzymie zamieszanie. W sklepach

Ponownie rozpoczęło się ożywienie gospodarcze i Estończycy wznowili przygotowania związane

nie było żadnych towarów, a rubel stracił jakąkolwiek wartość. W ciągu zaledwie dwóch lat (1992–

z przystąpieniem do Unii Europejskiej. Pod koniec 2002 r. koalicja rozpadła się. Premierem

1993) produkcja przemysłowa zmniejszyła się o ponad 30 proc., płace realne spadły o 45 proc., ceny

kolejnego rządu został Siim Kallas, przywódca Partii Reform, która utworzyła koalicję z Estońską

paliwa wzrosły o ponad 10 000 proc., a wskaźnik inflacji przekroczył 1000 proc. Ludzie godzinami

Partią Centrum (następczynią Frontu Ludowego). W wyniku wyborów 2003 r. władzę

stali w kolejkach, żeby kupić żywność; chleb i mleko musiały być reglamentowane. Ponieważ

zdobyło zupełnie nowe ugrupowanie, Res Publica. Partia ta zwyciężyła pod hasłami zmian

w owym czasie wymiana handlowa z Rosją stanowiła 92 proc. obrotów, Estonia pozostawała nadal

w dotychczasowym sposobie rządzenia i polityki „czystych rąk”. Jej przewodniczący Juhan Parts

zależna od Moskwy. Kraj nie był w stanie konkurować z kimkolwiek na wolnym rynku – pierwsze

pokierował rządem koalicyjnym utworzonym z Partią Reform i Związkiem Ludowym.

wpływy dewizowe uzyskiwał, sprzedając za granicę olbrzymie ilości drewna. Centralne zarządzanie

Życie polityczne w Estonii przedstawiało się zatem podobnie jak w innych krajach byłego bloku wschodniego – rządy zdecydowanie opowiadające się za wprowadzaniem reform ustępowały miejsca koalicjom mającym powiązania z komunistyczną przeszłością. Jednak nawet rządy lewicowe czy mające orientację populistyczną nie były w stanie zmienić zasadniczego kursu politycznego obranego

gospodarką i bazy radzieckie budowane na ziemiach estońskich (niepodlegające jakiejkolwiek kontroli pod względem ochrony środowiska) poczyniły olbrzymie szkody w środowisku naturalnym. Wielu zagranicznych ekspertów postrzegało Estonię jako po prostu jedną z „byłych republik radzieckich” bez nadziei na lepszą przyszłość.

przez kraj. Ponadto najdłuższy polityczny żywot miały rządy najbardziej proreformatorskie (rządy

Nawet sami Estończycy rzadko wierzyli w jakąkolwiek odmianę losu. Ale dla ich nowych przywódców,

Marta Laara w latach 1992–1994 i 1999–2003). Poza tym symboliczny „wileński ekspres”, który od

którzy widzieli, jak bardzo poziom życia w kraju odbiega od standardów w Europie, zdecydowany, wielki

1992 r. w niemal całej Europie Środkowej i Wschodniej pozwalał byłym komunistom powrócić do

skok naprzód był jedynym rozwiązaniem. W kilku etapach nie dałoby się pokonać odległości dzielącej

władzy, nie odegrał w Estonii prawie żadnej roli. Partie postkomunistyczne w żadnych wyborach

Estonię od reszty Europy. Nie było czasu do stracenia. Szybkość działania miała decydujące znaczenie –

nie zdobyły więcej niż 1 proc. głosów. Niezależnie od wszystkich zmian gabinetów polityka

są granice zaufania, jakim wyborcy mogą obdarzyć polityków i granice wyrzeczeń, jakie mogą ponieść.

Estonii pozostała stabilna, co należy uznać za jeden z głównych czynników, które zdecydowały

Radykalne reformy gospodarcze, wdrażane niezwłocznie po przełomie politycznym, mają znacznie

o powodzeniu reform. Można powiedzieć, że społeczeństwo głosowało nieraz przeciwko radykalnym

większe szanse powodzenia niż takie same reformy realizowane z opóźnieniem lub reformy wprowadzane

reformatorom, ale nie reformom, które wprowadzali, jeśli tylko robili to sprawnie.

powoli, w sposób najmniej dotkliwy dla społeczeństwa. Z drugiej strony wyzwolenie spod obcej

117

118

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

dominacji wytwarza niekiedy szczególny stan świadomości społecznej, dający rządowi większy margines

praworządności, przeprowadzono też reformę sądownictwa i administracji, co ułatwiło walkę

swobody. Dzięki temu w początkowej fazie budowy demokratycznego państwa możliwe staje się to, czego

z korupcją. Dogodne warunki dla dynamicznego rozwoju gospodarki stworzyły śmiałe reformy

nie udałoby się dokonać w „normalnych” warunkach politycznych i gospodarczych – jeśli tylko gotowy

systemu podatkowego: w 1994 r. wprowadzono podatek liniowy, a w 2000 r. zniesiono podatek

jest program reform i znajdą się przywódcy zdecydowani je przeprowadzić.

dochodowy od osób prawnych od reinwestowanych zysków.

Bliższa analiza doświadczeń państw Europy Środkowej i Wschodniej pokazuje, że rodzaj

Tempo rozwoju gospodarczego wzrastało i osiągnęło poziom 10 proc. – i to nie w skali tylko

realizowanego programu reform nie ma związku z poziomem niezadowolenia społecznego. Co

jednego roku. Do dzisiaj Estonia zmieniła się nie do poznania; mało kto już pamięta, jak wyglądała

więcej, przewlekanie reform może wręcz wywołać zdecydowany sprzeciw obywateli, podczas

w czasach ZSRR. Była pierwszym z byłych krajów komunistycznych, którego gospodarka została

gdy analogiczne zmiany wprowadzone w krótkim czasie zostaną przez opinię publiczną

uznana za wolnorynkową zgodnie ze Światowym Indeksem Wolności Gospodarczej sporządzanym

zaakceptowane. Z tego względu właściwe decyzje podjęte we właściwym czasie mogą przynieść

co roku przez Heritage Foundation. Co może wydawać się jeszcze bardziej zaskakujące –

krajom korzyści i zagwarantować wyższy poziom satysfakcji wyborców, którzy będą świadkami

gospodarka Estonii jest nie tylko „wolna”, ale jest to wręcz jeden z krajów świata, gdzie ta wolność

namacalnego wzrostu gospodarczego. Zwykle okno dla gruntownych reform otwiera się tylko

jest największa. W efekcie tempo rozwoju gospodarczego Estonii należy do najszybszych w Europie.

częściowo, pozostawiając miejsce na prowadzenie „normalnej” polityki przez walczące ze sobą

Do 2008 r., kiedy to rozpoczął się ogólnoświatowy kryzys gospodarczy, średni wskaźnik wzrostu

partie i grupy interesów.

(licząc od wprowadzenia reform) wynosił 7 proc. rocznie. Estonia przoduje też w zarządzaniu

Aby nie wpaść w pułapkę gospodarki postkomunistycznej, znacznie ograniczającej funkcjonowanie wolnego rynku opartego na zasadach prawa i jawności przeprowadzanych transakcji, konieczna jest również radykalna przemiana postaw. W czasach ustroju socjalistycznego, narzuconego przez ZSRR, ludzie nie byli przyzwyczajeni do samodzielnego myślenia, inicjowania zmian, podejmowania się czegokolwiek na własne ryzyko. Większość społeczeństwa musiała uwolnić się

z zastosowaniem technologii internetowych. Pomyślny rozwój ekonomiczny kraju dowodzi, że radykalne reformy są właściwym środkiem do osiągnięcia lepszej przyszłości, podniesienia poziomu życia, zmniejszenia ubóstwa i nierówności społecznych, a także znacznego złagodzenia problemów i napięć będących pozostałością ustroju socjalistycznego. Dlatego też Estonia ma podstawy, które pomagają jej sprostać wyzwaniom, jakie stawia trzecie tysiąclecie.

od pozostałości myślenia charakterystycznego dla obywateli ustroju totalitarnego: przekonania, że ktoś weźmie za nich odpowiedzialność i rozwiąże ich problemy. Właśnie dlatego trzeba było obudzić w ludziach energię, nakłonić ich do podejmowania decyzji i brania na siebie odpowiedzialności.

X. POWRÓT DO EUROPY

Radykalne reformy stworzyły taką możliwość. Najpierw – w 1992 r. – przeprowadzono

Tuż po przywróceniu niepodległości Estonia miała nie tylko problemy gospodarcze i społeczne

reformę walutową. Estonia była pierwszym krajem spośród byłych republik radzieckich, który

– również perspektywy w polityce zagranicznej nie rysowały się zbyt optymistycznie. Tak jak

wprowadził własną walutę – koronę, ściśle powiązaną z marką niemiecką w niezależnym systemie

w latach 20. XX w., społeczność międzynarodowa traktowała państwa bałtyckie z dużą dozą

zarządu walutą. Kolejną fundamentalną decyzją rządu, który objął władzę w 1992 r., było

sceptycyzmu. Uważano, że kraje te są zbyt zależne od Rosji, aby funkcjonować jako niepodległe

wprowadzenie zrównoważonego budżetu – bez tego reforma walutowa zakończyłaby się fiaskiem.

byty, z gospodarką opartą na ogólnych zasadach ekonomii. Wielu ludzi na Zachodzie sądziło, że

Estonia otworzyła swoją gospodarkę, znosząc wszystkie cła i wprowadzając radykalny program

Estonia, Litwa i Łotwa tak czy inaczej znajdą się ponownie w strefie wpływów Rosji – od 1992 r.

liberalizacji handlu. Właścicielom skonfiskowanego niegdyś mienia przywrócono ich prawa

Moskwa oficjalnie prowadziła wobec swoich byłych republik politykę neoimperialistyczną,

własności i sprywatyzowano niemal wszystkie przedsiębiorstwa państwowe. Zaczęto przestrzegać

potwierdzającą takie przekonanie. Obejmowała ona między innymi podwyżki cen energii

119

120

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

elektrycznej i wstrzymywanie dostaw gazu i ropy (w końcu 1992 r.), a także bojkot gospodarczy

przystąpiła do Unii Europejskiej. Po tym, jak udało się osiągnąć obydwa cele o kluczowym znaczeniu,

mający zmusić Estonię do zaniechania planów przyłączenia się do rodziny państw zachodnich.

można uznać, że powrót Estonii do Europy dokonał się w sposób nieodwracalny.

W początkach lat 90. ubiegłego wieku nawet analitycy pozytywnie oceniający estońskie reformy polityczne i gospodarcze nie mieli nadziei, że w dającej się przewidzieć przyszłości państwa bałtyckie zostaną członkami Unii Europejskiej. Aspiracje tych krajów do członkostwa w NATO były z kolei postrzegane jako utopia, i to wysoce niebezpieczna dla międzynarodowej współpracy i równowagi sił na świecie (zwłaszcza że Rosja wyrażała w tej kwestii swój zdecydowany sprzeciw). Estonia realizowała własną wizję, której kluczowym elementem był powrót do europejskiego

Obecnie przed Estonią stoją nowe wyzwania. Stała się ona stroną w rozmowach, podczas których zapadają decyzje dotyczące nie tylko jej samej i krajów z nią sąsiadujących, lecz także całego świata, musi więc być partnerem solidnym i godnym zaufania, przyjmować na siebie zobowiązania i działać na rzecz nowego, lepszego świata. Republika Estońska stanowi dobry przykład dla krajów dążących do demokracji i gospodarki rynkowej, dowodzący, że transformacja ustrojowa może zostać przeprowadzona pomyślnie.

domu i zakończenie wieloletniej, przymusowej rozłąki z Europą. Podstawą do osiągnięcia tych celów był wyrazisty program radykalnych reform. Zdecydowane zerwanie z dziedzictwem komunizmu i sowiecką mentalnością przygotowały grunt dla autentycznego przełomu. Jak na ironię, blokada gospodarcza zastosowana przez Rosję pomogła Estonii jeszcze szybciej zerwać ze

Enn Sarv urodził się w Estonii w 1921 r. Po ukończeniu słynnego gimnazjum Westholm, w 1939 r. rozpoczął studia na Uniwersytecie Tartu. Gdy Estonia znalazła się pod okupacją sowiecką, Sarv

starym radzieckim systemem gospodarczym.

został członkiem antykomunistycznego ruchu oporu. Jak wielu jego rodaków, miał nadzieję, że wojna

Droga na Zachód miała kilka etapów – w maju 1993 r. Estonia została członkiem Rady Europy,

razem przez III Rzeszę, Sarv wstąpił do ruchu oporu walczącego z hitlerowskimi Niemcami. W 1944 r.

a w lutym 1994 r. przystąpiła do natowskiego programu Partnerstwo dla Pokoju. 1 stycznia 1995 r.

Sarv został aresztowany przez Gestapo i wywieziony do obozu koncentracyjnego Stutthof. Przeszedł

wszedł w życie układ o wolnym handlu zawarty przez Republikę Estońską i Unię Europejską. Ponieważ

tam gehennę, ale przeżył i w 1945 r. wrócił do Estonii, zajętej już wtedy przez Sowietów. Został

Estonia zgodziła się go podpisać w brzmieniu nieprzewidującym okresu przejściowego, znalazła się

ponownie aresztowany, pod tym samym zarzutem, który wcześniej postawili mu Niemcy – działalności

nieco bliżej integracji z Unią niż inne kraje aspirujące do członkostwa. „Estoński cud gospodarczy”

zmierzającej do przywrócenia niepodległości Estonii. Po ponad dziesięciu latach spędzonych na Syberii,

uwiarygodnił aspiracje republiki w oczach Zachodu. Nie dawało się tak łatwo ignorować starań kraju,

w gułagach, w 1958 r. Sarv wrócił do Estonii, gdzie skończył uniwersytet i pracował jako naukowiec.

który, jak ujął to ówczesny wiceprezydent USA Al Gore, był głównym eksporterem nadziei do innych

Działał w opozycji i po odzyskaniu przez Estonię niepodległości stał się jednym z bardziej cenionych

państw w okresie transformacji ustrojowej. Starania Estonii otrzymały pośrednie wsparcie w 1995 r.,

autorytetów w dziedzinie zbrodni komunizmu.

Niemiec i Rosji przywróci Estonii niepodległość. Gdy zamiast tego rozpoczęła się kolejna okupacja, tym

kiedy Unia Europejska przyjęła do grona swoich członków państwa skandynawskie, a więc kraje sąsiadujące z Rosją, a także za sprawą uruchomienia procesu rozszerzenia NATO. W grudniu 1997 r. Estonia, wraz z Węgrami, Czechami, Słowacją, Polską, Słowenią i Cyprem, została zaproszona przez Unię Europejską do rozpoczęcia negocjacji akcesyjnych. Początek tych negocjacji w 1998 r. wzmocnił

Wykaz skrótów

międzynarodową pozycję Estonii i przyniósł korzyści w postaci kolejnych inwestycji zagranicznych;

EPNN – Estońska Partia Niepodległości Narodowej

ich zakończenie nastąpiło pod koniec 2002 r. W maju 2004 r. Estonia przystąpiła do Unii Europejskiej

ESRR – Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka

– decyzję tę zaaprobowało 63% uczestników ogólnokrajowego referendum, zorganizowanego

FL – Front Ludowy

w czerwcu tego samego roku. Paradoksalnie członkostwo Estonii w NATO, którego uzyskanie

NKWD – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (ros. Narodnyj Komissariat Wnutriennych Dieł)

uważano za znacznie trudniejsze, stało się faktem w kwietniu 2004 r., a więc jeszcze zanim Estonia

ONZ – Organizacja Narodów Zjednoczonych

121

122

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

WĘGRY: WIEK SKOMPLIKOWANYCH PRZEKSZTAŁCEŃ György Schöpflin Republika Węgierska – Magyar Köztársaság Powierzchnia: 93 030 km² Ludność: 10 030 000 (2007 r.) Stolica: Budapeszt Język urzędowy: węgierski Waluta: forint (HUF) Ustrój: republika parlamentarna Data przystąpienia do UE: 1.05.2004 r.

I. WPROWADZENIE Komunizm pozostawił na Węgrzech głębokie piętno, w związku z czym obecnych praktyk politycznych nie można zrozumieć, jeśli nie ma się wiedzy o poprzednim systemie i stworzonych przez niego sposobach myślenia. Krótko mówiąc, na Węgrzech toczy się obecnie zimna wojna domowa między tymi sposobami myślenia, systemami wartości i koncepcjami. W polityce przejawia się ona zderzeniem dwóch sił definiujących rzeczywistość, których definicje rzeczywistości nie mają ze sobą nic wspólnego. Do tego konfliktu można dodać formalne i nieformalne zasady społeczności międzynarodowej oraz podstawowe zasady demokracji. Cały obraz jeszcze bardziej komplikują dylematy późnych modernizatorów – w 1945 r. na Węgrzech nadal istniała znaczna klasa chłopska – oraz napięcia między krajowymi a przyswojonymi z zagranicy wartościami i sposobami wypowiadania się o metodach, znaczeniach i celach nowoczesności. Czy nowoczesność węgierską należy definiować całkowicie, a nawet wyłącznie za pomocą rzeczywistych lub przypuszczalnych kryteriów uniwersalistycznych Zachodu, czy przede

123

124

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

wszystkim za pomocą własnych partykularystycznych zasobów? W związku z tym komuniści podjęli tylko jedną konkretną próbę narzucenia obcej uniwersalistycznej nowoczesności, czego dokonali ze szczególną zaciekłością i czemu społeczeństwo węgierskie opierało się czynnie i biernie. Opór stworzył następnie własne wartości, z którymi, oprócz istniejących już wcześniej złożonych postaw, Węgry przyjmowały upadek komunizmu w 1989 r. Szczególnym wzorcem w okresie po 1989 r. jest to, że te dwa podejścia zostały przeniesione na politykę partyjną – podejście partykularystyczne reprezentuje centroprawica, a podejście uniwersalistyczne – lewica. Skutkiem jest zdecydowana polaryzacja, w której to sytuacji każda strona, przekonana o własnej słuszności, zajmuje nieustępliwe stanowisko. Spuścizna komunizmu z konieczności stanowi część arsenału lewicy. To właśnie w związku z tym centroprawica twierdzi, że na Węgrzech nie doszło do autentycznej zmiany systemu. Komunistyczny system wartości mógł zostać przemianowany na system demokratycznosocjalistyczny – a gotowość Zachodu do uznania zmiany nazwy była źródłem poważnych trudności – lecz w rzeczywistości system ten nadal kształtuje węgierską lewicę. Jej podstawowe cechy to niechęć, a wręcz odmowa pogodzenia się z tym, że w demokracji władza polityczna musi być sprawowana w sposób korzystny dla obywateli, a nie dla elity partyjnej, że formalne i nieformalne zasady władzy mają swoje uzasadnienie, a nie istnieją po to, by je omijać, że korupcja i nieoficjalne układy są nie do przyjęcia w nowoczesnej demokracji oraz że lewica nie ma wyłącznego prawa własności do pojęcia demokracji. Jednocześnie lewica ryzykuje, że stanie się zakładniczką własnej propagandy, że nie uda jej się zrozumieć różnicy między słowami a rzeczywistością. Stąd nawet obecnie funkcjonują szczególne wzorce myślenia stworzone w czasach rządów jednopartyjnych, z tą różnicą, że język marksistowsko-leninowski został zastąpiony językiem globalizacji i rynku. Na swój własny

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

II. PIERWSZA POŁOWA WIEKU Historię Węgier w XX w. charakteryzowały momenty przełomowe i potknięcia, a także ciągłość i restauracje, lecz nade wszystko wiek ten charakteryzowały poczucie utraty możliwości działania i walka o jej odzyskanie. Walka ta jeszcze się nie zakończyła. Utrata poczucia możliwości działania spowodowała głęboki podział w kwestii sposobu jej odzyskania – poprzez całkowite naśladowanie Zachodu, symbolu sukcesu, czy poprzez oparcie się na krajowych możliwościach Węgier. Ten rozłam, którego początki sięgają okresu po 1867 r., został przeniesiony na politykę partyjną – lewica opowiadała się za nieograniczonym przyswajaniem obcej kultury, a prawica utrzymywała, że nowoczesność węgierska musi dążyć do samookreślenia na swój własny sposób. Krótko mówiąc, XX w. rozpoczął się znaczącym sukcesem i pewnością siebie, która wynika z sukcesu. Węgry były wzorem, miały mission civilisatrice w dolinie środkowego Dunaju, a Budapeszt był ich wizytówką, podziwianą na całym świecie. Kraj, chociaż był częścią cesarstwa austriackiego, był królestwem całkowicie autonomicznym i jedynie jego sprawy zagraniczne, obrona i niektóre sprawy finansowe podlegały Wiedniowi; poza tym istniała władza cesarza – na Węgrzech władza króla (Hausmacht) – czyli uprawnienia zarezerwowane dla władcy. Budowa specyficznie węgierskiej nowoczesności była zatem zaawansowana, a atrakcyjność kulturowa kraju była oczywista. Równocześnie kształtu nabierał także rozwój gospodarczego wymiaru nowoczesności – głównego aspektu projektu modernizacji. Trudności w realizacji projektu dotyczyły jednak dziedziny nowoczesności politycznej – zaangażowania społeczeństwa w politykę.

straszny sposób fascynujące jest to, jak ludzie mogą zostać schwytani w pułapkę szczególnego

Projekt ten miał trzy wzajemnie ze sobą powiązane wady – zasadniczo były nimi demokracja,

metajęzyka i jak mogą tym samym utracić zdolność autonomicznego myślenia. Aby jednak

klasowość i etniczność. Problem demokracji, czyli podziału władzy, był nieodłącznie związany

zrozumieć, w jaki sposób powstała taka sytuacja, trzeba cofnąć się do początkowych lat XX w.

z układem z 1867 r., w którym król został zmuszony do zawarcia porozumienia z węgierską elitą rządzącą, bez czego rządy w kraju mogłyby być sprawowane jedynie za pomocą represji. Układ umocnił władzę drobnej szlachty, która następnie wykorzystała ją do rozpoczęcia odgórnej modernizacji – wyraźny był tu wpływ wzorców francuskich – z której większość społeczeństwa

125

126

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

nie została w zwykły sposób wyłączona, lecz ze względu na charakter projektu nie mogła do

się wręcz przeciwnie – przede wszystkim Francja przygotowywała się do spełnienia wszelkich

niej zostać włączona. Wszelkie poważne rozszerzenie prawa wyborczego, zwłaszcza przyznanie

żądań znajdujących się pod jej protektoratem Czechów, Rumunów i Serbów, jeśli chodzi

go „niewykształconym” masom chłopskim, spowodowałoby – jak uznawano – umniejszenie

o terytorium węgierskie i węgierską ludność.

władzy podmiotów prowadzących modernizację i mogłoby poprowadzić kraj w całkowicie niepożądanym kierunku.

Radykalizacja postaw nowej elity oznaczała, że do 1919 r., kiedy to ogłoszono Węgierską Republikę Rad, alianci zyskali doskonały pretekst do interwencji wojskowej na Węgrzech, a przyszłe państwa

Sytuacja była jeszcze bardziej napięta w przypadku niewęgierskiej części społeczeństwa, która

członkowskie Małej Ententy mogły zagarnąć dla siebie prawie tak duże terytorium, jak chciały –

stanowiła około 50 proc. ludności. Grupa ta nie była jednorodna ani pod względem etnicznym,

nie całe jednak ze względu na to, że ukryty zamiar podziału całych Węgier nie był usankcjonowany.

ani pod względem możliwości tworzenia własnych konkurencyjnych modeli nowoczesności.

Rozczłonkowanie Węgier całkowicie złamało wspomnianą powyżej zasadę, zgodnie z którą „język

Zatem Rumunom i Serbom, których kraje macierzyste były położone tuż za granicą, których od

to naród, a naród to państwo”, jako że wskutek wprowadzenia nowego podziału politycznego

Węgrów oddzielała ich religia prawosławna i którzy byli na tyle liczni, by mieć alternatywę, ze

około 3 000 000 rodowitych Węgrów zostało poddanymi państw przejmujących ich terytorium,

względnym powodzeniem udało się oprzeć asymilacji. W rzeczywistości w obu grupach rozwinęła

co było procesem, który z całą pewnością nie nastąpił za obopólną zgodą.

się klasa średnia, która brała czynny udział w tworzeniu konkurencyjnej tożsamości.

Utrata terytorium i ludności była jednak od tamtej pory ściśle powiązana z eksperymentem

Inna była sytuacja Niemców, Słowaków i Rusinów, którzy w znacznie większym stopniu

w dziedzinie demokracji, który zdyskredytował samą ideę demokracji i dał elitom sprzed 1914 r.

postrzegali oddolne ruchy społeczne jako wiążące się ze zmianą tożsamości. Ogólnie rzecz biorąc,

nową szansę powrotu do władzy. Ponownie objąwszy władzę, wprowadziły one system, który był

wiązało się to z migracją – podróżą zarówno dosłowną, jak i symboliczną – do miasta lub Ameryki.

jak najściślej wzorowany na poprzednim systemie, nawet łącznie z powrotem do formy rządów

Dla mniejszości węgierskiej, elit rządzących, zawsze istniała jednak obawa, że jeżeli prawo głosu

monarchicznych, chociaż elity te nie były w stanie uzgodnić, która osoba ma zostać monarchą.

otrzyma cała ludność, wykorzysta je do rozczłonkowania kraju. Należy przypomnieć, że w okresie

Regentem został admirał Miklós Horthy jako oficer najwyższy rangą.

przed 1914 r. koncepcja „język to naród, a naród to państwo”, rozumiana normatywnie, była niekwestionowaną regułą (por. Alzacja-Lotaryngia, której mieszkańców nigdy nie zapytano o to, czy faktycznie chcą być Niemcami, tylko uznano to za rozwiązanie automatyczne).

Konserwatyzm nowego porządku był nieunikniony. Zmiana społeczna, a zwłaszcza wejście społeczeństwa do polityki, została utożsamiona z katastrofą w Trianon, gdzie w ramach paryskiego układu pokojowego podpisano traktat przewidujący podział Węgier. Stary-nowy

Takie było polityczne i socjologiczne podłoże wydarzeń z lat 1918–1920, które można postrzegać

porządek był przy tym restrykcyjny, na pół autorytarny i aspirujący do restauracji, do odzyskania

jako katastrofę dla projektu węgierskiego, po której kraj nadal nie podniósł się całkowicie.

utraconych terytoriów i ludności, aczkolwiek elita była podzielona w kwestii tego, czy do państwa

Podsumowując, dwa procesy przebiegały równolegle – utrata terytorium i próba utworzenia

należy ponownie włączyć wszystkie terytoria, czy jedynie te, na których zamieszkiwała większość

demokracji opartej na powszechnym prawie głosu. Klęska państw centralnych zdyskredytowała

węgierska.

elitę i dała nieszlacheckiej klasie średniej szansę na ustanowienie systemu demokratycznego, który – jak miano nadzieję – byłby wystarczająco atrakcyjny, aby ludność niewęgierska zdecydowała się pozostać na Węgrzech. Było to beznadziejnie naiwne, biorąc pod uwagę to, że ludność ta miała znacznie lepsze alternatywy lub przynajmniej alternatywy, które sama uważała za lepsze. Działacze na rzecz demokracji w 1918 r. byli szczególnie naiwni, wierząc, że Zachód wykaże poszanowanie dla ich celów demokratycznych i pozostawi terytorium Węgier w nienaruszonym kształcie. Stało

System ten trwał do 1944 r. Był on stabilny, wręcz statyczny, jego koncepcja zmian prawie nie wykraczała poza zmiany terytorialne i do lat 30. stawał się on coraz bardziej wrażliwy na oddolne trudności. Głównym, a nawet wszechogarniającym problemem byli chłopi – około 3 000 000 ludzi, czyli blisko połowa ludności Węgier. Problem uczynienia z chłopów obywateli nie był problemem charakterystycznym wyłącznie dla Węgier; w rzeczywistości pod wieloma

127

128

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

względami był to zasadniczy problem Europy w XIX i XX w., lecz rządy Horthyego były

połowie XX w. doświadczeniami Węgier były początkowo upadek w latach 1918–1920, rozpad

o tyle niezwykłe, że nie miał on pomysłu rozwiązania tego problemu ani nie dostrzegał w tym

działającego modelu nowoczesności, lewicowy eksperyment z 1919 r., który podobnie zakończył

szczególnej trudności. Rozwój gospodarczy był powolny, a industrializacja była nieskuteczna, jeśli

się porażką, przywrócenie systemu cesarsko-królewskiego, któremu całkowicie zależało na

chodzi o włączanie w nią ludności wiejskiej. Kryzys gospodarczy w 1929 r. przyniósł załamanie

utrzymaniu status quo i który unikał eksperymentów z nowoczesnością, wyzwanie ze strony

cen produktów rolnych, a znaczna część ludności wiejskiej znalazła się na marginesie gospodarki

radykalnej prawicy, wojna i ponowny upadek, tym razem zakończony dużym zniszczeniem,

i polityki (wybory na wsiach były ograniczone i jawne, nie tajne). Zważywszy, że lewicowy

a następnie krótkotrwały i odnoszący nieszczególne sukcesy rząd demokratyczny, obalony

radykalizm został całkowicie zdyskredytowany przez wydarzenia z 1919 r., wyzwanie dla status

siłą przez komunistów, którzy następnie narzucili własny radykalny eksperyment. W 1956 r.

quo musiało nadejść ze strony radykalnej prawicy, która była w stanie uzyskać znaczne poparcie.

wybuchła zakończona niepowodzeniem rewolucja, a w latach 60. rząd Kádára wybrał kontynuację

W dużym stopniu zaniepokoiło to rząd Horthyego, chociaż udało mu się powstrzymać prawicę –

systemu i konserwatyzm, dopóki sam się nie rozpadł. W takiej sytuacji zmiany przychodziły

częściowo za sprawą represji, a częściowo poprzez włączenie jej do rządów.

z góry, społeczeństwo było ich mało ważnym uczestnikiem – jedynie dodatkiem – w związku

W 1938 r., wraz z upadkiem Czechosłowacji, Węgry odzyskały etnicznie węgierskie obszary Słowacji i Rusi, dwa lata później – północne części Transylwanii, a w 1941 r. – serbski region

z czym zmiana systemu na demokratyczny w 1989 r. rozpoczęła się z poważnymi trudnościami. Przed przejściem do tego etapu na miejscu byłoby jednak omówienie drugiej połowy wieku.

Baczka. Ceną był sojusz najpierw z faszystowskimi Włochami, a następnie z nazistowskimi Niemcami, które rozpoczęły już proces wciągania Węgier w swój system gospodarczy, ponieważ stały się nabywcą węgierskich nadwyżek zboża. Przystąpienie do wojny przeciwko Związkowi Radzieckiemu w 1941 r. jeszcze ściślej związało kraj z państwami Osi, chociaż sojusz konserwatywnego Horthyego z radykalnie prawicowym Hitlerem był zawsze chwiejny. Spowodowało to paradoks polegający na tym, że w środku kontrolowanej przez nazistów Europy na Węgrzech legalnie działała partia socjaldemokratyczna, której przedstawiciele zasiadali w parlamencie. Sytuacja zmieniła się, gdy w 1944 r. nazistowskie Niemcy zajęły Węgry, utworzyły własny rząd marionetkowy, aresztowały przeciwników nazizmu i rozpoczęły zakrojoną na szeroką skalę deportację Żydów – do tamtej chwili chronionych przez rząd Horthyego – do Auschwitz,

III. M IEJSCE KOMUNIZMU W MYŚLI EUROPEJSKIEJ Istnieje punkt, w którym faszyzm styka się z komunizmem – czego bardzo nie lubią przyznawać spadkobiercy komunistów – a jest to właśnie ten moment, w którym społeczeństwo czyni pierwszy bolesny krok od głównie zbiorowej tożsamości do tożsamości indywidualnej, innymi słowy – krok w kierunku nowoczesności. Anomia, utrata znaczeń spowodowała całkowite zagubienie, pchnęła

gdzie czekała ich śmierć.

jednostkę w kierunku tęsknoty za nową zbiorową tożsamością, która miała zastąpić tożsamość

Armia Czerwona dotarła na Węgry jesienią 1944 r., po niszczycielskim oblężeniu zajęła

w związku z czym oba rodzaje systemów mogły na krótką chwilę zaistnieć.

Budapeszt i do 4 kwietnia wypędziła resztki żołnierzy Wehrmachtu i węgierskich nazistów – strzałokrzyżowców. Jesienią 1944 r. nastąpiło utworzenie nowego tymczasowego rządu pod auspicjami Związku Radzieckiego, lecz grabieże dokonane przez Armię Czerwoną, ogromne zniszczenia i ogólny chaos oznaczały, że faktycznie dopiero w 1945 r. nowy porządek utrwalił

utraconą. Komunizm i faszyzm właśnie to miały do zaoferowania, jak pokazała Hannah Arendt,

Pytanie, które nasuwa się w związku z tym stwierdzeniem, dotyczy tego, czy krok od tożsamości zbiorowej do indywidualnej jest cechą uniwersalną, występującą wszędzie na świecie, czy wyłącznie europejską, jako że w kontekście europejskim tożsamość indywidualna stała się

swoją władzę.

silniejsza na przestrzeni jedynie trzech pokoleń. W Rosji nie jest to tak oczywiste i możliwe,

Wracając do argumentu przedstawionego w pierwszym akapicie niniejszej części, w pierwszej

przeważa nad tożsamością indywidualną; w Europie Środkowej i Południowo-Wschodniej

że znaczne części społeczeństwa są zadowolone z tożsamości w dużej mierze zbiorowej, która

129

130

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

sytuacja jest odwrotna, a z pewnością jest taka na Węgrzech. Wyczerpujące omówienie przyczyn napięcia istniejącego między tożsamością zbiorową a indywidualną zbyt daleko odbiegałoby od historii komunizmu na Węgrzech. Jednakże w tym miejscu stosowne wydawałoby się krótkie spojrzenie na niektóre wyjaśnienia.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

IV. GENEZA KOMUNIZMU NA WĘGRZECH U podstaw komunizmu na Węgrzech leży zaskakujący paradoks. W latach 1919–1989 istniało niewiele krajów, w których komunizm nie powiódłby się w takim stopniu jak na Węgrzech, lecz

Deepak Lal twierdzi, że Kościół zachodni poprzez zakaz dziedziczenia w linii bocznej

po odarciu komunizmu z jego oficjalnych aspektów – języka, ideologii, niektórych instytucji –

i ustanowienie Kościoła ostatecznym spadkobiercą zapewnił ciągły wzrost majątku kościelnego,

okazał się on niezwykle prężny. Tak jakby pozostałości poprzedniego systemu okazały się bardzo

jako że około dwóch piątych wszystkich małżeństw kończyło się bezpotomnie; niezamierzoną

trudne do usunięcia. Mimo wszystko w żadnym innym państwie powstałym po rozpadzie Austro-

konsekwencją był rozpad wielopokoleniowej rodziny i dużego majątku rodzinnego, czego

Węgier odejście od starego systemu nie było tak trudne jak na Węgrzech – kosztowało to kraj

skutkiem było pojawienie się rodziny elementarnej jako normy europejskiej.

przegraną wojnę i transformację społeczną po 1945 r. Nadal utrzymują się pewna nostalgia, pewne

Po drugie, warunki rolnicze w Europie bardziej sprzyjały uprawie roli w jednym miejscu niż koczowniczemu trybowi życia i, co istotne, na początku średniowiecza deficyt ziemi oznaczał

obyczaje i postawy. Jeśli to prawda, nie jest to dobrą informacją, ponieważ oznacza, że usunięcie pozostałości zwyczajów komunistycznych będzie wiązać się z poważnym wstrząsem.

konieczność ustanowienia złożonego systemu regulacji stanu prawnego gruntów i władzy,

Argument ten wydaje się sugerować, że społeczeństwo węgierskie patrzy w przeszłość, jest

który znamy jako feudalizm. System ten przypisywał jednostce wyraźną pozycję w hierarchii

w niewłaściwy sposób tradycyjne i negatywnie konserwatywne. W rzeczywistości lepszym

feudalnej. Inne wzorce rozwoju, takie jak powstanie miast jako przestrzeni, na której mogły

wyjaśnieniem jest to, że narzucane z zewnątrz systemy, w których musiały funkcjonować Węgry

rozwijać się złożone zależności, wraz z wyspecjalizowanymi formami wiedzy i technologii,

– rządy Habsburgów i przekształcenia komunistyczne – zdobywały rzeczywistość, a zatem

spowodowały dynamiczną interakcję, która do XVIII w. zaowocowała twierdzeniem, że osobowość

zapuszczały głębokie korzenie z tego właśnie powodu, że stawiano im opór. Powszechnym

europejska i zachodnia to racjonalna, myśląca jednostka. Wszystkie te aspekty były potrzebne

zjawiskiem jest nabywanie cech, którym się opieramy – jak powiedział Nietzsche, kto walczy

do przekształcenia nadal w dużej mierze chłopskich społeczeństw europejskich we wspólnotę

z potworami, ten staje się potworem.

obywateli, czyli w twór, do którego stworzenia we własnym mniemaniu dążyli komuniści, z tym że pominęli oni stosunkowo dużą liczbę etapów pośrednich, pragnąc zdecydowanie kroczyć przez historię, niezależnie od tego, czy chcieli tego ludzie odczuwający skutki ich działań.

Pierwsze doświadczenie komunizmu na Węgrzech nadeszło bardzo wcześnie, bo w 1919 r., bezpośrednio po przegranej wojnie, która – co gorsza – doprowadziła do utraty znacznej części terytorium. Węgierska Republika Rad istniała przez 133 dni, zanim została pokonana przez

Do czasu przejęcia władzy przez komunistów w Rosji, a następnie w Europie Środkowej

interwencyjne wojska rumuńskie. Klęska ta pozostawiła po sobie ślad i sprawiła, że komuniści

i Południowo-Wschodniej, powstanie samoświadomej jednostki uniemożliwiało jednak realizację

węgierscy stali się zarówno ostrożni, jak i radykalni. Zarówno intelektualna, jak i społeczna

czysto zbiorowych rozwiązań, co oznaczało, że wobec społeczeństwa trzeba było na szeroką skalę

podbudowa komunizmu węgierskiego była słaba. Komunistom przewodzili byli jeńcy wojenni,

zastosować przymus, przemoc i siłę. Jednym słowem – terror. Jednakże zbiorowe modele jednostki

z których wielu walczyło z bolszewikami w Rosji; przyłączyli się do nich lewicowi socjaliści

w komunizmie, chociaż nie poniosły całkowitej porażki, wytworzyły wypaczone, rozczłonkowane

i radykalni przeciwnicy wojny. Baza społeczna była taka, jakiej można było oczekiwać w mało

społeczeństwo, które jest w dużej mierze charakterystyczną cechą obecnych Węgier; dotyczy

uprzemysłowionym kraju – kilku robotników, chłopi bezrolni i inne elementy marginalne. Znaczne

to zarówno tożsamości zbiorowej, jak i tożsamości indywidualnej – tożsamości narzuconych

poparcie dała komunistom próba odbicia utraconego terytorium; duże połacie historycznych

z zewnątrz lub wytworzonych wewnętrznie na podstawie obcej koncepcji nowoczesności, którą

Węgier zostały szybko zajęte przez siły czeskie, rumuńskie i serbskie wspierane przez aliantów.

stanowił komunizm.

Gdy tylko bolszewicy zostali zmuszeni do rezygnacji z prób przywrócenia historycznych Węgier

131

132

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

jako Węgier historycznie komunistycznych – a perspektywa ta przerażała aliantów – utracili poparcie na Węgrzech.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

V. PRZEJĘCIE WŁADZY

Będąc u władzy, komuniści usiłowali zrealizować dalekosiężne egalitarne działania, które były

W 1944 r., gdy Armia Czerwona wkroczyła na Węgry, ogólna liczba członków partii wynosiła

całkowicie niepopularne – dotyczy to zwłaszcza dążenia do kolektywizacji gruntów, co zraziło

mniej niż tysiąc – komendant budapeszteńskiej policji chwalił się w latach 30., że osobiście zna

ludność wiejską. W równym stopniu zraziły ją konfiskaty i spustoszenia dokonane przez czerwony

każdego komunistę. Do tej niewielkiej grupy należy dodać kilka tysięcy sympatyków pozostałych

terror. Skutecznie zlikwidowało to bazę społeczną, którą komuniści mogli wykorzystać. W okresie

po 1919 r. i – co ważniejsze – osoby, których poglądy zradykalizowały się po II wojnie światowej.

międzywojennym pozostawali oni siłą marginalną, nielegalną i nieskuteczną. Ponadto naznaczeni

Towarzyszyła temu po 1919 r. utrata znaczenia, prestiżu i władzy elity rządzącej, która w dużej

byli stygmatem klęski – obalenie siłą partii sprawującej władzę było wyjątkowym przypadkiem

mierze unikała reform potrzebnych do modernizacji kraju, lecz miała umiejętności polityczne.

w dziejach międzynarodowego komunizmu.

Innym znaczącym źródłem poparcia dla radykalnej lewicy była wcale niemała zbiorowość, która

Najważniejszym wnioskiem, który komuniści węgierscy wyciągnęli z tego epizodu, było to, że społeczeństwu nie można ufać, ponieważ jego własne idee są błędne i jest ono tak zacofane i reakcyjne, że nigdy nie dostrzeże cudownych prawd głoszonych przez partię. Naturalnie w tym przekonaniu umacniał ich leninizm, który głosił tezy w dużej mierze zgodne z doktryną czołowej partii. Ta szczególna cecha komunizmu węgierskiego dominowała i dominuje wśród węgierskiej

popierała radykalną prawicę w okresie międzywojennym i podczas wojny; stosunkowo duża liczba takich osób zmieniła poglądy na radykalnie lewicowe. Istotą rzeczy nie jest to, że ludzie ci popierali prawicę, lecz to, że mieli skrajne poglądy i nie obchodziło ich szczególnie, czy radykalne zmiany dokonywane są przez ekstremistów prawicowych, czy lewicowych. Komuniści byli zadowoleni z tego, że osoby te wstąpiły w ich szeregi.

lewicy, czego skutkiem jest to, że społeczeństwo jako naród, jako wyborcy, jako obywatele, jest

Węgierska partia komunistyczna działała jednak w sytuacji pod różnymi względami trudnej.

zasadniczo elementem obcym i nieskończenie podatnym na wpływy – elementem, który najlepiej

Wspomniano już o piętnie wydarzeń z 1919 r., przy czym dodać należy brak jego znaczenia aż do

jest ignorować i pomijać.

chwili klęski, której towarzyszyła obawa przed Związkiem Radzieckim, a następnie barbarzyńskie

Wynika z tego, że komunizm nie ma znaczącej teorii zmian ani nie może wyjaśnić powodów różnych reakcji społecznych w różnych czasach i w różnych miejscach; zasadniczo komuniści nie mogli nawet zrozumieć konsekwencji zmian, do których sami doprowadzili, takich jak zbyt szybka industrializacja i zakłócenie sposobu życia ludności chłopskiej. Co najistotniejsze, biorąc pod uwagę, że komuniści niezmiennie wierzyli w absolutną słuszność swojej doktryny i w to, że proletariat, który jako główna partia reprezentują, jest transcendentalnym elementem historii, byli oni całkowicie niezdolni do zrozumienia tego, że sentymenty narodowe utrzymują się i odnawiają. Oficjalnym wyjaśnieniem była, jak dobrze wiadomo, „fałszywa świadomość” – rodzaj

zachowanie Armii Czerwonej, która w latach 1944–1945 dokonywała grabieży i gwałtów w drodze przez kraj. Za nią podążyło NKWD. Na Węgrzech zatem panował brak zaufania do komunizmu. Nie rozumieli tego przywódcy komunistyczni, którzy byli w związku z tym wstrząśnięci wynikami stosunkowo wolnych wyborów w listopadzie 1945 r., w których uzyskali nieznacznie poniżej 17 proc. głosów. Wybory nie były całkowicie wolne, ponieważ znaczna część elektoratu znalazła się na żądanie komunistów na czarnej liście i zdarzały się sporadyczne przypadki zastraszania; nie pomogły również obecność Armii Czerwonej ani zabiegi Alianckiej Komisji Kontroli, w której przeważali Rosjanie.

wybiegu słownego oznaczającego, że za pomocą machinacji przebiegłej burżuazji klasę robotniczą

Z dokładniejszej analizy ogólnych wyników głosowania można wyciągnąć wniosek, że chociaż

można zwieść ideą, zgodnie z którą jej tożsamość jako członków narodu spycha na margines

z pewnością istniało poparcie dla zmian, nie oznaczało to, że węgierscy wyborcy chcieli tego

jej świadomość proletariacką. To jednak nie wyjaśnia powodów istnienia tych sentymentów

rodzaju zmian, do których dążyli komuniści. W rzeczywistości ogólną większość (54 proc.)

narodowych po dziesięcioleciach rządów komunistycznych.

uzyskała Partia Drobnych Posiadaczy, socjaldemokraci uzyskali 17 proc. głosów, a radykalna Narodowa Partia Chłopska – 7 proc. Przy założeniu, że niektórzy wyborcy głosujący na Partię

133

134

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Drobnych Posiadaczy, zwłaszcza pochodzący spośród chłopów bezrolnych, pragnęli istotnych zmian, wniosek brzmi następująco: nieznacznie mniej niż połowa społeczeństwa węgierskiego pragnęła radykalnych zmian i to właśnie ten radykalizm komuniści wykorzystali i nadużyli go do własnych celów. Podsumowując, chociaż mogli być zadowoleni z pozornej większości demokratycznej, to jednak nie zależało im na niej, o ile mogli uzyskać monopol na władzę.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VI. STALINIZM Dla Węgier, podobnie jak dla całej Europy Wschodniej, stalinizm był głównym doświadczeniem kształtującym rzeczywistość powojenną, punktem, w odniesieniu do którego trzeba oceniać wszystkie następne zdarzenia. Stalinizm zatem trzeba postrzegać z uwzględnieniem wszystkich

Kwestią otwartą jest to, czy komuniści byli zdecydowani na natychmiastowe przejęcie władzy

jego przejawów i na jego wszystkich poziomach. Jego niezwykła cecha wynika przede wszystkim

absolutnej po powrocie do polityki węgierskiej w 1945 r., czy też ich apetyt rósł w miarę jedzenia.

z zapierającego dech w piersiach zasięgu politycznego. Trudno znaleźć podobny przypadek

Niepodważalny jest fakt, że od samego początku gromadzili władzę wszelkimi możliwymi

poprzedzający eksperyment przeprowadzony przez Związek Radziecki w całkowicie obcych

sposobami. Domagali się kontroli tajnej policji, zagarnęli ministerstwa, umieścili agentów

i kulturowo dość różnorodnych realiach w tak krótkim czasie. To właśnie skupienie tego procesu

w każdej instytucji społecznej, w której mogli to uczynić, i zakazali działalności pozostałych

w tak ograniczonym czasie było drugą uderzającą cechą stalinizmu na Węgrzech. Trzecia to

instytucji; oni sami albo ich radzieccy mocodawcy aresztowali krnąbrnych polityków lub

zasięg, głębokość i intensywność procesu. Wszystkie instytucje, wszystkie organizacje, wszystkie

doprowadzili do ich wyjazdu z kraju. Brak doświadczenia ich przeciwników był dodatkowym

formy działalności społecznej, wszyscy obywatele mieli przestrzegać z góry ustalonych norm,

pomocnym czynnikiem.

a w przeciwnym razie – ponieść konsekwencje. To w tym znaczeniu stalinizm był próbą totalitarnej

Od samego początku komunistyczny sposób działania charakteryzował się ignorowaniem lub naginaniem prawa, podsycaniem obaw społeczeństwa, które już doznało traumy wojny i w związku z tym żyło w niepewności, oraz bezwzględnym stosowaniem przemocy. Do czasu drugich wyborów w 1947 r. komuniści uważali, że sami mogą stworzyć większość. Przecież

kontroli, chociaż nawet w szczytowej fazie nie miał żadnych osiągnięć w zakresie ustanowienia całkowitej infiltracji obywateli, przeniknięcia ich motywów i dotarcia do ich działań. Jego sukces polegał jedynie na zdolności do wyegzekwowania od większości przestrzegania ustalonych norm zachowań.

skutecznie odsunięto Partię Drobnych Posiadaczy – ostatecznym ciosem był domniemany spisek

Stalinizm dotyczył różnych aspektów – ideologii, instytucji, struktur, sprawowania władzy,

stosunkowo mało wyrazistej grupy zwanej Wspólnotą Węgierską – inne zaś partie rozpadały się

wpływu na grupy społeczne i społeczeństwo jako całość. Jego podstawą było twierdzenie powstałe

samoistnie. Nawet w takich warunkach komuniści, pomimo poważnych oszustw wyborczych,

wskutek przekształcenia przez Stalina marksizmu-leninizmu, zgodnie z którym ta ideologia miała

uzyskali jedynie 22 proc. głosów, a różne grupy prawicowe i konserwatywne uzyskały dobre

być doskonała – czerpała z całej mądrości ludzkiej w jej ostatecznej formie – a społeczeństwa

wyniki. Kluczowe było jednak to, że parlament odgrywał już drugorzędną rolę w porównaniu

miały dzięki niej zmierzać do świeckiej utopii. Jak twierdzono, była ona doskonała, ponieważ była

z komunistami, którzy zdobyli dominującą, jeśli nie monopolistyczną pozycję w instytucjach

racjonalna pod każdym względem i w każdym swoim przejawie. Twierdzeniu temu sprzyjało to, że

państwowych i innych organach.

ze swej natury wykluczało ono możliwość dyskusji o alternatywach, innych strategiach, politykach

Od tamtej chwili, czyli od drugiej połowy 1947 r., komuniści stale utrwalali nie tyle własną

i ich realizacji – nie można przecież logicznie nie zgodzić się z doskonałością.

hegemonię, ile wręcz monopol. W 1948 r. socjaldemokraci zostali zmuszeni do połączenia się

W związku z tym spory lub debaty były działaniem lub myśleniem antagonistycznym, wrogim, a zatem

z komunistami, a w 1949 r. nowa konstytucja stała się już sygnałem, że nie zostaną dopuszczone

można było im przeciwdziałać środkami karnymi. Konsekwencje ideologii doskonałości są bardzo

żadne alternatywy – ani w wymiarze organizacyjnym, ani w przestrzeni myśli. Jak mogłoby być

dalekosiężne, a sposób, w jaki była ona stosowana, zmierzał do jej jak największego rozpropagowania.

inaczej, skoro wersja komunizmu Stalina była (podobno) doskonała?

Jeżeli marksizm-leninizm jest doskonały, jest w stanie udzielić odpowiedzi na pytania dotyczące nie tylko polityki i ekonomii, lecz także technologii, nauk przyrodniczych lub każdej innej dziedziny

135

136

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

ludzkiej wiedzy. Z drugiej strony zgodnie z ideologią stalinizmu dziedziny wiedzy ludzkiej, które

wszystkich krajach Europy Wschodniej (wyjątkiem była Jugosławia); szczególnie aktywnie działali

uznawano w niej za nieistniejące lub reakcyjne, można było zwyczajnie odrzucić. Można było zatem

oni w strukturach przymusu – tajnej policji i wojsku. W ten sposób Węgrom została narzucona

logicznie twierdzić, że istnieje marksistowsko-leninowski sposób budowy mostu lub przeprowadzania

tożsamość – zarówno jej forma, jak i treść. Godna uwagi jest również niezwykła koncentracja

zabiegu usunięcia wyrostka robaczkowego bądź połowu ryb. Innymi słowy, ma się w tym przypadku

władzy, którą uzurpował sobie system. Chociaż przesadne byłoby twierdzenie, że Stalin musiał

do czynienia z redukcjonizmem politycznym na niespotykaną skalę.

jedynie nacisnąć przycisk, aby jednocześnie wszystkie państwa wschodnioeuropejskie zareagowały

Żadne działanie, niezależnie od tego, jak apolityczne mogłoby się wydawać, nie mogło być wyłączone z zakresu ideologii, ponieważ zgodnie z jej własną definicją wszystko ma charakter polityczny i wszystko można zrozumieć wyłącznie przez pryzmat polityki. Z tego wynika również, że neutralność polityczna jest niemożliwa. Ani jednostki, ani grupy nie mogły pozostać obojętne

w ten sam sposób, to jednorodność narzucona temu obszarowi oraz zasięg norm radzieckich były w rzeczywistości dalekosiężne. W tamtym czasie z zewnątrz obraz tożsamości wydawał się kompletny. Dopiero później okazało się, że przestrzeganie zewnętrznych norm nie spowodowało automatycznego przekształcenia treści, chociaż nie pozostawiło jej w nienaruszonym stanie.

i oświadczyć: „ani nie aprobujemy, ani nie dezaprobujemy systemu, jesteśmy apolityczni”. System

Główna teza eksperymentu stalinowskiego – ideologia doskonałości – miała zatem na celu

polityczny, którego podstawę stanowiła ideologia, musiał dbać o to, by każda osoba w widoczny

utworzenie totalnego systemu, z którego jako szkodliwe i niekorzystne wykluczano zarówno

sposób wyrażała otwarte i ciągłe poparcie dla systemu, w przeciwnym zaś razie mogła zostać

informacje zwrotne, jak i samoograniczenie. Było to nieodłącznie związane z charakterem

uznana za sceptyka. Jak bowiem można wątpić w doskonałość?

projektu, jako że oczywiście nie może istnieć żadna informacja zwrotna, żadna komunikacja

Ideologia doskonałości również w logiczny sposób musiała być traktowana jako wszechwiedząca. Z definicji nie mogły istnieć problemy, których nie można by rozwiązać. Gdyby natomiast rozwiązania wynikające z ideologii były nieskuteczne, nie można by tego przypisać ideologii, lecz wrogo nastawionym antagonistom, zwolennikom innych ideologii. W związku z tym system wykluczał możliwość błędu. Jeżeli coś się nie udało – jak to się często zdarzało – ktoś był za to odpowiedzialny. Nie mogły istnieć takie zjawiska, jak wypadek, przypadek lub niezamierzony błąd. Wszystkie działania miały cel polityczny i były zaliczane do kategorii działań „postępowych” albo „reakcyjnych”. Z tych samych powodów krytyka nie mogła istnieć w oderwaniu od ideologii,

między rządzącymi a rządzonymi, skoro do rządzących należy już przeszłość oraz przyszłość. Oczywiście w rzeczywistości rząd, który nie otrzymuje informacji zwrotnej, stwarza ogromne i nierozwiązywalne problemy dla rządzących, ponieważ tworzy napięcia między celami państwa a aspiracjami społeczeństwa. Te ostatnie można na jakiś czas pominąć, lecz ostatecznie pragnienia społeczeństwa zakłócają funkcjonowanie systemu nawet wówczas, gdy system nie dysponuje narzędziami poznawczymi pozwalającymi na rozszyfrowanie ich jako coś innego niż wroga konspiracja. Moralne kody społeczeństwa zostają częściowo zniszczone, a częściowo zniekształcone, lecz nigdy nie zostają całkowicie przekształcone tak, jak oczekiwali stalinowcy.

lecz musiała być włączona w jej imperatywy. Wyraz mogła znaleźć jedynie krytyka faktycznie

Z tych samych powodów pojęciem obcym dla doskonałości jest także samoograniczenie. Rząd

dozwolona lub, ściślej mówiąc, sterowana przez władzę polityczną.

nie ma logicznej potrzeby, aby pogodzić się z ograniczeniami swojej władzy, jeżeli wszystkie jego

Struktura polityczna stworzona na podstawie kryteriów tej ideologii była ściśle zhierarchizowana oraz podlegała dyscyplinie i ścisłej kontroli. W jej centrum znajdował się sam Stalin. Jego wola była najwyższym politycznym (i nie tylko politycznym) imperatywem. Rákosi, przywódca partii, biuro polityczne, komitet centralny i wszyscy członkowie byli zależni od Stalina. Partia węgierska, działająca zawsze zgodnie z poleceniami z góry, kontrolowała całe państwo i wszystkie instytucje społeczne, które przesiąkły nowym sposobem myślenia. Istniały także równoległe struktury kontroli składające się z doradców radzieckich rozmieszczonych strategicznie na Węgrzech, podobnie jak we

działania są doskonałe. Niestety twierdzenie to można powiązać z poprzednim, dorozumianym założeniem, że ludzie są doskonali lub można ich takimi uczynić, co z pewnością nie jest prawdą i czego konsekwencjami są zepsucie władzy i stosowane przez jednostki strategie kompensacji bezsilności. To jedynie utwierdzało komunistów w ich pogardzie dla społeczeństwa. Zastosowanie terroru na masową skalę było zatem logiczną konsekwencją tego dorozumianego założenia. Trwale naznaczyło ono komunizm i spowodowało istotne konsekwencje dla długoterminowej wydolności systemu.

137

138

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VII. TERROR Biorąc pod uwagę punkt wyjścia – założenie istnienia wszechwiedzącego kierownictwa posługującego się ideologią doskonałości – narzucenie tego systemu wszystkim obszarom społecznym było całkowicie logiczne, a ponieważ społeczeństwo było zbyt zacofane, by doskonałość tę pojąć, system musiał mu zostać narzucony siłą. Aby zmusić społeczeństwo do posłuszeństwa, wykorzystano różne nowe instrumenty wzorowane na wcześniejszych instrumentach radzieckich. Najbardziej znanym z nich były procesy pokazowe, początkowo prowadzone przeciwko niekomunistom i antykomunistom, a następnie przeciwko potencjalnym odstępcom – tym, którzy mogliby ewentualnie zdradzić partię, ponieważ ich doświadczenia odbiegały od doświadczeń najlepszych uczniów Stalina. Forma procesów została podobnie zaczerpnięta z praktyki radzieckiej – sala sądowa, prokurator, obrona, sędziowie, kilku oskarżonych i przyznanie się do winy. Warto zwrócić uwagę na ten ostatni element, gdyż w przeciwieństwie do procesów karnych odbywających się na Zachodzie prokurator nie usiłował

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Największa uwaga skupiła się na procesie Rajka: Rajk nie był zdrajcą, a wręcz przeciwnie – był oddanym i pozbawionym poczucia humoru działaczem, który jako minister spraw wewnętrznych bezlitośnie niszczył organizacje niekomunistyczne i osoby o niekomunistycznych poglądach. Spędził jednak lata na Węgrzech jako podziemny komunista i brakowało mu doświadczenia moskiewskiego, a zatem był doskonałą ofiarą w prowadzonej w 1949 r. kampanii przeciwko titoizmowi. Procesowi Rajka towarzyszyły inne mniej ważne procesy, które objęły większą liczbę działaczy partyjnych, w tym Jánosa Kádára, który objął kierownictwo po 1956 r. Procesom towarzyszyły czystki – drugi nowy instrument. Miały one różne cele. Partia, która zmieniła nazwę na Węgierską Socjalistyczną Partię Robotniczą, pozbyła się socjaldemokratów, którzy chcąc nie chcąc stali się komunistami wskutek połączenia partii w 1948 r. Następnie wyrzucone zostały płotki faszystowskie, które chętnie przyjęto w 1945 r. w celu zasilenia szeregów partyjnych. Każda osoba posiadająca doświadczenie zachodnie była także niewiarygodna, co dotyczyło zwłaszcza weteranów hiszpańskiej wojny domowej. Podobnie podejrzane były osoby stanowiące jądro partii podziemnej, które również zostały objęte czystkami.

przedstawić dowodu – przedstawiali go oskarżeni w formie przyznania się do winy. Przyznanie

Następnie przyszła kolej na klasę wyższą i średnią – około 100 000 osób, które szybko pozbawiono

się zaś wymuszano torturami. Dokładnie przygotowywano zeznanie i oskarżony był torturowany,

majątku i wydalono na wieś, a ich mienie przekazano wiarygodnym kadrom. Następnie

dopóki nie był gotów do odczytania go słowo w słowo. Zarzuty były odzwierciedleniem obaw

kontynuowano czystki w najniższych warstwach społecznych, takich jak niektóre kategorie

partii w danym momencie. Zatem w 1949 r. podczas procesu Lászla Rajka zarzuty dotyczyły

proletariuszy uznanych za niewiarygodnych, drukarze o inklinacjach socjaldemokratycznych

poparcia dla titoizmu i zachodniego imperializmu. Następnie dodano syjonizm, chociaż

oraz kułacy – klasowy wróg ludności wiejskiej (byli oni najbardziej wydajnymi producentami

w większej mierze niż na Węgrzech była to cecha czechosłowackich procesów pokazowych. Winę

rolnymi). Skutkiem przymusowej kolektywizacji było przesiedlenie dziesiątek tysięcy chłopów

określano z góry, podobnie jak wyrok.

do miast, gdzie pracowali oni jako tania siła robocza w nowych branżach przemysłu. W ciągu

Proces pokazowy należy postrzegać jako wcielenie w życie wszechwiedzy partii, czyli założenia, że partia zawsze wie wszystko i wszystko odkryje; jednocześnie partia miała wszelkie zdolności do pozbywania się skażonych elementów, przy czym należy zauważyć, że skażenie to nie musiało być świadome lub celowe, ponieważ oskarżeni nie musieli w nie wierzyć, lecz wyłącznie się do niego przyznać. Pod względem prawnym nie były podejmowane próby ustalenia mens rea (intencji przestępczej), a jedynie winy, którą określała partia. Proces pokazowy był jawny, aby pokazać społeczeństwu (i światu), że nie ma alternatywy dla komunizmu oraz że nawet myśl o takiej ewentualności może mieć fatalne konsekwencje.

28 miesięcy po 1 stycznia 1950 r. policja ukarała około 850 000 osób, głównie grzywną. W ciągu 3 lat i 3 miesięcy po 1950 r. sądy rozpatrzyły 650 000 spraw i skazały 387 000 osób; ponadto w ciągu czterech lat (1952–1955) policja przeprowadziła dochodzenia w sprawie 1 136 434 osób, z których 516 708, czyli 45 proc., faktycznie skazano. Znaczną ich część stanowili chłopi objęci kolektywizacją, z tym że praktyka ta musiała dotyczyć także robotników skazanych za „sabotaż”, tj. niewykonanie nierealnych norm.

139

140

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Count István TISZA

Count Mihály KÁROLYI

István BETHLEN

Mátyás RÁKOSI

Béla KUN

Miklós HORTHY

János KÁDÁR

József ANTALL

141

142

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Bieda w latach 20. XX w.

Pokonana armia węgierska w Rosji.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Węgierski przywódca nazistowski Ferenc SZÁLASI i ruiny Mostu Łańcuchowego.

143

144

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Budapeszt po oblężeniu w 1945 r.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Zniszczony czołg radziecki po 1956 r.

Ponowny pogrzeb Imre NAGY’ego, 1989 r.

Koszulka, ok. 2008 r.

145

146

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VIII. DROGA DO 1956 ROKU Dnia 5 marca 1953 r. zmarł Stalin. Można to postrzegać jako punkt zwrotny, ponieważ jego następcy sami zrozumieli, że stalinowska wizja komunizmu była destruktywna i niebezpieczna.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W tym czasie nadal wierzyli, że system komunistyczny jest realny, a wypaczenia narzucone systemom politycznym są skutkiem błędnych przekonań Stalina lub megalomanii Rákosiego bądź niedostatecznej uwagi poświęcanej lokalnym różnicom, co jednak nie wpływa na podstawy ideologii.

Nie było jednak jasne, w którym kierunku powinni zmierzać w rozwoju komunizmu. Przyjęto

Wyjątkowo utrudniło to życie przywódcom wschodnioeuropejskim, którzy nie chcieli zmian

„nowy kurs”, który akceptował niewielkie zmiany, takie jak spowolnienie karkołomnego tempa

i uważali, że system stalinowski, któremu zawdzięczali władzę, jest całkowicie do przyjęcia w jego

industrializacji i uwolnienie więźniów politycznych. Tak jak stalinizm został narzucony ogólnie

ówczesnej formie i nie potrzebuje reform. Praktycznie niemożliwa stała się ideologiczna obrona

Europie Wschodniej, a w szczególności Węgrom, tak samo narzucony został nowy kurs. W obu

systemu; musiała się ona odbywać w inny sposób, taki jak polityka siły, zagrożenie z zagranicy,

przypadkach Moskwy nie bardzo interesowały zamierzone i niezamierzone skutki zmian kursu

lub w sposób pragmatyczny – z wykorzystaniem twierdzenia, że sytuacja nie dojrzała jeszcze do

– takie są imperia. Jednakże podczas gdy w Związku Radzieckim system był na tyle silny, aby

zmian. Konflikt ten był podłożem zreformowanego komunizmu, który trwał mniej więcej od

przyswoić zmiany, w satelitach sytuacja była inna.

1953 r. do 1968 r. Jego koniec miał nastąpić za wiele lat, lecz fakt, że nie udało się stawić czoła

Krótko mówiąc, Kreml początkowo narzucił nowy kurs, czego skutkiem było zakwestionowanie pospiesznie realizowanych projektów industrializacji w stalinizmie. Stosunkowo bardziej niebezpieczne dla Rákosiego było pojednanie się Chruszczowa z Titem w 1955 r. Pochopna inicjatywa Chruszczowa miała nieobliczalne konsekwencje dla całej legitymizacji systemów

wyzwaniu w realny sposób, inny niż propagandowy (np. „Nasz system jest najlepszy, ponieważ jest najlepszy”), miał mieć długofalowe skutki polegające na całkowitym pozbawieniu treści ideologii marksistowsko-leninowskiej. Zatarg w związku z titoizmem był pierwszym krokiem w tym kierunku.

typu radzieckiego we wszystkich państwach wschodnioeuropejskich. Założenie było boleśnie

Pojednanie Chruszczowa z Titem miało ostateczny aspekt, który miał również spowodować

proste. Jeżeli mogła istnieć jugosłowiańska droga do socjalizmu, którą przestano uważać za

istotne problemy dla Rákosiego i podobnych mu stalinowców. Prawie bez wyjątku brali

rewizjonistyczną i wykluczoną z kanonu, dlaczego nie miałaby istnieć również droga węgierska?

oni czynny udział w szkalowaniu Tita w latach 1948–1949 i w rzeczywistości wszyscy byli

Na to pytanie nie można było logicznie odpowiedzieć, jeżeli oficjalna ideologia miała być

zaangażowani w plany najazdu na Jugosławię. Rákosi na Węgrzech był szczególnie widoczny

traktowana poważnie.

pod tym względem. Faktycznie Tito zażądał odsunięcia go od polityki w zamian za pojednanie.

Faktyczne instytucje stworzone przez Tita – niezależne zarządzanie w przemyśle – miały mniejsze znaczenie niż zaakceptowanie przez Kreml jego historycznej decyzji z lat 1948–1949 o pozostaniu przy władzy i nazwaniu się komunistą, co podważyło monopol Stalina na komunizm. To właśnie w ten sposób deklaracją belgradzką Chruszczow, świadomie lub nieświadomie, usankcjonował

Jednakże chociaż powiedzenie tym przywódcom, że Tito nie jest mimo wszystko najemnikiem konspiracji imperialistyczno-syjonistyczno-trockistowskiej – jak głosili zaledwie kilka lat wcześniej – lecz lojalnym komunistą, mogło postawić ich w bardzo trudnym położeniu, można było to zbagatelizować i zrzucić winę na Berię.

komunizm alternatywny wobec stalinizmu. Rezygnowano z długotrwałego twierdzenia Związku

Znacznie poważniejsza kwestia dotyczyła lokalnych komunistów straconych jako titoiści. Jeśli

Radzieckiego o tym, że jest on centrum światowego komunizmu, ma wyłączne prawo do

Tito nie był wrogiem, osoby skazane na karę śmierci jako titoiści należały do tej samej kategorii.

określania, co jest, a co nie jest autentycznym socjalizmem, oraz do podejmowania działań w celu

Zatem ukradkowo zadawano pytanie, jak doszło do tego, że Rajka i inne ofiary czystek stracono

wyeliminowania niepożądanych wariantów. Wydawało się, że dopuszczalne jest, aby reformatorzy

za coś, co nie było przestępstwem. A co z ludźmi, którzy byli odpowiedzialni za egzekucję –

węgierscy znaleźli własną drogę do komunizmu. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na jedną

jaką odpowiedzialność powinni ponieść? Kilka lat wcześniej Rákosi chwalił się, że to dzięki

kwestię. Reformatorzy, o których mowa, byli intelektualistami działającymi wewnątrz systemu.

jego osobistej czujności udało się zdemaskować Rajka, z tym że – jak się okazało – nie było

147

148

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

czego demaskować. A co z przyznaniem się do winy przez tych ludzi, które odbyło się w sądzie

kwestionowanie systemu było już zaawansowane, był to poważny cios i dla lokalnych stalinowców

na rozprawie jawnej? W jaki sposób uzyskano te zeznania, co się stało z procesem sądowym?

poradzenie sobie z tym problemem było bardzo trudnym zadaniem. Jednakże nawet tam, gdzie

W krajach, w których destalinizacja spowodowała wrzenie, walka o rehabilitację stała się

system pozostał stosunkowo stabilny, kierownictwo musiało zareagować na nową, oczywistą falę

głównym przedmiotem konfliktów politycznych w połowie lat 50.

krytyki i wątpliwości. Morale partii rządzących zostało w poważnym stopniu nadwerężone.

Żaden z opisanych jak dotąd czynników, czy to w połączeniu z innymi czynnikami czy osobno,

Sytuacja na Węgrzech była gorsza ze względu na dwa czynniki lokalne. Pierwszym była

nie wystarczyłby, aby zdestabilizować którekolwiek z państw wschodnioeuropejskich, chociaż na

rehabilitacja Béli Kuna w 1956 r. Kun został uznany za wiernego komunistę, w związku z czym

Węgrzech ferment powstał jeszcze przed ostatecznym ciosem Chruszczowa – tajnym referatem.

pojawiła się możliwość ponownej analizy losu Węgierskiej Republiki Rad z 1919 r. Miało to

Dnia 26 lutego 1956 r. na specjalnym tajnym posiedzeniu XX Zjazdu Komunistycznej Partii

jednak dla węgierskiej opinii znacznie mniejsze znaczenie niż wydarzenie, które nastąpiło

Związku Radzieckiego, z którego wykluczeni zostali delegaci zagraniczni, Chruszczow potępił

w poprzednim roku – austriacki traktat państwowy i uznanie neutralności Austrii przez Związek

Stalina za to, że był on zbrodniczym despotą. Oskarżył byłego najmądrzejszego ojca ludzkości

Radziecki.

o to, że był tyranem, który skazał na śmierć tysiące dobrych komunistów oraz wyrządził niewypowiedzianą krzywdę Związkowi Radzieckiemu i ideologicznej spuściźnie Lenina. Motywy Chruszczowa, podobnie jak w przypadku deklaracji belgradzkiej, należało rozumieć przede wszystkim w kontekście walki o władzę w kierownictwie radzieckim. Kiedy napotkał opór w Prezydium i Komitecie Centralnym, przeniósł konflikt na forum Zjazdu i pomimo że jego działania mogły pozostać tajne, przeniósł swój atak na szerszą arenę publiczną. Wiadomości i szczegóły dotyczące tajnego referatu zostały ujawnione w bardzo krótkim czasie.

To zdarzenie wywarło znaczny wpływ na niektóre węgierskie prądy myślowe, ponieważ Austria nie tylko była położona w geograficznej bliskości Węgier, lecz także jej bliskość kulturowa sprawiała, że była bardzo atrakcyjnym wzorem do naśladowania. Jeśli idea neutralności była do przyjęcia w przypadku Austrii, dlaczego nie miałaby być do przyjęcia w przypadku Węgier? Jeżeli zaś Austria była neutralna, dlaczego Związek Radziecki musiał utrzymywać cztery dywizje radzieckie na terytorium Węgier, zważywszy, że pierwotnym uzasadnieniem ich obecności było zapewnienie radzieckich linii komunikacyjnych prowadzących do Austrii? Na te pytania

Skutki referatu dla klimatu politycznego Europy Wschodniej zdecydowanie różniły się od

nie było innej odpowiedzi niż ich stanowcze odrzucenie, lecz miały one ponownie pojawić się

spokojniejszej reakcji Związku Radzieckiego. Wywołał on niepewność kadr i dostarczył

w październiku 1956 r.

intelektualistom bodziec do ponownych pytań, zwłaszcza na Węgrzech (i w Polsce), lecz odbił się również echem w Czechosłowacji i NRD. Wysunął na pierwszy plan pilniejszą niż kiedykolwiek kwestię planu socjalistycznego i tego, co uczynił z nim Stalin. Podstawy krytyki praktyk lokalnych stały się nieporównywalnie mocniejsze.

Te wydarzenia w latach 1953–1956 poddały poważnej próbie jedność kierownictwa partii, która zaczęła się rozpadać, przede wszystkim ponieważ partia węgierska musiała zostać poddana niezręcznej interwencji Kremla w skład jej kierownictwa. W dniach 13–14 czerwca 1953 r. do Moskwy wezwano dużą delegację węgierskich kadr kierowniczych najwyższego szczebla. W jej skład

Natomiast stalinowcy, a nawet konserwatyści wśród elity, którzy niekoniecznie byli przywiązani do

weszli Rákosi i Imre Nagy. Na Kremlu Beria udzielił im ostrej reprymendy i nakazał natychmiastowe

wszystkich zasad stalinizmu, lecz którym zależało na spokojnym życiu, byli bardzo zaniepokojeni.

przyjęcie zbiorowego kierownictwa oraz, posługując się wieloma personalnymi obelgami, kazał

Ich główna inspiracja ideologiczna umarła niecałe trzy lata wcześniej, a ponadto obecnie okazało

Rákosiemu zaniechać polityki wysokiej mobilizacji, która doprowadziła Węgry na skraj zniszczenia.

się, że poważnie się mylili, pokładając w niej wiarę. Potępienie Stalina stanowiło, w każdym razie

Premierem został Nagy, który wkrótce odczytał w Komitecie Centralnym potężne zarzuty wobec

jak na tamten moment, pewnego rodzaju próg. Każda osoba sprawująca władzę musiała zadać sobie

Rákosiego i jego współpracowników – przebywających wówczas na korytarzu – oskarżając ich

pytanie dotyczące tego, jakim prawem rządzi i jaka naprawdę jest ideologia, której służy. Problemem

o zachowanie niegodne członka partii. Zapoczątkowało to głęboki rozłam w partii węgierskiej, który

była legitymizacja systemu w rozumieniu osób będących przy władzy. W państwach, w których

miał w istotny sposób przyczynić się do wybuchu rewolucji w 1956 r.

149

150

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Nagy jednak nie był w stanie właściwie rozpocząć reform. Nie był również w stanie doprowadzić

ją do skupienia się wokół nowego celu. Co gorsza, partia traciła również lojalność sprzyjającej jej

do opublikowania swojego przemówienia w Komitecie Centralnym i Rákosi, z poparciem Kremla,

inteligencji, która zaczęła mieć poczucie, że nadchodząca transformacja jest bardziej radykalna,

przeszedł do kontrataku. Wprowadzono pewne zmiany, w tym wstrzymano kolektywizację,

niż mogła zakładać partia, oraz – co bardziej przerażające – że może ona być bardziej atrakcyjna

spowolniono tempo industrializacji i zaczęto powoli uwalniać więźniów politycznych. Nagy

niż propozycje partii.

pragnął wykorzystać biurokrację rządową do wprowadzenia zmian w życie, lecz odkrył, że partia niweczy znaczną część jego starań. Walka o dominację trwała aż do początkowych miesięcy 1955 r., kiedy to Nagy przeszedł niewielki atak serca, stracił swojego mocodawcę w Moskwie Malenkowa i w wyniku starań Rákosiego został usunięty ze stanowiska.

Zbyt wielu intelektualistów odnalazło z kolei nowe poczucie celu i misji w związku z luźno skonstruowanym zbiorem idei, który można by określić tym kłopotliwym i wprowadzającym w błąd terminem „narodowego komunizmu”. Debaty w Klubie Petőfiego, idee wyrażane w „Irodalmi Ujság” i w innych miejscach poprowadziłyby Węgry bardzo długą drogą odbiegającą

Kilka miesięcy później Nagy został wydalony z partii i zdyskredytowany, lecz sytuacja nie mogła

od systemu w stylu radzieckim, którym zostały one obarczone po 1949 r. Nieprzerwana krytyka

już powrócić do poprzedniego stanu. Na tyle duża liczba przedstawicieli inteligencji zyskała

latem 1956 r., w połączeniu z intelektualnym upadkiem kierownictwa, sprawiła, że elita traciła

inspirację i na tyle nadszarpnięta została pewność siebie aparatu partyjnego, że sytuacja stawała się

grunt pod nogami. Sytuacja niebezpiecznie zbliżała się do wybuchu.

coraz bardziej niestabilna. Tajny referat Chruszczowa stał się w tym kontekście sensacją. Rákosi nadal usiłował ponownie narzucić stalinizm społeczeństwu, które nie chciało się mu poddać, i po XX Zjeździe jego stanowisko było w praktyce nie do obronienia. Tracił autorytet i kontrolę nad machiną partyjną.

Iskrę wywołały dwa wydarzenia. Dnia 6 października odbył się ponowny uroczysty pogrzeb Lászla Rajka. Była to chwila o czysto symbolicznym znaczeniu politycznym. Rajka, który był wyrachowanym ministrem spraw wewnętrznych we wczesnych latach powojennych, nagle przekształcono w symbol demokracji i ofiarę terroru stalinowskiego. Aby właściwie to zrozumieć,

Intelektualiści odwrócili się od niego już znacznie wcześniej. Ich narzędziem była rehabilitacja

należy uzmysłowić sobie datę ponownego pogrzebu. Była to rocznica, która w sferze uczuć Węgrów

Rajka i w maju 1956 r., po tym gdy Rákosi niechętnie przyznał, że być może mimo wszystko

ściśle wiązała się ze znaczeniem rewolucji i wyzwolenia. Dnia 6 października 1849 r. przywódcy

Rajk był niewinny, został wprost wezwany do ustąpienia. Rákosi jednak trwał i dopiero dnia

rewolucji z 1848 r., męczennicy z Aradu, zostali straceni przez Austriaków – ówczesnych obcych

18 lipca, kiedy postawy już zdążyły się spolaryzować, został zdymisjonowany, a nawet wówczas

tyranów. Nie było możliwości, aby ktoś nie rozumiał znaczenia tego faktu. Do takiego samego

do zapewnienia jego odejścia potrzebna była obecność Mikojana, wszechobecnego rozjemcy

wniosku doszedł tłum 150 000–300 000 osób. Okazało się to próbą generalną, chwilą, w której

z ramienia Kremla. Jednakże – wracając do spraw personalnych – wybór przez Kreml następcy,

tysiące zatomizowanych jednostek dostrzegło, że nie są same ze swoją obawą przed systemem,

którym został Ernő Gerő, okazał się katastrofą. Gerő był człowiekiem w rodzaju Rákosiego, lecz

chwilą, w której powróciła możliwość oddolnej zmiany reżimu.

brakowało mu nawet jego biegłości w sprawowaniu władzy. Gerő jedynie pogorszył sytuację, jako że przyczynił się do jeszcze większej polaryzacji. Podział w kierownictwie, chociaż wyjątkowo niewygodny, nie doprowadził jednak sam z siebie do wrzenia. Podziały w kierownictwie węgierskim istniały już od znacznie dłuższego czasu i były głębiej zakorzenione. Zastąpienie Rákosiego przez Gerő nastąpiło zbyt późno, aby powstrzymać upadek, ponieważ morale w wyższych szeregach partii zaczęło podupadać. W decydujących miesiącach 1956 r., tj. od lipca do października, na szczycie nie było nikogo, kto mógłby zmobilizować partię – aparat i członków – i dać jej wystarczające poczucie celu w nowych warunkach, aby zachęcić

Dnia 23 października na ulice wyszedł jeszcze większy tłum, który tym razem, w przeciwieństwie do wydarzeń z dnia 6 października, gdy cel nie był jednoznaczny, miał cel wyraźnie polityczny – wyrażenie poparcia dla równoległych zdarzeń w Polsce – i który domagał się wolności politycznej i demokracji. Rozpoczęła się rewolucja.

151

152

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

IX. R EWOLUCJA Z 1956 ROKU – PORAŻKA I SUKCES Niezwykle trudno jest spójnie zdefiniować rewolucjonistów. W pewnym sensie wiemy, kim są,

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

anomalia. Analiza A. J. P. Taylora, zgodnie z którą należało wybrać między „klerykofaszyzmem” a inwazją sowiecką, nie była taka niezwykła. Ponadto istnieje sylogizm Davida Irvinga – równie banalny – który głosi, że „komunizm był żydowskim wynalazkiem, w 1956 r. nastąpiły zdarzenia antykomunistyczne, a zatem w tymże roku nastąpiło powstanie antyżydowskie”. Proste i fałszywe.

lecz wszelkie prace porównawcze dotyczące rewolucji mają braki, jeśli chodzi o próbę określenia

Ponadto rolę odegrać mogło również poczucie winy z powodu oddania Europy Środkowej

ich wspólnych cech strukturalnych. Można się zgodzić, że rewolucje dotyczą zmiany systemu,

i Południowo-Wschodniej Związkowi Radzieckiemu. Zachodnia lewica zawsze była na to gotowa,

przerwania ciągłości, nowych sposobów legitymizacji i form legalności oraz stosunkowo szybkich

o czym świadczyła jej niechęć do Solidarności w 1981 r.

zmian, lecz nie jest jasny moment, który można określić jako koniec rewolucji.

Ostatecznie wydarzenia z 1956 r. są lekceważone, ponieważ nie wpasowują się w z góry określone

Ponadto czy rewolucja musi być udana, aby zasłużyć na to miano? Po rewolucji francuskiej

kategorie myślenia. W ten sposób były lub mogły być charakteryzowane ich konsekwencje,

ostatecznie nastąpiła restauracja, także monarchii, lecz zakorzeniła ona tradycję republikańską,

zarówno przez lewicę, jak i przez prawicę, zarówno w wymiarze krajowym, jak i europejskim.

czego nie można było cofnąć, oraz pewnego rodzaju akceptację roli tłumu w polityce – było to

Wywołało to zadawane nie wprost pytania o wyzwolenie narodowe w Europie w czasie, w którym

widoczne nawet w 2005 r. Restauracja była jeszcze powolniejsza w przypadku rewolucji rosyjskiej.

poza Europą panował klimat dekolonizacji. Był to proces zarówno demokratyczny, jak i egalitarny.

Zatem można uznać, że rewolucja, która jest czymś więcej niż puczem, musi mieć następujące cechy: > radykalna zmiana i spontaniczność; > projekt polityczny i spuścizna; > ( pewne) nieodwracalne konsekwencje; > masowa mobilizacja. Wydarzenia, które nastąpiły na Węgrzech w 1956 r., są tym bardziej interesujące, że znaczna liczba komentatorów niebędących Węgrami odmawia im statusu rewolucji i nazywa je powstaniem, czego nigdy nie powiedziano by o rewolucji francuskiej – „powstanie francuskie z 1789 r.” brzmi zdecydowanie niezręcznie. Dlaczego tak miałoby być w przypadku roku 1956, nie jest jasne na

Możliwe, że innym czynnikiem była duża niedogodność dla Związku Radzieckiego i Stanów Zjednoczonych ze względu na zakłócenie pojałtańskiego układu sił i przyjęcie stosowanej przez Stany Zjednoczone retoryki powstrzymywania za pewnik, co – jak wiemy – było dużym błędem. Ponadto rewolucja węgierska z 1956 r. wydawała się nie mieć ewidentnych konsekwencji. Zimna wojna trwała, Rosjan ukazywano jako ludzi złych, Węgrzy byli bohaterscy (lub jak kto woli nieodpowiedzialni), nie wspominając o konieczności zrehabilitowania się Węgier po tym, gdy były ostatnim satelitą Niemiec. W każdym razie Zachód spełnił swoje obowiązki poprzez udzielenie schronienia około 200 000 uchodźców. Na Węgrzech oczywiście wydarzenia z 1956 r. zawsze rozumiano jako rewolucję lub kontrrewolucję, lecz termin „kontrrewolucja” nadal oznacza uznanie rewolucyjnego charakteru zdarzeń. Upadek reżimu Kádára w 1989 r. wywołał tę właśnie kwestię – dnia 28 stycznia 1989 r. władze

pierwszy rzut oka, lecz można to wyjaśnić, rozważając wzajemny wpływ kilku czynników.

komunistyczne uznały, że w 1956 r. nie miała miejsca kontrrewolucja, lecz powstanie ludowe.

Przede wszystkim istnieje niewiedza (której nie można lekceważyć), niemożność lub niechęć

Jakie są przyczyny tego, że po 50 latach wydarzenia te nadal można postrzegać jako mające

rozważenia różnicy między rewolucjami a powstaniami. Następnie istnieje zaprzeczenie, ponieważ w zachodnim sposobie myślenia, zwłaszcza lewicowym, rewolucje są pozytywne, postępowe i moralnie słuszne. Rewolucja węgierska była jednak prowadzona przeciwko reżimowi lewicowemu i została zignorowana przez znaczną część lewicy – chociaż nie całą – jako niewygodna

znaczenie rewolucyjne? Wydarzenia te miały takie cechy, jak szybkość i przyspieszenie. To, co było nie do pomyślenia jednego dnia, stawało się normą dwa dni później. Nastąpiła niezwykle szybka zmiana perspektyw.

153

154

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Ponadto charakterystyczną cechą była spontaniczność – nikt nie zamierzał przeprowadzać rewolucji, nie było planu, a sytuacja rozwijała się bardzo płynnie, w których to warunkach nikt nie mógł dostrzec konsekwencji własnych działań. Rewolucja całkowicie zlikwidowała dawny ustrój. Jeżeli tabula rasa jest w ogóle możliwa, to Węgry w 1956 r. zbliżyły się do takiego stanu. Komuniści utracili całą legitymizację i nie mieli żadnych innych środków pozwalających na jej odzyskanie oprócz ponownego ustanowienia władzy z użyciem siły.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

X. LATA KÁDÁRA Wydarzenia po 1956 r. można uczciwie określić jako trzecie i ostatnie przejęcie Węgier przez komunistów (po 1919 r. i latach 1945–1949). Nastąpiło to za pomocą terroru i groźby terroru. Niemniej jednak rewolucji nie można było wymazać – wywarła głęboki wpływ zarówno na rządzących, jak i na rządzonych. Fakt ten rzadko uwzględnia się w opisie okresu po 1956 r., lecz

Program rewolucji był radykalny i nowatorski. Bill Lomax podkreśla rolę rad pracowniczych

stanowi on kluczowy wymiar rządów komunistycznych. Zasadniczo nawet nieudane rewolucje

jako rdzenia projektu, lecz to nie wyczerpuje tematu. Rewolucja bardzo szybko stworzyła różne

mają konsekwencje i żadne przywrócenie dawnego systemu nie jest w stu procentach skuteczne.

nowe instytucje, których główną cechą był powszechny udział narodu, co nie było zaskoczeniem,

Nie było możliwości, aby wczesny reżim Kádára odtworzył stalinizm w jego szczytowej formie

zważywszy na całkowite wykluczenie ludności ze wszystkich działań politycznych w czasach

z lat 50. Przede wszystkim rewolucja – lub kontrrewolucja, jak utrzymywał reżim Kádára –

stalinizmu. Instytucjami tymi były demonstracje uliczne, niezależne kierownictwo (terytorialne

spowodowała głęboki szok partii rządzącej. Postawiła komunistów twarzą w twarz z faktem, że

oraz w zakładach pracy), udzielenie głosu wszystkim osobom pragnącym się wypowiedzieć

ich doktryny i metody są głęboko znienawidzone przez sam proletariat, w imieniu którego i na

oraz przywrócenie systemu wielopartyjnego, tj. demokracji reprezentatywnej. Sposób działania

którego korzyść mieli sprawować rządy.

bezpośredniej i reprezentatywnej demokracji w praktyce, sposób ich wspólnego funkcjonowania jest nieznany, ponieważ nie było szansy na wprowadzenie jej w życie (sam jestem sceptyczny).

Nieudana rewolucja spowodowała swego rodzaju anomię, utratę powodu pozostania u władzy, podział świadomości, ponieważ pokazała, że scenariusze komunistów nie wywołują oddźwięku. Przyniosła

Podczas rewolucji niezwykle szeroki zasięg miała jedność narodowa, społeczna i obywatelska.

zrozumienie, że terror dla samego terroru, jak było to za czasów Rákosiego, nie jest uzasadniony

Zapomniano (na krótko) o różnicach klasowych, o różnicach między miastem a wsią, starymi

celem, lecz przynosi skutki odwrotne do zamierzonych, bowiem choć pozwalał utrzymywać wszystko

a młodymi oraz o innych podziałach. U podstaw tego zjawiska leżała nadzwyczajna koncepcja

pod kontrolą, wzbudzał pretensje i bierność. Innymi słowy, do początku lat 60. reżim przyjął do

harmonii społecznej, która nie mogłaby przetrwać. Należy zauważyć, że podobna idea przyświecała

wiadomości, że potrzebuje swego rodzaju zgody, nowej formuły sprawowania władzy.

Czechosłowacji w 1968 r. i Polsce w latach 1980–1981. W wymiarze europejskim rok 1956 miał znaczenie o tyle, że pokazał, iż komunizm nie jest taki, jak twierdzono – nie jest oparty na jednomyślności ani demokratyczny, jego podstawą jest zaś przemoc. Jednocześnie mógłby zostać obalony – takie przesłanie było dla Europy trudne do przyjęcia i zrozumienia. Dla wielu komunizm miał trwać wiecznie i nawet w 1989 r. niechętnie godzono się z twierdzeniem, że może zniknąć.

Te czynniki legły u podstaw innowacji Kádára w latach 60., polegającej na założeniu, że jeśli chodzi o większość, do utrzymania rządów komunistycznych wystarczy akceptacja, a nie czynne poparcie, przy czym reżim stworzył solidną bazę czynnych zwolenników w takiej wersji komunizmu, która została sformułowana w późnych czasach Chruszczowa. W tym przypadku jak zawsze należy zwrócić uwagę na znaczenie zmian w Związku Radzieckim. Chruszczow uznał, że bezwzględne narzucanie norm radzieckich satelitom wschodnioeuropejskim nie sprawdza się, a zatem należy dać im pewną swobodę w zakresie tworzenia alternatyw, co jednak powinno odbywać się w ściśle określonych granicach. To, jak ścisłe były te granice, okazało się dopiero w 1968 r., kiedy to partia czechosłowacka przekroczyła próg tolerancji swoim radykalnym (chociaż skazanym na porażkę) eksperymentem w dziedzinie jednopartyjnej demokracji. Jednakże na początku lat 60. nikt, łącznie z Kremlem, o tym nie wiedział.

155

156

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Swoboda, którą cieszył się Kádár, miała umożliwić zaproponowanie zastraszonemu społeczeństwu jednostronnego układu. W zamian za powstrzymanie się obywateli od udziału w polityce władza miała nie mieszać się do ich codziennego życia. Mieliby oni wybór w mniej istotnych sprawach i korzystaliby ze stosunkowego dobrobytu gospodarczego w zamian za bierność polityczną. Niektóre arbitralne uprawnienia partii zostałyby cofnięte, błąd polityczny nie byłby już uważany za wrogi spisek, zaczęto by tolerować niewielki konsumpcjonizm, a kontrola partii nad gospodarką miała stać się bardziej elastyczna dzięki nowemu mechanizmowi ekonomicznemu.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

XI. ROZPAD KOMUNIZMU Ponadto osoby sprawujące rządy nie były w stanie na nowo udowodnić zasadności swojej władzy, przede wszystkim z tego względu, że nawet nie dostrzegały problemu. Także nowe działania mające na celu przywrócenie partii ideologicznej przełamałyby bariery utworzone 30 lat wcześniej z obawy przed zachwianiem stabilności reżimu. Okazało się również, że nie można polegać na związku z Moskwą po tym, gdy kierownictwo radzieckie rozpoczęło proces odnowy, ponieważ

Właściwy układ był następujący: partia zachowa monopol na inicjatywy i działania polityczne,

z konieczności usunęło to tzw. pretekst radziecki, a mianowicie twierdzenie, że „chcielibyśmy

co wynikało z obawy przed odrodzeniem się celów rewolucyjnych, sam rok 1956 zostanie

reform, lecz towarzysze radzieccy spojrzeliby na nie nieprzychylnie”.

usunięty ze sfery publicznej (stworzono eufemizm „niefortunne wydarzenia z 1956 r.”) oraz nie może być mowy o wolności prasy, kwestionowaniu kierowniczej roli partii ani związków Węgier z Moskwą. System ten przez pewien czas działał w swoiście dobry sposób. Zastąpił legitymizację polityczną stabilnością polityczną – przysłonił istotę sprawy – i funkcjonował o tyle, o ile wszystkie zaangażowane strony były gotowe do akceptowania takiego stanu rzeczy. Skutkiem socjologicznym i częściowo zamierzoną konsekwencją pierwotnej koncepcji było pojawienie się znacznej grupy społecznej, której członkowie byli osobiście zainteresowani trwaniem systemu lub przynajmniej czegoś, co nadal gwarantowałoby wynikające z niego korzyści. W tym znaczeniu odpolitycznianie prowadzone przez reżim stworzyło odpolitycznioną barierę, którą można było pokonać wyłącznie w sposób zagrażający samemu systemowi. Jako że zmiany mają zawsze charakter destabilizujący i przynoszą nieprzewidywalne konsekwencje, w swoim dążeniu do stabilności system Kádára stał się konserwatywny, z czasem znalazł się nawet w stagnacji, a jego perspektywy zawężały się. Społeczeństwo jednak zmieniło się, podobnie jak świat wokół Węgier, a najistotniejsze zmiany nastąpiły wraz z objęciem władzy przez Gorbaczowa, którego pierestrojka była bardzo niepożądaną zmianą dla starzejących się polityków sprawujących władzę w późnych latach rządów Kádára.

Rewolucje, które w ten sposób się nie powiodły, nigdy nie są całkowicie nieudane, lecz niezmiennie mają niezamierzone konsekwencje. W przypadku Węgier skutkiem było uśpienie społeczeństwa, które faktycznie polubiło ten stan. To z tej właśnie perspektywy rok 1956 wywołał i wywołuje opóźnione skutki, które kształtowały postawy zarówno rządzących, jak i rządzonych w latach po upadku komunizmu. W szczególnym odejściu od komunizmu, co w rzeczywistości było w większym stopniu spokojnym pożegnaniem niż dramatycznym wydarzeniem, w praktyce nie brał udziału naród, co było sytuacją całkowicie odmienną od sytuacji np. w Czechosłowacji lub Estonii. Ponowny pogrzeb Imrego Nagya dnia 16 czerwca 1989 r., który był najbardziej podobny do wydarzenia narodowego, był dokładnie kontrolowany, nadzorowany i wyreżyserowany. Istniejąca kontrelita była raczej niedoświadczona politycznie, a społeczeństwo miało bardzo niewielką wiedzę o władzy i sprawowaniu rządów. Podejrzewam, że wiele osób uważało wówczas, iż koniec komunizmu jako systemu i sposobu legitymizacji spowoduje całkowitą transformację, dzięki której osoby niedopuszczane dawniej do władzy będą mogły ją sprawować. W ocenie tej nie przewidziano znacznie większego doświadczenia politycznego beneficjentów poprzedniego systemu, ich determinacji, aby zachować przywileje i zagarnąć majątek państwowy, utrzymać powiązania, zasoby itd., a także ich całkowitej niechęci do pogodzenia się z jakąkolwiek formą demokratycznej samokontroli lub etycznymi ograniczeniami ich działań. Przyjmują oni do wiadomości wyłącznie minimum – wyniki wyborów, Trybunał Konstytucyjny oraz w pewnym stopniu dezaprobatę Europy.

157

158

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Z tego punktu widzenia zrozumiałe stają się przyczyny kwestionowania wydarzeń z 1956 r.

pozycja Kádára. Po trzecie, systemowi zależało na stabilności, która po krótkim czasie przerodziła

i dążenia, zarówno lewicy, jak i prawicy, do prawa własności do nich. Lewica chciałaby, aby z tych

się w stagnację, co było zasadniczo spowodowane tym, że nie miał on, a w rzeczywistości nie mógł

wydarzeń wywodziła się jej obecna legitymizacja jako spadkobierczyni rewolucji społecznej,

mieć, teorii zmian. Czwartym czynnikiem było uzależnienie Węgier od świata zewnętrznego

prawica zaś postrzega je jako rewolucję demokratyczną, narodową i antykomunistyczną. Chociaż

– było to nieuniknione, zważywszy na ich zależności handlowe – w związku z czym kryzysy

rewolucja z 1956 r. została stłumiona siłą i tylko w tym znaczeniu zakończyła się porażką, jest

paliwowe były traumatyczne. W latach 80. z porównań międzynarodowych jasno już wynikało,

nadal żywa na różne złożone, pośrednie, a czasami wypaczone sposoby.

że nawet inteligentnie kierowana gospodarka planowana centralnie odnosi mniejsze sukcesy niż

Opisany wyżej system okazał się bardzo wytrzymały i pozostawał w dużej mierze niezmienny aż do rozpadu w 1989 r. Zapewnił społeczeństwu węgierskiemu znośny styl życia i stabilność oraz był w stanie włączyć w swoje funkcjonowanie znaczną większość. Narzędzia przymusu działały w sposób ograniczony, chociaż działalność tajnej policji była zakrojona na bardzo szeroką skalę; osoby trzymające się z daleka od polityki pozostawiano zazwyczaj w spokoju, aczkolwiek przez cały czas istniało zagrożenie przymusem. Logiczne jest zatem, że od 1988 r. system zaczął się rozpadać, pozostawiając społeczeństwo przyzwyczajone do stabilności, która wyglądała na stosunkowo niezachwianą, bardzo niedoświadczone politycznie, nieposiadające rzeczywistej wiedzy o warunkach rynkowych i mające jedynie mgliste pojęcie o związku między demokracją a wolnością. Pamięć o roku 1956 była wówczas głównym obiektem uwagi jako pamięć o wydarzeniu symbolicznym, które mogłoby być podstawą zorganizowania się wszystkich osób przeciwko reżimowi komunistycznemu, co dotyczyło również reformatorów komunistycznych. Należy podkreślić, że miało to wymiar

gospodarka rynkowa, vide Korea Południowa. Po piąte, powoli następowała zmiana pokoleń – młodsze grupy wiekowe nie miały już traumy wspomnień z 1956 r. i z okresu późniejszego. Po szóste, system rozpadał się, a jednocześnie atrakcyjny stawał się Zachód. W ujęciu weberowskim system przestał być wzorowy, a zatem nie był już obowiązujący. W prostym ujęciu poprzez stworzenie jeszcze większej złożoności i likwidację instrumentów politycznych umożliwiających kierowanie nią kadaryzm stopniowo osłabiał swoją pozycję. Skutkiem była zmiana systemu w 1989 r. Zasadniczo osoby rządzące w systemie Kádára znajdowały się w politycznej i ideologicznej pułapce, z której nie mogły uciec przez wycofanie się. Nie liczyła się już stabilność, ponieważ była ona oczywistością, komunizm jako ideologia rozpadł się, niewiele osób traktowało go poważnie, a Związek Radziecki przestał być źródłem wsparcia. Ponadto pod koniec lat 80. elita, czując nadchodzące zmiany, zaczęła wykonywać posunięcia mające na celu zagarnięcie dla siebie majątku państwowego.

wyłącznie symboliczny. Trauma pozostała po pamiętanej przemocy i zniszczeniach była żywa

Znaczenie roku 1989 było i jest podważane. Czy była to rewolucja, czy przemiana reżimu, czy też

jeszcze w 1989 r. i w poważnym stopniu ograniczała działania. Istniała swego rodzaju pełna lęku

zwykła zmiana konfiguracji systemu? Osoby, które miały nadzieję na oczyszczenie stajni Augiasza,

determinacja, aby nie dopuścić do rewolucji podobnej do tej w 1956 r. Skutek był również taki,

miały doznać rozczarowania, a stopniowość zmiany konfiguracji systemu umożliwiła ocalenie

że – jak to często bywa w przypadku walki o symbole – po osiągnięciu początkowego celu nastąpił

władzy komunistycznej (powiązań, pieniędzy, budynków, organizacji itp.), która miała pojawić się

rozpad jedności, po czym między lewicą a prawicą rozpoczęła się walka o rok 1956.

ponownie jako swego rodzaju władza neokomunistyczna w ramach oficjalnie demokratycznego

Słabość systemu oznaczała jednak, że nie miał on przed sobą dalekiej przyszłości. Przede wszystkim jego stabilność zależała od pozostania Kádára u władzy, a gdy czynnikiem stał się jego wiek – urodził się w 1912 r. – na horyzoncie pojawił się problem następcy. Po drugie, istniał wspomniany już czynnik radziecki. Dopóki Kreml był zakładnikiem własnego konserwatyzmu, dopóty Kádár i kadaryzm byli bezpieczni, lecz wraz z dojściem do władzy Gorbaczowa, który rozumiał, że zmiany w Związku Radzieckim są nieuniknione, zakwestionowana została również

systemu. Demokracja jednak nie była całkowita, ponieważ dotyczyła wyłącznie zgody co do zasad, a nie trwałego stworzenia właściwej infrastruktury demokratycznej. Taki był stan rzeczy w 2008 r.

159

160

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

ŁOTWA: BAŁTYCKI LOS I ODRODZENIE NARODU Antonijs Zunda Republika Łotewska – Latvijas Republika Powierzchnia: 64 589 km² Ludność: 2 294 600 (2006 r.) Stolica: Ryga Język urzędowy: łotewski Waluta: łat (LVL) Ustrój: republika parlamentarna Data przystąpienia do UE: 1.05.2004 r.

I. WPROWADZENIE Historia Łotwy i innych państw bałtyckich w XX w. była bardzo złożona. Aby właściwie zrozumieć jej rozwój oraz obecne problemy gospodarcze, społeczne i polityczne, należy pamiętać, że Łotwa trzy razy doświadczyła okupacji. W latach 1940–1941 Łotwa była okupowana przez Związek Radziecki, od 1941 r. do 1945 r. znajdowała się pod rządami nazistowskich Niemiec, a po II wojnie światowej do 1991 r. była ponownie częścią Związku Radzieckiego. Każdy reżim okupacyjny miał własne cele i dążenia, które pozostawały w zdecydowanej sprzeczności z pragnieniami większości narodu łotewskiego. Chociaż w latach 1941–1991 Łotwa nie istniała jako niepodległe państwo, ponieważ była okupowana i zaanektowana przez Związek Radziecki, ponad 50 krajów na świecie uważało ją za byt podlegający prawu międzynarodowemu, wyrażając w ten sposób sprzeciw wobec

161

162

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

ekspansyjnej, niezgodnej z prawem polityki ZSRR. Brak międzynarodowego uznania aneksji był bardzo istotny dla narodu łotewskiego i podczas długich dziesięcioleci okupacji pomagał mu zachować ducha oporu wobec reżimu sowieckiego. To ogólnie ułatwiło szybkie i skuteczne przywrócenie państwowości Łotwy na przełomie lat 1990 i 1991.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

II. N IEZALEŻNA PAŃSTWOWOŚĆ I DWA TOTALITARNE REŻIMY OKUPACYJNE (1940–1945)

Wkraczając na drogę niepodległości, Łotwa musiała poradzić sobie z wieloma poważnymi

Łotwa leży na wschodnim wybrzeżu Morza Bałtyckiego i na jej historię zawsze miała wpływ

konsekwencjami będącymi pozostałością reżimu sowieckiego. Trzeba było przeprowadzić

polityka dużych, agresywnych mocarstw. Na skutek inwazji krzyżowców niemieckich w XIII

głębokie, podstawowe reformy systemu gospodarczego i politycznego. Ważną siłą polityczną

w. naród łotewski został pozbawiony możliwości dalszego tworzenia własnej państwowości.

stał się Front Ludowy Łotwy – był on największą organizacją działającą na masową skalę, która

W XVIII w. po kilku wojnach między mocarstwami, które walczyły o dominację w regionie

połączyła różne warstwy społeczne popierające idee niepodległościowe i opowiadające się za

bałtyckim, terytorium Łotwy znalazło się w granicach Rosji na prawie 200 lat. Pod koniec I wojny

koniecznością reform. W stosunkowo krótkim czasie w 1991 r. Łotwa stworzyła podstawy

światowej, gdy upadło imperium niemieckie, rosyjskie i austro-węgierskie, na mapie Europy

demokratycznego państwa prawa. Utworzono nowe państwowe struktury administracyjne,

pojawiło się kilka nowych państw, w tym Łotwa. Niepodległość państwa została ogłoszona

wojsko, policję i straż graniczną. Nastąpiło przejście od gospodarki sterowanej typu sowieckiego do

18 listopada 1918 r.

gospodarki wolnorynkowej; wprowadzona została waluta krajowa – łat. Na początkowym etapie przywracania niepodległości istotnym zadaniem było szybkie wycofanie z Łotwy wojsk Federacji Rosyjskiej. Udało się to dnia 30 kwietnia 1994 r. na mocy specjalnego traktatu. Wycofanie armii rosyjskiej zakończyło okupację Łotwy, która trwała przez ponad cztery dziesięciolecia. Bardzo poważnym problemem, który musiało rozwiązać młode państwo łotewskie, była kwestia ludności pochodzenia niełotewskiego. Przyczyną tego problemu było to, że w ciągu lat panowania reżimu sowieckiego na Łotwie osiedliło się wiele setek tysięcy imigrantów. Jest on obecnie rozwiązywany za pomocą procesu naturalizacji, którego podstawę stanowią zasady państwa prawa i demokracji.

W okresie międzywojennym (lata 1918–1940), tj. w pierwszym okresie niepodległości państwowej, Łotwa osiągnęła znaczny sukces pod względem rozwoju gospodarczego, edukacji i kultury. W 1922 r. przyjęto konstytucję państwa stanowiącą, że Łotwa jest państwem demokratycznym, w którym władzę sprawuje naród. Konstytucja przewidywała prawa mniejszości etnicznych i gwarantowała równość wszystkich narodowości. Łotwa była tworzona jako państwo tolerancji etnicznej. Ustawowo określono również nienaruszalność własności prywatnej. Wszystkim obywatelom zagwarantowano szeroki zakres praw i wolności demokratycznych. W państwie odbywały się wolne wybory do władz miejskich i państwowych, istniała wolność prasy i działalności

W kwietniu i maju 2004 r. Łotwa stała się członkiem NATO i Unii Europejskiej; stworzono

politycznej, działało niezależne sądownictwo itd. Łotwa była republiką parlamentarną, z tym że

warunki umożliwiające stabilny rozwój gospodarczy i polityczny państwa oraz zapewniające jego

szeroki zakres uprawnień miał Gabinet Ministrów, który mógł wydawać akty prawne w okresie

bezpieczeństwo. Poprzez integrację z grupą krajów silnych gospodarczo Łotwa w krótkim czasie

między sesjami parlamentu. Prezydent państwa nie był osobą ponoszącą odpowiedzialność

osiągnęła szybszy rozwój gospodarki; podwyższył się poziom życia oraz zwiększyły się dobrobyt

polityczną, lecz pełnił funkcje reprezentacyjne. Prezydent mógł jednak rozwiązać parlament,

i bezpieczeństwo społeczne. Największą korzyścią dla Łotwy, biorąc pod uwagę jej skomplikowaną

chociaż taka decyzja musiała zostać zatwierdzona w głosowaniu ogólnokrajowym, gdyby zaś tak

historię, jest poczucie bezpiecznej i stabilnej przyszłości. Po okresie bardzo złożonego procesu

się nie stało, prezydent musiał podać się do dymisji.

rozwoju w XX w., po głębokich przemianach gospodarczych i politycznych, Łotwa powróciła do społeczności krajów demokratycznych, z którą wiąże swoją przyszłość.

W okresie niepodległości Łotwa była stabilnym krajem o kwitnącej gospodarce. Gospodarka zniszczona podczas I wojny światowej została szybko odbudowana. Znaczne osiągnięcia odnotowywano w obszarach przemysłu, rolnictwa i handlu zagranicznego. Łotwa zbliżała się do tempa rozwoju najbardziej zaawansowanych państw europejskich. Na przykład w latach 30. XX w.

163

164

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Łotwa i Estonia były drugim Danii eksporterem masła w regionie. Przedsiębiorstwa przemysłowe

w wielkim pośpiechu bezprawnie włączona do Związku Radzieckiego. Pierwsza faza panowania

wytwarzały produkty wysokiej jakości. Najbardziej znanym przedsiębiorstwem były Państwowe

reżimu okupacyjnego dobiegła końca. Legalności tego czynu Związku Radzieckiego nie uznały

Zakłady Elektrotechniczne (VEF) wytwarzające radia, telefony, żarówki, a nawet słynne na całym

Stany Zjednoczone, Wielka Brytania ani inne kraje zachodnioeuropejskie.

świecie najmniejsze aparaty fotograficzne „Minox”. Znaczących osiągnięć dokonano w edukacji. W połowie lat 30. Łotwa zajmowała pierwsze miejsce w Europie pod względem liczby studentów. Pomyślny rozwój Łotwy został przerwany za sprawą zbrodniczego paktu Ribbentrop–Mołotow podpisanego 23 sierpnia 1939 r. przez Związek Radziecki i nazistowskie Niemcy. Pakt podzielił strefy wpływów tych dwóch agresywnych państw w Europie Wschodniej i w regionie bałtyckim. Na przełomie września i października 1939 r. Łotwa znalazła się w strefie wpływów Związku Radzieckiego. Pod groźbą użycia siły Związek Radziecki zmusił Łotwę i inne państwa bałtyckie do podpisania tzw. umów o wzajemnej pomocy, które umożliwiały ustanowienie baz wojskowych w tych krajach. W ten sposób suwerenność Łotwy została ograniczona, a w rzeczywistości kraj stał się protektoratem ZSRR.

W latach 1940–1941 (początek wojny niemiecko-radzieckiej) reżim okupacyjny ustanowiony przez Związek Radziecki dokonał podstawowych zmian w ustroju gospodarczym i politycznym państwa. Na Łotwie ustanowiono dyktatorski, totalitarny system, w którym zlikwidowano wszystkie demokratyczne instytucje istniejące w czasach niepodległości. Rozpoczęła się nacjonalizacja przedsiębiorstw przemysłowych i handlowych oraz banków. Grunty ogłoszono własnością państwową. Największe przedsiębiorstwa – VEF, Vairogs, Tosmare i inne – zostały włączone do radzieckiego systemu gospodarczego i nazwane przedsiębiorstwami ogólnozwiązkowymi. Poprzez narzucenie narodowi ideologii komunistycznej dokonano radykalnych zmian w kulturze i edukacji. Armia łotewska została zreorganizowana i przekształcona w Korpus Terytorialny nr 24. Rozpoczęły się zakrojone na szeroką skalę represje i prześladowania oficerów łotewskich. Do

W czerwcu 1940 r., gdy nazistowskie Niemcy najechały na Francję, sowiecki dyktator Józef Stalin

dnia 22 czerwca 1941 r., kiedy to Niemcy zajęły Łotwę, represjom poddano 19,4 proc. wszystkich

postanowił zająć państwa bałtyckie i przyłączyć je do Związku Radzieckiego. Dnia 16 czerwca

korpusów oficerskich.

rząd Łotwy otrzymał od ZSRR ultimatum z żądaniem natychmiastowego utworzenia nowego rządu i wpuszczenia na swoje terytorium nieograniczonej liczby żołnierzy radzieckich. Dnia 17 czerwca ZSRR okupował już całą Łotwę. Związek Radziecki jednostronnie naruszył wszystkie umowy podpisane wcześniej z Łotwą (traktat pokojowy z 1920 r. i traktat o nieagresji z 1932 r.). Mając świadomość oczywistej przewagi ZSRR, Łotwa, podobnie jak Dania w obliczu ataku Niemiec w kwietniu 1940 r., nie stawiała oporu i uległa żądaniom.

Rozpoczęły się zakrojone na szeroką skalę prześladowania i akty terroru stosowane wobec mieszkańców. Reżim sowiecki ze szczególnym okrucieństwem potraktował urzędników publicznych, polityków, przedstawicieli inteligencji i znanych przedsiębiorców z czasów niepodległości. Dnia 21 lipca z Łotwy został deportowany prezydent państwa, Kārlis Ulmanis, który zmarł 20 września 1942 r. w więzieniu w Krasnowodzku. Oznaki kolonizacji i rusyfikacji były oczywiste. Na Łotwę przybyło wielu Rosjan, pracowników aparatu Partii Komunistycznej

Proces zajmowania Łotwy był koordynowany przez ambasadę Związku Radzieckiego w Rydze

i instytucji radzieckich, oficerów i żołnierzy Armii Czerwonej i przedstawicieli represyjnych

oraz przez specjalnego emisariusza Kremla Andrieja Wyszyńskiego. Przede wszystkim Związek

instytucji. W pierwszym roku panowania reżimu sowieckiego radykalne zmiany zaszły w sektorze

Radziecki postanowił utworzyć na Łotwie tzw. rząd ludowy, na którego czele stanął Augusts

rolnictwa. Szybko przeprowadzono reformę rolną, w ramach której rolnicy zostali pozbawieni

Kirhenšteins. Jako że zakazano działalności innych ugrupowań, Partia Komunistyczna stała się

gruntów, rozdzielonych następnie pomiędzy chłopów bezrolnych. Reżim sowiecki propagował

jedyną partią polityczną. Z rozkazu Moskwy marionetkowy rząd Kirhenšteinsa zapowiedział

ideę kolektywizacji i tworzenia gospodarstw kolektywnych.

wybory parlamentarne na Łotwie, które odbyły się w dniach 14–15 lipca 1940 r. Zostały one zorganizowane w celu legitymizacji reżimu okupacyjnego. Dnia 21 lipca nowo wybrany „parlament ludowy” podjął decyzję o wstąpieniu do Związku Radzieckiego, co było pogwałceniem Konstytucji Republiki Łotewskiej. Jako socjalistyczna republika radziecka Łotwa została

W maju 1941 r. rząd ZSRR i Komitet Centralny Partii Komunistycznej podjęły decyzję o masowych deportacjach ludności cywilnej z Łotwy i innych republik bałtyckich i wywiezieniu jej na daleką północ ZSRR. Przeprowadził to tzw. Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR we współpracy z instytucjami bezpieczeństwa sowieckiej Łotwy kierowanymi przez

165

166

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Alfonsa Noviksa i Semjona Szustina. Miejscowi kolaboranci rekrutujący się spośród działaczy

W tym okresie Łotwę opuściło około 200 000 osób. Według niektórych ekspertów wartość

Partii Komunistycznej i instytucji radzieckich pomagali tworzyć listy deportowanych i asystowali

zniszczeń gospodarczych Łotwy wyniosła około 660 000 000 dolarów amerykańskich. Ogółem

w procesie deportacji.

w czasie II wojny światowej w wyniku działań wojennych Łotwa straciła około 120 000 osób

Deportacje na Łotwie w 1941 r. odbyły się w nocy z 14 na 15 czerwca; z nieludzkim okrucieństwem potraktowano 15 424 osoby, wśród których znalazło się ponad 3000 dzieci w wieku poniżej

(żołnierzy i cywilów), a jeśli do tego doda się uchodźców i osoby przesiedlone, straty te wyniosą około 450 000 osób, co stanowi prawie jedną czwartą ogólnej liczby ludności.

16 lat. Spośród wszystkich deportowanych zmarło 6081 osób, co stanowi 39,43 proc. ogólnej liczby. W latach 1957–1959 większość osób deportowanych, którym udało się przeżyć, została zwolniona i pozwolono jej wrócić na Łotwę. Od czerwca 1941 r. do maja 1945 r. Łotwa znajdowała się pod kontrolą innego okupanta – nazistowskich Niemiec. Była to druga okupacja w tym samym roku. Również reżim nazistowski spowodował poważne konsekwencje dla rozwoju gospodarczego, politycznego i demograficznego Łotwy. Kraj nie odzyskał niepodległości, lecz został włączony do tzw. Ostlandu. Generalny plan „Ost”, opracowany przez rząd niemiecki, wiązał

III. O GÓLNA CHARAKTERYSTYKA REŻIMU KOMUNISTYCZNEGO (1944–1990) W połowie lipca 1945 r. wojska niemieckie wycofały się, a do wschodniej części Łotwy wkroczyła

się z kolonizacją i germanizacją Łotwy.

Armia Czerwona, co było początkiem ponownej okupacji kraju. Reżim okupacyjny nazistowskich

Od pierwszych dni swojego istnienia reżim nazistowski rozpoczął represjonowanie i eksterminację

z bezwarunkową kapitulacją Niemiec. Na Łotwie ustanowiono system polityczny i gospodarczy

ludności cywilnej, a w szczególności Żydów. W czasie Holokaustu zgładzono ogromną większość

istniejący w Związku Radzieckim.

Żydów łotewskich – prawie 70 000. W zbrodniach tych brała udział także nieznaczna mniejszość ludności Łotwy – było to tzw. komando Arajsa. Podczas okupacji nazistowskiej na Łotwie eksterminacji poddano około 100 000 cywilów (liczba ta obejmuje około 2000 Romów

Niemiec został zastąpiony reżimem ZSRR. Proces ten został ukończony dnia 8 maja 1945 r. wraz

Za sprawą włączenia do Związku Radzieckiego Łotwa utraciła część swojego terytorium. Dnia 22 sierpnia 1944 r. Prezydium Rady Najwyższej Łotewskiej SRR, które wówczas miało swoją

i 2271 osób chorych umysłowo).

siedzibę w Moskwie, podjęło decyzję o oddaniu Rosji części łotewskiego regionu Abrene.

Kiedy sytuacja na froncie wschodnim pogorszyła się, reżim nazistowski postanowił powołać do

SRR. Jak jasno wynika z dokumentów, posiedzenie Prezydium w ogóle się nie odbyło. Dnia

wojska mieszkańców Łotwy. Utworzono łotewskie bataliony policji i łotewski ochotniczy legion

23 sierpnia wydany został dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR, na mocy którego byłe

SS (dywizje 15 i 19). Ogółem powołano około 110 000 osób. Prawie połowa z nich zginęła

terytoria Łotwy zostały włączone do należącego do Rosji regionu Psków.

podczas II wojny światowej. Żołnierze łotewscy zostali wysłani na front wschodni; nie walczyli

Przekazanie Rosji miasta Abrene i sześciu gmin odbyło się z naruszeniem Konstytucji Łotewskiej

na zachodzie z siłami sprzymierzonymi.

Od pierwszych dni istnienia sowiecki reżim okupacyjny rozpoczął represje wobec ludności.

Na końcowym etapie wojny na przełomie lat 1944 i 1945, kiedy Związek Radziecki ponownie

wszystkich republikach bałtyckich. Od 25 do 30 marca z Łotwy deportowano 44 271 osób, które

zajął Łotwę, wiele dziesiątek tysięcy mieszkańców Łotwy dobrowolnie lub pod przymusem

wywieziono do odległych północnych regionów Rosji. Pierwszy sekretarz Partii Komunistycznej

opuściło ojczyznę i stało się uchodźcami. Głównym powodem ucieczki na Zachód były obawy

Łotwy, Jānis Kalnbērziņš, w swoim sprawozdaniu na posiedzeniu plenarnym Komitetu

przed terrorem reżimu komunistycznego, deportacjami i ponownymi represjami. Pewną rolę

Centralnego wskazał, że w latach 1945–1953 w republice represjom poddano 119 000 osób,

odegrały również propaganda reżimu nazistowskiego i przymusowa ewakuacja ludności cywilnej.

z czego 72 850 aresztowano, 43 702 deportowano, a 2321 zabito. Niektórzy historycy na Łotwie,

Dnia 29 stycznia 1949 r. Rada Ministrów ZSRR podjęła decyzję o masowych deportacjach we

167

168

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

jak również w Rosji, uważają, że dotkniętych nimi zostało od 140 000 do 190 000 osób. Ogółem

że Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego odgrywa kierowniczą i przewodnią rolę i jest podstawą

w czasie panowania reżimu sowieckiego ofiarami prześladowań politycznych padło 240 000 osób.

państwa i organizacji publicznych. To Partia, w oparciu o nauczanie marksistowskie i leninowskie,

Ludzi poddawano represjom, jeżeli wyrażali poglądy narodowe, w jakiś sposób stawiali opór

określała ogólny kierunek rozwoju całego państwa, jego politykę wewnętrzną i zewnętrzną, nadając

władzy okupacyjnej, pracowali na eksponowanych stanowiskach w okresie niepodległości Łotwy

walce o zwycięstwo komunizmu planowy charakter i motywację naukową. Działania propagandowe

lub posiadali większy majątek. Wszyscy ludzie, którzy byli oskarżani o pochwalanie kultury

mające na celu takie wpłynięcie na opinię publiczną, które zapewniłoby jej przychylność w stosunku

zachodniej (tzw. grupa francuska – intelektualiści, którzy interesowali się francuską sztuką

do reżimu. Aby nie dopuścić do korzystania przez obywateli z wolności słowa, wprowadzono

i literaturą), byli prześladowani. Represje polityczne na Łotwie osłabły na początku lat 50. po

rygorystyczną cenzurę, którą zajmowała się Rada Główna Literatury. Ściśle kontrolowała ona,

śmierci Stalina, ale reżim sowiecki nie wstrzymał ich i w ten sposób utrzymywał społeczeństwo

czy w literaturze, sztuce, telewizji, radiu i prasie nie pojawiają się żadne informacje, które byłyby

w strachu i niepewności.

niepożądane dla reżimu sowieckiego lub krytyczne wobec jego polityki krajowej lub gospodarczej.

Okupowana Łotwa stała się jedną z piętnastu zjednoczonych republik radzieckich. Decydującą siłą polityczną była Partia Komunistyczna, która miała nieograniczoną władzę. Reżim komunistyczny wykorzystał również pseudodemokratyczne atrybuty i symbole – istniały Rada Najwyższa Łotewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (parlament), Rada Ministrów (rząd), godło

W tym sensie bardzo znaczące było przemówienie pierwszego sekretarza Komunistycznej Partii Łotwy Augustsa Vossa wygłoszone na posiedzeniu plenarnym Komitetu Centralnego w 1971 r. Oświadczył on, że pisarz lub artysta może przedstawić każdy aspekt rzeczywistości, także jej ciemne strony. Aby jednak to uczynić, artyści muszą zawsze zachowywać stanowisko partyjne i klasowe.

państwowe, flaga, a nawet hymn. Wyżej wymienione instytucje nie miały realnych wpływów,

Partia Komunistyczna zawsze podkreślała w swojej propagandzie, że obywatel radziecki musi

stwarzały jedynie iluzję suwerenności. Wszystkie właściwe decyzje zapadały albo w Moskwie,

być w każdym przypadku lojalny wobec ideałów komunistycznych, musi być internacjonalistą,

albo w Komitecie Centralnym Komunistycznej Partii Łotwy. Głównymi osobami w Łotewskiej

musi poświęcić interesy osobiste dla społeczeństwa itd. W miarę upływu czasu społeczeństwo

Republice Radzieckiej nie byli zatem szefowie rządu lub parlamentu, lecz pierwsi sekretarze Partii

odkrywało rozbieżność między propagandą Partii Komunistycznej a rzeczywistością. Reżim

Komunistycznej: Jānis Kalnbērziņš (w latach 1940–1959), Arvīds Pelše (w latach 1959–1963),

podejmował wszelkie wysiłki, aby zatajać, ignorować istniejące nieprawidłowości lub przedstawiać

Augusts Voss (w latach 1966–1984), Borys Pugo (w latach 1984–1988) i Jānis Vagris (w latach

życie i związane z nim problemy w korzystnym świetle. Wszystko to spowodowało sprzeczności

1988–1990).

i kryzys moralny w społeczeństwie, pragnienie ukrycia własnych poglądów i myśli.

Oprócz pierwszego sekretarza istotną rolę w życiu Łotwy odgrywał mianowany przez Moskwę

Początek okresu powojennego (do 1953 r.) był czasem rządów Stalina. W tym okresie na Łotwie

drugi sekretarz Partii Komunistycznej, który faktycznie pełnił funkcje nadzorcy, a pośrednio

w znaczącym stopniu wzmacniano sowiecki system totalitarny. Podstawowym celem Moskwy

namiestnika. Strukturalne jednostki Komunistycznej Partii Łotwy były rozmieszczone na terenie

była całkowita sowietyzacja Łotwy. W edukacji i kulturze główne zadanie polegało na wpajaniu

całego kraju i wraz z instytucjami represyjnymi (prokuraturą, milicją i komitetem bezpieczeństwa

wszystkim obywatelom ideologii komunistycznej. Rozpoczęły się prowadzone na szeroką skalę

państwowego) stanowiły wsparcie sowieckiego reżimu okupacyjnego. Typową cechą była także

represje wobec wszystkich osób o poglądach narodowych. Wszystkimi możliwymi sposobami

nomenklatura składająca się z właściwych urzędników publicznych reżimu (przedstawicieli

i środkami reżim sowiecki usiłował narzucić Łotyszom ideologicznie i politycznie tendencyjne

Partii i aparatu sowieckiego, związków zawodowych, Komsomołu i głównych podmiotów

poglądy dotyczące historii państwa. Podjęto jak największe starania w celu pozbawienia narodu

gospodarczych), którzy byli mianowani za zgodą kierownictwa Partii Komunistycznej.

jego pamięci historycznej i zaprzeczenia wcześniejszym osiągnięciom z okresu niepodległości

Reżim sowiecki usiłował wzmocnić kierowniczą rolę Partii Komunistycznej także za pomocą środków legislacyjnych. W ustępie 6 Konstytucji Łotewskiej SRR z 1978 r. podkreślono,

w latach 1918–1940. Szczególną uwagę poświęcono sposobowi przedstawienia wydarzeń na Łotwie z 1940 r. – podkreślano, że nie nastąpiło zajęcie kraju, że po tzw. „rewolucji socjalistycznej”

169

170

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

naród „dobrowolnie” postanowił przyłączyć się do Związku Radzieckiego. W ten sposób

Prywatna działalność gospodarcza została początkowo ograniczona, a następnie całkowicie zakazana;

prawda historyczna o polityce ZSRR prowadzonej na Łotwie i w innych państwach bałtyckich

gospodarka została poddana całkowitej kontroli państwa i podlegała ścisłemu planowaniu.

została poważnie zniekształcona. Jednakże pomimo wysiłków reżimu komunistycznego Łotysze przekazywali z pokolenia na pokolenie prawdę o tym, co zdarzyło się ich krajowi.

W sektorze rolnictwa nastąpiła ogólna kolektywizacja – za pomocą środków represji chłopi zostali zmuszeni do przyłączenia się do gospodarstw kolektywnych. Pierwsze gospodarstwa

Aby osłabić tożsamość łotewską i ułatwić szybszą rusyfikację, w latach 50. reżim sowiecki

kolektywne na Łotwie zostały utworzone już w 1946 r. Radziecki system rolny był nieefektywny

rozpoczął wszechstronną kampanię wychwalającą język rosyjski i kulturę rosyjską. Rozpoczęła

– charakteryzował się niską wydajnością i wysokimi kosztami. Bardziej wydajne były niewielkie

się intensywniejsza nauka języka rosyjskiego w szkołach ogólnokształcących, technikach,

gospodarstwa pomocnicze, które produkowały znaczne ilości mięsa, mleka i innych produktów.

szkołach zawodowych i placówkach kształcenia wyższego i w porównaniu z językiem łotewskim

Podczas rządów Nikity Chruszczowa w ZSRR w rolnictwie prowadzono różne kampanie.

rosyjski zyskał wyższy status. W wyniku takiej polityki w wielu branżach przemysłu, instytucjach publicznych, a nawet w życiu codziennym język rosyjski stopniowo stał się językiem dominującym, wypierającym język łotewski. W 1989 r. 89 proc. ludności swobodnie posługiwało się językiem rosyjskim.

Ogólna struktura gospodarcza Łotwy uległa radykalnym zmianom; szczególnie intensywnie rozwijany był przemysł. W latach 50. i 60. wybudowano dziesiątki nowych zakładów i fabryk. Powstały duże przedsiębiorstwa przemysłowe, które wytwarzały głównie produkty na eksport do innych republik. Polityka ta nie miała obiektywnych podstaw gospodarczych. Rozpoczął się

Za rządów pierwszego sekretarza Komunistycznej Partii Łotwy Arvīdsa Pelšego zakazane zostały

masowy napływ siły roboczej z Rosji, Białorusi, Ukrainy i Mołdawii. Ostatecznie spowodował on

obchody bardzo popularnej na Łotwie nocy świętojańskiej. Oficjalna propaganda podkreślała,

zasadnicze zmiany w strukturze demograficznej Łotwy. Na początku 1980 r. Łotysze stanowili

że święto jest przestarzałe, niezgodne z duchem czasów oraz że praktykowanie tradycji

jedynie 52 proc. całej ludności. Tendencje rozwoju wskazywały, że wskutek polityki stosowanej

pogańskich jest nie do przyjęcia dla społeczeństwa socjalistycznego. Zakazano nawiązywania

przez Moskwę Łotysze mogą stać się mniejszością na własnym terytorium.

do tego święta w muzyce, literaturze, filmie, a nawet w kuchni. Na przykład nazwa popularnego „sera świętojańskiego” została zmieniona na „ser wiejski”. Nawet w podręcznikach szkolnych wprowadzono zmiany polegające na wykreśleniu wszelkich wzmianek o tradycji obchodów nocy świętojańskiej. Święto to odzyskało oficjalny status dopiero pod koniec istnienia reżimu sowieckiego w 1988 r.

Ze względu na sztuczny rozwój przemysłu w największych miastach Łotwy – Rydze, Dyneburgu, Jełgawie, Windawie, Valmierze, Rzeżycy – szybko nastąpił wzrost liczby mieszkańców. W latach 60. i 70. na Łotwie nastąpiła szybka urbanizacja, która spowodowała braki mieszkaniowe. Od lat 60. na masową skalę budowano bloki mieszkalne z żelazobetonu charakteryzujące się niewłaściwym rozplanowaniem i złymi założeniami architektonicznymi. Nowe dzielnice

Reżim sowiecki zawzięcie zwalczał religię i Kościół. Religii nie można było nauczać w placówkach

mieszkaniowe nie miały niezbędnej infrastruktury – brakowało przedszkoli, sklepów i ośrodków

oświatowych i zakazane były obchody świąt kościelnych. Propaganda ateistyczna prowadzona

ochrony zdrowia. Pomimo że co roku budowano bardzo wiele domów mieszkalnych, problemy

była na bardzo wysokim szczeblu; programy nauczania na uniwersytetach obejmowały kurs

mieszkaniowe, zwłaszcza w stolicy, Rydze, były bardzo poważne. Rodziny musiały pozostawać na

ateizmu. Oficjalna władza próbowała ograniczyć działalność kościelną poprzez nakładanie

listach oczekujących na przydział mieszkania przez dziesięć lub więcej lat. Łotysze znajdowali się

wysokich podatków i tworzenie innych przeszkód. W 1961 r. w Rydze zamknięto najbardziej

w szczególnie skomplikowanej sytuacji, ponieważ preferencyjnie traktowano ludność napływową

znaną cerkiew katedralną, a jej budynek został przekształcony w salę wystawową i planetarium.

oraz byłych oficerów armii ZSRR i przedstawicieli nomenklatury.

W gospodarce nastąpiły radykalne zmiany. W przemyśle, rolnictwie, handlu i w innych obszarach

Ogólnie rzecz biorąc, w czasach reżimu sowieckiego pod względem najważniejszych wskaźników

przeprowadzono całkowitą nacjonalizację. Ludność straciła własny majątek bez rekompensaty.

rozwoju gospodarczego i społecznego Łotwa zaczęła pozostawać w tyle za tymi krajami

171

172

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

(Skandynawia), z którymi była na mniej więcej tym samym poziomie w czasach niepodległości.

a liczba przeprowadzonych przez nie operacji przeciwko reżimowi sowieckiemu wyniosła

Sytuacja ta świadczyła o nieefektywności systemu sowieckiego, jego stagnacji i kryzysie.

prawie 2659. W walce zginęło 2422 „leśnych braci”, a 7342 zostało aresztowanych. W trakcie działań „leśni bracia” zabili 259 radzieckich wojskowych, 111 pracowników KGB, 199 członków batalionów karnych i 1070 działaczy reżimu sowieckiego.

IV. OPÓR WOBEC OKUPACJI I DYKTATURY Bardzo duża część ludności na Łotwie na początku okresu powojennego była gotowa do stawienia oporu reżimowi okupacyjnemu. Zasadniczo opór przybierał dwie formy: zbrojna walka krajowych partyzantów, czyli tzw. „leśnych braci”, oraz opór bez użycia przemocy. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do wschodniej części Łotwy, co nastąpiło latem 1944 r., rozpoczęło się przypadkowe tworzenie pierwszych grup „leśnych braci”, które rozpoczęły zbrojną walkę z władzą sowiecką. Rozwój ruchu oporu ułatwiło nasilenie represji wobec ludności. Początkowo do „leśnych

„Leśni bracia” najaktywniej działali w latach 1944–1949, kiedy to nie tylko prowadzili działania obronne, lecz także czynnie atakowali radzieckie obiekty, armię i siły bezpieczeństwa. W ciągu kolejnych lat poprzez nasilenie represji i kampanii propagandowej reżimowi sowieckiemu udało się ograniczyć działalność „leśnych braci”. Przestali oni prowadzić działania zakrojone na szeroką skalę. Strategia ataku z poprzednich lat została zastąpiona strategią przetrwania. Część „leśnych braci” dobrowolnie poddała się władzom radzieckim. Szczególnym ułatwieniem był dla nich dekret o amnestii wydany przez Radę Najwyższą ZSRR w 1955 r. W ciągu roku poddało się około 350 „leśnych braci”.

braci” przyłączały się osoby, które aktywnie współpracowały z reżimem nazistowskim: byli

Jednostki „leśnych braci” nie tylko brały udział w walce, lecz także usiłowały publikować

funkcjonariusze policji, legioniści powołani do wojska niemieckiego, pracownicy administracji

nielegalne gazety, różne ulotki i odezwy, które rozpowszechniano wśród ludności. Działania takie

krajowej i inni. „Leśni bracia” byli osobami młodymi, w wieku od 20 do 30 lat. W późniejszym

miały duże znaczenie, ponieważ ujawniały politykę sowieckiego reżimu okupacyjnego. Podczas

okresie do ich szeregów dołączyli synowie nowych rolników, inteligencja wiejska, byli żołnierze

wojny „leśnych braci” na Łotwie ukazywało się 14 gazet lub biuletynów różnej objętości.

i oficerowie armii Republiki Łotewskiej, którzy zachowali w sercach ideał niepodległego państwa łotewskiego. Po wojnie wiele osób na Łotwie uważało, że wkrótce wybuchnie nowa wojna między krajami zachodnimi a Związkiem Radzieckim, w związku z czym aktywnie zaangażowało się

O dużej sprawności ruchu „leśnych braci” na Łotwie w okresie powojennym świadczy to, że w drugiej połowie 1944 r. reżim sowiecki utworzył specjalne formacje wojskowe – bataliony

w walkę z sowieckim reżimem okupacyjnym.

likwidacyjne składające się z ponad 44 000 funkcjonariuszy. Bataliony likwidacyjne zostały

Zbrojna walka „leśnych braci” z reżimem Związku Radzieckiego nie była zjawiskiem wyjątkowym.

Jednostki batalionów likwidacyjnych w miejscowościach składały się z 25–30 osób i były

Podobne działania rozgrywały się na Litwie, w Estonii, na Ukrainie, w Polsce i w innych krajach

podstawową siłą reżimu sowieckiego w walce z „leśnymi braćmi” w wiejskich regionach Łotwy.

wschodnioeuropejskich. Początkowo, na przełomie lat 1944 i 1945, powstały stosunkowo

Funkcjonariuszy powoływano do batalionów spośród miejscowej ludności radzieckiej lub osób

duże grupy „leśnych braci”. Na przykład w okolicach miejscowości Balvi i Vilaka utworzono

lojalnych wobec reżimu.

Łotewski Narodowy Związek Partyzancki, na którego czele stanął Pēteris Supe. W jego skład wchodziło około 400 „leśnych braci”. Prowadził on działania w całej północnej części Łatgalii oraz w środkowej części Liwonii. Radzieckim organom bezpieczeństwa udało się zlikwidować związek dopiero w 1953 r. W regionie Kurlandii działały dwa związki „leśnych braci”: Północnokurlandzka Organizacja Partyzancka i Łotewska Narodowa Organizacja Partyzancka. Według informacji archiwalnych do oddziałów „leśnych braci” należało około 20 193 osób,

utworzone we wszystkich regionach Łotwy; każdy z nich składał się średnio z 800 funkcjonariuszy.

Sowieckie instytucje bezpieczeństwa miały również w tych jednostkach tajnych agentów, którzy nie tylko pomagali zlikwidować konkretną jednostkę „leśnych braci”, lecz także ujawniali sieć jej pomocników oraz sieć zaopatrzenia w żywność i broń. W ramach walki z „leśnymi braćmi” okrutnie prześladowano członków ich rodzin. Terrorowi poddawano nawet małe dzieci. Pojmani „leśni bracia” byli często fizycznie torturowani i okaleczani. Aby zastraszyć miejscową ludność,

173

174

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

ciała „leśnych braci” zazwyczaj wystawiano w miejscowościach na widok publiczny. Powszechną

wykrywane i niszczone. Opozycja wobec reżimu i jego polityki w większym stopniu przejawiała

praktyką było palenie domów „leśnych braci” i ich krewnych.

się w działaniach pojedynczych osób lub niewielkich grup. Pojawili się dysydenci, którzy nie

Po ustanowieniu reżimu sowieckiego na Łotwie rozpoczął się również opór bez użycia przemocy. Powstało wiele nielegalnych grup osób, które starały się gromadzić i analizować informacje o polityce stosowanej przez reżim. Grupy te usiłowały drukować ulotki, odezwy, a nawet niewielkie biuletyny, w których nawoływały mieszkańców do występowania przeciwko Sowietom. Środki oporu bez stosowania przemocy obejmowały niszczenie flag radzieckich wywieszonych w miejscach publicznych, niszczenie oficjalnych portretów przywódców ZSRR, wywieszanie flag Republiki Łotewskiej, umieszczanie antyradzieckich haseł na murach, ulicach

obawiali się otwarcie wyrażać krytycznych opinii dotyczących życia w Związku Radzieckim. Ruch miał zasadniczo charakter oporu demokratycznego i narodowego. Dysydenci zazwyczaj domagali się od Związku Radzieckiego wywiązywania się ze zobowiązań podjętych przez podpisanie umów międzynarodowych lub przestrzegania zasad i norm przewidzianych ustawodawstwem krajowym. Głównym celem dysydentów łotewskich była walka o prawa narodu łotewskiego do samostanowienia, przywrócenie niepodległości państwa, zachowania własnej tożsamości kulturowej i językowej oraz walka z rusyfikacją.

itd. Za opór wobec reżimu uznawano również słuchanie radiostacji „Głos Ameryki” oraz

Pewną dezaprobatę dla reżimu sowieckiego spowodowała na Łotwie interwencja wojsk Związku

rozpowszechnianie podawanych tam informacji. Przejawami oporu bez użycia przemocy były

Radzieckiego i innych państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w sierpniu 1968 r.

także działania różnych nielegalnych towarzystw i ugrupowań szkolnych. W latach 1947–

Przeciwko niej protestowali nawet członkowie Partii Komunistycznej. W 1969 r. student Iļja

1957 radzieckie organy bezpieczeństwa wykryły ponad 100 antysowieckich grup uczniów.

Rips, protestujący przeciwko najazdowi na Czechosłowację, usiłował dokonać samospalenia

Znaczący opór wobec reżimu stawiali przedstawiciele tradycyjnych wyznań na Łotwie: katolicy,

w pobliżu pomnika Wolności w Rydze. Rozpowszechniano wiele nielegalnych ulotek, a na

luteranie, baptyści, starowiercy i prawosławni. Kościół drukował nielegalne publikacje, w których

asfalcie, ścianach budynków i ogrodzeniach pojawiły się hasła protestu. Władze publiczne

wyjaśniał społeczeństwu istnienie Boga i jego rolę w duchowym życiu człowieka. Był to jedyny

otrzymywały listy protestacyjne od mieszkańców.

sposób, w jaki Kościół mógł przeciwdziałać propagandzie ateistycznej prowadzonej przez reżim w szkołach, placówkach kształcenia wyższego i wśród pracowników. Kardynał Jānis Pujats, będący obecnie głową Kościoła katolickiego na Łotwie, uruchomił w czasach reżimu sowieckiego nielegalną drukarnię. W tamtych latach również Kościół baptystów wydał 600 nielegalnych publikacji przygotowanych na maszynie do pisania lub ręcznie. Jedną z form protestu Kościoła była działalność niezarejestrowanych oficjalnie kongregacji, których nauczanie nie podlegało kontroli władz publicznych. Pomimo zadeklarowanej w konstytucji Związku Radzieckiego wolności wyznania, Kościół i jego duchowni odczuwali ciągłe naciski i różne formy działań restrykcyjnych ze strony reżimu sowieckiego. Zanim Związek Radziecki zajął Łotwę w 1940 r., w kraju było 190 księży katolickich. Do 1973 r. liczba ta wskutek różnych represji (aresztowania, deportacje, zabójstwa) zmniejszyła się do 70. Sześciu księżom zakazano posługi w kongregacji i nauczania religii wśród dzieci.

Dysydenci uważali, że jednym z bardzo istotnych zadań jest informowanie obywateli o faktycznych wydarzeniach, podnoszenie świadomości społeczeństwa i podtrzymywanie ducha oporu. Aby cel ten osiągnąć, podejmowano próby zjednoczenia bałtyckich sił opozycyjnych. Dnia 20 sierpnia 1977 r. kilku dysydentów z krajów bałtyckich przyjęło dokument przewidujący utworzenie Komitetu Najwyższego, który koordynowałby ruch narodowy na Łotwie, na Litwie i w Estonii. KGB usiłowało powstrzymać te próby za pomocą aresztowań. Kiedy w latach 70. rozpoczął się proces ocieplania stosunków między Wschodem a Zachodem, reżimowi sowieckiemu coraz trudniej było tłumić ruch dysydencki. Przywódcy krajów zachodnich i międzynarodowe organizacje zajmujące się prawami człowieka sprzeciwiali się represjom stosowanym przez reżim sowiecki. Na Zachodzie szczególną uwagę zwrócono na list dysydenta z Partii Komunistycznej Eduardsa Berklavsa i jego zwolenników (tzw. List 17 komunistów) dotyczący sytuacji na Łotwie. Udało im się przekazać ten dokument na Zachód, gdzie wywołał on stosunkowo duży oddźwięk.

W latach 60. nastąpiły zasadnicze zmiany w organizacji ruchu oporu i ideologii. Chociaż nadal

W liście otwarcie opisano politykę stosowaną przez reżim oraz podkreślono, że miała ona na celu

podejmowano próby tworzenia nielegalnych ugrupowań, były one zazwyczaj bardzo szybko

rusyfikację Łotwy. Krytyce poddano również politykę gospodarczą, która ułatwiała szybki napływ

175

176

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

imigrantów na Łotwę. W dokumencie wskazano, że na Łotwie nie ma demokracji i naruszane są prawa człowieka. Władze sowieckie podjęły wszelkie możliwe wysiłki, aby udowodnić, że list 17 komunistów łotewskich jest sfałszowany i nie odzwierciedla rzeczywistości.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

V. Z MIANY REŻIMU SOWIECKIEGO W LATACH 1950–1980

W walce z dysydentami reżim sowiecki często uciekał się do represyjnych metod. Na przykład

Po śmierci dyktatora radzieckiego Józefa Stalina w 1953 r. rozpoczęły się zmiany ustrojowe, które

na początku lat 60. aresztowano i skazano na długoletnie więzienie poetę Knutsa Skujenieksa.

zostały przez historyków określone jako „odwilż”. W tym okresie w kilku republikach radzieckich,

W 1961 r. na 15 lat więzienia w łagrach należących do Gułagu skazano Gunārsa Astrę. Do

w tym na Łotwie, różne siły domagały się reformy systemu dyktatorskiego, większej wolności,

ostatnich największych aresztowań dysydentów na Łotwie przed upadkiem reżimu sowieckiego

ograniczenia zależności od centrum (Moskwa) i bardziej niezależnych decyzji przy mianowaniu

doszło w czasach rządów sekretarza generalnego KPZR, Jurija Andropowa. W 1983 r. Gunārs

krajowych pracowników na kierownicze stanowiska. Z taką samą inicjatywą wyszedł jeden z tzw.

Astra oraz Ints Cālītis, Lidija Doroņina Lasmane i inni dysydenci zostali ponownie skazani.

spadkobierców Stalina, Ławrientij Beria, który kierował organami bezpieczeństwa państwowego

Kilkadziesiąt osób otrzymało oficjalne ostrzeżenia i rozpoczęto ich ściganie. Gunārs Astra,

i był wpływowym członkiem Komitetu Centralnego KPZR. Wzywał on do wzmocnienia

zeznając przed Sądem Najwyższym Łotewskiej SRR w dniu 15 grudnia 1983 r., powiedział:

narodowych kadr w systemie Partii Komunistycznej republik i w aparacie rządowym. Podkreślał,

„Wierzę, że czasy te znikną jak straszny sen. Daje mi to siłę, aby tu stać i oddychać. Nasz naród

że kadry kierownicze republik narodowych muszą znać miejscowy język, a w przeciwnym razie

wiele wycierpiał, a zatem przetrwa te mroczne czasy”. W latach 70. i 80. wobec dysydentów

nie mają prawa do zajmowania tych stanowisk i powinny zostać odwołane i przeniesione do

stosowano wygnanie do krajów zachodnich. Tak właśnie ukarano braci Olafsa i Pāvilsa Brūversów.

władz centralnych. W przypadku Łotewskiej SRR decyzja taka została podjęta w Moskwie dnia

W drugiej połowie lat 80. na Łotwie bardziej aktywny stał się ruch na rzecz praw człowieka. Utworzono grupę „Helsinki 86”, która obserwowała, w jaki sposób ZSRR przestrzega postanowień dokumentów podpisanych na konferencji OBWE w Helsinkach w obszarze praw człowieka. Grupa ta zorganizowała w dniu 14 czerwca 1987 r. duże demonstracje w proteście przeciwko

12 czerwca 1953 r. Wkrótce potem, dnia 22 czerwca, odbyło się posiedzenie plenarne Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Łotwy, na którym również położono nacisk na podobne idee. Szczególną uwagę zwrócono na fakt, że wielu funkcjonariuszy nie zna języka łotewskiego oraz że jest on dyskryminowany i eliminowany z oficjalnego użycia.

systemowi komunistycznemu na Łotwie. Rozpoczął się już jednak kryzys reżimu sowieckiego i po

Dzięki temu kierownicze stanowiska w Partii Komunistycznej i rządzie objęli tzw. narodowi

demonstracjach nie nastąpiły duże represje, chociaż KGB usiłowało doprowadzić do deportacji

komuniści, którzy nie mieli zamiaru zniszczenia istniejącego systemu komunistycznego, lecz

kilku członków grupy „Helsinki 86” do krajów zachodnich.

mieli raczej na celu jego zreformowanie i zdemokratyzowanie. Grupa ta opowiadała się przeciwko sztucznemu uprzemysłowieniu Łotwy i masowej imigracji osób z innych republik. Chciała, aby osoby zajmujące wysokie stanowiska w Partii rekrutowały się spośród ludności miejscowej i pragnęła zagwarantować odpowiednie miejsce językowi łotewskiemu i kulturze łotewskiej. Narodowi komuniści apelowali również o otwartość w przedstawianiu historii Związku Radzieckiego i Łotwy. Najbardziej znanymi przywódcami narodowych komunistów na Łotwie byli pierwszy zastępca przewodniczącego Rady Ministrów Eduards Berklavs, drugi sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Łotwy Vilis Krūmiņš, ekonomista Pauls Dzērve, minister rolnictwa Aleksandrs Ņikonovs, kierownik Wydziału Rolnictwa Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Łotwy Antons Luriņš i inni.

177

178

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Na skutek krytyki kultu Stalina, którą rozpoczął Nikita Chruszczow, oraz pewnej liberalizacji

drugiego sekretarza Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Łotwy. Wywołało to wstrząs

systemu sowieckiego w elicie Komunistycznej Partii Łotwy i w rządzie pojawiły się dwa obozy,

w Moskwie, ponieważ był to bezprecedensowy przypadek w stosunkach Moskwy z komunistyczną

które znalazły się w poważnym konflikcie. Jeden obóz reprezentowali starzy stalinowcy, którzy

partią republiki. Moskwa rozpoczęła kontrofensywę, ponieważ Kasznikowa uznano za ofiarę

sprzeciwiali się wszelkim zmianom w reżimie sowieckim. Druga grupa, narodowi komuniści,

antyrosyjskiej polityki na Łotwie.

dążyła natomiast do porzucenia tzw. modelu socjalizmu stalinowskiego i wprowadzenia w życie autentycznych zasad marksistowsko-leninowskich. Toczyły się spory o to, co jest dla Łotwy ważniejsze – jej własne interesy czy żądania i priorytety przedstawiane przez Moskwę. W przeciwieństwie do narodowych komunistów stalinowcy umniejszali znaczenie języka łotewskiego i kultury łotewskiej oraz kładli nacisk na wyższość języka rosyjskiego i kultury rosyjskiej.

Aktywnym przeciwnikiem wymuszonego napływu imigrantów na Łotwę był Eduards Berklavs. Jako zastępca przewodniczącego Rady Ministrów usiłował zapobiegać masowemu napływowi imigrantów oraz ich osiedlaniu się w stolicy. W tej kwestii Berklavs uzyskał nawet poparcie rządu ZSRR, ponieważ udowodnił, że Ryga nie ma możliwości zapewnienia mieszkań wszystkim imigrantom. Narodowi komuniści usiłowali doprowadzić do stworzenia w Rydze takich samych ograniczeń dla imigrantów z innych republik jak te istniejące w Moskwie, Leningradzie i Kijowie.

W skład obozu stalinowskiego na Łotwie wchodzili przedstawiciele starej nomenklatury,

Takie podejście szczególnie nie podobało się byłym oficerom Armii Radzieckiej, którzy uważali

którzy mieli bardzo negatywny stosunek do reform Chruszczowa. Były to osoby pochodzące

Rygę za bardzo atrakcyjne miejsce zamieszkania.

z Partii i instytucji radzieckich, Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego i spośród przywódców bałtyckiej strefy wojskowej. Najbardziej znanymi przedstawicielami tej grupy byli sekretarz ds. ideologii Partii Komunistycznej Arvīds Pelše i kierownik departamentu Komitetu Centralnego Partii Komunistycznej Augusts Voss, generał Aleksander Gorbatow, redaktor naczelny gazety „Łotwa radziecka” („Sovetskaja Latvija”) i inni.

W grudniu 1956 r. łotewskim narodowym komunistom udało się przyjąć w Prezydium Komitetu Centralnego decyzję o nauczaniu języka łotewskiego i rosyjskiego. W decyzji podkreślono, że wiele osób zajmujących kierownicze stanowiska w organach publicznych w republice ma niewielką znajomość łotewskiego, w związku z czym język łotewski jest wypierany z oficjalnego użytku. Stwierdzono, że dokumenty dotyczące przedsiębiorstw oraz masowych imprez politycznych

W grudniu 1956 r. Chruszczow spotkał się z przywódcami Łotewskiej SRR, przewodniczącym

i kulturalnych często sporządzane były w języku rosyjskim, niezależnie od etnicznej struktury

Rady Ministrów Vilisem Lācisem, pierwszym sekretarzem Partii Komunistycznej Jānisem

grupy pracowników. Wszystko to stworzyło podstawy do dysproporcji między Łotyszami

Kalnbērziņšem i przewodniczącym Prezydium Rady Najwyższej Kārlisem Ozoliņšem. Podczas

a Rosjanami i przyczyniło się do manifestacji nacjonalizmu w różnych formach. Aby poprawić

tego spotkania zgłoszono apel o ograniczenie liczby ludności napływowej na Łotwie, obsadzenie

sytuację, Komitet Centralny Komunistycznej Partii Łotwy zarządził organizację kursów języka

stanowisk kierowniczych osobami znającymi język i tradycje łotewskie oraz zmianę sztucznego

łotewskiego i rosyjskiego w organizacjach partyjnych, przedsiębiorstwach i instytucjach oraz

planu budowy ogólnozwiązkowych zakładów i fabryk na Łotwie. Chruszczow przyznał, że

postawił starszym urzędnikom wymóg opanowania obu języków co najmniej na poziomie

propozycje przywódców Łotwy są dobrze uzasadnione, i uznał, że na Łotwie doprowadzono do

komunikatywnym w ciągu dwóch lat.

pewnych dysproporcji.

Nowe sposoby podejścia pojawiły się również w obszarze polityki edukacji. Opracowano nowe

Narodowi komuniści na Łotwie nie stworzyli jednak odrębnych struktur organizacyjnych. Nie

programy nauczania, które w większym stopniu niż poprzednio koncentrowały się na wychowaniu

posiadali własnych jednostek strukturalnych ani programu działań. Stanowili raczej grupę osób

artystycznym oraz na historii i kulturze Łotwy. Czołowi działacze w systemie edukacji na Łotwie

o podobnych poglądach popieranych przez młodsze pokolenie przedstawicieli nomenklatury,

uważali, że nauka powinna trwać o jeden rok dłużej niż w systemie istniejącym w Federacji

a także przez intelektualistów łotewskich. Wpływ reformatorów stał się widoczny w 1958 r.,

Rosyjskiej. Przyczyną było to, że uczniowie na Łotwie musieli uczyć się języka łotewskiego

kiedy Fiodor Kasznikow, promowany i wspierany przez centrum, nie został wybrany na

i rosyjskiego. Moskwa odrzuciła tę propozycję. W 1958 r. pogorszyły się stosunki między

179

180

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

stalinowskim a liberalno-komunistycznym skrzydłem Komunistycznej Partii Łotwy. Reakcyjne

Nowi przywódcy republiki posłusznie wykonywali polecenia centrum i w latach 60. wspierali

skrzydło Partii Komunistycznej stało się aktywniejsze i w związku z tym do Rygi wysłana została

szybkie tworzenie ogólnozwiązkowych przedsiębiorstw przemysłowych. Z zasady budowano

specjalna grupa inspekcyjna z Komitetu Centralnego KPZR w Moskwie.

zakłady maszynowe, metalurgiczne, chemiczne, stocznie oraz zakłady wytwarzające urządzenia

W czerwcu 1959 r. do Rygi przybył przywódca Związku Radzieckiego Nikita Chruszczow; staliniści przekonali go, że nacjonaliści zajęli kierownicze stanowiska w Partii Komunistycznej republiki, a Rosjanie są na Łotwie dyskryminowani. W Moskwie zapadła decyzja o przeprowadzeniu czystek wśród przywódców łotewskich. Dnia 25 listopada pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Łotwy Jānis Kalnbērziņš i przewodniczący Rady Ministrów Vilis Lācis złożyli dymisję. Zdymisjonowany został jeden z najbardziej znanych narodowych komunistów, Eduards Berklavs. W rzeczywistości został on wywieziony do obwodu władimirskiego w Rosji, gdzie pracował jako szef rady filmowej. W następnym miesiącu ze stanowisk usunięto redaktora naczelnego gazety

radiowe i elektroniczne. Łotwa wraz z innymi republikami bałtyckimi podlegała coraz większej industrializacji. W ramach kontynuacji ogłoszonej przez Chruszczowa polityki mającej na celu przyspieszenie rozwoju przemysłu chemicznego w pierwszej połowie lat 60. na Łotwie wybudowano cztery duże zakłady chemiczne: zakłady chemiczne w Olaine, zakłady wyrobu włókna szklanego w Valmierze, fabrykę włókien chemicznych w Dyneburgu i zakłady przetwórstwa plastiku w Olaine. Znacznie rozbudowano Państwowe Zakłady Elektrotechniczne (VEF) i ryskie Zakłady Radiowe im. Andrieja Popowa. Fabryka pociągów w Rydze stała się przedsiębiorstwem mającym monopol na produkcję wagonów w Związku Radzieckim.

„Walka” („Cina”) Pāvelsa Pizānsa, redaktora ryskiej gazety miejskiej Osvaldsa Darbiņša, redaktora

Moskwy nie interesował zrównoważony rozwój gospodarki. Na Łotwę sprowadzano brakujące

czasopisma „Zvaigzne” Rafaelsa Blūmsa i wielu innych. Wskutek tych czystek stanowiska

surowce, siłę roboczą i zasoby energetyczne. Stąd już w latach 1960–1970 43,3 proc. wszystkich

straciło ponad tysiąc osób. Pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Łotwy mianowany

niezbędnych pracowników pochodziło z innych republik ZSRR. Na przykład w tym czasie

został reakcjonista Arvīds Pelše, który kontynuował wymianę personelu kierowniczego i czystki

wybudowano zakłady wytwarzające minibusy w Jełgawie i prawie wszystkie części zamienne

polityczne do 1962 r.

były do nich sprowadzane z Rosji i innych republik. Podobnie było w przypadku zakładów

Po usunięciu Chruszczowa i dojściu do władzy w Moskwie Leonida Breżniewa zmiany zaszły

włókienniczych w Ogre i zakładów „Lauma” wybudowanych w mieście Lipawa.

również w elicie Komunistycznej Partii Łotwy. Na stanowisko pierwszego sekretarza mianowany

Głównym wskaźnikiem produkcji było według reżimu sowieckiego obowiązkowe wypełnianie

został Augusts Voss, Łotysz z Rosji, który nie mówił po łotewsku. Na Łotwie rozpoczął się

norm produkcyjnych określonych w państwowym planie. Nie zwracano należytej uwagi na jakość

tzw. okres stagnacji. W najwyższych strukturach władzy nie toczyła się już otwarta walka.

wytwarzanych produktów, ponieważ w Związku Radzieckim nieustannie brakowało wszelkich

Najważniejszą zasadą były dobre stosunki z centrum i rezygnacja z priorytetów narodowych.

towarów. Wysoką jakość produkcji zapewniano jedynie w przemyśle zbrojeniowym i w latach 60.

Lata 60. i 70. charakteryzowały się ścisłą kontrolą polityczną i ideologiczną oraz wzmacnianiem

i 70. na Łotwie powstawało coraz więcej takich zakładów. Ponad 15 proc. siły roboczej w tym

centralizacji władzy. Reżim nie był już jednak w stanie sprawować całkowitej kontroli wszędzie

okresie pracowało w przemyśle zbrojeniowym. Odsetek ten był znacznie wyższy niż na Litwie

i nad wszystkimi. Intelektualiści i najbardziej aktywna część społeczeństwa dostrzegali wyraźną

i trzykrotnie przekraczał odpowiedni wskaźnik w Estonii.

rozbieżność między czynami a słowami przedstawicieli władzy. Nomenklatura miała dostęp do wszystkiego, a inni otrzymali pozostałą część. Taka sytuacja sprzyjała zwiększeniu dystansu między władzą a społeczeństwem oraz tworzeniu się przepaści między elitą, nomenklaturą a zwykłymi obywatelami. Część społeczeństwa znalazła ucieczkę w alkoholu, zwiększyła się apatia i obojętność wobec otaczającego świata.

Ze względu na dysproporcje sytuacja gospodarcza rolnictwa zawsze była bardziej skomplikowana. Podobnie było na Łotwie. Reżim sowiecki znacjonalizował grunty i przeprowadził kolektywizację gospodarstw. Tradycyjne formy produkcji zostały zniszczone, co spowodowało poważne społeczne, demograficzne, a nawet moralne problemy na obszarach wiejskich. W pierwszych latach rolnictwa kolektywnego (koniec lat 40. i początek lat 50.) rolnicy kolektywni byli w pewnym sensie traktowani jak chłopi pańszczyźniani, ponieważ bez pozwolenia przewodniczącego

181

182

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

gospodarstwa kolektywnego nie mogli z niego wystąpić ani zmienić miejsca zamieszkania.

również artykułów gospodarstwa domowego, nowoczesnej odzieży i obuwia. Ludzie usiłowali

Zapłata za ciężka pracę była śmiesznie mała. Wielkość produkcji rolnej przez długi czas nie

zdobyć niezbędne rzeczy na czarnym rynku lub dzięki osobistym kontaktom zapewniającym

osiągała poziomu przedwojennego, co wskazywało na nieefektywność kolektywnego systemu

możliwość zakupu brakujących towarów. System ten stworzył solidne podstawy znacznej korupcji

rolnego. Przyznał to w swoim sprawozdaniu przywódca Komunistycznej Partii Łotwy Jānis

w społeczeństwie.

Kalnbērziņš. Gospodarstwa kolektywne były osłabiane przez bardzo niskie ceny skupu ustalane przez państwo, wysokie podatki i różne inne dodatkowe obowiązki, na przykład obowiązkowe kontyngenty dostaw drewna. Czasy Chruszczowa przyniosły chłopom nowe trudności, ponieważ ze względów politycznych zachęcano ich do rezygnacji z niewielkich indywidualnych gospodarstw pomocniczych, które były jednym ze źródeł dochodów rolników kolektywnych. Szkody w rolnictwie na Łotwie spowodowała również kampania Chruszczowa dotycząca obowiązkowej uprawy kukurydzy.

Reżim sowiecki zwracał niewielką uwagę na ochronę środowiska naturalnego. Organizując proces produkcji, rząd zazwyczaj brał pod uwagę najtańsze i najszybsze sposoby. Technologie stosowane w przemyśle i rolnictwie były często nieprzyjazne dla środowiska naturalnego. Wyraźnym tego przykładem był kompleks przemysłowy portu morskiego w Windawie. Dla zaoszczędzenia zasobów obiekt przeznaczony na niebezpieczne substancje chemiczne w Windawie wybudowano w taki sposób, że nie eliminował wszystkich zagrożeń dla zdrowia mieszkańców miasta. Również gospodarka miejska w dużych miastach nie mogła dorównać szybkiemu wzrostowi liczby

Jednakże od lat 60. dyskryminacja rolników kolektywnych zaczęła się zmniejszać – wzrosły

ludności. W związku z tym w poszczególnych miastach pogorszyła się jakość bieżącej wody,

ceny skupu, rozpoczęły się wypłaty emerytur państwowych oraz zwiększyły się dochody

a oczyszczalnie były niskiej jakości. Duże szkody dla środowiska spowodowały jednostki Armii

ludności wiejskiej, a także jej zabezpieczenie społeczne. Rząd pozwolił gospodarstwom

Radzieckiej stacjonujące na terytorium Łotwy, które poważnie naruszały przepisy i zasady

kolektywnym na rozwijanie różnych dodatkowych form produkcji (wyrób konserw spożywczych,

określone przez rząd i władze miejskie.

produkcja ceramiki, browary itd.), co zwiększyło dochody pracowników. Pomimo pojedynczych pozytywnych tendencji w latach 70. i 80. głównym problemem rozwoju wsi była niska wydajność produkcji. Pod względem wielu wskaźników rolnictwo Łotewskiej SRR nie osiągnęło poziomu z czasów niepodległości. W 1940 r. wydajność produkcji ziemniaków wynosiła 151 cetnarów (7670 kg) na hektar, natomiast w latach 1971–1975 było to jedynie 138 cetnarów (7010 kg). W przypadku produkcji zbóż sytuacja była podobna. Całkowita wielkość zbiorów z 1940 r. wynosząca 1 400 000 ton została przekroczona dopiero w 1981 r. W tym okresie zaopatrzenie ludności w produkty spożywcze zaczęło się pogarszać, ponieważ coraz więcej produktów wysyłano do Moskwy. Wywołało to niezadowolenie ludności.

Reżim sowiecki wprowadził znaczne zmiany w życiu kulturalnym Łotwy. W okresie stalinowskim w drugiej połowie lat 40. i w pierwszej połowie lat 50. nie następował żaden rozwój kultury, a głównym problemem było zachowanie narodowego dziedzictwa kulturowego. Wszystko podlegało regułom ideologii komunistycznej i zasadom realizmu socjalistycznego. Należało chwalić kulturę rosyjską i jej duży wpływ na rozwój kultury łotewskiej. Pewne liberalne tendencje w życiu kulturalnym pojawiły się w drugiej połowie lat 50. i w latach 60., kiedy to zaczęto uznawać narodowe osiągnięcia artystyczne i pozwolono na wzmianki o artystach i pisarzach z czasów niepodległości. Twórcy wśród inteligencji mogli działać znacznie swobodniej i różnorodniej, w ramach różnych gatunków. Jednakże wobec artystów, którzy nawet nie wprost wyrażali krytykę

Polityka gospodarcza Związku Radzieckiego nie była dostatecznie skuteczna i w konsekwencji

istniejącego reżimu, stosowano wszelkiego rodzaju środki przymusu i nacisku. Tradycyjnie

stała się przyczyną poważnych problemów. Na Łotwie nastąpił wzrost inflacji, mieszkańcy stracili

artystów takich publicznie zniesławiano, przestawano publikować ich dzieła i wykluczano

duże oszczędności ulokowane w bankach, doszło do spadku siły nabywczej oraz wystąpiły znaczne

ich z procesu tworzenia kultury. Takich represji doświadczyli poeci Knuts Skujenieks, Vizma

niedobory podstawowych produktów. Na przełomie lat 1963 i 1964 na Łotwie brakowało

Belševica i pisarz Visvaldis Lāms.

nawet chleba, a w latach 80. – mięsa i nabiału. Brakowało również poszczególnych wyrobów gotowych. Na przykład aby kupić samochód, trzeba było czekać nawet dziesięć lat. Brakowało

W latach 70. i 80. w życiu kulturalnym Łotwy zaczęło brać udział pokolenie powojenne. Doświadczyło ono terroru i represji i jego strach przed reżimem sowieckim był mniejszy niż

183

184

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

w poprzednich pokoleniach. Młodzi artyści, muzycy, pisarze mieli większą wiedzę o procesach

Gorbaczow uznał republiki bałtyckie za laboratorium zmian w kierunku pierestrojki i głasnosti,

zachodzących na świecie; ich twórczość charakteryzowała znacznie większa swoboda. Rozwijały

ponieważ uważał, że przywódcy Łotwy, Estonii i Litwy oraz obywatele tych republik znacznie

się również kontakty z Łotyszami na emigracji w krajach zachodnich. Reżim sowiecki jednak

lepiej zrozumieją sedno reform i okażą większe poparcie i wyrozumiałość. Gorbaczow nie ocenił

czujnie obserwował tendencje w życiu kulturalnym Łotewskiej SRR i tłumił wszelkie przejawy

w pełni usposobienia społeczeństwa i jego reakcji na otwartość i zmiany. Szansa swobodnego

zachowań, które uznawał za niepożądane. Na przykład w 1984 r. przedterminowo zamknięto

wyrażania myśli na temat realiów panujących w Związku Radzieckim została szybko wykorzystana

wystawę twórców zatytułowaną „Natura, środowisko, człowiek” i zakazano działalności

przez intelektualistów na Łotwie i w innych republikach bałtyckich, którzy zaczęli głosić hasła

popularnych wśród młodych ludzi zespołów rockowych (zespół „Perkons”).

przywrócenia niepodległości państwowej.

Chociaż reżim sowiecki zawsze usiłował utrzymać życie kulturalne na Łotwie pod ścisłą kontrolą

W lipcu 1986 r. w Lipawie utworzono grupę na rzecz obrony praw człowieka „Helsinki 86”, która

i sterować nim, kultura narodowa nadal rozwijała się w interakcji z procesami zachodzącymi na

otwarcie wypowiadała się o okupacji Łotwy przez Związek Radziecki, represjach i zbrodniach

świecie i nie była bezmyślną gloryfikacją ideologii komunistycznej. Zachowano najlepsze tradycje

przeciwko narodowi łotewskiemu popełnionych przez reżim sowiecki. Grupa „Helsinki 86”

czasów niepodległości, takie jak łotewskie ogólnonarodowe święto pieśni i tańca, które służyły

przesłała do Gorbaczowa list, w którym zwróciła się do niego o pomoc w egzekwowaniu

jako manifestacja duchowej siły i potęgi śpiewu.

przewidzianego artykułem 69 Konstytucji Łotewskiej SRR prawa do odłączenia się od Związku Radzieckiego. W liście podkreślono: „Pozwólcie nam samym decydować o naszym losie. Pozwólcie nam jeść nasz własny chleb, a resztę sprzedawać innym. Pozwólcie nam swobodnie

VI. K RYZYS REŻIMU SOWIECKIEGO I POCZĄTEK ZMIAN (1987–1990) Sytuacja gospodarcza, społeczna i polityczna w Związku Radzieckim w pierwszej połowie lat 80. była sygnałem poważnego kryzysu reżimu. Wskaźniki gospodarcze kraju poważnie się pogorszyły, podobnie jak stosunki z Zachodem. Coraz bardziej oczywiste było, że gospodarczo i technologicznie ZSRR pozostaje w tyle za najbardziej rozwiniętymi krajami świata. W krótkim czasie z powodu podeszłego wieku i choroby zmieniło się trzech sekretarzy generalnych KPZR. Zapanowały nieufność i brak nadziei, jeśli chodzi o zdolność reżimu do przeprowadzenia pozytywnych zmian na świecie. W takich warunkach w kwietniu 1985 r. na sekretarza generalnego KPZR wybrany został Michaił Gorbaczow. Reprezentował on te siły, które uznawały konieczność liberalizacji reżimu i reform. Gorbaczow uważał, że należy pilnie zmodernizować zacofaną gospodarkę radziecką, powstrzymać korupcję panującą w nomenklaturze Partii i władzach radzieckich i przezwyciężyć stagnację i brak entuzjazmu w społeczeństwie. Nowy przywódca Partii Komunistycznej ogłosił wprowadzenie pierestrojki i głasnosti.

spotykać się ze wszystkimi narodami świata. Nigdy nie skrzywdziliśmy żadnego narodu i nie zasługujemy na zamknięcie ani na to, by mówiono nam, z kim mamy się przyjaźnić, a z kim nie”. Pewien przełom w dalszym osłabianiu systemu radzieckiego został spowodowany manifestacją na szeroką skalę zorganizowaną przez grupę „Helsinki 86”. Odbyła się ona 14 czerwca 1987 r. w Rydze. Dla upamiętnienia ofiar deportacji ludności cywilnej przeprowadzonej przez reżim sowiecki w dniu 14 czerwca 1941 r. ludzie składali kwiaty pod pomnikiem Wolności. Na Łotwie rozpoczęła się tzw. „rebelia kalendarzowa”, czyli masowe wiece i manifestacje w dniach istotnych rocznic, podczas których okazywano niezadowolenie z reżimu sowieckiego. Na przykład dnia 23 sierpnia, w rocznicę podpisania zbrodniczego paktu Ribbentrop–Mołotow, pod pomnikiem Wolności ponownie odbył się duży wiec protestacyjny. Milicja i funkcjonariusze KGB usiłowali zakłócić wiec i zatrzymali pojedynczych uczestników. Inny wiec protestacyjny odbył się w dniu utworzenia Republiki Łotewskiej. Represyjne siły reżimu nie dopuściły do niego – rozproszyły i aresztowały uczestników. Pod koniec roku nadal rozwijał się ruch narodowy. Grupa entuzjastów usiłowała odrestaurować pamiątkowy dom pierwszego głównego dowódcy armii łotewskiej Oskarsa Kalpaksa. Działacze klubu ekologicznego rozpoczęli kampanię przeciwko budowie elektrowni wodnej nad Dźwiną w pobliżu Dyneburga. Wszystkie te zdarzenia jeszcze bardziej zachwiało podstawami istniejącego reżimu.

185

186

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Ryga. Łotwa. Zajęcie Łotwy przez wojsko dnia 17 czerwca 1940 r. Armia Czerwona (armia Związku Radzieckiego) rozpoczęła operację zajęcia Łotwy wcześnie rano dnia 17 czerwca. Fotografia z Muzeum Historii Rygi i Nawigacji.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Październik 1944 r. Druga okupacja radziecka, 1944–1991. Armia Czerwona w Rydze.

1944 r. Łotewski ruch oporu – łotewscy leśni bracia. Wielu Łotyszy opierało się okupacji radzieckiej.

Fotografia z książki „Legioniści łotewscy”, Daugavas Vanagi, 2005 r.

Fotografia Muzeum Historii Rygi i Nawigacji.

14–15 lipca 1940 r. Masowe demonstracje w Rydze prowadzili organizatorzy, którzy przybyli wraz z Armią Czerwoną. Niesione portrety Stalina, Mołotowa i innych przywódców radzieckich. Fotografia Łotewskiego Muzeum Wojny.

Wprowadzanie rolnictwa kolektywnego na Łotwie przez reżim radziecki. Przymusowe przesiedlenie z domu chłopskiego do gospodarstwa kolektywnego (kołchozu). Gunārs Birkmanis. Łotewskie Muzeum Fotografii, nr 7960/ 119.

187

188

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

„Śpiewająca rewolucja”, lata 1987–1991. Bałtyckie ruchy wyzwoleńcze pojawiły się najwcześniej w Związku Radzieckim i stały się znane jako „śpiewająca rewolucja”. Fotografia z Muzeum Frontu Ludowego Łotwy.

Szczyt NATO w Rydze. 28–29 listopada 2006 r. Łotwa została członkiem NATO. Podczas prezydentury Vairy Vīķe-Freibergi członkostwo Łotwy w NATO stało się rzeczywistością. Fot. J. Kūmiņš

Bałtycka Droga, Tallin-Ryga-Wilno, 23 sierpnia 1989 r. Około dwa miliony osób chwyciło się za ręce i utworzyło ponad 600-kilometrowy żywy łańcuch ludzki na terytorium trzech państw bałtyckich. Ta niezwykła demonstracja została zorganizowana, aby zwrócić uwagę świata na wspólny los historyczny, który podzieliły te trzy kraje. Podpisanie traktatu akcesyjnego.

Droga do niepodległości. Barykady na placu Katedralnym w Rydze w 1991 r. Fotografia z Muzeum Frontu Ludowego Łotwy.

Traktat o przystąpieniu Łotwy do Unii Europejskiej został podpisany w Atenach dnia 16 kwietnia 2003 r. przez prezydent Łotwy Vairę Vīķe-Freibergę i premiera Einarsa Repšego. Fot. J. Kūmiņš

189

190

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W elicie politycznej Łotewskiej SRR pojawił się rozłam, jeśli chodzi o sposób traktowania

Wywołało to zaniepokojenie wśród sił reakcyjnych i za wiedzą oraz przy poparciu Moskwy

demonstrantów. Siły reakcyjne twierdziły, że trzeba ich potraktować bardziej radykalnie,

w styczniu 1989 r. w Rydze odbył się kongres założycielski Międzynarodowego Frontu

natomiast inni uważali, że należy rozpocząć dialog. Przeważył pogląd, że przejawy publicznego

Pracujących Łotwy. Interfront wspierali Partia i nomenklatura radziecka, przywódcy bałtyckiej

protestu należy ukierunkować tak, aby wpasowały się w ramy pierestrojki rozpoczętej przez

strefy wojskowej, a także duże ogólnozwiązkowe przedsiębiorstwa, którymi zazwyczaj kierowały

Gorbaczowa. Dnia 25 marca 1988 r. rząd pozwolił Związkowi Pisarzy Łotewskiej SRR na

osoby przysłane z centrum. Jednym z orędowników idei Interfrontu był drugi sekretarz Partii

organizację na cmentarzu wojennym wiecu poświęconego pamięci ofiar reżimu sowieckiego.

Komunistycznej Witalij Sobolew. Interfront zdecydowanie sprzeciwiał się wszelkiej autonomii

Dnia 27 kwietnia milicja nie rozproszyła masowego wiecu (około 10 000 osób) w Rydze, który

Łotwy lub jej odłączeniu się od ZSRR. Zasadniczo był on organizacją rzeczników ZSRR i osób,

odbył się w proteście przeciwko budowie ryskiego metra.

których celem było utrzymanie reżimu sowieckiego. Miał on zadać cios siłom narodowym

Rozwój sytuacji w lecie 1988 r. pokazał, że intelektualiści zaczęli aktywnie sprzeciwiać się panującemu reżimowi. W dniach 1–2 czerwca 1988 r. odbyło się rozszerzone posiedzenie plenarne Związku Pisarzy, na którym otwarcie omówiono zagadnienia historyczne, usunięcie języka łotewskiego z oficjalnego użytku, sytuację demograficzną i niekontrolowaną migrację. Silnym echem odbiło się przemówienie, które na posiedzeniu plenarnym wygłosił Mavriks Vulfsons, wykładowca na Akademii Sztuk Pięknych. Podkreślił on, że z oceny wydarzeń z czerwca 1940 r. na Łotwie jasno wynika, że pogląd głoszony w czasach sowieckich – a mianowicie, że na Łotwie zaszła rewolucja socjalistyczna – jest wyraźnie błędny. Vulfsons oświadczył, że Związek Radziecki, wspierany paktem Ribbentrop–Mołotow, zajął państwa bałtyckie. W 1988 r. rozpoczęło się tworzenie organizacji patriotycznej – Frontu Ludowego Łotwy (LTF). Reżim chciał, aby Front był jedyną organizacją publiczną działającą w ramach istniejącego ustroju i popierającą przebudowę zapoczątkowaną przez Gorbaczowa w Związku Radzieckim. Jednak nawet w czasie tworzenia Front Ludowy stał się bardziej radykalny, a jego działalność wykraczała poza początkowe ramy. Wyraźnie świadczyły o tym treści gazety Frontu Lodowego „Przebudzenie” („Atmoda”). Program przyjęty przez Front Ludowy przewidywał suwerenność Łotwy w ramach Związku Radzieckiego. Front Ludowy był masową organizacją zrzeszającą ponad 100 000 członków, jednoczącą zarówno komunistycznych reformatorów i nacjonalistów, jak i zdecydowanych antykomunistów. Dużą rolę w tworzeniu Frontu Ludowego odegrali Jānis Peters, Sandra Kalniete, Ivars Godmanis, Dainis Īvāns, Romualdas Razukas i inni. LTF coraz aktywniej wypowiadał się o suwerenności i niepodległości Łotwy.

i skonsolidować część społeczeństwa o nastawieniu promoskiewskim. Biorąc pod uwagę nastroje społeczne, dnia 31 maja zarząd LTF wystąpił z apelem o omówienie kwestii całkowitej politycznej i gospodarczej niezależności Łotwy. Pewna radykalizacja społeczeństwa i poparcie idei niepodległości znalazły wyraz w wydarzeniu „Bałtycki Łańcuch” zorganizowanym w dniu 23 sierpnia. Zostało ono zorganizowane jako reakcja na pięćdziesięciolecie zbrodniczego paktu Ribbentrop–Mołotow. Około 2 000 000 osób na Łotwie, Litwie i w Estonii chwyciło się za ręce i utworzyło 595-kilometrowy żywy łańcuch od Tallina do Wilna. W odpowiedzi Komitet Centralny KPZR wygłosił oświadczenie: „Sytuacja w bałtyckich republikach radzieckich budzi coraz większe obawy. Rozwój tamtejszych wypadków ma wpływ na interesy wszystkich narodów radzieckich, całej ojczyzny socjalistycznej. Sprawy zaszły za daleko”. To jednak było wszystko, ponieważ reżim obawiał się użyć siły, aby powstrzymać odrodzenie narodowe w republikach bałtyckich. Dużym sukcesem Frontu Ludowego było zwycięstwo w wyborach do Rady Deputowanych Ludowych ZSRR (parlament ZSRR), które odbyły się w marcu 1989 r. Kandydaci wskazani przez Front Ludowy uzyskali 80 proc. wszystkich mandatów przydzielonych Łotewskiej SRR. Wybory pokazały popularność Frontu Ludowego nie tylko wśród Łotyszy, lecz także wśród ludności rosyjskojęzycznej. Reżim sowiecki i Partia Komunistyczna stopniowo traciły władzę na Łotwie. Było to dobrze widoczne podczas wyborów do Rady Najwyższej Łotwy, które odbyły się dnia 18 marca 1990 r. LTF i jego zwolennicy uzyskali 131 z 201 mandatów.

191

192

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VII. O D DEKLARACJI NIEPODLEGŁOŚCI DO NIEPODLEGŁEGO PAŃSTWA (4 MAJA 1990 r. – 21 SIERPNIA 1990 r.) Dzięki zwycięstwu w wyborach do Rady Najwyższej Łotwy (parlament) Front Ludowy mógł podejmować polityczne starania o niepodległość Łotwy. Wiosną 1990 r. rozpoczęły się debaty dotyczące przyjęcia deklaracji niepodległości Łotwy. Litwa uczyniła to już 11 marca, a Estonia – 30 marca. Front Ludowy Łotwy i wybrani z niego deputowani omówili kilka sposobów

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Bardzo ważnym pytaniem było to, czy jednostki zajmujące się sprawami wewnętrznymi i pracownicy Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego poprą nowy rząd. Wśród pracowników milicji (policji) nastąpił rozłam. Niektórzy byli lojalni wobec Republiki Łotewskiej, lecz inni przyłączyli się do przeciwników niepodległości Łotwy. Specjalne uzbrojone oddziały milicji, tzw. OMON, były również wrogo nastawione do rządu. Podzielona była także Prokuratura Łotewskiej SRR. Komitet Bezpieczeństwa Państwowego Łotewskiej SRR wraz z jego szefem, generałem Edmundsem Johansonsem, zajął stosunkowo przychylne stanowisko w kwestii procesów niepodległościowych. Szef KGB został nawet włączony do rządu Godmanisa.

odzyskania niepodległości. Bardziej radykalnie nastawieni członkowie uważali, że niepodległość

Jesienią 1990 r. rząd Łotwy podjął próbę rozpoczęcia negocjacji z Moskwą w sprawie wzajemnych

należy ogłosić natychmiast. Osoby o bardziej umiarkowanych poglądach popierały stopniowe

stosunków gospodarczych i politycznych. Prezydent ZSRR Michaił Gorbaczow był przekonany,

dążenie do niepodległości, przewidujące tzw. okres przejściowy. Dnia 4 maja Rada Najwyższa

że trudności gospodarcze zmuszą Łotwę i inne republiki bałtyckie do pozostania w Związku. Dnia

Łotwy zatwierdziła deklarację niepodległości: 138 deputowanych zagłosowało za nią, jeden

26 listopada przesłano Łotwie projekt nowego traktatu związkowego, który uwzględniał także wszystkie

wstrzymał się od głosu, a opozycyjni deputowani z frakcji Równość powiązani z Interfrontem

republiki bałtyckie. Na Łotwie zebrano ponad 1 000 000 podpisów przeciwko temu traktatowi.

(57 deputowanych) nie wzięli udziału w głosowaniu. W deklaracji ogłoszono przywrócenie

Istniało wiele oznak tego, że w ZSRR następuje zmiana w kierunku bardziej reakcyjnej polityki oraz

Republiki Łotewskiej i jej konstytucji. Jednocześnie określono okres przejściowy przeznaczony

że możliwe jest ustanowienie reżimu dyktatorskiego i użycie przemocy w celu zahamowania aspiracji

na osiągnięcie pełnej niepodległości. Na przewodniczącego Rady Najwyższej wybrano Anatolijsa

niepodległościowych w republikach bałtyckich. Zdarzały się przypadki wysadzania i profanowania

Gorbunovsa, a pierwszym premierem Łotwy po uniezależnieniu się kraju od Związku Radzieckiego

odnowionych pomników z czasów niepodległości. Dnia 6 grudnia reakcyjny Ogólnołotewski Komitet

został Ivars Godmanis. LTF przejął władzę polityczną na Łotwie.

Ocalenia zaapelował do Gorbaczowa o wprowadzenie na Łotwie rządów prezydenckich i wstrzymanie

Społeczeństwo ogarnęły euforia i entuzjazm wywołane sukcesem na drodze do niepodległości. Pojawiły się jednak również poważne problemy gospodarcze. Dotkliwym problemem był deficyt podstawowych towarów (produktów mięsnych, cukru, alkoholu, mydła itd.). Przedsiębiorstwom

działalności sił niepodległościowych. Zbrojny oddział OMON przejął kontrolę nad Domem Prasy w Rydze. Stosunki między Łotwą a ZSRR były napięte. We wzmocnieniu pozycji Łotwy ogromną rolę odegrało poparcie Borysa Jelcyna, przewodniczącego Rady Najwyższej Federacji Rosyjskiej.

przemysłowym brakowało surowców. Dnia 14 maja 1990 r. przywódca ZSRR Michaił Gorbaczow

Do największej konfrontacji sił narodowych z siłami promoskiewskimi doszło w styczniu 1991 r.

podpisał dekret stanowiący, że deklaracje niepodległości przyjęte przez republiki bałtyckie są

Wileńska stacja telewizyjna na Litwie została zaatakowana przez radzieckie siły wojskowe.

niezgodne z konstytucją ZSRR, bezprawne, a zatem nie mają mocy obowiązującej. Dnia 20 maja

Zginęło 14 osób, a 110 zostało rannych. Tymczasem Front Ludowy Łotwy zaapelował do ludzi

powstał komitet ochrony konstytucji i obywateli ZSRR oraz Łotewskiej SRR, który zjednoczył

o zgromadzenie się na Placu Katedralnym, aby chronić Radę Najwyższą i inne obiekty o znaczeniu

organizacje sprzeciwiające się niepodległości Łotwy. Jego przewodniczącym mianowany został

strategicznym. W demonstracji narodowej na brzegach Dźwiny w Rydze wzięło udział około

Alfrēds Rubiks, pierwszy sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Łotwy.

700 000 osób protestujących przeciwko przemocy i zabiciu ludzi w Wilnie. Ministrowie i Rada

W dniach 14–15 maja siły reakcyjne podjęły próbę wtargnięcia do gmachu Rady Najwyższej

Ministrów zwrócili się do obywateli Łotwy o przywiezienie do Rygi ciężkiego sprzętu rolniczego

(parlamentu) Łotwy i wywołania tam rebelii.

i budowlanego oraz samochodów ciężarowych wypełnionych kłodami drewna, aby można było zbudować barykady.

193

194

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W tym czasie reakcyjne kierownictwo Partii Komunistycznej z pomocą dowódcy bałtyckiej strefy

i dowódca bałtyckiej strefy wojskowej Fiodor Kuzmin ogłosili, że popierają pucz, i zażądali,

wojskowej przygotowywało się do obalenia wybranych zgodnie z prawem Rady Najwyższej i rządu

aby rząd ustąpił. Specjalne jednostki armii ZSRR wraz z oddziałem OMON zajęły budynek

Łotwy. Dnia 13 stycznia siły te zażądały przekazania władzy na Łotwie Ogólnołotewskiemu

publicznego radia, przejęły telewizję, międzynarodową centralę telefoniczną i inne obiekty. Po

Komitetowi Ocalenia Społecznego, którego jednym z przywódców był Alfrēds Rubiks. Dnia

trzech dniach stało się jednak jasne, że zamach w Moskwie nie udał się. Organizatorzy puczu nie

15 stycznia Komitet ogłosił przejęcie władzy na Łotwie. Dnia 20 stycznia oddział OMON

zdołali zneutralizować prezydenta Federacji Rosyjskiej, który wezwał naród do bojkotu zarządzeń

przypuścił na gmach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych szturm, podczas którego zginęło 5 osób.

konspiratorów.

Wznoszenie barykad pokazało, że obywatele są zdeterminowani, aby bronić swojego prawa do

Po nieudanym zamachu w Moskwie w dniu 21 sierpnia, w tym samym dniu, w którym oddział

niepodległości. Siła obrońców barykad polegała na ich przewadze moralnej nad agresją sowiecką.

OMON usiłował przypuścić szturm na gmach parlamentu, Rada Najwyższa Łotwy przyjęła

Dzięki pomocy środków masowego przekazu cały świat zobaczył, z jak wielką determinacją

ustawę konstytucyjną o państwowości Republiki Łotewskiej. Stanowiła ona, że okres przejściowy

narody bałtyckie usiłują odzyskać państwowość utraconą wskutek okupacji. Takie zdecydowane

określony w deklaracji z dnia 4 maja 1990 r. dobiegł końca, a niepodległość państwa została

działanie obrońców niepodległości zbiło z tropu rząd ZSRR w Moskwie i w Rydze nie doszło

przywrócona w pełnym zakresie. Siły reakcyjne poniosły porażkę również na Łotwie.

do rozlewu krwi ani do walki. Pod koniec stycznia 1991 r. zaistniała delikatna równowaga między siłami niepodległościowymi a promoskiewskimi. Rada Najwyższa, rząd i władze miejskie kontynuowały pracę, zaś siły posłuszne centrum utrzymywały kontrolę nad obiektami przejętymi przez OMON i Armię Radziecką. Obie strony rozumiały, że taka podwójna władza nie może istnieć długo.

Dnia 24 sierpnia 1990 r. Borys Jelcyn w imieniu Federacji Rosyjskiej uznał niepodległość Łotwy. Dzień wcześniej jako pierwsza uczyniła to Islandia. Następnie podobne decyzje podjęły Belgia, Dania, Finlandia, Węgry i inne kraje. Wspólnota Europejska uznała Łotwę za państwo dnia 27 sierpnia, a Stany Zjednoczone – 2 września. Do 18 września Republika Łotewska została uznana przez 79 krajów. Dnia 17 września Łotwa została przyjęta do ONZ. Najistotniejszym zadaniem

Dnia 3 marca rząd Łotwy przeprowadził referendum w sprawie pozostania kraju w Związku

rządu Łotwy było wówczas przeprowadzenie w kraju reform gospodarczych i politycznych, aby

Radzieckim. Wzięło w nim udział 87,5 proc. wyborców. Ogromna większość – około 78,3 proc.

wzmocnić jej niezależność.

ludności – opowiedziała się za niepodległością. Przywódca ZSRR M. Gorbaczow musiał rozpocząć rozmowy z rządem Łotwy. Negocjacje w sprawie przyszłego statusu Łotwy i jej stosunków gospodarczych z ZSRR były bardzo skomplikowane. W lipcu Moskwa przedstawiła następny projekt traktatu związkowego. Na Łotwę wywierano duży nacisk i pojawiły się groźby sankcji gospodarczych. Rząd ZSRR domagał się zapewnienia poboru młodych ludzi z Łotwy do Armii Radzieckiej. Oddział OMON rozpoczął brutalne ataki na przejścia graniczne państw bałtyckich. Dnia 31 lipca podczas ataku na litewskim posterunku granicznym w Miednikach zginęło 7 osób. Wszystko wskazywało na to, że Moskwa nie chce pogodzić się z niepodległością republik bałtyckich. Dnia 19 sierpnia 1991 r. w Moskwie nastąpiła próba zamachu stanu. Państwowy Komitet Stanu Wyjątkowego, składający się z 8 osób (Giennadij Janajew, Borys Pugo i inni), podjął próbę przejęcia władzy w kraju. Na Łotwie pierwszy sekretarz Partii Komunistycznej Alfrēds Rubiks

VIII. R EFORMY POLITYCZNE I GOSPODARCZE ORAZ ROZWÓJ PAŃSTWA W LATACH 1991–2004 Najważniejszym zadaniem po ogłoszeniu niepodległości Łotwy dnia 21 sierpnia 1991 r. było rozpoczęcie dalekosiężnych reform gospodarczych i politycznych. Rząd musiał utworzyć nowe struktury administracji publicznej, własną armię, policję, straż graniczną oraz zapewnić porządek i przestrzeganie prawa w każdej dziedzinie. Dla wielu osób nie było jasne, co trzeba zrobić i w jakich obszarach. Po odzyskaniu niepodległości społeczeństwo ogarnęła euforia; było ono

195

196

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

przekonane, że istnieje możliwość szybkiego i bezbolesnego przeprowadzenia reform. Jednakże

pozbawił ich reżim sowiecki. W 1993 r. na Łotwie istniało już 40 000 gospodarstw rolnych; ich

przejście od radzieckiego systemu totalitarnego do demokracji i gospodarki rynkowej nie było

liczba w 1995 r. wraz z gospodarstwami rodzinnymi wynosiła prawie 250 000.

proste. Niektórzy politycy uważali, że celem reform na Łotwie powinien być skandynawski model społecznej gospodarki rynkowej – model, którego podstawę stanowią wysokie podatki, interwencja państwa w gospodarkę, wysoki poziom ochrony społecznej obywateli. Wybrano jednak model neoliberalny, który przewidywał prywatyzację przedsiębiorstw publicznych, reformę systemu podatkowego i walutowego, ścisłą dyscyplinę budżetową itd. Łotwa zdecydowała się na tzw. terapię szokową – zniesienie kontroli cen i bardzo szybkie przejście na gospodarkę rynkową. Rząd był przekonany, że uwolnienie cen szybciej dostarczy wiedzy o faktycznej sytuacji gospodarczej w kraju, zlikwiduje niedobory w zaopatrzeniu i zapoczątkuje wykorzystywanie dużych oszczędności finansowych przez obywateli. Najpoważniejszym ówczesnym problemem dla społeczeństwa była wysoka stopa inflacji, która w 1992 r. osiągnęła 1051 proc. W kolejnych latach inflacja stopniowo obniżała się, a w 1994 r. wynosiła jedynie 119 proc.

Jedną z charakterystycznych cech reformy rolnej było obniżenie się wielkości produkcji na wsi. O ile w 1990 r. rolnictwo stanowiło 21,9 proc. PKB, o tyle kilka lat później wskaźnik ten obniżył się prawie o połowę. Rolnicy prywatni stali się głównymi wytwórcami produktów rolnych. W ciągu procesu prywatyzacji popełniono również błędy, wskutek których byli przewodniczący i inni urzędnicy kolektywnych gospodarstw, korzystając ze swego oficjalnego statusu, mogli zostać największymi właścicielami prywatnymi. W wyniku reform proces prywatyzacji wpłynął również na inne gałęzie przemysłu. Początkowo sprywatyzowano małe i średnie przedsiębiorstwa handlowe, transportowe i przemysłowe oraz mieszkania i banki. Prywatyzacja dużych przedsiębiorstw publicznych rozpoczęła się dopiero w połowie lat 90., a proces ten był bardzo powolny. Do 2000 r. prywatyzacja dużych przedsiębiorstw publicznych została jednak zasadniczo ukończona. Niesprywatyzowane pozostały jedynie takie przedsiębiorstwa monopolistyczne, jak Latvenergo (energia elektryczna)

W ramach procesu reform wprowadzono tymczasową walutę – rubla łotewskiego, którego później

i Latvijas Dzelzceļš (koleje łotewskie). Prywatyzacja własności odbywała się albo za pomocą

zastąpiły łaty. Po przejściu na łaty podjęto decyzję, że 1 łat stanowi równowartość 200 rubli. Kurs

bonów prywatyzacyjnych, albo za pomocą środków pieniężnych.

walutowy łata był wysoki i ustalony względem SDR. Działania takie podjęto w celu osiągnięcia stabilności makroekonomicznej i obniżenia stopy inflacji. Jednakże Łotwa, podobnie jak inne państwa postsocjalistyczne, nie mogła uniknąć katastrof w systemie finansowym i bankowym. Do najpoważniejszej doszło w 1995 r., kiedy to upadł największy bank komercyjny Baltija. Jej skutki odczuło ponad 100 000 osób i wiele instytucji publicznych i miejskich. Charakterystyczną cechą było również tworzenie przedsiębiorstw inwestycyjnych o krótkim okresie działalności, które stosując tzw. piramidę finansową, sprzeniewierzały środki mieszkańców, a następnie bankrutowały lub znikały.

Zmiany w modelu gospodarczym Łotwy spowodowały również zasadnicze dostosowanie jego struktury. Udział przedsiębiorstw przemysłowych w PKB Łotwy szybko obniżył się. W 1990 r. stanowił on 36,5 proc. ogólnej wartości PKB, w 2001 r. odsetek ten wynosił zaś jedynie 14,8 proc. Można to wyjaśnić zamknięciem wielu tzw. przedsiębiorstw ogólnozwiązkowych. Tymczasem zdecydowanie zwiększył się udział sektora usług – z 31,9 do 70,4 proc. Zasadniczo było to związane z tranzytem produktów naftowych z Rosji przez Łotwę. W tym okresie znacznie zmniejszył się także udział rolnictwa – z 21,9 do 4,4 proc. Na produkcję negatywny wpływ miała nie tylko zmiana rodzaju własności, lecz także wzrost cen surowców i utrata rynków w byłym

Istotnym krokiem była reforma rolna, która rozpoczęła się w lipcu 1990 r., kiedy to Rada

Związku Radzieckim. Szybko wzrastała także stopa bezrobocia. Oficjalny wskaźnik pod koniec lat

Najwyższa podjęła decyzję o jej przeprowadzeniu. Ustawa o prywatyzacji przedsiębiorstw

90. wynosił 7–8 proc. ogólnej liczby zatrudnionych. Negatywne tendencje w gospodarce Łotwy

rolnych i kolektywnych przedsiębiorstw rybackich stanowiła, że prywatyzacja dotyczy wszystkich

zostały zasadniczo przezwyciężone pod koniec lat 90., kiedy to roczny wzrost PKB nie spadał

gospodarstw kolektywnych, gospodarstw radzieckich i przedsiębiorstw rolnych. Ustawa

poniżej 6–7 proc. Pomimo tych osiągnięć Łotwa miała najniższą stopę wzrostu gospodarczego

przyznawała duże uprawnienia wspólnotom przedsiębiorstw rolnych i komisjom prywatyzacyjnym.

wśród państw bałtyckich, a także najniższe pensje.

W wyniku reformy rolnej przywrócono prawa byłych właścicieli gruntów i budynków, których

197

198

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Pojawiły się istotne różnice w rozwoju społeczno-gospodarczym szybko rozwijających się miast,

Oficjalne uznanie ciągłości państwowej umożliwiło Łotwie pozytywne rozwiązanie kwestii

takich jak Ryga i Windawa, i zacofanych obszarów wiejskich we wschodniej części Łotwy. Takie

majątku za granicą, w tym odzyskanie budynków poprzednich misji dyplomatycznych

dysproporcje przejawiały się wyższą stopą bezrobocia, niższymi pensjami i niższym poziomem

i depozytów złota. Na samym początku lat 90. Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone

zabezpieczenia społecznego. Na przykład stopa bezrobocia w Rydze w 2004 r. wynosiła 4,5 proc.,

i Szwajcaria zwróciły Łotwie depozyty walutowe i depozyty złota ulokowane w bankach tych

natomiast we wschodniej Łotwie (Łatgalia) dochodziła do 20–27 proc. Skutkiem niższego

państw w pierwszym okresie niepodległości Łotwy. Przez bardzo długi czas w ciągu całych lat

poziomu dochodów w Łatgalii były mniejsze możliwości kształcenia i opieki zdrowotnej.

90. Łotwa nie mogła odzyskać budynku byłej ambasady w Paryżu, który rząd francuski przekazał

Te negatywne zjawiska przyczyniły się do drenażu siły roboczej, odpływu ludności i niższej

Związkowi Radzieckiemu latem 1940 r. Dopiero dnia 24 marca 2004 r. Łotwa i Francja podpisały

liczby urodzeń.

umowę w tej sprawie. Francja zobowiązała się do zwrotu równowartości budynku.

Sprawdzianem dla Łotwy i innych państw bałtyckich był kryzys finansowo-płatniczy w Federacji

Po przywróceniu niepodległości bardzo istotną kwestią było międzynarodowe uznanie granic Łotwy,

Rosyjskiej w 1998 r. Na Łotwie znaczne jego skutki odczuły przedsiębiorstwa przetwórstwa

zwłaszcza jej granic z Rosją. Kwestię tę regulował zawarty przez te dwa kraje traktat pokojowy z dnia

żywności, zwłaszcza wytwórnie produktów rybnych. Wiele przedsiębiorstw zbankrutowało.

11 sierpnia 1920 r. Federacja Rosyjska, jako prawna spadkobierczyni ZSRR, odmówiła jednak uznania

Sytuację pogorszyło to, że w handlu z Łotwą Rosja nie traktowała tego kraju w sposób

mocy traktatu pokojowego. Rosjanie podkreślali w negocjacjach, że traktat ma wyłącznie znaczenie

uprzywilejowany. Osłabiło to konkurencyjność towarów pochodzących z Łotwy na wewnętrznym

historyczne i nie jest dokumentem prawnie wiążącym. Łotwa z kolei usiłowała wysunąć tę kwestię na

rynku rosyjskim w porównaniu z produktami z innych krajów. Z powodu nieporozumień

pierwszy plan. Uważała, że gdy Federacja Rosyjska włączyła do swojego terytorium miasto Abrene i sześć

politycznych Rosja zaczęła również ograniczać wywóz ropy naftowej przez Łotwę. Wszystkie te

okolicznych gmin, naruszyła wyżej wspomniany traktat. Dnia 22 stycznia 1992 r. Rada Najwyższa Łotwy

procesy ułatwiły zmianę ukierunkowania handlu zagranicznego Łotwy z Rosji na państwa UE.

podjęła specjalną decyzję w sprawie nieuznawania aneksji miasta Abrene i sześciu gmin regionu Abrene.

W 2001 r. 61 proc. wszystkich wywożonych towarów i 53 proc. towarów przywożonych trafiało

Także w deklaracji w sprawie okupacji Łotwy przyjętej 28 sierpnia 1996 r. przez Sejm (parlament) Łotwy

do UE lub z niej pochodziło.

podkreślono tę kwestię. Widząc, że kwestia porozumienia z Rosją w sprawie granic utknęła w martwym

Przywracając niezależność państwową, Łotwa musiała również rozwiązać wiele problemów politycznych i związanych z polityką zagraniczną. Istotną kwestią było to, czy Łotwa jest spadkobierczynią pierwszego niepodległego państwa (istniejącego w latach 1918–1940), czy całkowicie nowym państwem. Bezwzględna większość państw zachodnich uznała ciągłość państwową Łotwy. Legalności ciągłości państwowej Łotwy nie uznały natomiast Kuba, Chiny, Rosja i Albania, które uważały ją za nowo ustanowione państwo. Forma uznania suwerenności

punkcie, strona łotewska ogłosiła w 1997 r., że jest gotowa podpisać tzw. techniczną umowę w sprawie granic. Umożliwiło to rozpoczęcie negocjacji dotyczących przygotowania umowy w sprawie granic oraz uznanie granic obu państw w ich naturalnym kształcie. Umowa w sprawie granic miedzy Łotwą a Rosją została podpisana dopiero w 2007 r., gdy Łotwa ostatecznie zrezygnowała z wszelkich roszczeń do miasta Abrene (obecnie Pytałowo) oraz sześciu wymienionych powyżej gmin wiejskich. Rosji udało się narzucić Łotwie własne poglądy na kwestię granic.

Łotwy zależała od sposobu interpretacji przez poszczególne państwa zajęcia państw bałtyckich

Wzmocnienie państwowości wymagało ostatecznego rozwiązania problemu obywatelstwa.

w czerwcu 1940 r. Wśród niektórych organizacji międzynarodowych panowały sprzeczne poglądy.

Zgodnie z jednym podejściem obywatelstwo należało nadać tym wszystkim mieszkańcom, którzy

Na przykład chociaż Łotwa była jednym z państw członkowskich Międzynarodowej Organizacji

mieszkali na Łotwie w chwili przywrócenia niepodległości i byli wobec niej lojalni. Zgodnie

Pracy założonej w 1921 r., po przywróceniu niepodległości musiała ponownie przystąpić do tej

z innym obywatelstwo miało zostać nadane wyłącznie tym osobom, które były obywatelami

organizacji. Rada Europy uznała ciągłość państwową Łotwy.

Republiki Łotewskiej do dnia 17 czerwca 1940 r. (do czasu zajęcia Łotwy), i ich potomkom. Na podstawie takich zasad dnia 15 października 1991 r. Rada Najwyższa wydała uchwałę

199

200

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

o przywróceniu praw obywateli Republiki Łotewskiej oraz podstawowych zasadach naturalizacji.

W latach 1997–1998 w społeczeństwie i wśród partii politycznych w parlamencie na Łotwie

Wywołało to duże niezadowolenie wśród nie-Łotyszy – osób, które nie mogłyby kwalifikować

toczyły się dyskusje na temat nowych zmian w ustawie o obywatelstwie. Wspierały je liberalna

się do uzyskania obywatelstwa. Ostrą krytykę wyraziła również Rosja, która oskarżyła Łotwę

partia Łotewska Droga (Latvijas Ceļš) oraz partie lewicowe – Ludowa Partia Zgody (Tautas

o dyskryminację mieszkających w tym kraju Rosjan. W pewnym sensie nie-Łotysze nie

saskaņas partija) i Demokratyczna Partia „Gospodarz” (Saimnieks). Partia o orientacji narodowej

utożsamiali się już z państwem łotewskim; wzrosła ich niepewność co do przyszłości.

Dla Ojczyzny i Wolności/Łotewski Narodowy Ruch Niepodległości (Tēvzemei un Brīvibai/

Dnia 22 lipca 1994 r. parlament Łotwy przyjął ustawę o obywatelstwie, która ustanawiała zasadę kwotową przy nadawaniu obywatelstwa. Od tamtej chwili co roku w drodze naturalizacji obywatelstwo mogła uzyskać liczba osób stanowiąca 0,1 proc. obywateli. Taka norma zawarta w ustawie o obywatelstwie spowodowała zastrzeżenia OBWE. Z uwagi na nie prezydent Łotwy Guntis Ulmanis nie przyjął ustawy. Została ona zmieniona w taki sposób, że anulowano zasadę kwotową i przewidziano podział kandydatów na obywateli na kilka grup w zależności od wieku i czasu przybycia na Łotwę. Znowelizowana ustawa o obywatelstwie określała tzw. „system okienkowy” polegający na określeniu okresu, w którym naturalizacji miały podlegać poszczególne grupy mieszkańców. W pierwszej kolejności miały to być najmłodsze grupy. W 1995 r., po przyjęciu ustawy o obywatelstwie, utworzono Radę ds. Naturalizacji i mógł się rozpocząć proces naturalizacji osób nieposiadających obywatelstwa łotewskiego. Dnia 28 kwietnia parlament uchwalił oddzielną ustawę o obywatelach byłego Związku Radzieckiego, którzy mieszkali za Łotwie. Zostali oni uznani za stałych mieszkańców Łotwy. Proces naturalizacji osób niebędących obywatelami łotewskimi okazał się jednak bardzo powolny. Zgodnie z normami prawnymi w latach 1995–1998 naturalizacji mogło podlegać około 150 000 osób. Z praw tych skorzystało jedynie 11 400 osób. Brak obywatelstwa nie miał wpływu na codzienne życie ludzi, a zatem naturalizacja nie była dla nich sprawą pilną. Ponadto po zmianach łotewskiej ustawy o obywatelstwie poszczególne organizacje międzynarodowe (Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie) wskazywały na nieuzasadnione ograniczenia praw osób nieposiadających obywatelstwa łotewskiego. Na przykład osoby takie nie mogły wykonywać zawodów prawniczych, nabywać gruntów na własność ani pracować jako farmaceuci lub piloci samolotów. Wiele ograniczeń dotyczących takich osób stopniowo anulowano, lecz wskaźnik naturalizacji pozostawał niski. Wielu osobom nieposiadającym obywatelstwa łotewskiego brakowało obiektywnej motywacji do jego uzyskania, a ponadto panowała opinia, że procedura ta jest bardzo skomplikowana.

LNNK) była przeciwna zmianom. Prezydent państwa Guntis Ulmanis bronił przekonania o konieczności zmian, w szczególności zniesienia systemu okienkowego stosowanego przy naturalizacji i automatycznego nadawania obywatelstwa dzieciom osób nieposiadających obywatelstwa łotewskiego, które urodziły się na Łotwie po odzyskaniu niepodległości. Dnia 22 czerwca 1998 r. przyjęto zmiany ustawy o obywatelstwie, które obejmowały obydwie zasady popierane przez prezydenta. W takiej sytuacji 36 deputowanych do parlamentu wraz z partią Dla Ojczyzny i Wolności/Łotewski Narodowy Ruch Niepodległości ogłosiło, że zmiany ustawy o obywatelstwie nie są zgodne z ich interesami jako mieszkańców Łotwy i są sprzeczne z konstytucją, oraz zażądało jej zawieszenia na okres dwóch miesięcy. W tym czasie rozpoczęto zbieranie podpisów obywateli opowiadających się za organizacją referendum. Zebrano około 224 000 podpisów i dnia 3 października 1998 r. odbyło się głosowanie powszechne w tej sprawie. Ponad 487 000 obywateli (52,5 proc.) spośród uczestników referendum poparło zmiany ustawy o obywatelstwie. Stopniowo zaczął również wzrastać odsetek naturalizacji; w 2004 r. od początku procesu naturalizacji obywatelstwo otrzymało 69 288 osób. Eksperci tłumaczyli wzrost wskaźnika naturalizacji przystąpieniem Łotwy do NATO i UE. Pomimo to liczba osób nieposiadających obywatelstwa łotewskiego wynosiła nadal ponad 450 000. W pewnym stopniu przyczyniła się do tego również Rosja, która ustawicznie podkreślała, że obywatelstwo należy od razu nadać wszystkim nieposiadającym go osobom i że należy wprowadzić w życie tzw. opcję „zero obywatelstwa”. Ostatecznie takie stanowisko miało wpływ na część osób bez obywatelstwa łotewskiego, które uważały, że państwo łotewskie powinno nadać im obywatelstwo automatycznie, bez stosowania procedury naturalizacji. Bardzo istotnym problemem, który musiał zostać rozwiązany przez rząd Łotwy, było jak najszybsze wycofanie wojsk rosyjskich. Kwestię tę Rada Najwyższa Republiki Łotewskiej po raz pierwszy poruszyła w listopadzie 1990 r. w swojej odezwie do prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa. Dnia 1 lutego 1992 r. oba kraje osiągnęły porozumienie co do tego, że wycofywanie wojsk rozpocznie się w terminie około jednego miesiąca. Proces ten był jednak bardzo złożony i przedłużał się. Aby

201

202

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

zachować swoje wpływy w regionie bałtyckim, Borys Jelcyn, kolejny prezydent Rosji, oświadczył

później. Dużą rolę w terminowym wykonaniu porozumień odegrała misja OBWE na Łotwie,

28 października 1992 r., że wiąże kwestię wycofania armii z zagwarantowaniem praw ludności

która przeprowadziła inspekcje na miejscu i zmusiła Rosję do wywiązania się z postanowień

rosyjskojęzycznej. Rosja powoływała się na brak zakwaterowania dla personelu wycofywanych

porozumienia. Litwa była jedynym państwem bałtyckim, któremu udało się doprowadzić do

wojsk i niezbędnej infrastruktury. Twierdziła, że przede wszystkim musi wybudować baraki

wycofania wojsk rosyjskich 31 sierpnia 1993 r.

dla żołnierzy, budynki mieszkalne dla oficerów i członków ich rodzin. O stanowisku rządu rosyjskiego w tej kwestii decydowały zarówno wewnętrzne czynniki polityczne (naciski ze strony dowódców armii i opozycji), jak i zewnętrzne realia polityczne.

Po przywróceniu niepodległości nastąpiła zmiana z ustroju totalitarnego na demokratyczny. Na początku lat 90. powstało wiele partii politycznych. Początkowo zostały przywrócone poszczególne partie, które istniały w pierwszym okresie niepodległości Łotwy – Socjaldemokratyczna Partia

Aby szybciej uregulować tę kwestię, państwa bałtyckie zaangażowały czołowe państwa zachodnie,

Robotnicza oraz partia reprezentująca interesy ludności wiejskiej – Łotewska Unia Rolników.

w szczególności Stany Zjednoczone, oraz organizacje międzynarodowe. Dnia 10 lipca 1992 r. na

Na początku lat 90. została również utworzona Unia Chrześcijańskich Demokratów (KDS),

posiedzeniu przywódców OBWE podpisano dokument, w którym wezwano Federację Rosyjską

która w pierwszych wyborach parlamentarnych uzyskała 6 na 100 mandatów. KDS wraz z siłami

do tego, by nie opóźniała wycofywania wojsk z państw bałtyckich. Podobnym dokumentem

konserwatywnymi i liberalnymi popierała szybkie przeprowadzenie reform gospodarczych

była rezolucja Zgromadzenia Ogólnego Rady Bezpieczeństwa ONZ z dnia 25 listopada 1992 r.

i społecznych. W przeciwieństwie do innych krajów postsocjalistycznych zreformowanej Partii

Pozytywną rolę odegrało również poparcie premiera Szwecji Karla Bildta oraz jego mediacja

Komunistycznej (tzw. narodowi komuniści) nie udało się utrzymać wpływów w kraju. Interesy sił

w negocjacjach z Rosją. Pewne naciski na Rosję wywarły również Stany Zjednoczone. Aby

promoskiewskich na Łotwie reprezentowała Partia Socjalistyczna. Po przywróceniu niepodległości

skłonić Rosję do większej elastyczności, kraje zachodnie utworzyły specjalną fundację, która

stopniowo traciła ona wpływy na rzecz byłej największej masowej organizacji – Frontu Ludowego

sfinansowała budowę mieszkań i innych budynków dla wojsk wycofanych do Rosji. Chociaż

Łotwy, który faktycznie stał się podstawą do stworzenia systemu wielopartyjnego. Kryzys LTF

wycofywanie wojsk rosyjskich z Łotwy rozpoczęło się w marcu 1992 r., dużo czasu zajęło

i jego szybki upadek rozpoczęły się w lecie 1993 r., kiedy to poniósł on całkowitą porażkę

uzgodnienie ostatecznego terminu ich wycofania. Rosja usiłowała ustalić jak najpóźniejszą

w pierwszych demokratycznych wyborach parlamentarnych po odzyskaniu niepodległości.

datę. Podczas negocjacji w maju 1993 r. Rosja zażądała utrzymania bazy wojskowej w Lipawie do 1999 r., stacji przechwytywania przekazów elektronicznych w pobliżu Windawy do 1997 r., a stacji wczesnego ostrzegania w Skrundzie aż do 2003 r. Naciski międzynarodowe były jednak tak silne, że Rosja ustąpiła i dnia 30 kwietnia 1994 r. podpisała porozumienie z Łotwą. Porozumienie przewidywało ukończenie wycofywania wojsk rosyjskich do dnia 31 sierpnia tego samego roku. Łotwa ze swej strony zgodziła się na funkcjonowanie stacji wczesnego ostrzegania w Skrundzie do 31 sierpnia 1998 r. i podpisała specjalną czteroletnią umowę dzierżawy. Porozumienie w sprawie wycofania wojsk zawierało warunek bardzo niekorzystny dla Łotwy. Przewidywał on, że na Łotwie w charakterze stałych mieszkańców pozostanie około 21 000 rosyjskich emerytów wojskowych. Państwo łotewskie zobowiązało się do zagwarantowania im praw majątkowych oraz pełnowymiarowego zabezpieczenia społecznego. Część społeczeństwa postrzegała porozumienia z Rosją w sposób dwuznaczny. Rząd krytykowano za zbyt duże ustępstwa wobec Rosji. Stacja wczesnego ostrzegania w Skrundzie przestała działać w 1998 r., a jej demontażu dokonano rok

Wskutek kryzysu polityki gospodarczej i społecznej prowadzonej w połowie lat 90. przez neoliberałów na pierwszy plan wysunęły się populistyczne siły polityczne. Dobitne przykłady można było dostrzec podczas szóstych wyborów powszechnych – jednym z nich był sukces populistycznego ruchu Dla Łotwy pod przywództwem Joachima Siegerista, który uzyskał 16 ze 100 mandatów w parlamencie. Sukces odniosły również Demokratyczna Partia „Gospodarz” (Saimnieks) i Partia Jedności, które miały cele populistyczne. Powyższe partie, niezdolne do zaproponowania żadnych konkretnych rozwiązań pojawiających się problemów, stosunkowo szybko zniknęły ze sceny politycznej Łotwy. Społeczna krytyka polityki liberalnej zmusiła najbardziej wpływową partię, Łotewską Drogę (Latvijas Ceļš), do zmiany wcześniej popieranej strategii działań gospodarczych. Zamiast liberalizmu zaczęła ona kłaść w swojej polityce nacisk na konieczność gospodarki rynkowej ukierunkowanej społecznie. Narodową siłą konserwatywną w systemie politycznym Łotwy

203

204

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

była partia Dla Ojczyzny i Wolności/Łotewski Narodowy Ruch Niepodległości (Tēvzemei un

Aktualnym problemem, który musiało rozwiązać młode państwo łotewskie, była polityka

Brīvībai/LNNK), natomiast siłą lewicową w kraju była Partia Socjalistyczna, która popierała silne

dotycząca mniejszości i integracja społeczeństwa. Dnia 19 marca 1991 r. Rada Najwyższa przyjęła

funkcje regulacyjne państwa w gospodarce i w rozwiązywaniu problemów społecznych. Partia ta

ustawę o swobodnym rozwoju i prawie do autonomii kulturowej grup narodowych i etnicznych

sprzeciwiała się zakrojonej na szeroką skalę prywatyzacji i chciała utrzymać duże przedsiębiorstwa

na Łotwie. Ustawa stanowiła, że wszystkie mniejszości etniczne mają prawo do kultywowania

publiczne. Popierała ona również tworzenie silnych związków z Federacją Rosyjską.

i ochrony tradycji własnej kultury narodowej. Państwo zobowiązało się do zagwarantowania tego

Od chwili przywrócenia niepodległości wybory parlamentarne na Łotwie odbyły się pięciokrotnie. Pokazały one, że ludność Łotwy zachowała zainteresowanie procesami politycznymi. W wyborach do władz krajowych brało udział około 70 proc. wszystkich wyborców, a w wyborach do władz miejskich – około 60 proc. Na Łotwie odbyło się kilka referendów. W kraju aktywnie działają także różne organizacje pozarządowe. Oceniając te procesy, można dojść do wniosku, że w wyniku reform na Łotwie udała się zmiana społeczeństwa z totalitarnego na demokratyczne. Pomimo braku doświadczenia w działalności politycznej ludzie stopniowo zyskali świadomość swojej

prawa. Już na początku lat 90. powstało wiele stowarzyszeń narodowych: polskie, ukraińskie, rosyjskie i inne. Utworzono szkoły mniejszości żydowskiej, polskiej, ukraińskiej i estońskiej. Przy Gabinecie Ministrów utworzono Departament Spraw Narodowych. Typowym zjawiskiem lat 90. było to, że problem mniejszości na Łotwie postrzegano zasadniczo jako problem stosunków między Łotyszami a Rosjanami. Napięcia etniczne pojawiły się na Łotwie wiosną 2004 r., kiedy to mniejszość rosyjska zaprotestowała przeciwko zwiększeniu liczby przedmiotów, których nauczanie odbywało się w języku łotewskim w szkołach rosyjskich.

roli w procesie podejmowania decyzji politycznych w państwie i w tworzeniu społeczeństwa

Najistotniejszym zadaniem w dziedzinie polityki zagranicznej była szybsza integracja Łotwy

obywatelskiego. Pod koniec lat 90. poszczególne grupy społeczne – pracownicy służby zdrowia,

z utworzonymi przez kraje zachodnie strukturami politycznymi, gospodarczymi i bezpieczeństwa,

nauczyciele, rolnicy – zaczęły w sposób zorganizowany wyrażać własne opinie na temat procesów

która zapewniłaby stałe gwarancje istnienia państwa. Istotną rolę w polityce zagranicznej

w kraju, co zmusiło rząd do podejmowania decyzji, które poprawiłyby ich sytuację. Ludzie

przypisano rozwojowi współpracy regionalnej z najbliższymi sąsiadami – Litwą, Estonią

stopniowo zdobywali doświadczenie w działalności politycznej oraz umiejętność określania

i krajami skandynawskimi. Bardzo dużą rolę we wzmacnianiu niepodległości w latach 90.

własnych interesów i dbania o nie. W 1993 r. na Łotwie działało 978 organizacji pozarządowych,

odegrało wsparcie Stanów Zjednoczonych. Rząd rosyjski nawet obecnie nie uznaje zajęcia państw

a w 2004 r. ich liczba wzrosła do 7704. Jedna z najpoważniejszych obaw społeczeństwa dotyczy

bałtyckich w 1940 r. Pokazuje to powrót do myślenia imperialistycznego i ukryte roszczenia Rosji

zbyt dużego wpływu poszczególnych grup ekonomicznych i zamożnych jednostek na procesy

do posiadania istotnych wpływów w regionie bałtyckim.

w państwie oraz zbyt dużej korupcji. Spuścizną reżimu sowieckiego na Łotwie są poważne dylematy moralne i prawne. Kwestią najwyższej wagi jest ocena działań tych osób, które były zaangażowane w zbrodnie przeciwko ludzkości i w różne represje wobec pojedynczych osób w czasach reżimu komunistycznego. Były przywódca Partii Komunistycznej Alfrēds Rubiks został skazany za zdradę w ramach procesu odzyskiwania niepodległości. Były ludowy komisarz bezpieczeństwa Łotewskiej SRR Alfons Noviks i jeden z organizatorów masowych deportacji Michaił Farbtuch zostali skazani za ludobójstwo na narodzie łotewskim. Dnia 30 kwietnia 2004 r. radziecki partyzant Wasilij Kononow, który podczas II wojny światowej bezwzględnie traktował ludność cywilną, został uznany za winnego zbrodni wojennych przez Izbę Spraw Karnych Sądu Najwyższego Łotwy.

IX. I NTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ I NATO Od pierwszych dni istnienia dla Łotwy jako nowego państwa najwyższe znaczenie miała kwestia bezpieczeństwa. Problem ten można było rozwiązać poprzez organizację nowoczesnych sił zbrojnych oraz integrację ze strukturami utworzonymi przez państwa zachodnie. Jesienią 1991 r. rozpoczęło się tworzenie łotewskich sił zbrojnych, co odbywało się zgodnie z zasadami demokratycznymi. Przewidziano kontrolę parlamentu nad armią i Ministerstwem Obrony. Wraz z siłami zbrojnymi utworzono również silną strukturę straży krajowej, której jednostki zostały

205

206

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

rozmieszczone na terytorium całej Łotwy. W czerwcu 1995 r. parlament zatwierdził koncepcję

zbrojnych wchodziło 1200 żołnierzy, 11 650 funkcjonariuszy straży krajowej, 1350 oficerów,

obrony Łotwy, która polegała na utworzeniu stałej armii i rozwoju straży krajowej oraz ich

1900 podoficerów, 1000 poborowych.

ścisłej współpracy w dziedzinie obrony. Przyjęto zasadę całkowitej terytorialnej obrony państwa, a jednocześnie rozwijania współpracy z NATO.

Dnia 21 listopada 2002 r. na szczycie NATO w Pradze Łotwę i sześć innych krajów zaproszono do rozpoczęcia rozmów akcesyjnych. W 2004 r., czternaście lat po odzyskaniu niepodległości,

Pierwsze kroki w kierunku członkostwa w NATO zostały poczynione już w grudniu 1991 r., kiedy

Łotwa osiągnęła jeden ze swoich głównych celów w polityce zagranicznej – stała się członkiem

to Łotwa została przyjęta do Północnoatlantyckiej Rady Współpracy. W 1994 r. z inicjatywy

transatlantyckiej organizacji bezpieczeństwa i zyskała bardzo istotne podstawy do zagwarantowania

Stanów Zjednoczonych wszystkim zainteresowanym państwom zaproponowano program NATO

własnej państwowości. Dla Łotwy miało to szczególnie istotne znaczenie, biorąc pod uwagę jej

„Partnerstwo dla Pokoju”. Łotwa uważała go za istotną szansę na lepsze przygotowanie się

skomplikowaną historię w XX w. Wraz z przystąpieniem Łotwy i innych państw bałtyckich do

do przystąpienia do Sojuszu. W 1995 r. NATO zapowiedziało, że w najbliższej przyszłości

NATO zwiększyły się bezpieczeństwo i stabilność w regionie. Ułatwiło ono również modernizację

przyjmie nowe państwa członkowskie, z tym że proces rozszerzenia będzie stopniowy, a państwa

krajowych sił zbrojnych oraz podniosło ich zdolności wojskowe i prestiż. Żołnierze łotewscy

kandydujące będą musiały spełnić określone kryteria. Wśród istotnych elementów znajdowały

uczestniczący w misjach pokojowych w Afganistanie, Iraku, Kosowie i w innych miejscach są

się: kontrola cywilna nad siłami zbrojnymi w państwie, dobre stosunki z sąsiadami, brak różnych

postrzegani jako istotni partnerzy w utrzymywaniu pokoju.

konfliktów etnicznych i politycznych, istnienie granic z krajem będącym członkiem NATO i inne. Na szczycie NATO w 1997 r. podjęto decyzję o przyjęciu do NATO Czech, Węgier i Polski za dwa lata. Zatwierdzono również koncepcję przyszłego rozszerzenia, co oznaczało odrzucenie wszelkich zastrzeżeń zgłaszanych przez Rosję.

Od pierwszych dni po przywróceniu niepodległości Łotwa zawsze podkreślała swoje pragnienie przyłączenia się do wspólnoty państw europejskich. W tym sensie bardzo istotna była decyzja Komisji Europejskiej z dnia 27 sierpnia 1991 r., ponieważ określała ona podstawy stosunków między Łotwą a UE. Rząd łotewski zawsze podkreślał, że popiera te same zasady i wartości co

Na szczycie NATO w 1999 r. w Waszyngtonie państwa bałtyckie zostały wskazane jako państwa

UE – demokrację, prawa człowieka, dobrobyt i stabilność. W 1992 r. państwa bałtyckie wraz

kandydujące. Sytuacja zmieniła się na korzyść Łotwy – otrzymała ona sygnały, że integracja

z krajami Europy Wschodniej zostały włączone do programu pomocy UE, Phare, który ułatwił

z NATO może nastąpić w najbliższej przyszłości. W tym czasie rozpoczęła się intensywna

reformy gospodarcze i polityczne. Dnia 11 maja Łotwa podpisała ze Wspólnotą Europejską

reorganizacja sił zbrojnych i Ministerstwa Obrony. Opracowano szczegółowy plan działań

pierwszą umowę dotyczącą handlu oraz współpracy handlowej i gospodarczej, która gwarantowała

obejmujący zadania, które Łotwa musi wykonać, aby przystąpić do NATO. Trudnym kryterium

preferencyjne traktowanie we wzajemnych kontaktach gospodarczych. W preambule umowy

NATO było zwiększenie funduszy z budżetu państwowego przeznaczonych na siły zbrojne do

podkreślono aspiracje Łotwy do podpisania w przyszłości umowy o stowarzyszeniu. Łotwa dążyła

2 proc. PKB. W 2003 r. podjęto decyzję o włączeniu jednostek straży krajowej do sił zbrojnych.

do nawiązania ożywionych stosunków z UE i wkrótce ogłosiła, że jedną z pierwszorzędnych

W tym czasie zmieniono również koncepcje obrony państwa – odrzucono wcześniejszą zasadę

kwestii w jej polityce zagranicznej jest przystąpienie do Wspólnoty Europejskiej. Na szczycie

całkowitej obrony terytorialnej państwa, a nacisk położono na wspólne zdolności obronne.

w Kopenhadze w 1993 r. UE przyznała, że popiera przystąpienie nowych państw członkowskich,

W przyszłości nacisk miał być położony na utworzenie zawodowych sił zbrojnych, zapewnienie

i jednocześnie przedstawiła poszczególnym państwom rygorystyczne kryteria: stabilność

zdolności uczestnictwa we wspólnym systemie obronnym NATO i międzynarodowej współpracy

instytucji będących podstawą demokracji, zasady państwa prawa, prawa człowieka, funkcjonująca

wojskowej oraz stworzenie koncepcyjnie nowego wizerunku sił zbrojnych w społeczeństwie.

gospodarka rynkowa, zdolność do konkurowania w UE, przestrzeganie praw mniejszości,

Podjęto znaczne starania, aby umożliwić żołnierzom łotewskim uczestnictwo w misjach NATO

zdolność do wypełniania obowiązków państwa członkowskiego.

i misjach innych organizacji międzynarodowych. Wiosną 2004 r. w skład łotewskich sił

207

208

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Bardzo istotnym wydarzeniem w stosunkach między Łotwą a UE była umowa o wolnym handlu podpisana dnia 18 lipca 1994 r. Przewidywała ona swobodny przepływ towarów oraz ograniczenie lub całkowite zniesienie opłat celnych. UE zgodziła się na utrzymanie przez Łotwę przez ponad cztery lata cła na drewno, skóry surowe, złom żelazny i gips. Miało to na celu ułatwienie rozwoju tych tak ważnych dla Łotwy gałęzi górnictwa i przemysłu przetwórczego. Umowa przewidywała również wzajemne korzyści w handlu produktami rolnymi i produktami rybołówstwa. W rzeczywistości wraz z tą umowa rozpoczęła się stopniowa zmiana ukierunkowania handlu zagranicznego Łotwy z rynków rosyjskich i innych krajów WNP na kraje UE. W maju 1994 r. Łotwa zatwierdziła program integracji z UE. Utworzony został także Urząd Integracji Europejskiej, którego zadaniem było zapewnienie ściślejszej współpracy między instytucjami publicznymi, aby osiągnąć zamierzone cele. Rok 1995 był rokiem szczególnie wzmożonego rozwoju stosunków między Łotwą a UE, ponieważ dnia 12 czerwca Łotwa podpisała umowę o stowarzyszeniu z UE. W 1997 r. Komisja Europejska opublikowała dokument pt. „Agenda 2000”, który zawierał wnioski dotyczące wszystkich nowych krajów kandydujących oraz zalecenia w sprawie rozpoczęcia rozmów akcesyjnych. Dnia 12 grudnia Rada UE w Luksemburgu postanowiła włączyć wszystkie 11 krajów kandydujących do procesu akcesyjnego. W ten sposób Łotwa i Litwa zostały włączone do tzw. drugiej grupy negocjacji, a Estonia, jako lepiej przygotowany kandydat, do grupy pierwszej. Negocjacje z Łotwą rozpoczęły się w lutym 2000 r., a zakończyły w grudniu 2002 r. Dnia 16 kwietnia następnego roku na posiedzeniu Rady UE w Atenach Łotwa wraz z innymi krajami kandydującymi podpisała traktat akcesyjny. W imieniu Łotwy podpisali go prezydent państwa Vaira Vīķe-Freiberga i premier Einars Repše. Ustawodawstwo Łotwy przewidywało, że traktat o przystąpieniu do UE musi zostać zatwierdzony w referendum, które odbyło się dnia 20 września 2003 r. Przystąpienie Łotwy do UE poparło 66,97 proc. uczestników referendum. Przeciw zagłosowało 32,26 proc. Oficjalne przystąpienie Łotwy do UE nastąpiło dnia 1 maja 2004 r., kiedy to wszystkie państwa członkowskie UE ratyfikowały traktat akcesyjny. Obecnie Łotwa jest dojrzałym państwem członkowskim UE i została w pełni włączona do jej wspólnego obszaru gospodarczego, społecznego, prawnego i politycznego. Łotwie przyznano jedno stanowisko komisarza w Komisji Europejskiej i dziewięć miejsc w Parlamencie Europejskim. Od grudnia 2008 r. Łotwa jest państwem członkowskim układu z Schengen i podejmuje starania, aby w najbliższej przyszłości przystąpić do unii walutowej UE.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

X. Ł OTWA A PRZYSZŁOŚĆ UNII EUROPEJSKIEJ W 2008 r. Republika Łotewska obchodziła 90-lecie państwowości. W tym okresie historia kraju była bardzo skomplikowana. W XX w. Łotwa doświadczyła trzech okresów okupacji, które pozostawiły poważne polityczne, gospodarcze, demograficzne, psychologiczne i moralne konsekwencje dla rozwoju narodu. Z 90 lat państwowości Łotwa była państwem niepodległym jedynie przez 37 lat. O losie narodu łotewskiego przez wiele lat decydowały obce potęgi okupacyjne. W związku z tym Łotysze bardzo wysoko cenią odzyskaną niepodległość i prawa do decydowania o własnym losie. Za kwestię nadrzędnej wagi w przyszłości Łotwa uważa szybki rozwój gospodarczy kraju, zapewnienie dobrobytu swoim mieszkańcom, rozwój edukacji i kultury, ścisłą integrację z UE i NATO oraz zapewnienie takich warunków, które zagwarantowałyby jej trwałą państwowość. Aby osiągnąć te cele, Łotwa została państwem członkowskim Unii Europejskiej i NATO. Należy zwrócić uwagę, że współpraca w ramach UE na początku XXI w. już osiągnęła wysoki poziom. Powstała unia gospodarcza i walutowa, funkcjonuje jednolity system walutowy, współpraca odbywa się w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa, a także w zakresie spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości. UE jest zjednoczona wspólnymi wartościami i zasadami. Demokracja jest na wysokim poziomie i zagwarantowano prawa człowieka i podstawowe wolności. Społeczeństwo na Łotwie jest zadowolone z dołączenia do grupy tak wysoko rozwiniętych i stabilnych krajów. Poważnym sprawdzianem gotowości Łotwy i innych państw UE do dalszej integracji był Traktat ustanawiający konstytucję dla Europy, którego nie udało się przyjąć ze względu na negatywne wyniki referendów we Francji i w Holandii. Łotwa popierała ten traktat. Krytyczny stosunek wobec konstytucji w pojedynczych krajach spowodował zamęt i zastój zarówno we wspólnocie państw UE, jak i wśród elit politycznych. Bardziej adekwatne stało się pytanie: „Jaka będzie Unia Europejska w przyszłości?”. Czy będzie dobrowolną unią państw europejskich jak dotychczas, czy będzie europejskimi Stanami Zjednoczonymi, tj. europejską superpotęgą ze zdecydowanie ograniczoną suwerennością państw narodowych? Obecnie zasadniczą kwestią jest tożsamość UE w przyszłości. Poprzednie pozytywne doświadczenia w zakresie procesów integracji trwających ponad 50 lat nie pozostawiają wątpliwości, że Europa sprosta stojącym przed nią wyzwaniom.

209

210

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Podczas kolejnego procesu integracji należy opierać się na wspólnych wartościach, na osiągnięciach w zakresie integracji gospodarczej, politycznej i społecznej. Na czoło muszą wysuwać się sprawdzone już gwarancje gospodarcze zjednoczonej Europy, a także wzmacnianie jej konkurencyjności w globalnym świecie, respektowanie interesów wspólnoty obywateli, ulepszanie demokracji i prawa człowieka. Trzeba zachować i rozwinąć te wszystkie aspekty, które czynią Europę atrakcyjną dla reszty świata: wysoki poziom rozwoju nauki, nowe technologie, wspólną walutę, ochronę środowiska naturalnego, zabezpieczenie społeczne ludności, równość wszystkich państw, suwerenność i solidarność, zasady państwa prawa, przewidywalność. W przyszłości ważne będzie, aby UE zasadniczo zmniejszyła różnice między krajami nowymi i starymi, dużymi i małymi, bogatymi i mniej rozwiniętymi. Pogłębianie procesów integracji w przyszłości musi następować na podstawie poprzednich osiągnięć oraz poprzez odważne propagowanie nowych

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Wspomnienia osób deportowanych Elfrida Misiņa – wspomnienia dotyczące deportacji w dniu 14 czerwca 1941 r. i życia na Syberii Rankiem 14 czerwca przygotowywałam się do wyjścia do pracy w spółdzielni konsumentów „Nadzieja” (Ceriba) w Lipawie, gdzie pracowałam jako kierownik sprzedaży. Wtedy przyszło czterech mówiących po rosyjsku mężczyzn w mundurach wojskowych, którzy powiedzieli, że razem z mężem musimy pójść z nimi. Jeden z żołnierzy poszedł po mojego męża (Pauls Misins, ur. w 1915 r.), który pracował w szpitalu jako palacz. Nie powiedziano nam, dokąd nas zabierają. Jeden z żołnierzy rzucił kilka rzeczy na koc i zostaliśmy zabrani. Na dworcu mój mąż trafił do innego wagonu, a mnie, razem z innymi aresztowanymi kobietami i dziećmi, zabrano do regionu krasnojarskiego.

celów i zadań, które byłyby w równej mierze atrakcyjne dla wszystkich państw członkowskich UE.

Trafiłam do wsi Iltiukowo w regionie krasnojarskim w rejonie nowosiołowskim, do gospodarstwa

Siła UE polega na solidarności i równości wszystkich jej narodów; nie powinna ona w żadnym

kolektywnego „Rewolucja”. Wszyscy Łotysze, którzy zostali tam zabrani – pięciu dorosłych i pięcioro

razie reprezentować wyłącznie interesów Brukseli. Przyszłość zjednoczonej Europy zależy od

dzieci – mieszkali w jednym pokoju. Zbadano nas, deportowanych, jak niewolników i rozmieszczono

zdolności wszystkich zjednoczonych w niej narodów do spojrzenia poza interesy narodowe

po różnych gospodarstwach kolektywnych według pewnych kryteriów. Moja praca polegała na

i działania w imię interesów wspólnych.

wiązaniu snopów; pieniądze zarabiałam, wykonując prace dorywcze, robiąc na drutach i szyjąc. W listopadzie 1941 r. urodziłam córkę, która była bardzo chorowita i jesienią 1942 r. zmarła w szpitalu w Nowosiołowie. Jesienią 1944 r. przyjechał do mnie mój mąż, któremu udało się przeżyć na zesłaniu w regionie autonomicznym Komi. Mój mąż wykonywał tam ciężką pracę fizyczną. Z jego słów wiem, że przeżyły tam tylko 3 osoby z 68 deportowanych. Mąż był bardzo chory, miał czarne zęby, wielu z nich brakowało, wypadły mu włosy, z trudem się poruszał. Dnia 27 sierpnia 1946 r. urodziłam syna Visvaldisa, który od dziecka jest niepełnosprawny. Do Nowosiołowa została również deportowana żona ministra kultury Łotwy Katrina Birznieks wraz z synem Uldisem. Około 1951 r. przyjechał za nią jej mąż Jānis Birznieks. Jesienią zmarł w szpitalu. Arnolds Treide – wspomnienia (ur. w 1926 r., deportowany 14 czerwca 1941 r., zwolniony w 1957 r.). Ukończyłem właśnie pierwszy rok technikum w Lipawie, kiedy rankiem 14 czerwca wszystkich nas zabrano na bocznicę kolejową w Kara Osta (port wojskowy), gdzie stał długi pociąg z wieloma wagonami i zakratowanymi oknami. Stosując kłamstwa i podstępy, rozdzielono rodziny. W wagonie Pullmana w Lipawie było ponad 50 osób – tylko kobiety i dzieci. Ja byłem wśród dzieci najstarszy – miałem już 15 lat.

211

212

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Nasz pociąg składał się z około 90 wagonów i ciągnęły go dwie lokomotywy. Dnia 17 czerwca 1940 r. czołgi okupantów przejechały granicę, a dokładnie rok później nasz długi pociąg przejechał ją w przeciwnym kierunku. Minął tylko rok – rok grozy – ale jakież nieszczęścia przyniósł on naszej ziemi i naszemu narodowi! Po trzech tygodniach dotarliśmy do Jeniseju. Konwojujący żołnierze, którzy pilnie nas strzegli podczas podróży, zamknęli drzwi, zarzucili broń i torby na ramię i pomaszerowali w kierunku dworca. Wykonali już swoje zadanie. Zaś my, z całą swoją tragedią, zostaliśmy pod gołym niebem. Poznaliśmy główną mękę Syberii – komary. Drobne owady dostawały się wszędzie i gryzły okrutnie i boleśnie. Nie mieliśmy żadnych środków, aby się przed nimi chronić, a najbardziej cierpiały dzieci. Spuchnięte oczy, swędzące ręce i nogi podrapane do krwi. Nadzorcy w bryczesach i specjalnych butach z impregnowanego brezentu (kirza) zaczęli chodzić po naszym obozie i wybierać pracowników. Niepotrzebni im byli starzy ludzie i kobiety z dziećmi, a najsilniejsi mężczyźni zostali już wywiezieni do obozów zagłady. Nas zabrano do ośrodka regionalnego 100 kilometrów w głąb tajgi, gdzie zostaliśmy przydzieleni do różnych gospodarstw kolektywnych. Każda rodzina na początku otrzymała 5 kilogramów zgniłego owsa.

Wykaz skrótów GUŁAG – Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy KC KPZR – Komitet Centralny Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (Padomju Savienības Komunistiskās partijas Centrālā komiteja, PSKP CK) KDS – Kristīgi demokrātiskā savienība (Unia Chrześcijańskich Demokratów) Latvijas PSR – L atvijas Padomju sociālistiskā republika (Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka) LNNK – Latvijas nacionālā neatkarības kustība (Łotewski Narodowy Ruch Niepodległości) LNPA – Latvijas Nacionālo partizānu apvienība (Łotewski Narodowy Związek Partyzancki) LTF – Latvijas Tautas fronte (Front Ludowy Łotwy) OMON – Milicijas īpašo uzdevumu vienība (Oddział Milicji Specjalnego Przeznaczenia) VEF – Valsts elektrotehniskā fabrika (Państwowe Zakłady Elektrotechniczne)

213

214

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

LITWA: KILKUSETLETNIA WALKA O WOLNOŚĆ Vytautas Landsbergis Republika Litewska – Lietuvos Respublika Powierzchnia: 65 301 km² Ludność: 3 403 300 (2006 r.) Stolica: Wilno Język urzędowy: litewski Waluta: lit litewski (LTL) Ustrój: republika parlamentarna Data przystąpienia do UE: 1.05.2004 r.

I. WPROWADZENIE Obecność Litwy w Unii Europejskiej stanowi dla tego kraju możliwość przyczynienia się do osiągania wspólnego celu, jakim jest pokój i dobrobyt, jak również przezwyciężenia postsowieckiego, w gruncie rzeczy kolonialnego, opóźnienia w rozwoju i sprostania nowym wyzwaniom XXI wieku: wyzwaniom energetycznym, demograficznym, klimatycznym oraz moralnym. Nowy krótkowzroczny ekspansjonizm Rosji jest jeszcze jednym podstawowym wyzwaniem dla tego kraju. Dotyczy ono i będzie dotyczyć nie tylko Litwy, lecz także całej Europy. Jednocześnie łatwo zauważyć starania Rosji zmierzające do zaburzenia jedności i solidarności Unii Europejskiej poprzez działania skierowane przeciwko poszczególnym państwom członkowskim. Litwa zdaje sobie sprawę, że jeszcze przez wiele lat nie uwolnimy się od tego rodzaju zagrożeń. Obecnie UE i Litwa mają wspólną przyszłość.

215

216

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

II. MILENIUM WARTE ZAPAMIĘTANIA W 2009 roku Litwa świętowała tysiąclecie swojego istnienia. W roku 1009 kraj ten został wymieniony z nazwy w kronikach (annałach) niemieckiego miasta Quedlinburg jako obszar, na którym zginął Brunon, jeden z pierwszych misjonarzy krzewiących chrześcijaństwo na terenach pogańskich nad Morzem Bałtyckim. W tamtych czasach Litwa była znana, ponieważ zamieszkiwały ją wojownicze plemiona posługujące się wspólną mową, różniącą się od języków germańskich i słowiańskich, oraz zdolne do połączenia sił we wspólnej walce przeciwko plemionom sąsiadującym. W XIII w. Litwa była już zjednoczonym państwem rządzonym przez Mendoga, władcę, który przyjął chrzest i który otrzymał koronę królewską z Rzymu. Jednakże zanim Litwa przyjęła chrześcijaństwo, upłynęło jeszcze sto pięćdziesiąt lat, podczas których kraj ten musiał bronić się przed zbrojnymi misjonarzami, którzy faktycznie byli agresywnymi najeźdźcami z Zachodu. Dopiero w 1410 r. połączone armie dwóch sprzymierzonych państw – Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego – pokonały zakon krzyżacki w bitwie pod Grunwaldem i na dłuższy czas powstrzymały jego marsz na wschód. Terytorium Litwy w tamtych czasach sięgało już daleko na wschód, pod litewskim panowaniem znajdowały się Kijów i Krym. Litwa zbierała podatki od Nowogrodu Wielkiego i konkurowała o wpływy z sąsiadującym Księstwem Moskiewskim, znanym w Europie jako Moskowia. Te aspekty historii politycznej tłumaczą, dlaczego państwowość zawsze była istotną wartością dla szlachty i oświeconej ludności Litwy, którą w owych czasach i znacznie później opisywano jako

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W reakcji na takie podporządkowanie narodów wybuchały liczne powstania, zarówno na Litwie, jak i w Polsce, zazwyczaj skierowane przeciwko skrajnie surowym represjom rosyjskim. Opór kulturowy Litwinów pod koniec XIX w., kiedy to na zagarniętym obszarze litewskim zakazany był nawet język ojczysty i litewskie książki, doprowadził wreszcie do wykształcenia się idei oraz celu, jakim było odtworzenie państwa litewskiego na jego rdzennych terenach. Okazją do tego było zakończenie pierwszej wojny światowej i upadek trzech europejskich imperiów. Oświecone społeczeństwo litewskie, które kiedyś zwołało kongres delegatów, tzw. sejm litewski w Wilnie z 1905 r., w dniu 16 lutego 1918 r. jednomyślną decyzją delegatów do litewskiej rady narodowej proklamowało nie tyle nowe, ile historycznie odtworzone niezależne państwo litewskie. Tym samym aktem zerwano wszelkie istniejące dotąd stosunki międzypaństwowe z innymi narodami. Deklaracja ta, którą należało jeszcze obronić w wojnach o niepodległość z Rosją i Polską, wysuwającymi roszczenia do Litwy, została prawnie umocniona w 1920 r. przez demokratycznie wyłoniony parlament – Zgromadzenie Ustawodawcze. Szczególnie trudno było doprowadzić do konsolidacji terytorium państwa litewskiego. Zachodnie ziemie litewskie, odłączone od Niemiec na mocy traktatu wersalskiego, zostały włączone do Republiki Litewskiej dopiero w 1923 r. Z drugiej strony Wilno oraz tereny wschodnie sąsiadujące z tym miastem stołecznym znajdowały się pod polską okupacją i od 1920 r. przez następne 19 lat leżały w granicach Polski. Niemniej jednak Litwa rosła w siłę. Zapewne pokonałaby problemy wewnętrzne dotyczące rządów demokratycznych i rozwinęłaby wybrany skandynawski model ustrojowy, gdyby nie wydarzenia rozgrywające się w latach 1939–1940.

społeczeństwo obywatelskie. Państwowość przybrała przemyślaną formę prawną. Słynny kodeks prawa karnego i administracyjnego, tzw. Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego, był naśladowany na rozległych obszarach Europy Wschodniej w okresie od XVI do XVIII w. i zjednoczył je na wiele lat przed powstaniem idei Unii Europejskiej. Litwa dążyła również do wprowadzenia na swoim terytorium unii kościelnej – czyli ówczesnej formy ekumenizmu.

III. TRAGICZNE WYDARZENIA POŁOWY XX W. Dalsze losy kraju i narodu litewskiego zostały określone przez tragiczne wydarzenia II wojny

W 1791 r. wspólnota polsko-litewska, zwana Rzecząpospolitą Obojga Narodów, przyjęła pierwszą

światowej. Należy jednak odnotować również tło historyczne nowej destrukcji Litwy. Ani Niemcy,

w Europie konstytucję i stała się monarchią konstytucyjną, choć na niespełna kilka lat. W 1795 r.

ani Związek Radziecki nie zrezygnowały z ekspansjonistycznych zamiarów podyktowanych

silniejsi sąsiedzi – Rosja, Niemcy i Austria – doszczętnie zniszczyli kraj i podzielili między

zemstą, ignorując zarówno traktaty międzynarodowe, jak i wcześniejsze gwarancje suwerenności

siebie tereny dawniej zjednoczonego Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego.

Litwy. W marcu 1939 r. Niemcy ponownie wkroczyły na zachodnie ziemie litewskie, w tym do

Można zauważyć, że stanowiło to pewną zapowiedź paktu Ribbentrop–Mołotow z 1939 r.

regionu Kłajpedy, gdzie znajdowało się jedyne miasto portowe. Stało się to niedługo po tym, jak

217

218

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Stalin wykonał wobec Hitlera symboliczny gest przyjaźni (co być może zachęciło nazistów do

nie uznały rządu tymczasowego i po sześciu tygodniach nakazały jego rozwiązanie, co świadczyło

jeszcze jednego aktu agresji). Ta radziecka koncepcja nowej polityki przemieniła się w ciągu sześciu

o ich szczególnie negatywnym nastawieniu. Jeszcze bardziej odwetową postawą wykazał się

miesięcy w konspiracyjny traktat, w którym opisano, w jaki sposób Europa zostanie podzielona

w Moskwie Wiaczesław Mołotow, który obiecał zemścić się na Litwinach. Rząd tymczasowy

poprzez wywołanie „nowej wielkiej wojny” (zgodnie z wizją Stalina). Po pierwsze, oba państwa

miał wystarczająco dużo czasu, aby odbudować dawny państwowy system administracji lokalnej,

postanowiły podzielić pomiędzy siebie określone kraje wymienione w tajnych protokołach z dnia

wymiaru sprawiedliwości i edukacji. Ogłoszono ustawę denacjonalizacyjną, jednakże wojsko

23 sierpnia 1939 r. i leżące pomiędzy terytoriami agresorów. A zatem mocarstwa te w karygodny

niemieckie, a później administracja cywilna (Zivilverwaltung) nie dopuściły, by rząd sprawował

sposób określiły dalszy los Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, Polski, a nawet wschodniej Rumunii,

faktyczną władzę wykonawczą. Niemcy nie uznały proklamowanej niepodległości Litwy, nie

tj. Besarabii. W następstwie tego porozumienia Niemcy i Związek Radziecki zaatakowały Polskę

zaproponowały także modelu „sojuszu”, który miał zastosowanie w Słowacji i Chorwacji,

z obu stron. Chociaż niedługo po tym ZSRR zaatakował Finlandię, trzy państwa bałtyckie

chociaż rozwiązanie takie byłoby o wiele korzystniejsze dla Berlina. A zatem od roku 1941

zdołały się obronić aż do czerwca 1940 r. Gdy armia sowiecka przekroczyła granice Litwy, Łotwy

Litwa miała status państwa okupowanego przez Rzeszę, a niedługo potem została włączona do

i Estonii, obaliła ich rządy i doprowadziła do natychmiastowego zaanektowania tych państw

nowo utworzonej przez Berlin wschodniej prowincji Ostland. Naziści natychmiast przystąpili

przez włączenie ich do ZSRR i sowietyzację, rozpoczął się okres zależności państw bałtyckich od

do prześladowania i mordowania Żydów, a działania te osiągnęły największe nasilenie po

Związku Radzieckiego, który trwał niemal pół wieku.

likwidacji rządu tymczasowego. Specjalne jednostki SS, tzw. „Rollkommanda” chętnie także

Podczas drugiej wojny światowej ponownie rozpoczęła się zatem walka o wolność Litwy i innych krajów bałtyckich, która trwała jeszcze długo po zakończeniu wojny. Chociaż losy tych państw były podobne i historia boleśnie je do siebie zbliżyła, na Litwie utrzymały się pewne odrębności. W latach 1940–1941 sowietyzacja, której towarzyszyły represje na płaszczyźnie politycznej, narodowej i społecznej czy też tzw. klasowej, aż do pierwszych masowych deportacji w przeddzień wojny radziecko-niemieckiej była motorem jednoczenia sił patriotycznych, dążących do wyzwolenia i zorganizowania przy pierwszej sprzyjającej okazji powstania litewskiego. Okazja miała się pojawić na początku wojny pomiędzy ZSRR a Niemcami. Wojnę wywołał niemiecki atak na Litwę w dniu 22 czerwca 1941 r. W tym dniu oraz nazajutrz, jeszcze przed wkroczeniem Niemiec, litewscy powstańcy przejęli już kontrolę nad głównymi miastami, Kownem i Wilnem, oraz ogłosili przywrócenie niepodległości Litwy i powstanie rządu tymczasowego. Jednym z celów politycznych było wykorzystanie tych wydarzeń, cieszących się szerokim poparciem społeczeństwa litewskiego, do podkreślenia nielegalności włączenia Litwy do terytorium ZSRR w 1940 r. oraz braku zgody na nie. Powstańcy mieli kontakty z Berlinem i wiedzieli, że Niemcy zakazały takich działań, jak ogłoszenie niepodległości. Poprzez ten akt nieposłuszeństwa Litwini zademonstrowali również moralny sprzeciw wobec dyktatury nowego okupanta. Niemcy i ich rząd wojskowy (Militärverwaltung)

współpracowały z lokalnymi kolaborantami. Ruch oporu na okupowanej przez nazistów Litwie przyjął formę podziemnej działalności politycznej i bojkotów. Ustanowiono sojuszniczą strukturę polityczną nazwaną Najwyższym Komitetem Wyzwolenia Litwy, a wiosną 1944 r. mobilizowano litewskie oddziały ochotnicze. Musiały one stawić opór powracającemu wojsku sowieckiemu i dominacji politycznej w nadziei na szybki koniec wojny i przetrwanie państwa litewskiego (Finlandii się to udało), jednakże najpierw musiały sprzeciwić się wycofującym się siłom niemieckim, które zniszczyły „lokalne oddziały” litewskie, i walczyć z nimi. Tak zaczęła się długotrwała druga okupacja sowiecka, która utrzymała się do odzyskania niepodległości w 1990 r. Sowieci, samozwańczy wyzwoliciele, nie wycofali się po kapitulacji Niemiec; nie dotrzymano też zawartych w karcie atlantyckiej obietnic dotyczących państw bałtyckich. Ponadto zachodni sojusznicy przystali na żądanie Stalina dotyczące przekazania mu Królewca, czym potwierdzili geopolityczną i faktyczną przynależność Litwy i innych państw bałtyckich do obozu sowieckiego. (Uspokoić ich sumienie mogło jedynie to, że Królewiec, wraz z jego bezsilnymi mieszkańcami, został przekazany administracji ZSRR „w oczekiwaniu na traktat pokojowy”). Druga okupacja sowiecka znów charakteryzowała się stosowaniem zbrojnej przemocy, represji karnych i przymusowej sowietyzacji. Zbrojny opór powstał najpierw w regionach, a następnie w lasach i w podziemiu. Przybrał formę powszechnej wojny okupowanego państwa przeciwko okupantowi. Zjednoczony ruch oporu nazywał się w 1949 r. Litewskim Ruchem na rzecz Walki

219

220

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

o Wolność, miał centralny organ zarządzający, statuty wojskowe oraz prasę rozprowadzaną

wyjątkiem) ani obu Ameryk nie uznało legalności włączenia Litwy do ZSRR. Dzięki staraniom

wśród ludności. Zatwierdził on również zasady konstytucyjne przyszłej niepodległej Litwy.

dysydentów i dyplomatów sprawa ciemiężonych narodów bałtyckich była stale podejmowana

Po wycofaniu się okupantów przewodniczący Rady tego ruchu miał tymczasowo objąć urząd

w Kongresie USA, a nawet w Parlamencie Europejskim w 1983 r. i później. Kiedy wyłoniony

prezydenta i zapewnić wolne demokratyczne wybory. Obywatele, zwłaszcza mieszkańcy wsi

w wolnych wyborach parlament litewski przyjmował legalne ustawy konstytucyjne, ogłaszając

przekształconych w kołchozy, wspierali ruch oporu, za co byli okrutnie karani przez specjalne

przywrócenie niepodległości państwa, co stało się jeszcze za czasów sowieckiej okupacji

sowieckie oddziały NKWD, oddziały regularne oraz oddziały rekrutujące się spośród lokalnych

wojskowej w 1990 r., reprezentacja Republiki Litewskiej działała jeszcze w co najmniej trzech

kolaborantów. Kolejno po sobie następowały deportacje: około 150 000 osób deportowano

stolicach – w Waszyngtonie, Londynie i Watykanie. Odradzające się państwo mogło apelować

do odległych regionów ZSRR o surowym klimacie, aby nigdy stamtąd nie wrócili. Poprzez te

do demokracji zachodnich, które w dobrej wierze nie uznały okupacji Litwy i przekształcenia jej

działania, a także egzekucje i zdrady, rozbito litewski ruch oporu i rozwiązano go w 1954 r.

w republikę radziecką, o naturalne uznanie jego niepodległości. Nie było to łatwe, lecz przede

rozkazem dowództwa wojskowego (ostatni litewski żołnierz na wolności został zabity dopiero

wszystkim należy zrozumieć, w jaki sposób mogło w ogóle dojść do tego legalnego odrodzenia

w 1965 r.). Ten dziesięcioletni okres „wojny po wojnie” uzyskał należną ocenę prawną na

konstytucyjnego.

Litwie dopiero po odzyskaniu niepodległości: członków ruchu oporu traktowano jak żołnierzyochotników, a dowódcy okręgów wojskowych i członkowie dowództwa centralnego uzyskali z mocą wsteczną miano jedynego prawowitego rządu litewskiego w latach 1944–1954.

Związek Radziecki, który stosował imperialne okrutne praktyki na Węgrzech, w Czechosłowacji i na terytoriach pod jego bezpośrednim panowaniem, który usiłował wygrać zimną wojnę w Afryce, Azji i Ameryce Środkowej i który wreszcie przeprowadził nieudany atak na Afganistan, nieuchronnie zbliżał się do politycznego, ekonomicznego i moralnego bankructwa. Radziecka administracja komunistyczna, sporządziła plan reformy, aby ocalić ZSRR poprzez zrezygnowanie

IV. U CISK POD OKUPACJĄ SOWIECKĄ ORAZ NOWE FORMY OPORU Rząd okupacyjny i marionetkowe struktury komunistyczne, jakie mianowano nawet po śmierci Stalina, nadal dopuszczały się zbrodni, choć nie w wymiarze fizycznym, jak wcześniej – z wyjątkiem sporadycznych morderstw – lecz na płaszczyźnie gospodarczej i kulturalnej, aby dokonać sowietyzacji, kolonizacji i całkowicie wchłonąć Litwę do „zjednoczonego i wiecznego” Związku Radzieckiego. Ruch oporu działał nadal w sferze wolności kulturalnej i religijnej. Przyjmował formę pojedynczych kampanii protestacyjnych (takich jak samospalenie ucznia Romasa Kalanty w Kownie wiosną 1972 r.), prasy podziemnej i ucieczek do wolnego świata (najbardziej znana była ucieczka marynarza Simasa Kudirki). Pozostawiono również przedwojenne służby dyplomatyczne niepodległej Litwy w demokratycznych krajach zachodnich. Istotnym celem było niedopuszczenie do uznania okupacji przez społeczność międzynarodową i ta walka polityczna nie była prowadzona na próżno. Żadne państwo demokratycznej Europy (z jednym

z dalszej ekspansji i konfrontacji z Zachodem po tym, jak wyścig ekonomiczny i wyścig zbrojeń był już przegrany. Wspomniane reformy, tzw. pierestrojka, oznaczały większą liberalizację gospodarki, którą chciano osiągnąć za sprawą stopniowego przekazywania monopolu kapitału państwa w „prywatne” ręce elity komunistycznej, a także większej swobody wyrażania poglądów oraz wolności dyskusji. Pierestrojkę wiązano z nazwiskiem przywódcy nowego pokolenia, Michaiła Gorbaczowa. Demokracje zachodnie z zadowoleniem przyjmowały zmniejszenie zagrożenia światową wojną nuklearną, natomiast w Związku Radzieckim część społeczeństwa, która wyznawała wartości demokratyczne i ceniła wolności obywatelskie, odczuła, że nadszedł odpowiedni czas, aby podjąć działanie. Zaczęto się domagać sprawiedliwości i realnych zmian, w tym demokracji, która przełamałaby rządy „jednej partii”. Zmiany te były widoczne w Moskwie i Leningradzie, wśród studentów i w kopalniach, gdzie pracowali wyzyskiwani robotnicy, w szeregu pseudorepublik radzieckich, a zwłaszcza w okupowanych państwach bałtyckich, które pamiętały jeszcze przestępstwa dyktatury stalinowskiej i własną walkę o wolność.

221

222

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Pierestrojkę zainicjowano w 1985 r., a dwa lata później wybuchły powszechne protesty przeciwko

niepodległość; pierwsze konkurencyjne wybory do Zjazdu Deputowanych Ludowych ZSRR

sowieckiej okupacji krajów bałtyckich (w Wilnie w dniu 23 sierpnia 1987 r., tj. dniu czarnej

(Moskwa) wiosną tego roku, w których Sajudis tryumfalnie pokonał rządzące lokalne struktury

wstążki) oraz powstały trzy ruchy masowe – w Estonii, na Łotwie i Litwie utworzono w 1988 r.

Partii Komunistycznej; wspólny front z analogicznymi masowymi ruchami na Łotwie i w Estonii;

dwa Fronty Ludowe i jeden ruch o nazwie Sajudis (Ruch na rzecz Przebudowy).

wspólna walka polityczna wraz z innymi demokratami podczas dwóch Zjazdów Deputowanych

Litewski Sajudis powstał w Wilnie w dniu 3 czerwca 1988 r. Na posiedzeniu z udziałem głównie akademickiej i artystycznej inteligencji postanowiono zjednoczyć już istniejące odrębne inicjatywy, kluby i ośrodki zajmujące się prawami człowieka, ochroną kultury narodowej i języka litewskiego, ochroną środowiska, przywracaniem i promowaniem prawdy historycznej, zachowaniem zabytków historycznych i pomników kultury.

Ludowych w Moskwie w 1989 r.; decyzja o uznaniu tzw. paktu Ribbentrop–Mołotow za nieważny, którą przegłosowała realna większość; ogromna, sięgająca od Wilna aż po Tallin i przyjęta z zadziwieniem na świecie manifestacja – tzw. Bałtycki Łańcuch – w której wzięło udział 2 500 000 osób domagających się wolności; wybory do nowych parlamentów krajowych wygrane w 1990 r.

Wszystkie działania opierały się na swobodzie publicznej dyskusji i stawiania przed rządem podstawowych wymagań, w tym dotyczących zmiany anachronicznych postaw oraz wymiany nieodpowiednich urzędników. Wolność rozumiano jako powszechną wolność wyboru, tj.

V. POWRÓT DO NIEPODLEGŁOŚCI

demokrację. Aby mieć legitymację demokratyczną, władza musiała być jednomyślna i uzyskać poparcie większości społeczeństwa. Na całej Litwie spontanicznie zakładano grupy wsparcia ruchu

Litewski Sajudis wygrał wybory i wybrał większością ponad dwóch trzecich głosów swojego

Sajudis; pierwsza niezależna gazeta „Sąjūdžio žinios” („Wieści Sajudisu”) powstała bez żadnych

przedstawiciela na przewodniczącego Parlamentu i głowę państwa, podczas gdy kontrkandydatem

zezwoleń czy wniosków stymulując wysyp wolnej prasy w całym kraju: na prowincji, w miastach

był lider lokalnej Partii Komunistycznej. Jednego dnia Parlament uchwalił pakiet podstawowych

i miasteczkach. Sajudis zwoływał masowe spotkania, w których brały udział dziesiątki tysięcy

aktów prawnych przywracających Litwie niepodległość. Ostatnim z nich była konstytucja

osób i na których ogłaszał swoje pomysły, plany i wymagania. Rząd nie mógł ich powstrzymać,

tymczasowa, zastępująca Konstytucję Litwy z 1938 r., którą na krótki okres przywrócono.

więc w zamian za to częściej usiłował podłączać się pod te inicjatywy. Sama organizacja była

Konstytucje radzieckie uznano za niemające mocy prawnej w odniesieniu do Republiki

traktowana przez władze jako co prawda istniejąca, lecz przez długi czas niezarejestrowana.

Litewskiej. W głosowaniu nad podstawowym aktem gwarantującym kontynuację i odtworzenie

W sposób bezpośredni i pośredni groziły jej represje.

niepodległego państwa nie oddano żadnego głosu przeciw i jedynie sześć osób wstrzymało się od

W okresie od końca 1988 do początku 1990 r. rozegrały się następujące wydarzenia o istotnym znaczeniu: walne posiedzenie wszystkich przedstawicieli Litwy (ponad 250 000 osób)

głosu. Przywrócono również historyczne godło państwowe, a także uchwalono poprzedni hymn i flagę niepodległej Litwy.

zorganizowane przez litewski Sajudis dla upamiętnienia 49-lecia spisku Stalina i Hitlera

Wydarzenia te zaszły w dniu 11 marca 1990 r. Analogiczne akty prawne uchwalono w Estonii

oraz uczczenia pamięci wszystkich jego ofiar oraz w celu przedstawienia władzom ZSRR

w dniu 24 marca oraz na Łotwie w dniu 4 maja 1990 r. Litwa miała status państwa całkowicie

wszystkich żądań; kongres założycielski Sajudisu, na którym ustanowiono jego systematyczną

suwerennego, natomiast akty uchwalone w Estonii i na Łotwie przewidywały okres przejściowy

strukturę organizacyjną i programową, chociaż nadal go nie zarejestrowano; Sejm zrzeszający

przed uzyskaniem pełnej niepodległości, ponieważ zawarto je, mając jeszcze na względzie

posłów wybranych przez Sajudis (który stał się bardziej prawowitą reprezentacją narodu niż

punkt widzenia sowieckich „republik” (ta niejednoznaczność została zlikwidowana przez

pseudoparlament powołany przez Partię Komunistyczną), który na posiedzeniu w dniach

parlamenty obu państw dopiero w czasie puczu moskiewskiego w sierpniu 1991 r.). Litwa ostro

15–16 lutego 1989 r. ogłosił prawo Litwy do niepodległości, a jednocześnie cel, jakim była owa

przeciwstawiła się Kremlowi, jednakże uczyniła to w optymalnym momencie. 12 marca rozpoczął

223

224

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

15 czerwca 1940 r. Atakująca armia radziecka przekracza granicę niepodległej Republiki Litewskiej po bezceremonialnym wysunięciu o północy „ultimatum” o braku oporu.

Tego samego dnia oficer policji granicznej A. Barauskas został zabrany niedaleko miasta Orany i zamordowany na oczach rodziny przez najeźdźców radzieckich, co miało na celu zastraszenie, aby zapobiec wszelkiemu oporowi.

Masowe deportacje cywilów do kraju okupującego – ZSRR, osoby te nigdy nie powróciły.

Ciała 260 więźniów i pracowników karnej kolonii pracy w Pravieniškės zamordowanych dnia 26 czerwca 1941 r. przez oddziały NKWD.

Zbrojny opór wobec drugiej okupacji radzieckiej. Dowódcy obwodu Jura zimą 1949 r. Zimą tego samego roku wspólne kierownictwo Ruchu Walki o Wolność Litwy sporządziło i podpisało deklarację o tymczasowej podstawie działania przywróconej demokratycznej Litwy. W 1999 r. ta historyczna tymczasowa konstytucja stała się prawem przywróconej (w 1990 r.) Republiki Litewskiej.

225

226

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Niezliczone cmentarze deportowanych Litwinów na dalekiej północy ZSRR.

Deportowany w swoim domu z darni.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Podziemne wydanie najbardziej znanej Kroniki Kościoła katolickiego na Litwie.

Podziemna drukarnia typograficzna w domu Vytautasa Andziulisa.

Utworzenie Sajudisu, ruchu na rzecz przebudowy (pierestrojki) i wyzwolenia Litwy! Wilno, 22–23 października 1988 r.

227

228

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Wyprowadzenie delegacji litewskiej ze Zjazdu Deputowanych Ludowych w Moskwie, 8 czerwca 1989 r.

Po przyjęciu aktu o przywróceniu niepodległego państwa litewskiego. Wilno, 11 marca 1990 r., kierownictwo oraz cała Rada Najwyższa śpiewają hymn państwowy.

Droga Bałtycka – największa światowa manifestacja, w której udział wzięło ok. 2,5 miliona osób domagających się wolności Litwy, Łotwy i Estonii i tworzących łańcuch połączonych dłoni, który rozciągał się od Wilna do Tallina.

Trzech przywódców państw bałtyckich wraz z przywódcą demokratycznej Rosji Borysem Jelcynem. Porozumienie podpisane dnia 27 lipca 1990 r. w Jurmale niedaleko Rygi w celu przygotowania dwustronnych umów dotyczących wzajemnego uznawania i normalizacji stosunków.

229

230

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Agresja sowiecka – atak na telewizję w Wilnie, 13 stycznia 1991 r.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Minister spraw zagranicznych Islandii J. B. Hannibalsson w Wilnie w dniu 20 stycznia 1991 r. bezpośrednio po krwawych zajściach. Obok – przewodniczący Rady Najwyższej Republiki Litewskiej Vytautas Landsbergis. Islandia jako pierwsza ponownie nawiązała przedwojenne stosunki dyplomatyczne z przywróconą niepodległą Litwą.

Czuwanie w parlamencie po krwawej nocnej masakrze. Wilno, 13 stycznia 1991 r.

16. Podpisanie traktatu o podstawie stosunków między państwami w Moskwie dnia 29 lipca 1991 r. Zakończenie procedury ratyfikacji wymianą listów ratyfikacyjnych dnia 4 maja 1992 r. w Wilnie. Rosja uznała Litwę za suwerenne państwo na podstawie aktu o restytucji z dnia 11 marca 1990 r.; oba państwa potępiły bezprawne przyłączenie Litwy do ZSRR w 1940 r.

Delegacja litewska do Zgromadzenia Ogólnego w dniu 17 września 1991 r. – dniu przystąpienia Republiki Litewskiej do ONZ.

231

232

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Lenin opuszcza Wilno, 22 sierpnia 1991 r.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Wolne rolnictwo na Litwie zastępuje narzucony przez ZSRR system kołchozów. Królowa Danii Małgorzata II odwiedza dom polskiego rolnika pod Wilnem dnia 31 lipca 1992 r.

Porozumienie o planowanym wycofaniu wojsk rosyjskich w ciągu roku zostało podpisane dnia 8 września 1992 r. w Moskwie przez ministrów obrony w obecności głów obu państw.

23 Listopada 2002 r. na Starym Mieście w Wilnie: Prezydent G. W. Bush oraz prezydent Litwy V. Adamkus ogłaszając, że Litwa została zaproszona do wstąpienia do NATO Jan Paweł II z wizytą na Litwie we wrześniu 1993 r., kilka dni po wycofaniu wojsk byłego Związku Radzieckiego, jako pielgrzym na Górze Krzyży wraz z kardynałem Litwy V. Sladkeviciusem.

Nowoczesna szkoła średnia, której nadano nazwę „Milenium Litwy” w Solecznikach, południowa Litwa.

233

234

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

się w Moskwie III Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR, na którym Michaił Gorbaczow miał zostać wybrany na prezydenta (chociaż nigdy nie został wybrany przez naród na deputowanego). W związku z tym politycy na Kremlu musieli zająć się własnymi sprawami, zamiast być może gwałtownie reagować na decyzję Litwinów. Dopiero w dniu 14 marca Zjazd ogłosił uchwałę i ultimatum, które unieważniały działania parlamentu litewskiego i narzucały podporządkowanie się władzy „centralnej”. Przewodniczący parlamentu Litwy stwierdził w odpowiedzi, że uchwały parlamentu innego kraju nie mają żadnego wpływu na niepodległą i suwerenną Litwę. Określono zatem stanowiska w najważniejszej kwestii oraz fundamentalne różnice pomiędzy nimi, które wytyczyły pole do niebezpiecznej, a czasem krwawej konfrontacji międzynarodowej w ciągu następnych osiemnastu miesięcy. Konfrontację tę można scharakteryzować na kilku poziomach. Już 12 marca parlament litewski wysłał do przewodniczącego parlamentu ZSRR Michaiła Gorbaczowa pismo, w którym zawarto propozycję wszczęcia negocjacji dotyczących normalizacji wzajemnych stosunków. Gorbaczow (oczywiście nie listownie) odpowiedział: „nigdy”. Obywatele Europy – rozentuzjazmowane młode pokolenie biorące udział w referendum dotyczącym przystąpienia do UE.

Oświadczył on, że Litwa jest częścią Związku Radzieckiego; natomiast Litwa proponowała nawiązanie przyjaznych stosunków pomiędzy dwoma państwami. W tym momencie powstało pierwsze pytanie i międzynarodowe wyzwanie dla Litwy: dwa państwa czy jedno? Radziecki reżim komunistyczny, czyli tzw. Kreml, pragnął skompromitować litewski rząd od wewnątrz, początkowo wpływając na różne struktury (organy ścigania, przemysł) oraz na ważne postacie należące do byłej elity, a także demonstrując swoją siłę zbrojną i bezsilność Litwy, aż wreszcie ogłoszenie blokady gospodarczej. Kreml zaangażował również znaczne środki, aby utrzymać blokadę dyplomatyczną Litwy. Związek Radziecki, a Michaił Gorbaczow, wykorzystał wszystkie swoje istotne wpływy międzynarodowe, aby nie dopuścić do uznania przez kraje zachodnie odzyskanej niepodległości Litwy. Parlament litewski natychmiast otrzymał gratulacje od parlamentów Kanady i Polski, a nawet sowiecki parlament Mołdawskiej SRR zagłosował za uznaniem odzyskanej przez Litwę niepodległości. Minister spraw zagranicznych Australii osobiście pogratulował Litwie, dosyć pospiesznie uznając jej suwerenność. Szczególne ożywione debaty odbywały się we francuskim Zgromadzeniu Narodowym. Pierwsza reakcja Białego Domu była dosyć pozytywna, jednakże niedługo potem się ochłodziła. Stało się jasne, że rządy demokratyczne, w obliczu nacisków ze strony

Wilno – Europejska Stolica Kultury. 1 stycznia 2009 r.

Moskwy, nie zdobędą się na konkretne kroki w kierunku odnowienia dwustronnych stosunków

235

236

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

dyplomatycznych. Ekipa Michaiła Gorbaczowa wysunęła dwa podstawowe argumenty: 1) Uznanie

ciągłość państwa litewskiego. Sowieci musieli zdjąć blokadę gospodarczą nałożoną na Litwę

niepodległej Litwy spowodowałoby efekt domina w Związku Radzieckim i jego upadek, niosący

w kwietniu. Przedstawiciele krajów bałtyckich przybyli na posiedzenie Szczytu Paryskiego

za sobą poważne następstwa w skali światowej; ponadto wielu separatystów w krajach zachodnich

KBWE. Ministrów spraw zagranicznych tych państw poproszono o opuszczenie Konferencji na

podążyłoby za przykładem Litwy (tę samą retorykę stosuje się obecnie w przypadku Kosowa); 2)

żądanie Michaiła Gorbaczowa. Pod koniec grudnia islandzki parlament Althingi przypomniał

Uznanie suwerenności Litwy poważnie zaszkodziłoby prestiżowi Michaiła Gorbaczowa oraz jego

o ważności przedwojennego uznania państwa litewskiego, co było wskazówką dla rządu. Litwa

reformom; władzę przejęliby twardogłowi komuniści itd., a w następstwie rozpadłby się starannie

już poinformowała Kreml, że od 1 stycznia 1991 r. całkowicie wycofa się z systemu budżetowego

skonstruowany nowy porządek świata. Dyplomatyczna wojna Litwy przeciwko dyplomacji ZSRR

i podatkowego ZSRR. Imperium nie mogło już dłużej czekać z planowanym atakiem zbrojnym.

stała się priorytetowym działaniem obronnym. Tymczasem zakładano instytucje demokratyczne w myśl nowo przyjętych aktów prawnych niepodległej Litwy. Spotkania premiera Litwy oraz najwyższego rangą urzędnika państwowego – przewodniczącego parlamentu – z głowami państw i szefami rządów Norwegii, Islandii, Kanady, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec, a także wizyty w Pradze i Moskwie, w istotny sposób przyczyniły się do osiągnięcia celu, jakim było uzyskanie pełnoprawnego i odnowionego uznania niepodległej Litwy. Michaił Gorbaczow musiał się poddać i rozpocząć negocjacje, chociaż w międzyczasie planował atak zbrojny. W drodze powrotnej z Pragi, dokąd przybył na zaproszenie prezydenta Czech Vaclava Havla, przewodniczący parlamentu Litwy i głowa państwa odbył w Moskwie z Borysem Jelcynem, przywódcą nowej demokratycznej Rosji, tajne spotkanie,

VI. B RUTALNY ATAK I SKUTECZNA ODPOWIEDŹ Wydarzenia z początku stycznia 1991 r. zamieniły się w pamiętne wyzwanie dla wszystkich: dla Litwy, Związku Radzieckiego, krajów Zachodu oraz całego świata demokratycznego. Sowieci zamierzali upozorować obalenie demokratycznego rządu Litwy rękami rzekomo niezadowolonych ludzi, a jednocześnie przerzucić na jej terytorium specjalne oddziały wojskowe. W nocy z 12 na

na którym omawiano przyszłe stosunki Litwy i Rosji.

13 stycznia 1991 r. przeprowadzili atak zbrojny. Spodziewali się natychmiastowego sukcesu,

W dniu 12 maja 1990 r. kraje bałtyckie odnowiły przedwojenną Ententę w Tallinie i odtąd

a setki pokojowych i nieuzbrojonych obrońców wolności, którzy własnym ciałem osłaniali

występowały wspólnie jako Rada Bałtycka, apelując zarówno do ZSRR w sprawie normalizacji

budynki telewizji i parlamentu w Wilnie, zostały ranne. Międzynarodowe protesty, po których

wzajemnych stosunków, jak i do organizacji międzynarodowych o możliwość zachowania ich

w Rosji nastąpiły ogromne demonstracje wsparcia dla Litwy, jak też solidarność rosyjskiego

pełnoprawnej pozycji jako byłych członków Ligi Narodów. Latem 1990 r. trzej szefowie państw

prezydenta Jelcyna z krajami bałtyckimi, wpłynęły na wycofanie się Kremla i zwycięstwo Litwy.

bałtyckich spotkali się w Rydze z Borysem Jelcynem, aby rozpocząć sporządzanie traktatów

Przemoc sowiecka w Rydze również zakończyła się przegraną, a atak na Tallin został odwołany.

dwustronnych z Federacją Rosyjską, omijając radzieckie „centrum”.

(Mówi się, że czeczeński dowódca sił sowieckich, generał lotnictwa Dżochar Dudajew, który

Na Zachodzie główne obszary działań dyplomatycznych Litwinów znajdowały się w Waszyngtonie i Paryżu, krajach skandynawskich. Czechosłowacja i Islandia zgłosiły swoje terytoria jako neutralne lokalizacje do negocjacji pomiędzy Litwą a ZSRR, zaoferowały także swoje usługi. Paryż zaproponował to samo Moskwie. Jesienią prezydent Francji w rozmowie z przewodniczącym parlamentu litewskiego zadeklarował, że złoto pierwszej Republiki Litewskiej, przechowywane w centralnym Banku Francji, należy do odrodzonej Litwy, tym samym uznając

a wojna w Zatoce Perskiej miała odwrócić uwagę od tej interwencji. Zginęło czternaście osób,

później został prezydentem walczącej o wolność Czeczenii, miał w tym swój udział). Parlament Europejski potępił działania ZSRR w Wilnie i uznał je za agresję i inwazję, czym potwierdził, że traktuje Litwę jako państwo suwerenne. Islandia wysłała do Wilna ministra spraw zagranicznych Jona Baldvina Hannibalssona, natomiast parlament Althingi uchwalił decyzję o odnowieniu stosunków dyplomatycznych i poinformował o tym rząd Litwy. Od lutego przygotowywano dwustronną deklarację o odnowieniu stosunków. Dyplomatyczna blokada Kremla zaczęła

237

238

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

się rozpadać. Po zerwaniu przez ZSRR rzekomo rozpoczętych negocjacji z Litwą wszczęto

opuszczając postsowiecki obszar rubla. Traktaty międzynarodowe regulowały stosunki nie

prawdziwe negocjacje z Federacją Rosyjską, które zakończono pomyślnie w Moskwie w dniu

tylko z sąsiadującą Rosją, lecz także z Białorusią, Polską i Niemcami; Litwa zaczęła ubiegać się

29 lipca podpisaniem traktatu o podstawach stosunków międzypaństwowych (ratyfikowane

o przyjęcie do Rady Europy, Wspólnoty Europejskiej i NATO. Członkostwo w UE i NATO

teksty traktatu wymieniono w Wilnie w dniu 4 maja 1992 r.).

stało się dla kraju nowym priorytetem. Cele te były związane z zapewnieniem bezpieczeństwa

Na mocy tego porozumienia Rosja uznała państwo litewskie w dniu 11 marca 1990 r. i potępiła przyłączenie Litwy przez Sowietów w 1940 r. Był to cios dla Kremla, a odpowiedź sowiecka

narodowego i odbudową armii litewskiej, jak też z jej odtworzeniem na nowych zasadach w porozumieniu z NATO.

nastąpiła po dwóch dniach: było nią brutalne morderstwo siedmiu więzionych oficerów

Analiza geopolityczna tego procesu wskazuje, że pomógł on zarówno Finlandii, jak i Szwecji

litewskich na granicy Litwy i ZSRR. Jednakże ZSRR szybko zbliżał się do własnego upadku,

w prowadzeniu całkowicie niezależnej polityki zagranicznej i w przystąpieniu do Unii Europejskiej.

do którego przyczynił się nieudany pucz w dniach 19–21 sierpnia 1991 r., po którym Litwa

Był to przykład dla pozostałych trzech krajów bałtyckich leżących u wschodnich wybrzeży mare

i pozostałe kraje bałtyckie zostały natychmiast uznane na świecie, zarówno przez Zachód, jak

nostrum.

i Wschód, czemu towarzyszyło odnowienie stosunków dyplomatycznych. W dniu 17 września 1991 r. kraje bałtyckie przystąpiły do ONZ. W ten oto sposób dzięki pokojowym środkom dyplomatycznym i politycznym nastąpiło przywrócenie niepodległości państwom bałtyckim. Następnym pilnym zadaniem stało się pozbycie się dawnej armii okupacyjnej, która pod koniec tego roku przeszła pod kontrolę rosyjską. W tym zakresie Litwa miała większe doświadczenie, wykorzystała przyjazne nastawienie Jelcyna i po przełomie dyplomatycznym, który nastąpił na szczycie KBWE w Helsinkach w dniach 9–10 lipca 1992 r., podpisała w Moskwie w dniu 8 września 1992 r. porozumienie z Rosją dotyczące wycofania oddziałów rosyjskich w ciągu roku. Cel ten został osiągnięty! Armia rosyjska opuściła Litwę jeszcze przed opuszczeniem Polski, Niemiec, Łotwy i Estonii. We wrześniu 1993 r. papież Jan Paweł II odbył historyczną wizytę na wolnej Litwie.

Tak więc Morze Bałtyckie również odzyskało swój wcześniejszy status „północnego Morza Śródziemnego”, przemieniając się z de facto rosyjskiego morza w morze europejskie. Dzięki tym wydarzeniom odrodziły się wschodnie państwa nadmorskie zajmujące się zagadnieniami związanymi z morzem, mające granice morskie, a także zlokalizowane tam obszary gospodarcze. Posiadają one porty nad Morzem Bałtyckim, których „utrata” nadal rozgorycza Rosjan. Już w 1991 r. Rada Bałtycka podniosła istotne kwestie związane z drugą wojną światową, które dotyczyły morza. Stanowiło to przyczynek do ogłoszenia tego obszaru terenem wolnym od broni jądrowej oraz do zwrócenia uwagi świata na niebezpieczeństwo, jakim są ogromne ilości zatopionej poniemieckiej broni chemicznej, która ulega erozji i zagraża państwom przybrzeżnym realną katastrofą ekologiczną. Litwa, podobnie jak niektóre inne państwa, podejmowała próby zaakcentowania konieczności demilitaryzacji Kaliningradu. Wszystkie te kwestie dotyczące bezpieczeństwa do dziś pozostają nierozwiązane. Niemiecko-rosyjski

VII. P ERSPEKTYWY PRZYSTĄPIENIA DO ZACHODNICH STRUKTUR INTEGRACYJNYCH

projekt rurociągu północnego spowodował, że zagrożenie śmiertelnym skażeniem płytkiego dna morskiego chemicznymi osadami przemysłowymi i substancjami pochodzącymi z naruszonych powojennych bomb jest jeszcze bardziej realne. Jednocześnie przedsięwzięcie to otworzyło przed Rosją możliwości zmilitaryzowania, a faktycznie zaanektowania, międzynarodowych obszarów Morza Bałtyckiego pod nowym pretekstem ochrony rurociągu, podobnie jak w 2002 r., gdy

Już w 1992 r., kiedy jeszcze trwała reforma gospodarki, Litwa przystąpiła do Międzynarodowego

zleciła ona swojej marynarce wojennej ochronę odwiertu ropy w pobliżu granicy litewskiej.

Funduszu Walutowego i Banku Światowego oraz wprowadziła walutę tymczasową – tym samym

Jednakże również tych obaw nie potraktowano poważnie.

239

240

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Od końca 1993 r., kiedy główne partie na Litwie osiągnęły porozumienie wspierające apel

a w okręgu kaliningradzkim są nadal rozmieszczone i ostentacyjnie modernizowane dla wywarcia

prezydenta o wstąpienie do NATO, oba procesy euroatlantyckie były głównym przedmiotem walki

nacisku na kraje sąsiadujące. Rosja regularnie ponawiała żądania dotyczące zawarcia z Litwą

politycznej. Trwały one dziesięć lat, a okres ten traktowano jako kontynuację walki o uwolnienie

umowy o tranzycie wojskowym, ale Litwie udało się tego uniknąć. Dokonując tranzytu wojsk do

się od postsowieckich roszczeń Rosji dążącej do kontroli i dominacji. Unia Europejska i NATO

Kaliningradu, Rosja korzysta z przepisów tymczasowych, które są co roku przedłużane. W ten

miały swoje wątpliwości i specyficzne wymogi, którym Litwa musiała sprostać w ramach „pracy

sposób Litwa nie zablokowała sobie drogi do NATO, wręcz przeciwnie: kontynuowała swój plan,

domowej”. A równocześnie, Rosja obiecywała wszystkim nową erę (kraje Zachodu skwapliwie

przystępując do Partnerstwa dla Pokoju i dążąc do realizacji Planu działań na rzecz członkostwa.

ogłosiły koniec zimnej wojny), ale podkreślała warunek, że wola Rosji i jej „uprawnione interesy”

Perspektywa członkostwa była bliższa dzięki rozwojowi przyjaznych stosunków z Polską,

dotyczące krajów bałtyckich będą respektowane.

przyszłym członkiem NATO i UE, których wyrazem było wspólne posiedzenie parlamentów obu

Rosja rościła sobie nieuzasadnione prawa do „bliskiej zagranicy” i „terytoriów postsowieckich”, a zatem Litwa była zmuszona do bezustannego odrzucania tych roszczeń przy każdej możliwej okazji oraz do przypominania Zachodowi, że Litwa nie była republiką sowiecką, ale państwem

krajów (od 1997 r.) oraz partnerstwo strategiczne. Czterostronna Karta partnerstwa pomiędzy krajami bałtyckimi a Stanami Zjednoczonymi stała się istotnym wydarzeniem czyniącym członkostwo w NATO wspólnym celem.

okupowanym przez Związek Radziecki. Rosja usiłowała także narzucić realizację jednego

Przełom nastąpił w 1997 r., kiedy to na szczycie NATO w Madrycie wymieniono państwa

priorytetu, tj. przystąpienia do Unii Europejskiej i jej koncepcji „łagodnej polityki obronnej”, tak

bałtyckie jako kandydatów do członkostwa w Sojuszu, a Kongres USA rozpoczął przeznaczanie

aby członkostwo w NATO odsunąć na boczny tor jako zbędną koncepcję pogarszającą stosunki

funduszy na przygotowanie Litwy do członkostwa. W międzyczasie z pomocą Litwie przyszło

z Rosją lub wręcz stanowiącą prowokację. (Obecnie w tym samym położeniu znajdują się Gruzja

trzech mających litewskie korzenie, wysokich rangą oficerów armii amerykańskiej w stanie

i Ukraina). Litwa nigdy nie przystała na tę koncepcję, podkreślając, że ma dwa cele priorytetowe,

spoczynku. Jeden z nich został naczelnym dowódcą sił zbrojnych. Wtedy proces tworzenia armii

do których dąży jednocześnie. Jednak gdyby NATO wcześniej przyjęło kandydaturę Litwy,

z prawdziwego zdarzenia, zgodnie z zachodnimi wzorcami i spełniającej standardy NATO, nabrał

byłoby to również satysfakcjonującym rozwiązaniem.

tempa. Wzrastał udział Litwy w międzynarodowych operacjach pokojowych. Obecnie Litwa

Droga samodzielnie wyzwolonej Litwy do UE po odnowieniu stosunków międzynarodowych rozpoczęła się od Umowy w sprawie wymiany handlowej oraz współpracy handlowej i gospodarczej podpisanej w dniu 11 maja 1992 r. Umowa o wolnym handlu ze Wspólnotą Europejską została podpisana 18 lipca 1994 r. Rok później stała się ona integralną częścią układu europejskiego. Był to układ, który konsolidował stowarzyszoną formę członkostwa Litwy w Unii Europejskiej oraz jej uznaną kandydaturę do pełnoprawnego członkostwa. Litwę włączono do unijnej strategii dla krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Należy zauważyć, że w tym samym czasie, tj. na początku 1994 r., Litwa złożyła wniosek o członkostwo w NATO, lecz przez cały rok 1995

podjęła się zadania ochrony Afganistanu i odbudowy całej prowincji Ghor. Jednak wcześniej, w dniu 23 listopada 2002 r., prezydent Stanów Zjednoczonych George W. Bush przywiózł do Wilna dobre wieści w drodze ze szczytu NATO w Pradze, na którym potwierdzono, że kraje bałtyckie są odpowiednio przygotowane, i zaproszono je do członkostwa w Sojuszu. Od tej pory „ktokolwiek, kto potraktuje Litwę jako wroga, stanie się również wrogiem Stanów Zjednoczonych Ameryki” – jak powiedział prezydent George W. Bush rozradowanemu tłumowi zgromadzonemu na placu przed ratuszem na Starym Mieście w Wilnie. Większość z nich uznała te słowa za prawdziwą gwarancję uwolnienia się od agresji ze Wschodu.

nie było jasne, czy Sojusz nie ulegnie naciskom Rosji, która utrzymywała, że nie powinno się

W dniu 8 grudnia 1998 r. Litwa złożyła oficjalny wniosek o członkostwo w UE. Były to trudne

zapraszać krajów bałtyckich ani akceptować ich kandydatury do NATO, ponieważ powinny

czasy, ponieważ rosyjski kryzys finansowy dotknął również Litwę, w większym stopniu niż

one pozostawać w rosyjskiej strefie wpływów. Mimo iż Litwa osiągnęła pełne wycofanie armii

jej sąsiadów. Obniżyła się wartość litewskiego PKB. Stopa bezrobocia wzrosła (i wzrastała do

rosyjskiej z dniem 1 września 1993 r., oddziały te zostały na Litwie jeszcze kilka lat dłużej,

2001 r.), podczas gdy eksport malał (wskaźniki wróciły do poprzedniego poziomu i zaczęły

241

242

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

rosnąć w 2000 r.). Pomimo tych przeszkód Litwa spełniła kryteria akcesyjne i rozwiązała ze wsparciem UE i jej państw członkowskich najtrudniejszy i bardzo nietypowy problem związany z planowanym zamknięciem elektrowni jądrowej w Ignalinie. Zawarto w tej sprawie porozumienia międzynarodowe i przyjęto w kraju konieczne, choć niepopularne, instrumenty prawne. Na mocy tych instrumentów Litwa wycofała z eksploatacji ostatni reaktor pod koniec 2009 r. W 2002 r., przed przystąpieniem Litwy do UE, rosyjscy dyplomaci dokładali starań, by Unia przyznała Rosji wyjątkowe prawo do połączenia tranzytowego z obwodem kaliningradzkim (korytarza tranzytowego, systemu bezwizowego) z naruszeniem suwerenności Litwy. Unia Europejska nie zmieniła wtedy swojego stanowiska. Rok 2003 stał się okresem wielkich rozwiązań o istotnym znaczeniu, takich jak zakończone sukcesem referendum w sprawie członkostwa w UE oraz podpisanie i ratyfikacja Układu europejskiego. W 2004 r. Litwa została pełnoprawnym członkiem NATO i Unii Europejskiej. Również w tym roku odbyły się pierwsze wybory do Parlamentu Europejskiego w tym kraju. Litwa jako pierwsze państwo członkowskie ratyfikowała Konstytucję dla Europy, a po niepowodzeniu tego projektu ratyfikowała nowy traktat lizboński w 2008 r. Litwa obejmie przewodnictwo w Radzie Unii Europejskiej w drugie połowie 2013 r. Będzie tym samym pierwszym państwem bałtyckim sprawującym tę funkcję od czasu przystąpienia do Unii Europejskiej wiosną 2004 r.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

243

244

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

POLSKA: OJCZYZNA PAPIEŻA I „SOLIDARNOŚCI” Włodzimierz Bernacki Rzeczpospolita Polska Powierzchnia: 312 834 km² Ludność: 38 115 800 (2006 r.) Stolica: Warszawa Język urzędowy: polski Waluta: złoty (PLN) Ustrój: republika parlamentarna Data przystąpienia do UE: 1.05.2004 r.

I. WPROWADZENIE O ile rok 1918 przyniósł Polakom odzyskanie niepodległości, o tyle rok 1945 oznaczał powrót do niewoli. Polacy nie zaniechali starań o odzyskanie niepodległości przez 123 lata od jej utraty, a także przez wszystkie lata po 1945 r. Ta długotrwała walka przybierała różne formy: działań wojskowych (w latach 40.), strajków i demonstracji, tworzenia struktur niezależnych od władz komunistycznych oraz tworzenia niezależnych systemów edukacji i przepływu informacji. Ruchem, który w latach 80. kierował się wszystkimi tymi ambicjami i miał tego typu doświadczenia, była „Solidarność”. Jako związek zawodowy zjednoczyła ona w walce z komunizmem zarówno

245

246

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

przedstawicieli klasy robotniczej, jak i inteligencji. „Solidarność”, której nazwa przywoływała ideę

międzynarodowo organem rządzącym podczas wojny. Miał on wysoko rozwiniętą tajną strukturę

solidarności społecznej w odróżnieniu od marksistowsko-leninowskiego pojęcia walki klas, stała

państwową i tajną armię – największą w Europie. W pierwszych latach wojny kompetencje rządu

się związkiem zawodowym, dzięki któremu społeczeństwo polskie wyzwoliło się spod rządów

obejmowały zarówno niemiecką, jak i rosyjską strefę okupacyjną. Celem okupantów była fizyczna

komunistycznych. Główną przyczyną tego ogromnego sukcesu było dobitne udowodnienie, iż

likwidacja elit intelektualnych kraju – profesorowie uniwersytetów polskich zostali umieszczeni

zwycięstwo może przynieść jedynie solidarność wszystkich członków społeczeństwa. Jak wykazali

w obozach koncentracyjnych, a w Katyniu zamordowano tysiące polskich oficerów.

Hannah Arendt i Erich Fromm, solidarność społeczna była śmiertelnym zagrożeniem dla systemu totalitarnego, który czerpał swoją siłę z atomizacji i podziału społeczeństwa. „Solidarność” była ruchem, który głosił ideę solidarności z osobami prześladowanymi, bezrobotnymi i uwięzionymi i w ten sposób osłabił podstawy rządów totalitarnych.

W czerwcu 1941 r., gdy III Rzesza najechała na terytorium swojego byłego sojusznika, Związek Radziecki postanowił odnowić ruch komunistyczny w Polsce. Pierwsza próba, polegająca na przerzuceniu grupy inicjatywnej za linię frontu, zakończyła się niepowodzeniem, lecz druga, która nastąpiła w grudniu 1941 r., była udana. Grupa ta utworzyła Polską Partię Robotniczą

W rezultacie ciągłej walki „Solidarność” stała się siłą, która doprowadziła do obrad Okrągłego

(PPR), komunistyczną formację bezpośrednio powiązaną z Moskwą. W skład tej partii wchodziło

Stołu oraz do przełomowych wyborów parlamentarnych w 1989 r., wskutek których w Polsce

tak niewielu członków, że często określano ją mianem „partii kanapowej”, w ironiczny sposób

powołano pierwszego niekomunistycznego premiera po II wojnie światowej.

pokazując, że wszyscy jej członkowie mogliby pomieścić się na jednej kanapie. Otrzymywała

Obecnie Polska – członek UE i NATO – ma prawdziwą szansę, aby zacząć postrzegać swoje położenie geograficzne między Rosją a Niemcami bardziej jako błogosławieństwo niż przekleństwo.

ona również bezpośrednie instrukcje od władz komunistycznych Związku Radzieckiego, dla których stała się niezwykle przydatnym narzędziem. To właśnie PPR umożliwiała tak skuteczne zwalczanie polskich podziemnych struktur państwowych poprzez dostarczanie wszelkich informacji niezbędnych zarówno z wojskowego, jak i z politycznego punktu widzenia. To również PPR dnia 1 stycznia 1944 r. stworzyła w ramach swoich struktur Krajową Radę Narodową (KRN), co później dostarczyło Stalinowi argumentu – wykorzystanego do przekonania jego

II. PODWÓJNA INWAZJA

sojuszników – że przy decydowaniu o układzie sił politycznych w Polsce po zakończeniu wojny

W listopadzie 1918 r., po 123 latach niewoli, Polacy odzyskali niepodległość. Było to skutkiem

W lipcu 1944 r., kiedy Armia Czerwona przekroczyła granicę niemiecko-rosyjską z 1941 r.,

bezpośrednich działań wojskowych, politycznych i dyplomatycznych w latach 1918–1919. Nowo odzyskanej niepodległości trzeba było bronić przed bolszewicką Rosją sowiecką, co oznaczało również ochronę Europy Zachodniej przed komunistycznym potopem – wystarczy przypomnieć bitwę warszawską z 1920 r. We wrześniu 1939 r. w reakcji na inwazję III Rzeszy (1 września) i Związku Radzieckiego (17 września) rząd polski był zmuszony opuścić kraj. Prezydent Ignacy Mościcki przekazał urząd Władysławowi Raczkiewiczowi. Władysław Sikorski został mianowany premierem, który to urząd sprawował do swojej tragicznej śmierci w lipcu 1943 r., gdy zastąpił go Stanisław Mikołajczyk. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej był jedynym legalnym i uznawanym

należy wziąć pod uwagę określone struktury polityczne.

władze sowieckie utworzyły Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Pomimo istnienia legalnego rządu Polski oraz podziemnych struktur państwowych Związek Radziecki zaczął przekazywać władzę komunistom z PKWN, utrzymując nad nimi bezpośrednią kontrolę polityczną i wojskową. Jednym z najbardziej haniebnych czynów komunistów polskich i sowieckich były działania mające na celu pomoc okupacyjnym siłom niemieckim w zdławieniu powstania warszawskiego, co spowodowało, że stolica Polski została doszczętnie spalona. Wskutek ustępstw rządów Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych wobec polityki Stalina powołana została Rada Jedności Narodowej, w której dominującą rolę odgrywali politycy

247

248

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

bezpośrednio powiązani z komunistami z PPR, jako że sprawowali oni władzę w najważniejszych

religijną, a sferę publiczną i prywatną poddano kontroli policji politycznej. Innym bardzo

departamentach – tych odpowiadających za wojsko i policję. Po uzyskaniu zgody Zachodu

istotnym krokiem w kierunku ugruntowania władzy komunistycznej było uchwalenie dnia

Stalin mógł rozpocząć likwidację wszystkich swoich wrogów politycznych. Dowódcy polskiego

22 lipca 1952 r. nowej konstytucji, która została przygotowana pod bezpośrednim nadzorem

podziemia zostali aresztowani i wysłani do Moskwy, a tam – osądzeni i skazani na wiele lat

Józefa Stalina na wzór konstytucji radzieckiej z lat 30.

więzienia. Przywódcy ważniejszych partii politycznych, takich jak PSL, SN, PPS lub SP, którzy sprzeciwiali się wprowadzeniu komunizmu, zostali albo aresztowani, albo zmuszeni do emigracji (jak Stanisław Mikołajczyk z Polskiego Stronnictwa Ludowego lub Karol Popiel ze Stronnictwa Pracy). Sposobami likwidacji miejscowych działaczy partyjnych były zabójstwa polityczne,

III. U STANOWIENIE RZĄDÓW TOTALITARNYCH

uwięzienie lub zastraszenie. Przeciwko państwu komunistycznemu wystąpiły niektóre podziemne jednostki wojskowe, które walczyły z niemieckimi siłami okupacyjnymi. Szacuje się, że w okresie eufemistycznie określanym mianem „utrwalania władzy ludu” życie straciło wiele tysięcy osób. Poza czysto politycznymi i wojskowymi działaniami mającymi na celu fizyczną eliminację wrogów politycznych podejmowano również próby utworzenia całkowicie nowego systemu organizacji politycznej. Organizacja taka polegała na likwidacji starych partii demokratycznych i tworzeniu na ich miejsce partii nowych, całkowicie podporządkowanych władzom komunistycznym. W ten sposób powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, które zastąpiło PSL; antykomunistyczne (chrześcijańsko demokratyczne) Stronnictwo Pracy zostało zlikwidowane, aby stworzyć miejsce dla Stronnictwa Demokratycznego, a pozostali członkowie niepodległościowej PPS zostali włączeni do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR została utworzona w 1948 r. z PPR, która wchłonęła prosowieckich działaczy PPS). Nowe władze początkowo działały na podstawie tak zwanej małej konstytucji z 1945 r., co oznaczało zerwanie ciągłości systemu politycznego ukształtowanego przez konstytucję z 1935 r. Pomimo że wielka trójka podkreślała konieczność bezzwłocznego przeprowadzenia w Polsce wyborów parlamentarnych, komuniści, w obawie przed przegraną w „całkowicie” wolnych wyborach, postanowili przełożyć je na styczeń 1947 r.

Władze komunistyczne, chcąc zyskać poparcie przynajmniej części społeczeństwa, postanowiły znacjonalizować przemysł i przeprowadzić reformy rolne. Wskutek nacjonalizacji większość przedsiębiorstw stała się własnością państwową, chociaż oficjalnie nacjonalizacji miały podlegać jedynie przedsiębiorstwa zatrudniające ponad 50 pracowników. Oczywiście rekompensata miała wartość jedynie symboliczną. Pomimo to ustawę o nacjonalizacji nadal uznaje się za legalną, a zatem jedynie podmioty znacjonalizowane z naruszeniem jej przepisów mogą obecnie zostać ponownie sprywatyzowane. Zgodnie z marksistowskimi i leninowskimi zasadami gospodarki socjalistycznej przeważającą formą własności powinna być własność państwowa; w myśl tej zasady zarządzanie gospodarką i nadzór nad nią zostały przekazane władzom komunistycznym. Prywatna własność środków produkcji była reliktem kapitalizmu, który należało zwalczać wszelkimi sposobami. I tak się działo – sprzeciwiano się handlowi prywatnemu i zdecydowanie ograniczano rzemieślnictwo: wszyscy rzemieślnicy zostali zmuszeni do członkostwa w spółdzielniach kontrolowanych i zarządzanych przez państwo.

W czerwcu 1947 r. władze przeprowadziły referendum, które było eksperymentem mającym

Reforma rolna była jedynie narzędziem propagandowym – prawdziwym celem władz

pokazać, czy możliwe jest sfałszowanie wyników wyborów na dużą skalę. Wyniki eksperymentu

komunistycznych była kolektywizacja rolnictwa. Jednakże pod tym względem władze

przerosły wszelkie oczekiwania – pomimo protestów SP i PSL żadna zachodnia potęga nie

komunistyczne poniosły porażkę, pomimo że działania podjęte w latach 1949–1953 miały

podjęła działań politycznych po sfałszowaniu wyników referendum. Sytuacja powtórzyła się

charakter bardzo represyjny. Opór środowisk wiejskich był tak duży, że Polska stała się jednym

w styczniu 1947 r., kiedy nieoficjalne wybory wygrało PSL, lecz na podstawie sfałszowanych

z nielicznych krajów bloku wschodniego, w których prywatna własność gruntów została

wyników wyborów oficjalnym zwycięzcą ogłoszono Blok Demokratyczny. W praktyce Partia

zachowana. Widząc, że pozbawienie chłopów gruntów okazało się niemożliwe, komuniści

Komunistyczna zdobyła w Polsce pełną władzę. Wkrótce oficjalnie ograniczono swobodę

postanowili wprowadzić znaczne ograniczenia przywilejów wynikających z posiadania ziemi oraz

249

250

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

obowiązkowe dostawy towarów dla państwa po wyjątkowo niskich cenach. Obowiązek dostaw

sprzeczne ze światopoglądem naukowym, podobnie jak poglądy wszystkich naukowców, którzy

został utrzymany do 1972 r.

uznali odkrycia genetyki. Wybitni filozofowie przedwojenni zostali usunięci z uniwersytetów, np.

Polska gospodarka w czasach komunizmu była całkowicie podporządkowana rozwojowi i produkcji w sektorze przemysłu ciężkiego, który władze uznawały za podstawę siły wojskowej.

przedstawiciele lwowsko-warszawskiej szkoły logiki; dotyczyło to także socjologów i historyków, których poglądy naukowe były sprzeczne z metodologią marksistowską.

Charakterystyczną cechą gospodarki komunistycznej był wyzysk ekonomiczny oparty na

Jedyny oficjalny model sztuki – literatury, malarstwa i rzeźby – musiał być zgodny

socjalistycznych zasadach rywalizacji w pracy, co stwarzało konieczność podnoszenia norm

z marksistowskim, proletariackim kanonem. Artyści tego okresu mieli obowiązek kierowania

produkcyjnych i jednoczesnego obniżania płac pracowników. Rozwój gospodarczy był planowany

się zasadami „socrealizmu” – realizmu socjalistycznego. Na przykład w latach 50. zakazany był

centralnie na podstawie planów pięcioletnich, które obejmowały ten sam okres we wszystkich

jazz, a dostęp do muzyki rockowej był w znacznym stopniu ograniczony. Środowiska naukowe

państwach zależnych.

i artystyczne były uważnie obserwowane i kontrolowane przez tajną policję polityczną, a każde

W pierwszych latach okresu powojennego (1945–1947) główną motywacją ideologiczną dla społeczeństwa była odbudowa kraju po zniszczeniach wojennych. Jednak po odrzuceniu przez Polskę planu Marshalla i zapadnięciu żelaznej kurtyny władze komunistyczne zachęcały do wytężonej pracy, aby móc stawić czoło zagrożeniu wojskowemu ze strony zachodniego imperializmu i ruchów kontrrewolucyjnych. Aby zrozumieć procesy, którym Polska podlegała

dzieło sztuki było oceniane i cenzurowane tak, aby zgadzało się z oficjalnym kanonem. Tak jak w nazistowskich Niemczech, dzieła uznane za „niestosowne” albo niszczono (fizycznie – książki na przykład były przeznaczane na przemiał, ponieważ papier był cenny), albo zabraniano ich dystrybucji. Media – prasa, radio i telewizja – były poddawane tak skrupulatnej cenzurze, że tylko wzmacniały władzę Partii Komunistycznej.

po 1945 r., trzeba zrozumieć pojęcie rewolucji w znaczeniu, w którym stosowały je władze

Polacy są narodem, który doświadczył skutków sowietyzacji wcześniej (od września 1939 r.

komunistyczne – jako dotyczące nie tylko polityki, lecz także gospodarki i kultury. Władza

do czerwca 1941 r.) i bardziej bezpośrednio niż inne narody. Duża część członków polskich

Partii Komunistycznej miała według wytycznych Karola Marksa rozciągać się na trzy wymiary:

podziemnych struktur wojskowych, którzy podczas wojny walczyli z okupantami nazistowskimi,

politykę, gospodarkę i kulturę. Szczególnie agresywna polityka prowadzona była w sferze kultury

po 1945 r. rozpoczęła walkę z władzami komunistycznymi. Należy podkreślić, że próby

duchowej, która miała zostać osłabiona i poddana kontroli władz politycznych. Aby osiągnąć ten

zniszczenia ruchu oporu podejmowali nie tylko polscy komuniści należący do Polskiego

cel, trzeba było wyeliminować głównego wroga – Kościół katolicki. W związku z tym w latach

Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) – utworzonego przez Moskwę i całkowicie od niej

1947 56 władze podjęły próbę całkowitego usunięcia Kościoła ze sfery społecznej. W tych

zależnego – lecz także Armia Radziecka stacjonująca na terytorium Polski do lat 90. To właśnie

latach doszło do wielu spektakularnych aresztowań i procesów księży, z których najważniejsze to

administracja wojskowa organizowała w latach 1945–1946 deportacje polskich bojowników

aresztowanie kardynała Wyszyńskiego.

o wolność do Rosji. Dobitnym przykładem takich działań politycznych było wywiezienie

Władze komunistyczne przejęły także pełną kontrolę nad edukacją poprzez wprowadzenie na każdym poziomie kształcenia ujednoliconych programów nauczania opartych na „światopoglądzie naukowym”, co w rzeczywistości oznaczało prymat materializmu dialektycznego. Ta „naukowa” wizja świata była również narzędziem propagowania materializmu historycznego, zgodnie z którym komunizm był najwyższym stadium rozwoju wszystkich społeczeństw. Takie idee, jak zasada nieoznaczoności Heisenberga i teoretyczne koncepcje Einsteina były uważane za

16 członków polskiego podziemia i organizacja niesławnego „procesu szesnastu” w Moskwie. W odpowiedzi na takie działania Polacy musieli utworzyć całkowicie nowe struktury: 2 września 1945 r. powstał ruch Wolność i Niezawisłość (WiN). Głównym celem tej organizacji były działania mające przywrócić w Polsce demokrację, która gwarantowałaby społeczeństwu prawa obywatelskie. Gdy tylko komuniści otwarcie wypowiedzieli wojnę wszystkim przeciwnikom nowego systemu, ruch WiN także postanowił podjąć działania wojskowe. W 1946 r. aresztowano pierwszych przywódców WiN, co jednak nie osłabiło samego ruchu. Oprócz bezpośredniego

251

252

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

zwalczania struktur podziemnych komuniści utworzyli również w Ministerstwie Bezpieczeństwa

oraz trójpodziału władzy, likwidowała urząd prezydenta, wprowadzała jednoizbowy parlament

Publicznego specjalne wydziały, których celem były zabójstwa polityczne członków wybranych

(Sejm) i znosiła wolne wybory, zarówno parlamentarne, jak i lokalne. Zgodnie z konstytucją

legalnych partii politycznych, zwłaszcza PSL i SP. W latach 1946–1948 antykomunistyczne

Rzeczpospolita Polska stała się Polską Rzecząpospolitą Ludową. Były prezydent Bolesław Bierut

podziemne jednostki wojskowe działały w wielu regionach Polski. Jednocześnie sądy wojskowe

objął urząd Przewodniczącego Rady Państwa. Oprócz PZPR na scenie politycznej istniały dwie

legalnie skazały ponad 23 000 osób, w tym 676 na karę śmierci.

inne partie polityczne – SD i ZSL – lecz były one zupełnie pozbawione znaczenia.

Oprócz organizacji politycznych, takich jak partie polityczne, i struktur wojskowych (zbrojne

Z punktu widzenia reżimu komunistycznego rok 1956 był niezwykle istotny. W tym roku zwołany

struktury podziemne) istotną rolę w walce z reżimem antydemokratycznym odgrywał Kościół

został XX Zjazd Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, na którym Nikita Chruszczow

katolicki. Podobnie jak podczas II wojny światowej Kościół pomagał osobom walczącym

wygłosił referat dotyczący tzw. kultu jednostki. Z politycznego punktu widzenia referat ten stał

z nazistowskimi Niemcami, po zakończeniu wojny wielu członków Kościoła wspierało walkę

się dokumentem, na mocy którego mogło dojść do częściowej wymiany elit władzy w krajach

z nowym porządkiem politycznym. System komunistyczny traktował religię jako swego rodzaju

bloku wschodniego. Dziwnym zbiegiem okoliczności przywódca polskiej grupy Bolesław Bierut

„fałszywą świadomość”, postrzegał instytucję Kościoła jako relikt feudalizmu i od lat 40.

zachorował w czasie obrad na grypę, na którą zmarł. Do Polski wrócił już w trumnie. Przywódcą

promował politykę, która miała szczególnie antyreligijny i antykościelny charakter.

Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) został ogłoszony Edward Ochab, który

Ten charakter polityki przejawiał się w takich działaniach, jak z jednej strony aresztowania

sprawował ten urząd krótko – do jesieni 1956 r.

i internowanie przedstawicieli Kościoła – na przykład aresztowanie biskupa Kaczmarka

W 1956 r. po raz pierwszy na tak ogromną skalę wybuchło powszechne niezadowolenie

i internowanie kardynała Wyszyńskiego – a z drugiej strony prowadzenie długoterminowej

spowodowane sposobem rządzenia krajem. W czerwcu pracownicy zakładów przemysłowych

polityki propagowania poglądów ateistycznych poprzez ograniczenie nauczania religii wśród

w Poznaniu powstali przeciwko władzom. Bezpośrednimi przyczynami ich buntu były

młodzieży (zakaz lekcji religii w szkołach) oraz ograniczanie zatrudnienia i hamowanie awansu

podwyższenie norm produkcyjnych, braki towaru w sklepach i wzrost cen żywności. Początkowo

osób przyznających się do praktyk religijnych.

demonstracje miały charakter pokojowy, lecz później przekształciły się w zbrojny opór. Do pacyfikacji demonstrantów wykorzystano armię – 10 000 żołnierzy, 40 czołgów i pojazdów pancernych. W konsekwencji życie straciło 80 osób, a ponad 500 zostało rannych. Fala

IV. P IERWSZE FALE PROTESTU I NOWE FALE REPRESJI

protestów zalała cały kraj. Władze komunistyczne, pomimo że oficjalnie określały protesty jako działania prowokatorów inspirowane przez imperialistów, zostały zmuszone do podjęcia próby wprowadzenia zmian w strukturze władzy partyjnej. W październiku przywództwo objął Władysław Gomułka, który dwa lata wcześniej wyszedł z więzienia. Zdaniem wielu Polaków

W 1952 r. reżim komunistyczny w Polsce osiągnął dojrzałość, co zostało ostatecznie przypieczętowane uchwaleniem Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w dniu 22 lipca 1952 r. Konstytucja była wzorowana na konstytucji radzieckiej z lat 30., a jej ostateczny tekst został zatwierdzony przez Józefa Stalina. Wybór daty 22 lipca nie był przypadkowy – była to ósma rocznica utworzenia Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) przez władze sowieckie w 1944 r. Konstytucja odrzucała tradycję przedwojennego konstytucjonalizmu

wybór Gomułki był dowodem na to, że tendencje reformatorskie w Partii zwyciężają i wysuwają się na dominującą pozycję. W istocie koniec roku 1956 i początek roku 1957 były okresem liberalizacji systemu komunistycznego, którą można było dostrzec w ograniczeniu cenzury, dopuszczeniu nauczania religii w szkołach i zwiększeniu znaczenia lokalnych organizacji pracowniczych. Jednakże jesienią 1957 r. rząd Gomułki powrócił do starych metod sprawowania władzy, tj. do koncentracji całej

253

254

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

władzy, zarówno politycznej, jak i gospodarczej, w rękach działaczy ściśle zhierarchizowanych

z uniwersytetów. Władze wykorzystały protesty w sposób iście makiaweliczny, twierdząc, że

struktur Partii Komunistycznej zgodnie z zasadami centralizmu demokratycznego. Sejm był

demonstracje studentów były inspirowane przez Polaków żydowskiego pochodzenia, co z kolei

jedynie fasadowym parlamentem: posłów wybierano spośród kandydatów zaakceptowanych przez

posłużyło za pretekst do czystek w Partii i państwowych strukturach administracyjnych. W latach

PZPR, przy czym żadnego kandydata nie można było odrzucić, co oznaczało, że do parlamentu

1968–1969 do wyjazdu z Polski zmuszono ponad 15 000 obywateli żydowskiego pochodzenia.

wchodziły wszystkie osoby z pierwszych miejsc na listach. Pięćdziesiąt procent mandatów było zarezerwowanych dla PZPR, a pozostała część dla jej satelitów. Tajna policja polityczna – UB – wróciła do łask i nasiliła swoje działania poprzez inwigilację kręgów nonkonformistycznych.

Trwający kryzys gospodarczy ujawnił wszystkie wady gospodarki socjalistycznej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej – w grudniu 1970 r. władze, stojąc w obliczu niedoborów podstawowych towarów, postanowiły wprowadzić podwyżki cen większości artykułów codziennego użytku.

Kiedy ogłoszono obchody tysiąclecia państwa polskiego, podjęto agresywne działania represyjne

Cena mąki wzrosła o 16 proc., mięsa o 17 proc., a zboża o 30 proc., co wkrótce wywołało

wobec Kościoła katolickiego – ponownie wprowadzono zakaz nauki religii w szkołach, poddano

masowe protesty na północy kraju. Stocznie w Gdyni i Gdańsku wstrzymały działalność,

kontroli programy nauczania seminariów duchownych, wprowadzono obowiązkową służbę

a protesty na nowo ogarnęły cały kraj. Podobnie jak w 1956 r., władze użyły armii do pacyfikacji

wojskową dla absolwentów seminariów, przeprowadzano kontrole bibliotek kościelnych, a budowy

demonstrantów – 15 grudnia w Gdańsku zastrzelonych zostało sześć osób, 16 grudnia w Gdyni –

nowych kościołów praktycznie zakazano. Obchody przyjęcia chrześcijaństwa przez dawnego

osiemnaście, a 17 grudnia w Szczecinie – szesnaście. Ogółem według oficjalnych danych w całym

polskiego władcę Mieszka I miały ściśle świecki charakter. Kilka dni przed obchodami polscy

kraju liczba zabitych wyniosła 45, liczba rannych – 1165, a liczba aresztowanych – ponad 3000,

biskupi zwrócili się do biskupów niemieckich z prośbą o przebaczenie i z deklaracją przebaczenia.

przy czym spalono 10 czołgów i 18 pojazdów pancernych. Ze względu na wszystkie te czynniki

Druga połowa lat 60. była okresem kryzysu politycznego i gospodarczego. Scentralizowany

związane z brutalnym stłumieniem demonstracji władze postanowiły usunąć z urzędu pierwszego

system gospodarki socjalistycznej utknął w martwym punkcie z powodu braku dostępu do

sekretarza, Władysława Gomułkę, i zastąpić go Edwardem Gierkiem, którego ciągła obecność

nowych technologii, co z kolei było skutkiem braku kapitału na inwestycje. Zgodnie z zamiarami

w najwyższych organach partyjnych umożliwiła mu odegranie roli właściwego człowieka na

władz dominującą gałęzią gospodarki był przemysł ciężki, który ich zdaniem zapewniał Polsce

właściwym miejscu. Jego pierwszym zadaniem było przeprowadzenie następnej czystki w Partii,

przewagę nad światem kapitalistycznym. Cały system był doskonałym przykładem gospodarki

co pozwoliło na zastąpienie starych działaczy nowymi. Wprowadził on również istotną reformę

planowanej centralnie, która w rzeczywistości była gospodarką niedoborów.

administracyjną – w 1972 r. zamiast „gromad” utworzono „gminy”, będące wiejskimi jednostkami

W latach 60. pojawiły się społeczne, polityczne i religijne ruchy protestu. Obchody tysiąclecia chrześcijaństwa w 1966 r. przebiegały niezależnie, w „Liście 34” inteligencja zaprotestowała przeciwko polityce kulturalnej władz (1964 r.), ruchy rewizjonistyczne w PZPR nabrały impetu, w 1964 r. ukazał się „List otwarty do Partii” autorstwa Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego, a ponadto powstała organizacja Ruch, której członkowie uważali władze bolszewickie za nielegalne i której bezpośrednim celem była walka z komunizmem. W 1966 r. tysiące Polaków

administracyjnymi, w 1973 r. zlikwidowano kolektywne jednostki administracyjne (tzw. prezydia) i utworzono urzędy wojewody, prezydenta i naczelnika. W 1975 r. zniesiono powiaty, co stworzyło dwuszczeblowy system gmin i województw. Takie zmiany pozwoliły Gierkowi na wzbudzenie w społeczeństwie poczucia, że przeprowadzone zostały głębokie reformy, lecz faktycznie stworzono jedynie nowy zastęp osób, które wszystko zawdzięczały nowym władzom i były od nich całkowicie zależne.

wzięły udział w obchodach milenijnych, pokazując swoje poparcie dla Kościoła katolickiego.

W sferze gospodarczej Gierek postanowił uczynić to, na co nie zdobył się żaden z jego poprzedników,

Wreszcie, w marcu 1968 r., po tym, gdy cenzura zdjęła ze sceny patriotyczną sztukę Mickiewicza

a mianowicie ubiegać się o kredyt w bankach zachodnich. Pieniądze „europejskich imperialistów”

pt. „Dziady”, wszystkie większe miasta uniwersyteckie ogarnęła fala protestów studenckich

zostały wykorzystane do sfinansowania olbrzymich inwestycji gospodarczych, lecz zostały

przeciwko polityce władz komunistycznych – aresztowano 2732 osoby, a 1616 relegowano

w dużej mierze zmarnowane z powodu niewłaściwego planowania centralnego i złych systemów

255

256

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

zarządzania w gospodarce. Już około 1975 r. ponownie pojawiły się oznaki kryzysu gospodarczego

wizyty papieża w Polsce, spowodowało ogromne nasilenie nastrojów niepodległościowych

– wprowadzono reglamentację wielu towarów, takich jak cukier. W obliczu kryzysu gospodarczego

i antykomunistycznych. Bezkompromisowa postawa papieża Jana Pawła II wobec władz

władze postanowiły zmienić konstytucję i wprowadzić dodatkowe przepisy, na przykład zapis

komunistycznych dodawała Polakom otuchy, zwłaszcza w takich chwilach, jak jego przemówienie

mówiący o tym, że Polska Rzeczpospolita Ludowa jest krajem socjalistycznym (a nie państwem

w Warszawie w 1979 r., kiedy to wypowiedział te niezwykłe słowa: „Niech zstąpi Duch Twój

demokracji ludowej, jak wcześniej stanowiła konstytucja), oraz przepis oficjalnie przekazujący

i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi”.

rządy w kraju Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR) i stanowiący, że Polska jest nierozerwalnie związana ze Związkiem Radzieckim. Próby sformalizowania konstytucyjnego statusu Partii w pełni pokazały jej obawy związane z przyszłością polityczną. Pomimo powszechnych protestów społecznych (takich jak „List 59” lub „List 101”), dnia 10 lutego 1976 r. parlament Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalił zmiany przy jednym tylko głosie sprzeciwu (Stanisława Stommy). W lecie 1979 r. władze poinformowały społeczeństwo o planowanej podwyżce cen większości towarów, zwłaszcza cukru (o 100 proc.) i mięsa (o 69 proc.), co ponownie spowodowało manifestacje społecznego niezadowolenia, tym razem w Ursusie i Radomiu. Nastąpiły masowe aresztowania, które objęły 634 osób. 72 osoby skazano na długie więzienie, a ponad 200 osób musiało zapłacić wysokie kary. Aby zarówno finansowo, jak i prawnie pomóc osobom represjonowanym, środowisko inteligencji utworzyło Komitet Obrony Robotników (KOR). Wkrótce powstały inne ruchy opozycyjne – Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO), Komitet Wolnych Związków Zawodowych, Ruch Młodej Polski i Konfederacja Polski Niepodległej (KPN). W maju 1977 r., po zabójstwie przez policję polityczną związanego z KOR-em studenta Stanisława Pyjasa, jego koledzy założyli Studencki Komitet Solidarności (SKS). Należy podkreślić, że w drugiej połowie lat 70. pojawił się działający poza cenzurą system wydawniczy, którego najbardziej znaczącym przedstawicielem była Niezależna Oficyna Wydawnicza „NOWA”.

Koniec dekady przyniósł całkowite załamanie gospodarcze. W 1980 r. Gierek wprowadził ceny regulowane, co ponownie wywołało masowe protesty. W tym czasie niekwestionowanym przywódcą ruchu antykomunistycznego został Lech Wałęsa. W 1981 r. podpisał on z rządem porozumienie, w którym ustanowiono między innymi prawo do tworzenia niezależnych, samorządnych związków zawodowych, co później okazało się najbardziej znaczącą zdobyczą strajkujących robotników, ponieważ umożliwiło oficjalną rejestrację związku zawodowego „Solidarność”. Wkrótce nowy związek miał już ponad 9 milionów członków, a na jego czele stał Wałęsa. W rzeczywistości był on pierwszą legalną instytucją niezależną od władz komunistycznych i tym samym osłabiającą system. Wkrótce zaczęły pojawiać się inne niezależne związki zawodowe i organizacje polityczne. Sama „Solidarność” miała wysoce zróżnicowaną strukturę zarówno związku zawodowego, jak i organizacji politycznej składającej się z różnych grup społecznych, zawodowych i politycznych – pracowników fabryk, jak również inteligencji. Członkowie Komitetu Obrony Robotników (KOR), zaprawieni w bojach z władzami komunistycznymi, odgrywali w związku najważniejszą rolę doradców przewodniczącego. Dzięki „Solidarności” początek lat 80. był dla Polaków zwiastunem wolności. Jednakże ustępstwa władz miały czysto taktyczny charakter. Podobnie jak wcześniej, doszło do zmiany przywódców: Gierka zastąpił Stanisław Kania, a tego ostatniego – generał Wojciech Jaruzelski. Kierunek polityczny pozostał jednak taki sam – w praktyce od czasu protestów robotników w latach 80. główną kwestią było utrzymanie rządów komunistycznych w Polsce.

V. P OLSKI PAPIEŻ I POWSTANIE „SOLIDARNOŚCI” Punktem zwrotnym w kształtowaniu szeroko pojętej polskiej kultury politycznej był wybór Karola Wojtyły na papieża w dniu 16 października 1978 r. Już samo to, jak również późniejsze

Wysunięcie Jaruzelskiego na pozycję przywódcy oznaczało dominację opcji konfrontacyjnej. Od wiosny 1981 r. doradcy wojskowi przygotowywali plany wprowadzenia stanu wojennego, który został ostatecznie ogłoszony dnia 13 grudnia 1981 r. Poprzez wprowadzenie stanu wojennego władze komunistyczne chciały przywrócić sytuację polityczną sprzed 1980 r., kiedy to Partia Komunistyczna sprawowała absolutną władzę polityczną.

257

258

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Pomimo terroru policyjnego i wojskowego (podczas pacyfikacji górników protestujących

W 1983 r. przyjęto narodowy plan społeczno-gospodarczy, który miał powstrzymać szybki

w kopalni Wujek zabito dziewięć osób), izolacji i uwięzienia przywódców „Solidarności”, zabójstw

spadek produkcji przemysłowej. Celem było osiągnięcie w 1985 r. produkcji na poziomie 85 proc.

politycznych (jak w przypadku Jerzego Popiełuszki, księdza zdecydowanie popierającego ruch

wielkości produkcji sprzed dwunastu lat. I w tym przypadku jednak całkowicie zawiódł proces

niepodległościowy), podziemne struktury ruchu oporu pozostały nienaruszone. Stan wojenny

planowania w centralnie kontrolowanej gospodarce. W 1988 r. ponownie podwyższono ceny

oznaczał przejęcie władzy przez organy wojskowe, zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym,

– tym razem o 60 proc., co znowu wywołało protesty społeczne. Władze zdały sobie sprawę, że

jak również delegalizację wszystkich organizacji. Ponadto obywatele nie mogli opuszczać miejsca

tym razem stawienie czoła opozycji może okazać się ich ostatnią bitwą. Jesienią 1988 r. premier

zamieszkania, przesyłki pocztowe były poddawane kontroli, podobnie jak rozmowy telefoniczne

Mieczysław Rakowski podjął próby ocalenia pozycji PZPR poprzez zreformowanie gospodarki

(w rzeczywistości telefony nie działały przez miesiąc po 13 grudnia 1981 r.), przestała ukazywać się

w taki sposób, aby połączyć elementy wolnego rynku z utrzymaniem pełnej władzy politycznej

prasa, znacznie ograniczono liczbę audycji telewizyjnych i radiowych, a wszystkie polskojęzyczne

przez komunistów, zgodnie z modelem chilijskim lub koreańskim. Próby te również zakończyły

stacje nadające z innych krajów były w coraz większym stopniu zagłuszane.

się niepowodzeniem. Przyjęte wówczas przepisy prawne zostały wykorzystane głównie do tego, by

Doświadczenie stanu wojennego było dla większości działaczy „Solidarności” potwierdzeniem

umożliwić działaczom partyjnym wykorzystywanie majątku państwowego.

tego, że głównym celem komunistów jest utrzymanie władzy. Lata 1980–1982 wyraźnie pokazały, że wszystkie ustępstwa władz wynikały z tymczasowej słabości i były jedynie manewrem taktycznym umożliwiającym komunistom zebranie sił przed ostatecznym rozprawieniem się z opozycją.

VI. PRZEKAZANIE WŁADZY

Podziemna „Solidarność” wraz z innymi organizacjami podejmowała zakrojone na szeroką skalę

W obliczu masowych niepokojów społecznych oraz zbliżającej się rocznicy porozumień

potajemne działania. W latach 1982–1988 istniały niezależne podziemne struktury partyjne

sierpniowych władze komunistyczne postanowiły przeprowadzić negocjacje z przedstawicielami

i związki zawodowe – oprócz „Solidarności” w podziemiu aktywnie działały: Konfederacja

opozycji. Dnia 31 sierpnia 1988 r. rozpoczęły się rozmowy między generałem Kiszczakiem

Polski Niepodległej (KPN), Liberalno Demokratyczna Partia „Niepodległość” oraz PPS (Polska

a przywódcą opozycji, Lechem Wałęsą, których skutkiem była obietnica negocjacji przy tzw.

Partia Socjalistyczna). Ukazywało się wiele tytułów niezależnej prasy (na przykład „Tygodnik

Okrągłym Stole. W grudniu utworzony został Komitet Obywatelski „Solidarność”, w którego

Mazowsze”, „Hutnik”, „Solidarność Walcząca”, „Wiadomości” i „Obserwator Wielkopolski”)

skład weszły osoby związane z opozycją i eksperci z nią współpracujący.

oraz ponad pięć tysięcy książek i innych materiałów drukowanych. Wiosną 1982 r. działalność nadawczą rozpoczęło „Radio Solidarność”.

Rozmowy Okrągłego Stołu rozpoczęły się 6 lutego 1989 r., a ich celem było osiągnięcie porozumienia między władzami komunistycznymi a ruchem opozycyjnym oraz nakreślenie

Sytuacja gospodarcza Polski po roku 1981 była rzeczywiście dramatyczna – ponieważ kryzys

zasad, według których miała nastąpić liberalizacja systemu rządów w Polsce. Wydaje się, że

gospodarczy przejawiał się niedoborami na rynku i galopującą inflacją, władze postanowiły

komuniści nadal chcieli utrzymać władzę i oddać opozycji jedynie jej niewielką część. W obradach

reglamentować większość podstawowych towarów, takich jak mięso, masło, mąka, mleko

Okrągłego Stołu udział wzięło 57 uczestników, lecz najważniejsze decyzje zapadły w znacznie

w proszku, czekolada, alkohol, papierosy, benzyna, proszek do prania, mydło, obuwie. Towary te

węższym gronie w Magdalence. Skutkiem negocjacji była decyzja o reformie najwyższych organów

były dostępne jedynie w ściśle określonych ilościach przydzielanych na osobę. Innymi towarami,

państwa – zamiast Rady Państwa wybierany byłby prezydent Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej,

których reglamentacja odbywała się według odrębnych zasad, były telewizory, lodówki i pralki.

a w parlamencie miała zostać utworzona dodatkowa, wyższa izba – Senat. Najbliższe wybory miały być „częściowo wolne”, tj. 65 proc. mandatów miało przypadać komunistom, a 35 proc. miało

259

260

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Tysiące żołnierzy Armii Krajowej prowadziło walkę o niepodległość i walczyło z władzami komunistycznymi. Na fotografii: jeden z podziemnych oddziałów wojskowych pod dowództwem majora Zygmunta Szendzielarza „Łupaszki”, wrzesień 1945 r. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

Ciała bojowników podziemia zabitych w starciu z władzami komunistycznymi, sprofanowane przez funkcjonariuszy służby bezpieczeństwa (oddział Eugeniusza Lipińskiego „Mrówki” z Narodowego Zjednoczenia Wojskowego). (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

Sfałszowane wybory parlamentarne z dnia 19 stycznia 1947 r. zostały poprzedzone falą terroru, czego celem było zniszczenie opozycji – Polskiego Stronnictwa Ludowego. Na fotografii: Józef Hachlica, jeden z polityków Polskiego Stronnictwa Ludowego, zabity przez funkcjonariuszy służby bezpieczeństwa. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

Dnia 28 czerwca 1956 r. robotnicy w Poznaniu protestowali na ulicach, żądając „wolności i chleba”. Nastąpiły brutalne represje – zabitych zostało siedemdziesięciu czterech demonstrantów. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

261

262

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Mieszkańcy wzorcowego miasta socjalistycznego, którym miała stać się Nowa Huta, protestowali przeciwko usunięciu krzyża z placu, na którym miał zostać wzniesiony kościół. W odpowiedzi przeciwko demonstrantom milicja użyła broni, pałek i gazu. Na fotografii: ulica w Nowej Hucie po demonstracji. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

W marcu 1968 r. młodzież protestowała przeciwko polityce władz komunistycznych dotyczącej wolności słowa. Do walk z milicją doszło w kilku miastach. Na fotografii: ataki milicji z użyciem gazu łzawiącego w Warszawie. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

Religijne obchody tysięcznej rocznicy przyjęcia chrześcijaństwa w Polsce zgromadziły miliony osób manifestujących swoją wiarę. Na fotografii: kardynał Wyszyński odprawia ceremonię na Jasnej Górze, 3 maja 1966 r. (Archiwa Inspektoratu Śląskiego w Pile).

W grudniu 1970 r. robotnicy protestowali na północy kraju. Milicja użyła siły wobec robotników stoczni. Oficjalna liczba ofiar – 45. Palący się gmach siedziby partii komunistycznej w Szczecinie. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

263

264

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W grudniu 1970 r. robotnicy protestowali na północy kraju. Milicja użyła siły wobec robotników stoczni.

Dnia 15 czerwca 1976 r. robotnicy w Radomiu, Ursusie i Płocku protestowali przeciwko podwyżkom cen. Protest został brutalnie stłumiony przez milicję. Na fotografii: walki uliczne przed siedzibą partii komunistycznej w Radomiu. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

265

266

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W odpowiedzi na brutalność władz wobec protestujących robotników opozycja zorganizowała pomoc dla represjonowanych. Stanisław Pyjas, student zamordowany później przez służby bezpieczeństwa, był jednym z działaczy organizujących tę pomoc. W reakcji na jego śmierć studenci z Krakowa zorganizowali „czarny marsz” i utworzyli Niezależny Studencki Komitet Solidarności. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

Pierwsza wizyta Jana Pawła II w ojczyźnie w czerwcu 1979 r. rozbudziła wielkie nadzieje nie tylko wśród Polaków, lecz również w krajach bloku wschodniego. Na fotografii: studenci krakowscy w drodze na spotkanie z papieżem (archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

Latem 1980 r. przez całą Polskę przeszła fala protestów, z których narodziła się Solidarność. Na fotografii: strajkujący robotnicy Stoczni im. Lenina w Gdańsku. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

267

268

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Pomimo represji Polacy manifestowali swoje poparcie dla podziemnej Solidarności. Na fotografii: demonstracja Solidarności we Wrocławiu, 31 sierpnia 1981 r. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej). Utworzenie Solidarności rozbudziło nadzieje na odzyskanie niepodległości. Na fotografii: tysiące osób manifestuje w zakazanym Dniu Niepodległości – 11 października 1980 r. (Archiwa Fundacji Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego)

Stan wojenny, który władze komunistyczne wprowadziły dnia 13 grudnia 1980 r., był próbą rozbicia Solidarności. Na fotografii: pacyfikacja strajkujących pracowników kopalni Wujek, podczas której zabito dziewięciu górników. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

Opór społeczny był wspierany setkami materiałów wydawanych przez podziemne wydawnictwa. Na fotografii: jedna z niezależnych drukarni. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

269

270

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Jan Paweł II udzielił duchowego wsparcia osobom domagającym się wolności. Na fotografii: msza odprawiana przez papieża na gdańskiej Zaspie, 12 czerwca 1987 r. (Archiwa Instytutu Pamięci Narodowej).

Dnia 4 czerwca 1989 r. odbyły się częściowo wolne wybory parlamentarne, których wynikiem było zwycięstwo Solidarności i przyspieszenie ostatecznego upadku państwa komunistycznego. Na fotografii: demonstracja pod hasłem „Zjednoczeni w walce o niepodległość” podczas kampanii wyborczej. (Fot. Stanisław Markowski)

Latem i wiosną 1988 r. podczas strajków w większych fabrykach robotnicy żądali legalizacji Solidarności. Na fotografii: strajk w Hucie im. Lenina, maj 1988 r. (Fot. Andrzej Stawiarski)

Pierwsze całkowicie wolne wybory parlamentarne od zakończenia II wojny światowej odbyły się dopiero w 1991 r. (Fot. Grzegorz Kozakiewicz)

271

272

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W 2004 r. Polska została członkiem UE. Na fotografii: zwolennicy UE zgromadzeni na Rynku Głównym w Krakowie. (Fot. Grzegorz Kozakiewicz)

Zmiany, które nastąpiły po 1989 r., uwolniły gospodarkę od ograniczeń ideologicznych i przyczyniły się do rozwoju kraju, lecz były również przyczyną powszechnego niezadowolenia społecznego. Na fotografii: protest górników w Warszawie w 1995 r. (Fot. Grzegorz Kozakiewicz)

Papież, którego Polacy zawsze postrzegali jako wielki autorytet, ostrzegł naród, że wolności nie można budować bez wartości moralnych. Na fotografii: widok z Kopca Kościuszki – dwa i pół miliona osób uczestniczy w mszy papieskiej na Błoniach w Krakowie, czerwiec 1997 r. (Fot. Grzegorz Kozakiewicz)

273

274

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

podlegać prawdziwie demokratycznemu podziałowi między kandydatów zgłoszonych dowolnie

100 mandatów (a w drugiej turze zdobyli siedem dodatkowych mandatów). Dzień 4 czerwca,

przez opozycję. Po negocjacjach rząd ponownie zezwolił związkowi zawodowemu „Solidarność”

który miał być dniem kooptacji, stał się dla rewolucji „Solidarności” dniem przełomowym.

na legalne działanie, a zatem został on znowu oficjalnie zarejestrowany wraz z rolniczymi związkami zawodowymi (NSZZ RI). Oprócz nich nadal działały inne organizacje, takie jak KPN, PPS i zrzeszenie studentów NSZ. Niektóre środowiska uważały jednak, że wszelkie negocjacje z władzami komunistycznymi są wysoce podejrzane – należały do nich głównie Solidarność 80’, Polska Partia Niepodległościowa, Ruch „Wolność i Pokój”, Solidarność Walcząca oraz Liberalno Demokratyczna Partia „Niepodległość”. Dnia 7 kwietnia 1989 r. parlament zmienił konstytucję i wprowadził zmiany wynegocjowane przy Okrągłym Stole. Wybory zaplanowano na 4 czerwca 1989 r. Kandydatami na posłów i senatorów byli z jednej strony członkowie partii reżimu (PZPR, ZSL, SD, PAX), a z drugiej – osoby zaproponowane przez Komitet Obywatelski „Solidarność”. Należy podkreślić, że pod koniec lat 80. nasiliła działania Służba Bezpieczeństwa – przed obradami Okrągłego Stołu i po nich tajna policja niestrudzenie infiltrowała wszystkie środowiska związane z opozycją. Działania te prowadzone były aż do jesieni 1989 r. Wydaje się, że pomimo wynegocjowanych ustępstw władze komunistyczne za wszelką cenę usiłowały utrzymać kontrolę nad życiem politycznym kraju, a zwłaszcza nad działalnością opozycji. W okresie bezpośrednio poprzedzającym wybory jeden z przywódców osób związanych z „Solidarnością”, Adam Michnik, zaczął wydawać gazetę codzienną – „Gazetę Wyborczą” – która poza funkcją tymczasową (tj. ściśle związaną ze zbliżającymi się wyborami) pełniła również funkcję informacyjną. Oprócz „Gazety Wyborczej” ponownie zaczęły ukazywać się takie gazety, jak „Tygodnik Solidarność” pod redakcją Tadeusza Mazowieckiego. W wyborach dnia 4 czerwca udział wzięło 62,1 proc. wyborców, co w porównaniu z wcześniejszymi, fałszowanymi wyborami nie było oszałamiającym osiągnięciem. Wynik wyborów oszołomił jednak władze komunistyczne – całe 35 proc. tak zwanych „wolnych” mandatów zdobyli przedstawiciele „Solidarności”. Co więcej, umieszczeni na „listach krajowych” kandydaci komunistów, którzy mieli być liderami wyścigu, nie zdobyli wystarczającej liczby głosów. Dwa tygodnie później trzeba było zorganizować drugą turę wyborów, w których frekwencja wyniosła 25 proc. Wyniki wyborów do Senatu były dla władz jeszcze większym zaskoczeniem – kandydaci niezależni zdobyli 92 ze

Posłowie i senatorowie z list Komitetu Obywatelskiego utworzyli klub parlamentarny złożony z 260 osób (w tym 161 posłów), który był drugim co do wielkości klubem po PZPR (173 członków). Partia ZSL miała jedynie 76 posłów, a SD – 27. Dnia 19 lipca odbyło się wspólne posiedzenie Sejmu i Senatu (zwane Zgromadzeniem Narodowym), na którym generał Jaruzelski został wybrany na prezydenta. Natychmiast powierzył on zadanie utworzenia rządu swojemu współpracownikowi, generałowi Kiszczakowi, któremu jednak nie udało się uzyskać wystarczającego poparcia w parlamencie. Wskutek zawiązania koalicji Komitetu Obywatelskiego, ZSL i SD Jaruzelski został zmuszony do powierzenia misji tworzenia rządu kandydatowi opozycji. Dnia 24 sierpnia Sejm powołał na stanowisko premiera Tadeusza Mazowieckiego. Nowy parlament podjął działania mające na celu zmianę istniejącego porządku prawnego. W grudniu 1989 r. zmieniono konstytucję. Niektóre zmiany – jak przywrócenie nazwy Rzeczpospolita Polska i orła w koronie w godle państwowym – miały wartość jedynie symboliczną. Inne jednak miały pierwszorzędne znaczenie – przywrócenie zasad, zgodnie z którymi Rzeczpospolita Polska była państwem pluralizmu politycznego, w którym państwo chroni prawa własności swoich obywateli i gwarantuje swobodę działalności gospodarczej. W marcu 1990 r. do konstytucji wprowadzono inną zmianę, polegającą na uniezależnieniu samorządów lokalnych od administracji państwowej i nadaniu im bytu prawnego oraz prawa własności. W związku z tym Sejm uchwalił nową ustawę o samorządach lokalnych, na podstawie której przeprowadzone zostały pierwsze wolne wybory lokalne po II wojnie światowej. Dnia 27 września 1990 r. dokonano jeszcze jednej zmiany, która tym razem była skutkiem decyzji generała Jaruzelskiego o przedterminowym zakończeniu kadencji. Zgodnie z tą zmianą prezydent miał być wybierany w wyborach powszechnych przez cały naród. Wybory odbyły się dnia 25 listopada 1990 r., a ponieważ pierwsza tura nie była rozstrzygająca, konieczne było przeprowadzenie w dniu 9 grudnia drugiej tury, w której na pięcioletnią kadencję wybrano Lecha Wałęsę. Przez następne dwie kadencje urząd sprawował Aleksander Kwaśniewski, który wygrał

275

276

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

wybory w latach 1995 i 2000. Wiosną 1991 r., pod naciskiem prezydenta, skrócono kadencję

Nowa konstytucja, oparta na Monteskiuszowskiej zasadzie podziału władzy, powierzała władzę

parlamentu, a w czerwcu uchwalono nową ordynację wyborczą. Dnia 27 października w wyniku

ustawodawczą dwuizbowemu parlamentowi, władzę wykonawczą rządowi i prezydentowi,

wyborów przeprowadzonych zgodnie z nową ordynacją do parlamentu weszli członkowie

a władzę sądowniczą niezawisłym sądom.

29 partii politycznych. W następnych wyborach zastosowany został wymóg osiągnięcia progu wynoszącego co najmniej 5 proc. głosów dla partii politycznych i 8 proc. głosów dla bloków partyjnych, co miało zapobiec rozdrobnieniu w parlamencie i ułatwić tworzenie koalicji partii. Wybory w 1991 r., w odróżnieniu od wyborów w 1989 r., były całkowicie wolne i demokratyczne. Charakterystyczną cechą polskiego sposobu demokratyzacji struktur państwowych było to, że w pierwszej kolejności w sposób demokratyczny zostały wybrane samorządy lokalne, następnie prezydent, a wreszcie parlament. Można zaryzykować stwierdzenie, że „Sejm kontraktowy” z lat 1989–1991, który był wynikiem pewnego kompromisu, funkcjonował do czasu wprowadzenia najważniejszych reform, co w rzeczywistości oznaczało, że reformy te były nadzorowane przez byłych przywódców komunistycznych.

Długość okresu przejściowego między konstytucjami (od 1989 r. do 1997 r.) była w dużej mierze wynikiem słabości i ułomności polskiego systemu partyjnego. W 1989 r. jedyną partią charakteryzującą się właściwą dyscypliną i mającą wystarczające zaplecze była Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Komitet Obywatelski Wałęsy daleki był od jednorodności pod względem polityki i programu. Jesienią 1989 r. utworzone zostało Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe (ZChN), na którego czele stał Wiesław Chrzanowski, a w lutym 1990 r. – Kongres LiberalnoDemokratyczny (KLD), którego przewodniczącym został Janusz Lewandowski. W maju 1990 r. Lech i Jarosław Kaczyńscy utworzyli Porozumienie Centrum (PC), a w lipcu Zbigniew Bujak utworzył Ruch Obywatelski Akcja Demokratyczna, który następnie przekształcił się w Unię Demokratyczną, która ostatecznie, po połączeniu się z KLD, stała się Unią Wolności. Także Partia Komunistyczna uległa przekształceniom, lecz miały one charakter czysto formalny,

VII. NOWA KONSTYTUCJA, NOWE PARTIE

a ich cele były wyłącznie utylitarne. XI Zjazd PZPR rozwiązał istniejącą Partię, a większość jej członków postanowiła utworzyć nową partię – Socjaldemokrację Rzeczypospolitej Polskiej (SdRP). Nowej partii nie można było bezpośrednio powiązać ze zbrodniami komunizmu ani

W październiku 1992 r. uchwalona została „Mała Konstytucja”, regulująca stosunki między najwyższymi organami państwa. W rzeczywistości nie była to w pełni nowa konstytucja, ponieważ zawierała wiele przepisów z konstytucji z 1952 r. Nową Małą Konstytucję można obecnie postrzegać jako sposób zachowania ciągłości prawnej między Polską Rzecząpospolitą Ludową a III Rzecząpospolitą Polską. Oznaczało to również, że wszystkie czynności przeprowadzone zgodnie z prawem obowiązującym w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej były faktycznie legalne. Brak zdecydowanego rozgraniczenia dwóch systemów oznaczał rezygnację z możliwości

o nie oskarżyć, a zatem jej członkom łatwiej było przejąć nowy-stary majątek. Ustalenia Okrągłego Stołu i pokojowe przekazanie władzy były istotnymi czynnikami, dzięki którym społeczeństwo zaakceptowało politykę „grubej kreski” zaproponowaną i realizowaną przez polityków związanych z Tadeuszem Mazowieckim, Adamem Michnikiem i Jackiem Kuroniem. Polityka ta oznaczała brak jakichkolwiek kroków prawnych przeciwko działaczom poprzedniego reżimu i jednoczesne uznanie komunistycznego porządku prawnego za zgodny

ogłoszenia systemu komunistycznego reżimem przestępczym.

z prawem. W związku z tym przywódcy państwa komunistycznego uniknęli odpowiedzialności

Całkowicie nową konstytucję uchwalono dopiero w 1997 r. Największy paradoks polegał na tym,

Ludową a III Rzecząpospolitą możliwe było wymierzenie sprawiedliwości jedynie tym osobom,

że została ona uchwalona podczas kadencji parlamentarnej, w której rządy sprawowała partia

które w walce z opozycją złamały przepisy obowiązujące w ówczesnym okresie.

postkomunistyczna. Konstytucja z 1997 r. określała Polskę jako demokratyczne państwo prawa.

karnej za swoje czyny. Ze względu na zachowanie ciągłości prawnej między Polską Rzecząpospolitą

277

278

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Po 1989 r., kiedy zarówno wojsko, jak i policja miały charakter polityczny, konieczne było

Leszek Balcerowicz. Już w październiku Balcerowicz przedstawił plan działań mający na celu

przeprowadzenie weryfikacji ich pracowników, ze szczególnym naciskiem na tajne służby. Na

reformę polskiej gospodarki, który obejmował takie działania, jak prywatyzacja (demonopolizacja)

początku 1990 r. weryfikacji poddani zostali pracownicy policji politycznej (UB) oraz wywiadu

oraz rynkowe ułatwienia w gospodarce. Określał również działania, które należało podjąć w sferze

i kontrwywiadu. Na skutek weryfikacji większość pracowników straciła swoje stanowiska, a ci,

polityki fiskalnej i społecznej. Tzw. plan Balcerowicza przewidywał poddanie społeczeństwa

którzy ich nie stracili, zostali zatrudnieni w nowo utworzonych służbach.

kilkumiesięcznej terapii szokowej, dzięki której sytuacja finansowa obywateli miała się poprawić.

W 1997 r. Sejm uchwalił ustawę lustracyjną, zgodnie z którą każdy obywatel pragnący sprawować funkcje publiczne (takie jak funkcja posła, senatora itd.) musiał złożyć oświadczenie lustracyjne, w którym miały być zawarte informacje o ewentualnej współpracy z tajnymi służbami Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Przyznanie się do takiej współpracy nie pociąga za sobą żadnych konsekwencji, które powoduje dopiero zatajenie takiego faktu.

Według Balcerowicza reformy miały wyzwolić ogromny potencjał przedsiębiorczości obywateli, który był przez tak wiele lat tłumiony. W grudniu 1989 r. do parlamentu zostały skierowane odpowiednie ustawy, które weszły w życie 1 stycznia 1990 r. Natychmiastowe wprowadzenie reform rynkowych spowodowało szybki wzrost cen (ceny węgla i ropy naftowej wzrosły o 400 proc., a ceny energii o 300 proc.) i obniżenie się realnych zarobków obywateli. Wprowadzono wewnętrzną wymienialność złotego i zniesiono monopol państwa na handel zagraniczny. Gospodarka, która do 1989 r. była gospodarką sterowaną borykającą się z ciągłym kryzysem i niedoborami, stawała się systemem, w którym niedobory wewnętrzne wyrównywano

VIII. REFORMY

przywozem tańszych towarów z zagranicy. Gospodarka, w której praca była zarówno prawem, jak i obowiązkiem (w PRL istniały kary za uchylanie się od pracy), przekształcała się w system, w którym praca była postrzegana w kategoriach rynkowych, zgodnie z zasadami podaży

Zmiany w systemie partyjnym rozpoczęte w 1990 r. nie okazały się trwałe. Polska scena polityczna

i popytu. Po pierwszym roku reform liczba bezrobotnych gwałtownie wzrosła do poziomu

nieustannie zmieniała się wraz z każdymi wyborami parlamentarnymi, prezydenckimi i lokalnymi.

1 mln, a 30 proc. społeczeństwa żyło poniżej minimum socjalnego. W lipcu 1991 r. w Warszawie

Wydaje się, że do ustabilizowania systemu przyczyniła się dopiero ustawa o finansowaniu partii

otwarta została Giełda Papierów Wartościowych. Początkowo było na niej notowanych jedynie

politycznych, a zwłaszcza jej przepis stanowiący, że dofinansowanie od państwa otrzymują

pięć przedsiębiorstw, lecz dzięki mechanizmom rynkowym i prywatyzacji system ekonomiczny

tylko te partie polityczne, które uzyskają co najmniej 3 proc. ogólnej liczby głosów w wyborach

stopniowo stawał się coraz bardziej efektywny.

parlamentarnych. Obecnie spośród partii, których członkowie zasiadali w parlamencie w 1990 r., działa jedynie PSL. Warto również zauważyć, że w wyborach w 2007 r. różnica między partiami

Szanse powodzenia na początku lat 90. wydawały się jednak niewielkie. Okazało się, że negatywne

„postsolidarnościowymi” i „postkomunistycznymi” była całkowicie zatarta.

skutki reform utrzymywały się znacznie dłużej, niż przewidywał Balcerowicz. W latach 1989–

Wydaje się, że obecnie Polska rozwija się w kierunku systemu dwupartyjnego, w którym kluczowe

on o 2,5 proc. W latach 1995–1997 PKB nadal wzrastał, w tempie około 7 proc. Podobnie

pozycje zajmują liberalna Platforma Obywatelska (PO) pod przewodnictwem Donalda Tuska

kształtowała się sytuacja pod względem inflacji – w 1991 r. wynosiła ona 70 proc., w następnym

oraz konserwatywne Prawo i Sprawiedliwość (PiS) Jarosława Kaczyńskiego, które muszą jednak

roku 44,3 proc., w 1997 r. obniżyła się do 14 proc., a w 1999 do 9,8 proc.

zawierać koalicje z innymi partiami w celu utworzenia rządu.

1991 PKB spadł o 20 proc., niewielką poprawę odnotowano dopiero w 1992 r., kiedy to wzrósł

Przeprowadzenie reformy gospodarczej w Polsce było początkowo możliwe dzięki poparciu

Zmiany w gospodarce były ściśle związane z transformacją polityczną. W rządzie Tadeusza

obywateli, determinacji autorów reformy, lecz również dzięki wsparciu z Międzynarodowego

Mazowieckiego osobą odpowiedzialną za reformy rynkowe był wicepremier i minister finansów

Funduszu Walutowego i Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju, które przyznały Polsce

279

280

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

dwa miliardy dolarów. Pozytywną rolę odegrali również wierzyciele kraju – ogłosili moratorium

Aby zrozumieć ówczesne stosunki polsko-rosyjskie, trzeba pamiętać o dwubiegunowej

na spłatę zadłużenia, a także, na podstawie negocjacji z rządem polskim, częściowo umorzyli długi.

równowadze sił między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim, z Polską należącą

Główny ciężar reform ponieśli jednak zwykli obywatele, co być może w 1993 r. zadecydowało

do strony komunistycznej, oraz o wielowiekowej tradycji złych stosunków polsko-rosyjskich.

o sukcesie wyborczym partii postkomunistycznej, która utworzyła koalicję z PSL. Rządy lewicy

Rosja była odpowiedzialna za rozbiory Polski, pozbawiła Polaków ich narodowości i brutalnie

wstrzymały na pewien czas liberalny program reform, lecz został on podjęty ponownie przez AWS

pacyfikowała powstania narodowe w kraju.

w 1997 r., kiedy to Balcerowicz po raz kolejny został wicepremierem i ministrem finansów.

Największe znaczenie dla stosunków polsko-radzieckich miała jesień 1989 r., kiedy upadł mur berliński, a Polska miała już niezależny rząd. Związek Radziecki przeżywał okres dotkliwego kryzysu i chylił się ku upadkowi. W tych okolicznościach rząd polski zwrócił się do swojego

IX. I NTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ I NATO

zachodniego sąsiada o pomoc w wyzwoleniu się spod wpływów radzieckich, czego dowodem było

Po 1945 r. i konferencji jałtańskiej Polska znajdowała się pod wpływami radzieckimi. Od 1955 r.

Stosunki niemiecko-polskie kształtowały się podobnie, a dodatkowo pogarszały je negatywne

wraz z innymi krajami bloku wschodniego była członkiem Układu Warszawskiego, który miał

stereotypy rozpowszechniane przez propagandę komunistyczną, według której Republika

na celu ochronę własnego terytorium, a nie równoważenie wpływów NATO. Układ prowadził

Federalna Niemiec stanowiła podstawowe zagrożenie dla integralności komunistycznych

wspólne operacje wojskowe, na przykład w celu pacyfikacji demonstracji w czasie „praskiej

terytoriów. Jednakże na fali euforii związanej z upadkiem komunizmu Polacy poparli zamiary

wiosny”. Wydarzenia w Czechosłowacji, oprócz aspektu wojskowego, miały także aspekt

Niemiec dotyczące utworzenia zjednoczonego państwa. Obchody, które odbyły się w jesienią

doktrynalny – stało się jasne, że suwerenność poszczególnych członków Układu Warszawskiego

1989 r. w Krzyżowej, miały znaczące skutki polityczne i kulturalne. Z czasem Niemcy stały się

była ściśle ograniczona zgodnie z doktryną Breżniewa, według której nie istniała możliwość

jednym z krajów najżarliwiej wspierających Polskę na jej drodze do Unii Europejskiej.

opuszczenia rosyjskiej strefy wpływów. Układ Warszawski miał bronić socjalizmu w znacznie większym stopniu niż niepodległości. To właśnie wśród przywódców sojuszniczych wojsk Układu poruszono kwestię polskiej anarchii w latach 1980–1981; debata powróciła w latach 1988 i 1989 za sprawą przywódców NRD i Czechosłowacji. Warto wspomnieć, że wojska radzieckie

spotkanie Mazowieckiego i Kohla w Krzyżowej w 1989 r.

Oprócz Niemiec innym potężnym sojusznikiem Polski były Stany Zjednoczone. Wizyta i przemówienie Lecha Wałęsy w amerykańskim Kongresie oraz owacje, którymi został uhonorowany, były jedynie zewnętrznymi oznakami zmiany układów sojuszniczych. Polska

stacjonowały na terytorium Polski nieprzerwanie do 1994 r.

zmieniała się z członka Układu Warszawskiego i sojusznika Moskwy w zwolennika Stanów

Oprócz kontroli wojskowej, którą Moskwa sprawowała nad terytorium Polski, równie istotne były

z Polski. Jednocześnie na posiedzeniu Komitetu Doradczego Układu Warszawskiego

kontrola nad polską gospodarką i jej uzależnienie od dostaw ze Związku Radzieckiego (Polska

w Budapeszcie zapadła decyzja o unieważnieniu sojuszów i rozwiązaniu Układu. Stłumienie

była członkiem Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej). Pod tym względem najsilniejszym

puczu Janajewa w Moskwie i przejęcie władzy na Kremlu przez Borysa Jelcyna zdecydowanie

argumentem Moskwy było zaopatrzenie w gaz i ropę naftową. Wszystkie działania Polski

ułatwiło Polsce integrację z Europą Zachodnią. Punktem zwrotnym była jednak przyjęta przez

były nadzorowane i kontrolowane przez Związek Radziecki, a wszelkie wzmianki o polityce

Kongres Stanów Zjednoczonych „poprawka Browna”, która umożliwiła przyjęcie krajów tzw.

emancypacji spotykały się albo z łagodniejszymi – gospodarczymi – argumentami, albo

Grupy Wyszehradzkiej do NATO. Okazało się, że współpraca z Czechami i Węgrami była

z argumentami mocnymi – wojskowymi.

decydującym czynnikiem warunkującym przyjęcie do NATO, ponieważ dzięki tej współpracy

Zjednoczonych. W 1991 r. rozpoczęły się negocjacje dotyczące wycofania Armii Radzieckiej

rozszerzona została europejska strefa stabilności politycznej i wojskowej. Momentem szczególnie

281

282

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

istotnym dla Polaków była chwila ostatecznego wycofania wojsk rosyjskich z terytorium Polski,

miało wyznaczać polskiemu rządowi kierunek dalszych negocjacji z UE. Pomimo wszystkich tych

co nastąpiło 18 września 1993 r. Data ta nabrała znaczenia symbolicznego, gdyż jak pamiętamy

trudności w dniu 1 maja 2004 r. Polska stała się pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej.

to właśnie 17 września 1939 r. siły radzieckie rozpoczęły okupację Polski.

Ważne, aby w kontekście przystąpienia do Unii Europejskiej wziąć pod uwagę nastawienie

Polska została oficjalnie zaproszona do członkostwa w NATO w styczniu 1999 r., a 17 lutego

elit intelektualnych kraju do tego procesu. Po 1989 r. to ludzie nauki i kultury odnieśli

parlament udzielił prezydentowi zgody na ratyfikowanie Traktatu Północnoatlantyckiego. Kilka

największe korzyści ze zmian politycznych. Przez prawie pół wieku, zgodnie z zamiarami władz

dni później (26 lutego 1999 r.) w Pradze prezydent Kwaśniewski wraz z prezydentem Havlem

komunistycznych, granice kraju były hermetycznie zamknięte i nie do pokonania zarówno dla

ratyfikowali traktat, który 12 marca ministrowie spraw zagranicznych przedstawili Madeleine

ludzi, jak i dla idei. Rynek wydawniczy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mógł w istocie szczycić

Albright, sekretarz stanu Stanów Zjednoczonych.

się dużą liczbą drukowanych książek, lecz publikować mogli jedynie autorzy uznawani przez

Równolegle prowadzone były działania mające na celu osiągnięcie bezpieczeństwa politycznego i gospodarczego. W lutym 1990 r. w Brukseli Tadeusz Mazowiecki wystąpił o przyjęcie Polski do struktur europejskich. Dnia 22 listopada 1991 r., w obliczu rozpadu ZSRR, Polska podpisała umowę o stowarzyszeniu z EWG, a cztery dni później przystąpiła do Rady Europy. Związek Radziecki przestał istnieć w dniu 31 grudnia 1991 r. Po ratyfikacji przez państwa członkowskie umowy o stowarzyszeniu między Polską a UE w lutym 1994 r., rząd polski złożył w kwietniu oficjalny wniosek o przyjęcie do UE. W grudniu 1998 r. Unia Europejska wydała oficjalne zaproszenie do przystąpienia przez Polskę do negocjacji akcesyjnych, przekazane na ręce premiera Jerzego Buzka. Przystąpienie do UE okazało się jednak znacznie trudniejsze niż przystąpienie do NATO. Aby spełnić wymagania UE, dwa kolejne rządy ( Jerzego Buzka z AWS i Leszka Millera z SLD) i parlamenty dwóch kolejnych kadencji podjęły i ukończyły gigantyczne zadanie dostosowania polskiego systemu prawnego do systemu UE oraz wprowadziły programy podstawowych reform w dziedzinie zabezpieczenia społecznego i ochrony zdrowia, a także w strukturze administracji i samorządów. Te ostatnie reformy były głównie osiągnięciem rządu AWS, tj. rządu składającego się z wielu byłych działaczy „Solidarności”. Ostatni etap

reżim, przy czym nawet ich dzieła podlegały ostrej cenzurze. Każdy, kto odmawiał przestrzegania uregulowań narzucanych przez państwo lub – co gorsza – próbował publikować w wydawnictwach podziemnych, był natychmiast wpisywany na listę autorów, których dzieła „nie nadawały się do publikacji”. Podobny mechanizm funkcjonował we wszystkich dziedzinach kultury – promowani byli „postępowi” autorzy, aktorzy i poeci, natomiast „reakcjoniści” byli eliminowani. W związku z tym po upadku komunizmu wszystkie te wcześniej represjonowane elity twórcze w naturalny sposób aktywnie przyłączyły się do propagowania koncepcji przystąpienia do UE. Podobny proces zachodził wśród elit uniwersyteckich – dzięki nowo zdobytej demokracji intelektualiści mogli powrócić do europejskiej społeczności naukowej. Dobry klimat dla integracji stworzył również Kościół katolicki – jego władze zachęcały ludzi do głosowania za integracją, jako przykład wskazując Mieszka I, który poprzez przyjęcie chrześcijaństwa zjednoczył swoje ziemie z językowo i kulturalnie uniwersalistyczną Europą. Władze kościelne podkreślały również, że Polacy, ponownie wchodząc do Europy, mają szansę wzbogacenia wspólnoty europejskiej swoją religią. Ten przychylny ton Kościoła został dodatkowo wzmocniony poparciem papieża Jana Pawła II.

nastąpił w roku 2000, kiedy przyjęty został traktat z Nicei, przyznający Polsce 27 głosów w Radzie

Również na scenie politycznej dominowały partie proeuropejskie. Należy podkreślić ciągłość

Europejskiej, a rok 2002 został wskazany jako ostateczny termin zakończenia negocjacji. Rok 2003

i konsekwencję w działaniach kolejnych rządów, pomimo dzielących ich głębokich różnic,

był rokiem wątpliwości, ponieważ po referendum dotyczącym przystąpienia do UE, na które zgodę

jak np. w przypadku pierwszego niekomunistycznego rządu Tadeusza Mazowieckiego

wyraziło 77,5 proc. Polaków (8 czerwca 2003 r.), Konwent UE przyjął nowy projekt traktatu

i socjaldemokratycznego rządu Leszka Millera. Pomimo wielu podobieństw w działaniach

konstytucyjnego, który radykalnie ograniczał liczbę głosów przysługujących Polsce w Radzie. Poseł

premierów pochodzących z różnych obozów politycznych, warto wymienić także kilka

Jan Maria Rokita został wówczas zapamiętany za wystąpienie z hasłem „Nicea albo śmierć”, które

rozbieżności.

283

284

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Członkowie dawnej Unii Wolności, którzy obecnie znajdują się w szeregach Partii Demokratycznej

Witold Pilecki (1901–1948) – określony przez Michaela Foota w książce pt. „Six Faces of Courage”

– demokraci.pl, byli zagorzałymi zwolennikami Unii, podobnie jak politycy związani z Sojuszem

jako jeden z sześciu najodważniejszych ludzi swoich czasów, oficer Wojska Polskiego, który zyskał

Lewicy Demokratycznej (SLD) i Platformą Obywatelską. Z tego punktu widzenia konserwatywne

sławę w czasie wojny z bolszewikami (1919–1921), i jeden z ostatnich żołnierzy, którzy złożyli

skrzydło Platformy Obywatelskiej można by postrzegać jako partię centrową, to jest wciąż

broń podczas inwazji niemieckiej w 1939 r. W 1940 r. dobrowolnie dał się uwięzić w obozie zagłady

przychylną UE, ale z pewnymi zastrzeżeniami. Partie, które były zaciekłymi przeciwnikami

w Auschwitz, aby zorganizować tam struktury podziemne; do wstąpienia do tej organizacji udało

integracji, to Liga Polskich Rodzin i Samoobrona Rzeczypospolitej Polskiej. Proces integracji

mu się zachęcić ponad 500 osób. Po dwóch i pół roku udało mu się przygotować skuteczny plan

postrzegały one jako zagrożenie dla kraju. Obecnie partie te nie znajdują się jednak w parlamencie,

ucieczki z obozu i przekazać Państwu Podziemnemu oraz rządowi polskiemu na uchodźstwie

ponieważ w wyborach w 2007 r. nie przekroczyły minimalnego progu poparcia wynoszącego 5%.

szczegółowy raport zawierający bezcenne informacje dotyczące sytuacji w obozie. Następnie walczył

W 2011 roku Platforma Obywatelska, jako pierwsza polska partia, wygrała dwie kolejne kadencje od upadku komunizmu.

w powstaniu warszawskim, a po jego upadku został wysłany do obozu jenieckiego. Postanowił jednak wrócić do komunistycznej Polski, aby nadal w podziemiu walczyć o niepodległość kraju. Został aresztowany, poddany torturom i wreszcie zamordowany przez władze 25 maja 1948 r. Po wydaniu niesprawiedliwego wyroku śmierci powiedział, że obóz w Auschwitz był błahostką w porównaniu z tym, co zrobiły mu władze komunistyczne. Stanisław Pyjas (1953–1977) – student Uniwersytetu Jagiellońskiego, zamordowany 7 maja 1977 r. z rozkazu Służby Bezpieczeństwa (SB). Brał udział w wielu działaniach podziemnych, takich jak kolportaż niezależnej literatury i organizacja pomocy dla represjonowanych, za co sam był represjonowany, a w końcu został zamordowany. Jego śmierć była szokiem dla środowiska akademickiego, które w odpowiedzi utworzyło niezależny Studencki Komitet Solidarności (SKS) w celu obrony podstawowych praw i walki z ideologią komunistyczną. Jerzy Popiełuszko (1947–1984) – ksiądz katolicki, kapłan „Solidarności”, zamordowany przez władze. W 1980 r. Popiełuszko zajął się wspieraniem ruchu niepodległościowego. Po wprowadzeniu stanu wojennego odprawiał msze w intencji obrony prawdy i sprawiedliwości oraz wzywał władze do uwolnienia więźniów politycznych. Jego nauczanie dotyczyło wyrzeczenia się przemocy zgodnie z przesłaniem św. Pawła, który powiedział, że zło należy zwyciężać dobrem. Popiełuszko był ciągłym celem represji i ataków propagandy komunistycznej. Dnia 19 października 1984 r. został uprowadzony i zamordowany przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa (SB). W jego pogrzebie uczestniczyło pół miliona Polaków, a na jego grobie modlił się papież Jan Paweł II. Obecnie trwa proces beatyfikacji tego bohaterskiego księdza.

285

286

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Wykaz skrótów AWS – Akcja Wyborcza Solidarność KLD – Kongres Liberalno-Demokratyczny KOR – Komitet Obrony Robotników KPN – Konfederacja Polski Niepodległej KRN – Krajowa Rada Narodowa NSZZ RI – N iezależny Samorządny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych „Solidarność” PC – Porozumienie Centrum PiS – Prawo i Sprawiedliwość PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PO – Platforma Obywatelska PPS – Polska Partia Socjalistyczna – partia socjaldemokratyczna PPR – Polska Partia Robotnicza PSL – Polskie Stronnictwo Ludowe – partia reprezentująca społeczności wiejskie i chłopskie PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza ROPCiO – Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela SD – Stronnictwo Demokratyczne SdRP – Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej SKS – Studencki Komitet Solidarności SLD – Sojusz Lewicy Demokratycznej SP – Stronnictwo Pracy – partia chrześcijańsko-demokratyczna UB/SB – Urząd Bezpieczeństwa/Służba Bezpieczeństwa WiN – ruch Wolność i Niezawisłość ZChN – Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe ZSL – Zjednoczone Stronnictwo Ludowe

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

287

288

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

RUMUNIA: OD DEMOKRACJI DO TOTALITARYZMU I Z POWROTEM Virgil Tarau Rumunia Powierzchnia: 238 390 km² Ludność: 21 266 700 (2006 r.) Stolica: Bukareszt Język urzędowy: rumuński Waluta: lej (ROL) Ustrój: republika parlamentarna Data przystąpienia do UE: 1.01.2007 r.

I. WPROWADZENIE Przystąpienie Rumunii do UE, które było działaniem wspólnym i uzupełniało włączenie kraju w struktury NATO, okazało się trudnym i długim procesem. Rumunia złożyła wniosek o przystąpienie w dniu 22 czerwca 1995 r., a status kraju kandydującego uzyskała w grudniu 1999 r., kiedy na posiedzeniu Rady Europejskiej w Helsinkach zdecydowano, że negocjacje z Rumunią, Słowacją, Łotwą, Litwą, Bułgarią i Maltą rozpoczną się w lutym 2000 r. Aby zostać państwem członkowskim, Rumunia musiała spełnić kryteria kopenhaskie: kryteria polityczne (stabilne instytucje gwarantujące demokrację, państwo prawa, poszanowanie praw człowieka, poszanowanie praw mniejszości i ochrona tych grup); gospodarcze (funkcjonująca gospodarka

289

290

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

rynkowa zdolna do konkurencji w ramach Unii) i prawno-administracyjne (istnienie solidnych

i uznaniu za niepodległe królestwo w 1881 r., państwo rumuńskie weszło w okres reform

struktur administracyjnych zdolnych do przyjęcia i wdrożenia wspólnotowego dorobku prawnego:

politycznych, gospodarczych i społecznych.

traktatów założycielskich, prawodawstwa przyjętego zgodnie z tymi traktatami oraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości).

Podczas konferencji pokojowej w Paryżu po zakończeniu pierwszej wojny światowej rządowi rumuńskiemu udało się zgromadzić w zasadzie całą rdzenną ludność rumuńską w obrębie

Negocjacje w sprawie przystąpienia rozpoczęły się w dniu 15 lutego 2000 r., a zakończyły

tych samych granic. Po konsolidacji terytorialnej nastąpiły reformy polityczne, gospodarcze

pod koniec 2004 r. Z 31 rozdziałów negocjacyjnych najbardziej problematyczne okazały się

i społeczne. Dzięki aktom administracyjnym z lat 1919–1920 i reformie konstytucyjnej z 1923 r.

te dotyczące sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, rolnictwa, energii i konkurencji. Aby

zjednoczenie polityczne nastąpiło stosunkowo szybko, a procesy związane z życiem społecznym,

ułatwić negocjacje, przyjęto strategię przedakcesyjną w oparciu o układ o stowarzyszeniu. Kiedy

gospodarką i wymiarem sprawiedliwości przebiegały stopniowo. Przemiany te zachodziły

zakończono negocjacje, w dniu 25 kwietnia 2005 r. Rumunia podpisała traktat o przystąpieniu

jednak w głównej mierze w miastach, a w mniejszym stopniu na wsi, która miała charakter

do UE.

tradycjonalistyczny i konserwatywny. Pomimo pewnych ograniczeń rumuński system polityczny

Powrót Rumunii na łono struktur europejskich odzwierciedla nie tylko obrany kierunek polityki zagranicznej, lecz także trudne przejście od komunizmu do demokracji. Powrót do tego ustroju, ustanowionego w Rumunii w drugiej połowie XIX w., okazał się długą drogą.

ewoluował w kierunku paradygmatu demokratycznego do początku II wojny światowej. Rok po roku w krajach Europy Środkowej i Wschodniej wprowadzano reżim autorytarny, eliminując demokrację, aż jedynymi państwami, w których przestrzegano wartości demokratycznych wykształconych po I wojnie światowej, pozostały Rumunia i Czechosłowacja. Zmiany zachodzące w Europie w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku odbiły się także

II. O D NOWOCZESNEGO PAŃSTWA DO REŻIMU TOTALITARNEGO

na Królestwie Rumunii. W Bukareszcie, tak jak w wielu innych europejskich stolicach, miejsce demokracji parlamentarnej zajęła dyktatura. Po sześciu latach, w dniu 23 sierpnia 1944 r., Rumunia zakończyła wojnę z aliantami i wystąpiła o pokój. Po obaleniu dyktatury marszałka Iona Antonescu bez pomocy Związku Radzieckiego międzywojennym elitom politycznym i monarchii, na której

Oprócz długotrwałych procesów wiążących się z ewolucją systemów gospodarczych i społecznych o kształcie nowożytnej Europy zadecydowało kilka ważnych momentów politycznych. Wydarzenia te, począwszy od rewolucji z 1848 r., przez wojny imperium franko-germańskiego i rosyjskootomańskiego pod koniec XIX w., po dwie wojny światowe wieku XX, pozwalają przyjrzeć się zarówno wspólnym, jak i odrębnym elementom losów państw europejskich. W połowie XIX w. w Europie, w której rodziły się państwa oparte na nowoczesnych zasadach politycznych, na granicy trzech imperiów – otomańskiego, rosyjskiego i austro-węgierskiego – powstało nowoczesne państwo rumuńskie. Po traktacie paryskim z 1856 r. Zjednoczone Księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny zostały objęte protektoratem europejskich mocarstw, a wkrótce potem zjednoczone pod przywództwem Alexandru Ioana Cuzy. Po ogłoszeniu niepodległości w 1878 r.

czele stał król Michał I, udało się przywrócić związki konstytucyjne ze starym międzywojennym systemem demokratycznym. Podczas gdy w innych państwach Europy Wschodniej elity szukały „trzeciej drogi” między komunizmem a kapitalizmem, większość społeczeństwa rumuńskiego dążyła do przywrócenia wartości konstytucyjnego systemu demokratycznego, unicestwionego po 1938 r. Dlatego kiedy wojska sowieckie wkroczyły do Bukaresztu we wrześniu 1944 r., zastały władze centralne i organy cieszące się powszechnym poparciem i reprezentujące niepodległe państwo rumuńskie. Jednak mimo to, z bezpośrednim wsparciem ZSRR, rumuńskie instytucje demokratyczne poddawano ciągłej presji ideologicznej, aby przekształcić je zgodnie z wizją przywódców komunistycznych. Od jesieni 1944 r. rumuńscy komuniści, wspierani bezpośrednio przez przedstawicieli ZSRR w Sojuszniczej Komisji Kontroli, zdobywali coraz większą reprezentację

291

292

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

w strukturach rządowych. Do wiosny 1945 r. rumuński system polityczny uległ poważnej

Do transformacji instytucjonalnych i zmian struktur gospodarczych dołączył wszechobecny

destabilizacji spowodowanej indoktrynacją ze strony Sowietów i działaniami rumuńskich

terror wobec obywateli. W 1947 r. pięciokrotnie przeprowadzono akcje masowych aresztowań

komunistów, którzy chcieli zapewnić sobie silniejszą reprezentację we władzy wykonawczej. Te

na tle politycznym. W lutym i w maju 1947 r. rząd komunistyczny prześladował zwolenników

dwa czynniki spowodowały upadek trzech rządów w okresie od sierpnia 1944 r. do lutego 1945 r.

i lokalnych członków Narodowej Partii Ludowej i Narodowej Partii Liberalnej. Aresztowania

Pod koniec lutego 1945 r. pod naciskiem sowieckim powstał niereprezentatywny i zdominowany

i osadzenia nie były skutkiem procesów sądowych, ale dwóch tajnych dekretów ministra spraw

przez komunistów rząd z Petru Grozą na czele, ignorujący i naruszający zasady określone przez

wewnętrznych, nr 50 000 i 18 000 ze stycznia i maja 1947 r. Ofiarami tych działań padło ponad

Stalina na konferencji jałtańskiej.

100 000 osób. Latem 1947 r. rozpoczęto kampanię mającą na celu zniszczenie Narodowej Partii

Wkrótce po wyeliminowaniu ze struktur rządowych partii demokratycznych – Narodowej Partii Ludowej (NPP) i Narodowej Partii Liberalnej – wprowadzono populistyczne środki mające na celu zapewnienie poparcia rządowi Grozy, a także represje służące marginalizacji byłych elit politycznych. Czystki w administracji publicznej, wymiarze sprawiedliwości, policji i wojsku, którym towarzyszyła agresywna kampania mająca na celu zmonopolizowanie komunikacji

Ludowej. Jej przywódców aresztowano i skazano za „zdradę państwa”. Dochodziło do licznych aktów przemocy, którym towarzyszyły działania ze strony władz komunistycznych mające na celu uniformizację rumuńskiego społeczeństwa. Pauperyzację rozpoczęło zniszczenie podstaw gospodarczych byłych elit poprzez reformę finansową z sierpnia 1947 r.; następnie wprowadzono progresywne stawki podatkowe, które godziły w klasę wyższą i średnią.

i transportu, spowodowały pogorszenie warunków politycznych w lecie 1945 r. Król Michał podjął próbę naprawy sytuacji. W dniu 21 sierpnia 1945 r. rozpoczął tzw. strajk królewski, odmawiając podpisywania dekretów rządowych do czasu, aż rząd zostanie zreorganizowany zgodnie z zasadami uzgodnionymi w Jałcie. Działania króla nie przyniosły wymiernych skutków, ponieważ komunistyczni przywódcy polityczni w Bukareszcie nie przestrzegali obietnic złożonych po grudniowej konferencji w Moskwie. Nie mając poparcia społecznego, składali gołosłowne deklaracje poparcia przemian demokratycznych aż do wyborów parlamentarnych w dniu 19 listopada 1946 r. Dzięki zakrojonym na wielką skalę oszustwom wyborczym komuniści zapewnili sobie pozory legitymizacji demokratycznej. Mimo że mocarstwa zachodnie zdawały sobie sprawę z pogwałcenia kryteriów demokratycznych w wyborach, w dobie pogarszających się stosunków międzynarodowych i początków zimnej wojny de facto uznały wyniki wyborów. Po zwycięstwie w wyborach Partia Komunistyczna nie miała już żadnych skrupułów i rozpoczęła agresywną kampanię przeciwko zwolennikom opozycji. W 1947 r. nastąpiło przejście od „demokracji ludowej” do „dyktatury proletariatu”. Pod koniec roku zlikwidowano instytucje państwa demokratycznego. Monarchię zastąpiła republika, a parlament przekształcono w Wielkie Zgromadzenie Narodowe. Tradycyjne partie demokratyczne rozwiązano lub zmarginalizowano. W drugiej połowie 1947 r. rozwiązano różnego typu stowarzyszenia i struktury charakterystyczne dla społeczeństwa obywatelskiego.

III. R UMUNIA ZA CZASÓW REŻIMU KOMUNISTYCZNEGO (1948–1989) Po obaleniu monarchii na początku 1948 r. Rumunia stała się republiką ludową, tak jak inne państwa w regionie. Reżim komunistyczny w Rumunii wyróżniały następujące cechy: > Dominacja „jednej partii”. Przez cały ten okres monopol na władzę posiadała Rumuńska Partia Komunistyczna (w latach 1948–1965 nosząca nazwę Rumuńskiej Partii Robotniczej). Jej dominującą rolę usankcjonowano we wszystkich trzech konstytucjach z tego okresu (przyjętych w latach 1948, 1953 i 1965). > Władza sprawowana z lekceważeniem prawa, z pomocą tajnej policji (Securitate), zbrojnego ramienia Partii w walce z prawdziwymi lub wyimaginowanymi wrogami. > Zniszczenie społeczeństwa obywatelskiego i wymuszona uniformizacja ludności z zastosowaniem inżynierii społecznej, mającej na celu stworzenie narodu socjalistycznego. Atomizacja społeczna i brak gwarancji konstytucyjnych zapewniających poszanowanie praw

293

294

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

i wolności jednostki spowodowały, że państwo dopuszczało się poważnych naruszeń wobec

Pierwszy okres obejmuje lata 1944–1958, kiedy Rumuńska Partia Komunistyczna, stosując

obywateli. Pogarda, w jakiej Rumuńska Partia Komunistyczna miała komfort i szczęście swoich

terror, doprowadziła do wyeliminowania lub marginalizacji wszystkich swoich przeciwników.

obywateli, przybierała rozmaite formy, od przestępstw, aresztowań i wyroków skazujących

Jednocześnie powstały nowe ramy konstytucyjne zgodne z ideologią komunistyczną i nastąpiło

na tle politycznym, po przymusowe stosowanie polityki prourodzeniowej czy reglamentację

włączenie najważniejszych grup społecznych w nowy porządek społeczno-polityczny.

żywności.

Nacjonalizacja środków produkcji wraz ze stabilizacją pieniężną, ustawodawstwem dotyczącym

> Monopol na środki masowego przekazu, potwierdzanie wyższości ideologii komunistycznej poprzez propagandę i kontrolę nad wszystkimi formami komunikacji publicznej dzięki cenzurze. > Ogólne represje wobec wszystkich, którzy sprzeciwili się wartościom i zasadom marksizmuleninizmu lub nie byli w stanie ich przestrzegać. Instrumenty represji – tajna policja, milicja i system sądowy – zostały całkowicie podporządkowane nakazom ideologicznym i praktycznym potrzebom Rumuńskiej Partii Komunistycznej. Na skutek brutalnych działań, których dopuszczały się te instytucje, do 1964 r. ponad 500 000 obywateli rumuńskich zostało osadzonych w systemie zakładów karnych – prawdziwym rumuńskim gułagu. > Odejście od zasad gospodarki rynkowej i narzucenie modelu gospodarki scentralizowanej, takiego samego jak w Związku Radzieckim. Filarami tego systemu gospodarczego były: planowanie centralne, industrializacja i kolektywizacja rolnictwa. > Zniesienie państwa prawa, wykorzystywanie wymiaru sprawiedliwości do celów legitymizacji i ukrywania terroru, kontrola polityczna nad wszystkimi środkami przymusu. > Polityka zagraniczna podporządkowana interesom sowieckim do początku lat 60., a następnie względna autonomia Rumunii na arenie międzynarodowej, która trwała przez lata 70. i 80. Historia reżimu komunistycznego w Rumunii zasługuje także na analizę z perspektywy jej konsekwencji dla instytucji, gospodarki i ogółu społeczeństwa. Ponieważ reżim trwał przez ponad 40 lat, procesy i przemiany polityczne, społeczne, gospodarcze i kulturalne miały wpływ

zmian w przemyśle i początkami planowania gospodarczego zniszczyły ważną część fundamentów gospodarczych kraju. Po reorganizacji gospodarki komuniści przeprowadzili zmiany w oświacie i kulturze, które doprowadziły do zniszczenia ośrodków społeczeństwa obywatelskiego oraz podporządkowania życia intelektualnego i kulturalnego wymogom systemu. W 1948 r. reżim komunistyczny uchwalił ustawę o wyznaniach, dążąc do likwidacji Kościoła katolickiego obrządku wschodniego (grekokatolickiego). Ustawa była wymierzona w kolejny ważny element rumuńskiego społeczeństwa – religię – bastion tradycji i wartości demokratycznych. Na koniec rozpoczęto kampanię wymierzoną w mieszkańców wsi. Kolektywizacja rolnictwa trwała do 1962 r. i była dla rumuńskiej wsi procesem bolesnym w wymiarze społecznym, gospodarczym i ludzkim. Zmiany w społeczeństwie rumuńskim wprowadzano w warunkach ogólnego terroru wymierzonego we wszystkich, którzy nie wyznawali ideologii i przekonań politycznych promowanych przez przywódców komunistycznych. W odniesieniu do represji wobec byłych elit można wyróżnić trzy fazy: lata 1944–1948; 1948–1954; 1956–1964. Tylko w 1955 r., zaledwie przez rok, reżim komunistyczny ograniczył represje, aby zapobiec reakcji ONZ. Dokładna liczba ofiar represji jest trudna do określenia. Władze komunistyczne same dysponowały tylko danymi szacunkowymi. W oświadczeniu ministra spraw wewnętrznych Teohari Georgescu z 1952 r. wspomniano, że od 1945 r. represjom reżimu poddano 100 000 osób. Choć liczba ofiar się zmieniała, kategorie winnych – których ustalanie miało podłoże ideologiczne i było podyktowane „nienawiścią klasową” – były wyraźnie określone. Dlatego też można wskazać trzy fazy działań podejmowanych wobec poszczególnych kategorii społecznych, gospodarczych i politycznych, przynajmniej w okresie do 1952 r.: w latach 1945–1946 urzędnicy wysokiego szczebla z czasów

na transformację demokratyczną w Rumunii.

Antonescu; w latach 1946–1952 przywódcy tradycyjnych partii politycznych.; w latach 1944–

Ze względu na przemiany wewnętrzne oraz dotyczące polityki zagranicznej w historiografii

publicznie sprzeciwiały się komunistom i ich sojusznikom podczas wyborów w 1946 r.; w latach

rumuńskiego reżimu komunistycznego wyróżnia się trzy najważniejsze fazy jego rozwoju.

1948–1952 urzędnicy z okresu międzywojennego, elity gospodarcze, kulturalne i religijne.

1952 członkowie faszystowskiej organizacji Żelazna Straż; w lutym i maju 1947 r. osoby, które

295

296

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Osoby z tych grup osadzano w więzieniach, a członków ich rodzin pozbawiano środków do życia

Na początku lat 60. stosunki między Rumunią a ZSRR znów stały się napięte w związku ze sporami

i zsyłano lub pozbawiano wolności. Była to de facto prawdziwa wojna z przeciwnikami reżimu

w obrębie bloku komunistycznego – z których najważniejszy był spór chińsko-sowiecki – oraz

komunistycznego.

tworzeniem projektu mającego zapewnić „międzynarodowy podział pracy” w bloku wschodnim.

Państwo rumuńskie było w pełni zależne od ZSRR i bloku państw komunistycznych oraz włączone w jego struktury: polityczne (Kominform, 1947 r.), gospodarcze (RWPG, 1949) i wojskowe (Układ Warszawski, 1955 r.). Decyzje niejednokrotnie były podejmowane w Moskwie, a wykonywane w Bukareszcie i pozostałych wschodnioeuropejskich stolicach. Podporządkowanie Rumunii interesom ZSRR było wyraźnie widoczne w rumuńskiej gospodarce, której zasoby wykorzystywano zgodnie z planami i życzeniami Moskwy. Ponadto do połowy lat 50. monopol państwowy na znaczną część surowców i eksploatację (finanse, transport strategiczny, ropa naftowa, złoża minerałów itp.) realizowano wspólnie, za pośrednictwem spółek rumuńskoradzieckich. Nastąpiła transformacja gospodarki rumuńskiej zgodnie z dogmatami gospodarki stalinowskiej: industrializacja na wielką skalę, sztywne planowanie centralne i kolektywizacja rolnictwa. Do końca lat 50. widać było katastrofalne skutki tego procesu. Standard życia pogarszał się z roku na rok, a niedostatek podstawowych produktów spowodował wprowadzenie reglamentacji żywności. Ceny podstawowych produktów osiągnęły poziom podobny jak w okresie międzywojennym, płace spadły zaś o 900–1000 proc. Rumuńscy przywódcy komunistyczni wyszli bez szwanku z procesu destalinizacji, który obalił niektóre reżimy komunistyczne w Europie Wschodniej po tym, jak do władzy w ZSRR doszedł Nikita Chruszczow. Po uzyskaniu, w ograniczonym stopniu, bezpieczeństwa osobistego, władze pod przywództwem Gheorghe’a Gheorghiu-Deja zaczęły stopniowo dążyć do bardziej niezależnej polityki zagranicznej. Wycofanie wojsk radzieckich z Rumunii w 1958 r. umożliwiło osiągnięcie większej autonomii. W następnych latach Bukareszt dążył do zwiększenia autonomii gospodarczej w ramach RWPG i ograniczenia udziału w planowaniu politycznym i wojskowym w obrębie bloku wschodniego. Wszystkie te przemiany nie zmieniły stalinowskiego charakteru reżimu komunistycznego w Rumunii. Nadal panował terror. Kolektywizację zakończono brutalnie na początku lat 60., dalej natomiast pobudzano industrializację, aby zmienić rumuńską gospodarkę i społeczeństwo oraz stworzyć solidną podstawę społeczeństwa socjalistycznego i nadać mu legitymizację prawną.

W latach 1962–1964 miała miejsce otwarta debata dotycząca przekształcenia bloku wschodniego w rynek zintegrowany gospodarczo. Rola Rumunii w nowym systemie gospodarczym ograniczała się w głównej mierze do dostarczania produktów rolnych. W kwietniu 1964 r. rumuńscy przywódcy komunistyczni postanowili zająć jasne stanowisko w tej sprawie, sporządzając deklarację zasad politycznych, która miała stanowić instrument służący uniezależnieniu się od planów Moskwy. Jednocześnie gwałtownie zaatakowali w niej internacjonalizm socjalistyczny i podkreślili swoje zdecydowane dążenie do niezależności i suwerenności państwa. W tym samym czasie, aby zyskać poparcie społeczne, rumuńskie władze komunistyczne złagodziły kontrolę nad społeczeństwem, próbując przekonać większość obywateli do swoich postulatów. Rozpoczęto derusyfikację kultury i zezwolono na otwarcie na kulturę Zachodu, złagodzono kontrolę nad środkami przekazu, a następnie ogłoszono amnestię generalną. Dzięki temu w 1964 r. znaczna większość więźniów politycznych – co najmniej kilkaset tysięcy – odzyskała wolność. Po 1964 r. przywódcy komunistyczni nie próbowali już łamać społeczeństwa rumuńskiego, stosując terror, ale opracowali strategię mającą przekonać je do ich racji. Dodając element narodowy, komuniści rumuńscy dążyli nie tylko do uniezależnienia się od Moskwy, lecz także do pozornego pogodzenia się z obywatelami. Planowana pacyfikacja różnych grup rumuńskiego społeczeństwa miała wzmocnić legitymizację władz komunistycznych reprezentowanych przez elity wyznające stalinowski model przemian społecznych. Mimo wysokich kosztów przemiany te, zachodzące przez 40 lat panowania ustroju komunistycznego, przyniosły także sukcesy, z których najważniejsze to: urbanizacja, modernizacja przemysłu, ogromny wzrost zatrudnienia, uzyskanie równowagi między ludnością wiejską a miejską, zmniejszenie analfabetyzmu oraz wzrost odsetka osób z wykształceniem średnim i zawodowym. Warto dodać, że takie zmiany zachodziły na całym świecie. Proces modernizacji miał jednak także swoje ograniczenia. Obsesja zwiększania liczebności klasy robotniczej i tworzenia gospodarki ekstensywnej, którą ogarnięte były władze, utrudniała rozwój społeczny i gospodarczy oraz powstanie nowoczesnej i wydajnej gospodarki. W ostatecznym rozrachunku komunizm rumuński był nieudanym eksperymentem modernizacyjnym, uzależnionym od

297

298

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

ekstensywnego i ilościowego wzrostu przemysłowego, pozbawionym odpowiednich technologii

Jednak chociaż za granicą Rumunii udało się utrzymać pozytywny wizerunek do końca lat 70.,

i cechującym się nadmiernym planowaniem politycznym. Choć lata 60. i początek lat 70. to

a nawet do połowy lat 80., zmiany wewnętrzne sprawiły, że sytuacja kraju uległa diametralnej

złoty wiek rumuńskiego komunizmu, okres ten stanowił wypadkową różnych czynników:

zmianie. Po krótkim okresie liberalizacji Ceauşescu powrócił do paradygmatu stalinowskiego.

industrializacji (z wykorzystaniem zachodnich technologii) i nacjonalizmu gospodarczego;

Podczas gdy państwa Europy Wschodniej próbowały wprowadzać reformy, by zmniejszać

autonomii w ramach bloku sowieckiego i potwierdzenia zasad suwerenności państwowej oraz

odległość dzielącą je od państw zachodnich i nadrobić swoje zaległości w modernizacji, Rumunia

kształtowania reżimu społecznego.

powróciła do dogmatów stalinowskich – przyspieszonej industrializacji. Ceauşescu opracował

Polepszenie standardu życia, przyspieszenie tempa industrializacji i intensywna urbanizacja, utrwalone po wprowadzeniu komunizmu stalinowskiego (mającego jednak wymiar nacjonalistyczny), nadały mu w pewnym stopniu legitymizację wewnętrzną oraz zapewniły zewnętrzne uznanie niekonwencjonalnych wyborów podejmowanych przez Rumunię w polityce zagranicznej. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z RFN w styczniu 1967 r., odmowa zerwania stosunków z Izraelem w 1967 r. czy potępienie interwencji ZSRR w Czechosłowacji w sierpniu 1968 r. poprawiły wizerunek rumuńskich komunistów w oczach Zachodu. Wizyty urzędników zagranicznych wysokiego szczebla, np. Charles’a de Gaulle’a, Willy’ego Brandta czy Richarda Nixona, umocniły pozycję międzynarodową Rumunii. Politykę zagraniczną uzupełniły: poprawa stosunków kulturalnych z Zachodem, złagodzenie kontroli w kraju i dalsza integracja z gospodarką światową. Umowy gospodarcze z państwami EWG (np. 1967 r. – produkty rolne i żywność, 1967 r. – tekstylia, 1978 r. – produkty przemysłu stalowego, 1981 r. – produkty przemysłowe) oraz przyjęcie Rumunii do międzynarodowych organizacji finansowych (Bank Światowy, Fundusz Walutowy, układy ogólne w sprawie handlu) czy przyznanie klauzuli największego uprzywilejowania przez Stany Zjednoczone były dowodem uznania nowej pozycji

własny projekt przymusowej modernizacji Rumunii. Przyspieszenie tempa inwestycji w przemyśle, zwłaszcza ciężkim, a także dążenie do uzyskania niezbędnych technologii i produktów w kraju doprowadziły do załamania gospodarczego Rumunii. Do takiego obrotu spraw przyczyniły się nie tylko czynniki zewnętrzne, takie jak gwałtowne wahania cen ropy naftowej i kryzys energetyczny w latach 70., lecz także zmiany w samej gospodarce rumuńskiej. Brak niezbędnych zasobów i ograniczony dostęp do światowych rynków gospodarczych spowodowany brakiem konkurencyjnych produktów stał się przyczyną kryzysu w Rumunii pod koniec lat 70. Próba reform w postaci nowego mechanizmu gospodarczego była skazana na porażkę. Ponadto po drugiej fali gwałtownych wahań cen ropy naftowej w 1977 r., zamiast ograniczyć i zracjonalizować rozwój przemysłu, Ceauşescu przedsięwziął środki, które miały konsekwencje dla całego społeczeństwa. Zmiany w gospodarce światowej oznaczały, że dostęp do kredytów dla gospodarki rumuńskiej stał się bardziej kosztowny. W swoich reformach gospodarczych Ceauşescu skupiał się na wysokich kosztach obsługi zadłużenia, a nie na przyczynie problemów kraju z twardą walutą – brakiem konkurencyjnych produktów eksportowych – i koncentrował się na tym, jak ograniczyć konsumpcję w kraju, aby uwolnić twardą walutę w celu spłaty zadłużenia. Z łącznych inwestycji w latach 80. tylko 5 proc. przeznaczono na sektor żywności, koncentrując się na gałęziach gospodarki uczestniczących w spłacie zadłużenia. Konsekwencje takiej polityki

Rumunii na arenie międzynarodowej.

były opłakane: zacofanie technologiczne gospodarki, pogorszenie stanu infrastruktury i brak

Nowy przywódca rumuńskich komunistów w Bukareszcie, ambitny i pragmatyczny Nicolae

dramatyczne. Racjonalizacja zużycia energii elektrycznej i ciepła przez konsumentów miała

Ceauşescu, próbował nawet brać udział w rozstrzyganiu konfliktów międzynarodowych

służyć zachowywaniu zasobów dla gospodarki, która była niezwykle zacofana pod względem

(izraelsko-arabskiego, amerykańsko-wietnamskiego) i znaleźć się wśród organizatorów

efektywności energetycznej, ale cały czas dążyła do zwiększenia produkcji przemysłowej.

Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (1975 r., Akt końcowy z Helsinek). Udało mu się wyciągnąć z tych sukcesów korzyści w polityce zagranicznej, a także zwiększyć wewnętrzne poparcie dla swoich rządów.

podstawowych towarów dla ludności. Skutki odczuwalne dla przeciętnego obywatela były

Gospodarczy wymiar upadku reżimu komunistycznego tylko po części ilustruje to, co działo się w Rumunii za czasów reżimu Ceauşescu. W Rumunii, podobnie jak w Albanii czy Korei Północnej, miała miejsce dalsza stalinizacja społeczeństwa. Polityka kontroli urodzeń, zastraszanie

299

300

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

i naciski osiągnęły wielką skalę. Kontrolę nad społeczeństwem sprawowała nadal Securitate.

Ostatnie lata reżimu okazały się najbardziej dramatyczne. W miarę jak pogłębiał się kryzys

Terror nie był już widoczny, stosowano raczej administracyjne i zbiurokratyzowane formy

gospodarczy, a społeczeństwu było coraz trudniej pogodzić się z nałożonymi ograniczeniami,

przymusu, które miały zdławić wszelkie próby głoszenia poglądów odmiennych od partyjnych.

kontrola i inwigilacja ludności nasilały się. W latach 80. Securitate wybrała za cel ataku uczniów

Całe społeczeństwo było inwigilowane i represjonowane przez sieć informatorów koordynowaną

szkół podstawowych, średnich i studentów, naciskami lub szantażem skłaniając ich do zostania

przez funkcjonariuszy milicji i Securitate. Jednocześnie przez ponad dwie dekady prowadzono

informatorami. Według niedawnych szacunków w ostatnich latach reżimu prawie 20 proc.

intensywną i nieustającą kampanię mobilizacji i socjalizacji politycznej wokół najwyższego dowódcy

informatorów stanowili nieletni. Aby wyeliminować protesty, władze wprowadziły obowiązek

i Rumuńskiej Partii Komunistycznej, mającą na celu wyłącznie zapewnienie pełnej kontroli nad

corocznej rejestracji wszystkich maszyn do pisania na posterunkach milicji. Przyjęcie w 1966 r.

społeczeństwem. Po krótkim okresie współistnienia ze społeczeństwem i Partią (1965–1970),

dekretu nr 770, w którym państwo uregulowało możliwość przerywania ciąży, rozpoczęło

etapie umacniania władzy polegającego na usunięciu kolegów ze „starej gwardii” i przebudowie

w Rumunii okres łamania prawa do prywatności, kontroli politycznej nad ciałem kobiety i represji

instytucji politycznych, Ceauşescu rozpoczął nowy etap walki o przekształcenie społeczeństwa

reżimu dotykających wszystkich obywateli. Według oficjalnych danych w latach 1966–1989

rumuńskiego, na który wpływ miał azjatycki model mobilizacji. Podobnie jak przywódcy Korei

odnotowano ok. 10 000 zgonów związanych z powikłaniami okołoporodowymi. Wielu innych

Północnej, Wietnamu i Chin, Ceauşescu połączył internacjonalizm proletariacki z dyskursem

przypadków, np. spowodowanych nielegalnymi aborcjami i podobnymi przyczynami, nie ujęto

nacjonalistycznym. Elementami tego projektu były restalinizacja kultury, mobilizacja społeczeństwa

w statystykach. W samym 1989 r. zarejestrowano ok. 170 zgonów na 100 000 przypadków,

w celu dokonania „wielkiego skoku”, zmierzająca do stworzenia „nowego człowieka”, oraz

z czego 87 proc. było spowodowanych zabiegami przerywania ciąży. Stanąwszy w obliczu kryzysu

„wszechstronnie rozwinięte społeczeństwo socjalistyczne”. Sprowadzały się one do kultu jednostki

legitymizacji, zasobów i rozwiązań, rumuński reżim komunistyczny upadł nagle, niezdolny do

i dążenia do znalezienia powiązania pomiędzy Ceauşescu i Rumuńską Partią Komunistyczną

przekroczenia własnych dogmatów.

a rumuńską historią. Skojarzenia ze znanymi postaciami z narodowej historii, znajdowanie analogii do dążenia do niezależności w historii państwa rumuńskiego oraz promowanie agresywnego nacjonalizmu stały się elementami służącymi legitymizacji „ery Ceauşescu”. Od 1971 r. z roku na rok reżim komunistyczny Rumunii był coraz bardziej utożsamiany z Ceauşescu, jego rodziną

IV. OPÓR WOBEC DYKTATURY I OKUPACJI

i doradcami. W ostatnim dziesięcioleciu kult jednostki stał się bardziej wyrafinowany i miał na celu zmonopolizowanie całej przestrzeni propagandowej oraz „wspieranie i podkreślanie” rumuńskiego modelu komunizmu. W toku tych przemian Partia jednoczy się ze swoim przywódcą, sprawującym władzę z pomocą żony i grupy działaczy, których doprowadził do władzy i wypromował w Partii. Przywódców i społeczeństwo dzieli przepaść. Za czasów Ceauşescu Rumuni tworzyli społeczeństwo rozdrobnione i zatomizowane. Represje i sprawowanie władzy poprzez mobilizację i inwigilację były widoczne we wszystkich sferach życia społecznego: brak wolności słowa, przekonań i wyznania, pogarda dla innych prądów intelektualnych i ucisk ich zwolenników, niedostatek żywności, trudne

Ustanowienie reżimu komunistycznego w Rumunii wywołało konflikty i manifestacje opozycji demokratycznej w związku z nieprawidłowościami w polityce i gospodarce oraz ingerencją ZSRR. Społeczeństwo rumuńskie próbowało nie dopuścić do wprowadzenia rządów totalitarnych. W wyborach w listopadzie 1946 r. większość głosów zdobyła Narodowa Partia Ludowa, co potwierdzają zasoby dokumentów Rumuńskiej Partii Komunistycznej. Partia musiała uciec się do sfałszowania wyników, aby uzyskać w kraju i za granicą legitymizację swej władzy.

warunki pracy, ograniczanie swobody przemieszczania się, praw mniejszości narodowych, cenzura

Po zwycięstwie w wyborach i podpisaniu paryskiego traktatu pokojowego w 1947 r. komuniści

w kulturze, kontrola urodzeń itp.

rozpoczęli ogólną ofensywę wymierzoną we wszystkie zidentyfikowane ośrodki opozycji. Społeczeństwo rumuńskie poddano czystkom, w których eliminowano lub marginalizowano elity polityczne, gospodarcze i kulturalne. Już w 1947 r. kilka grup byłych żołnierzy, członków opozycji

301

302

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

i osób pozbawionych praw obywatelskich próbowało siłą przeciwstawić się komunizacji kraju.

Władze z jednej strony konsekwentnie tępiły grupy partyzantów, a z drugiej wykorzystywały ich

Grupy te wybierały za cel ataku wojska sowieckie i próbowały zorganizować „Narodowy Ruch

istnienie do utrzymywania terroru na wsi. Reżim prowadził kampanie mające na celu ukaranie

Oporu”, który miał nadać kształt działaniom wymierzonym przeciwko władzom komunistycznym.

osób, które oskarżano o czynne lub bierne wspieranie ruchu oporu.

Większość członków aresztowano i skazano w 1946 r.

Do połowy lat 50. opozycja wobec reżimu przybrała formy inne niż „heroiczny” opór zbrojny.

W związku z ofensywą komunistów na przeciwników systemu na początku 1947 r. powstały

Były to na przykład powstania chłopów przeciw kolektywizacji, protesty studentów, które

nowe zbrojne siły opozycyjne. Tworzyły się one stopniowo, zakładane przez przedstawicieli

wybuchły w czasie rewolucji węgierskiej z 1956 r., a także inne formy protestów organizowanych

różnych grup politycznych i społecznych; rozproszone po kraju w górach i na pogórzach, opierały

przez robotników, którzy bronili swoich praw gospodarczych i społecznych. Miały one charakter

się komunistom do końca lat 50. Nie zagrażając reżimowi, te ośrodki opozycji kwestionowały

polityczny, ponieważ były wymierzone przeciwko reżimowi. Represje ze strony władz, nawracające

legitymizację władz politycznych Rumunii, stawiając zbrojny opór.

fale terroru politycznego i rosnąca świadomość ogółu społeczeństwa, że zachodnie mocarstwa nie

Grupy były słabo wyposażone i ciągle zagrożone przez siły rządowe, mogły jednak liczyć na wsparcie miejscowej ludności. Według szacunków Securitate w latach 1945–1958 stwierdzono i udowodniono istnienie ponad 1000 „organizacji i grup antyrewolucyjnych i wywrotowych” tego typu oraz wyeliminowano je. Szczyt ich aktywności przypadł na początek lat 50., kiedy doszło do największej liczby konfrontacji między partyzantami a siłami rządowymi. Bez dodatkowych źródeł trudno oszacować dokładną liczbę osób uczestniczących w działalności wywrotowej. Poszczególne grupy były stosunkowo niewielkie. Nie miały jednorodnego charakteru, w ich skład wchodzili przedstawiciele różnych warstw społecznych i opcji politycznych, kobiety i mężczyźni, osoby w różnym wieku. Większość partyzantów pochodziła ze wsi, ale zdarzali się także byli wojskowi, studenci, intelektualiści oraz przedstawiciele rozwiązanych partii politycznych, zarówno prawicowych, jak i lewicowych. Ludzie ci, powodowani przekonaniami politycznymi albo chęcią uniknięcia aresztowania, uciekali w góry, gdzie organizowali działalność propagandową i wojskową przeciwko reżimowi komunistycznemu. Grupy te działały lokalnie, nie koordynując swoich działań zbrojnych i politycznych na szczeblu krajowym. Większość grup działała krótko, a długość ich istnienia była uzależniona od tego, z jaką intensywnością rząd komunistyczny starał się ich pozbyć. Jedynie nieliczne takie grupy przetrwały kilka lat, np. te, które zorganizowali i którymi dowodzili Gheorghe Arsenescu i Toma Arnautoiu, czy też grupa Iona Gavrili w Karpatach. Z kilkoma nieistotnymi wyjątkami do połowy lat 50. wszystkie grupy zostały zlikwidowane, a ich członkowie zabici lub skazani na dożywotnie roboty przymusowe.

przyjdą z pomocą, sprawiły, że w ciągu następnego dziesięciolecia w coraz większym stopniu godzono się z władzą komunistów nad krajem. To w tym kontekście rozpoczęło się wcielanie w życie przyjętej przez komunistycznych przywódców polityki kooptacji i konformizmu. Nacjonalizacja komunizmu w Rumunii, opierająca się na ustawach o działalności wywrotowej wymierzonych w ZSRR, ale również na stopniowym przywracaniu na łono społeczeństwa wysoce represjonowanych wcześniej kategorii społecznych, przyczyniła się do niemal całkowitego zaniku opozycji. Co więcej, wskutek rozległego programu modernizacji realizowanego od lat sześćdziesiątych, przyśpieszonej industrializacji, stopniowej urbanizacji i postępu gospodarczego, znaczna część mieszkańców Rumunii zaczęła żyć lepiej niż wcześniej. Konformizm i przystosowanie się pozwoliły na stosunkowo pokojowe „współistnienie” reżimu z rumuńskim społeczeństwem do drugiej połowy lat siedemdziesiątych. Podpisanie aktu końcowego z Helsinek i pojawienie się praw człowieka jako istotnej kwestii w stosunkach międzynarodowych wpłynęło na powstanie ruchów dysydenckich sprzeciwiających się reżimowi komunistycznemu w Europie Wschodniej. Niektórzy historycy sugerują, że powstanie tych ruchów było związane z destrukturalizacją reżimów komunistycznych. W przypadku Rumunii, z uwagi na niemal całkowitą kontrolę Securitate nad społeczeństwem oraz na to, że poszczególne grupy i dysydenci nie mogli koordynować swoich działań, bierny opór wobec reżimu komunistycznego zgodnie z gwarancjami z Helsinek przyczynił się do tego procesu w bardziej ograniczonym stopniu. Mimo to protesty i opozycja przeciw reżimowi Ceauşescu miały pewien wpływ na rumuńskie społeczeństwo, przede wszystkim dzięki informacjom przekazywanym przez dysydentów za pośrednictwem zachodnich stacji radiowych nadających w języku rumuńskim.

303

304

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Od 1977 r. znów odbywały się publiczne protesty przeciwko reżimowi, co było spowodowane

Warunki życia pogorszyły się w związku z kryzysem gospodarczym w latach 70. i reglamentacją

aktywnością działacza na rzecz praw człowieka i pisarza Paula Gomy lub strajkami górników

żywności, którym towarzyszyło niesłabnące dążenie do industrializacji, co doprowadziło do

w Valea Jiului, które miały podłoże ekonomiczne. Oba te zjawiska pokazały, do jakich

kolejnych buntów robotników w ośrodkach przemysłowych. W 1981 r. przeciwko warunkom

granic rumuński reżim komunistyczny mógł zapobiegać protestom, co dowodziło zbieżności

życia i pracy protestowali górnicy w regionie Motru, a w 1983 r. górnicy w Maramures

z pozostałymi państwami w Europie Wschodniej.

na północy kraju. W latach 80. doszło także do protestów robotników w najważniejszych

Od lutego do marca 1977 r. ponad 200 osób poparło list Gomy. Interwencja Securitate w dniu 30 marca 1977 r. w związku z osobistym nakazem Ceauşescu, aresztowanie Paula Gomy i nacisk wywierany na pozostałych sygnatariuszy listu przez izolację, perswazję lub represje ostatecznie udaremniły wypracowanie wspólnego podejścia do praw człowieka. Mimo to zamysł instytucjonalizacji opozycji nie przepadł całkowicie. W lutym 1979 r. kilkuset robotników utworzyło Wolne Zrzeszenie Robotników, które miało chronić i wspierać prawa robotników poza związkami zawodowymi kontrolowanymi przez komunistów. Władze szybko stłumiły także i tę inicjatywę, a członkowie organizacji zostali aresztowani lub byli nękani przez Securitate. Drugim ważnym wydarzeniem w 1977 r. był strajk górników. Na początku sierpnia prawie połowa z 90 000 górników z zagłębia węgla kamiennego Valea Jiului rozpoczęła strajk generalny

ośrodkach przemysłowych: Bukareszcie, Jassach, Klużu i Timişoarze. Osiągnęły one punkt kulminacyjny jesienią 1987 r., kiedy robotnicy z platformy przemysłowej w Braszowie gwałtownie protestowali przeciwko reżimowi. Manifestacja, która rozpoczęła się od żądań ekonomicznych rano 15 listopada, szybko przerodziła się w demonstrację polityczną, podczas której skandowano hasła antykomunistyczne. Robotnicy zajęli i zniszczyli siedzibę lokalnego Komitetu Centralnego Rumuńskiej Partii Komunistycznej. Brutalna interwencja oddziałów milicji i Securitate doprowadziła do rozpędzenia demonstrantów. Najbardziej aktywnych z nich aresztowano i przesiedlono w inne regiony kraju. Oddźwięk tych wydarzeń, zarówno w kraju, jak i za granicą, był ogromny. Zachodnie społeczeństwa i organizacje pozarządowe oraz partie polityczne wyraziły oburzenie działaniami reżimu i zaniepokojenie powagą sytuacji w Rumunii. Był to początek końca reżimu komunistycznego w Rumunii.

w pokojowym proteście przeciwko czynnikom gospodarczym i społecznym odbijającym się na ich życiu i pracy. Ceauşescu wysłał do regionu przedstawicieli rządu w celu prowadzenia negocjacji, ale zostali oni odosobnieni, tak że sam Ceauşescu musiał przybyć na miejsce i wysłuchać skarg. Oznaczało to koniec pokojowego współistnienia Partii Komunistycznej i robotników. Represje wobec górników zastosowane bezpośrednio po strajku nie były bardzo ostre, ale w następnych

V. O BALENIE REŻIMU KOMUNISTYCZNEGO W RUMUNII

miesiącach tysiące górników przesiedlono w inne części kraju, a przywódców protestu aresztowano. Te dwa wydarzenia w 1977 r. były zapowiedzią formy, jaką działania wymierzone

Pod koniec lat 80., gdy na arenie międzynarodowej panowała szczególna sytuacja, społeczeństwo

w reżim komunistyczny miały przybrać w latach 80. Intelektualiści, poprzez czynne lub bierne

rumuńskie było coraz bardziej niezadowolone z reżimu komunistycznego, podobnie jak

formy protestów publicznych lub „opór przez kulturę”, próbowali walczyć z nadużyciami

społeczeństwa pozostałych krajów Europy Wschodniej. Jednak w przypadku Rumunii despotyczne

politycznymi i ideologicznymi, których dopuszczał się reżim, z kolei robotnicy uciekali się do

rządy Ceauşescu, braki gospodarcze i środki przymusu stosowane przez reżim odegrały znaczną

bardziej radykalnych rozwiązań, takich jak strajki czy protesty uliczne. Manifestacje te, choć nie

rolę w sposobie zmiany władzy. Przede wszystkim miała ona gwałtowny charakter, ponieważ

zagroziły istnieniu reżimu, podważyły jego legitymizację.

reżim nie był w stanie sam się zreformować.

W latach 80. ludzie kultury i zwykli obywatele zaczęli otwarcie krytykować reżim komunistyczny.

Rewolucja wybuchła w Timişoarze w dniu 15 grudnia 1989 r. Zmianę systemu politycznego

Bez wyjątku spotykały ich za to surowe sankcje, niektórzy trafiali do więzień, innych zmuszano do

zapoczątkował niewielki protest przeciwko podjętej przez władze próbie usunięcia z miasta

emigracji, przesiedlano lub umieszczano w areszcie domowym.

księdza dysydenta László Tőkésa. Zamieszki i protesty ludności Timişoary zostały brutalnie

305

306

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

stłumione przez władze komunistyczne. W następnych dniach nasiliły się protesty uliczne i walki

albo z powodu braku odpowiednich akt urzędowych, albo systemu, który miał utrudnić

z siłami reżimu. Bunt rozszerzył się na inne duże miasta, a jego punkt kulminacyjny nastąpił

szybkie przywrócenie własności prywatnej. Brak technologicznie zawansowanych metod uprawy

w dniach 21–22 grudnia w Bukareszcie. Do momentu obalenia Ceauşescu ponad 160 osób

oznaczał, że ci, którym udało się odzyskać grunty, musieli je uprawiać, stosując techniki z XVIII

zginęło, a ok. 1100 zostało rannych. W kolejnych dniach odnotowano kolejne 942 ofiary

w. Wskaźnik inflacji sięgnął 200 proc. Ograniczone działania mające na celu restrukturyzację bazy

śmiertelne i 2245 rannych. Charakterystyczne cechy rewolucji w Rumunii to masowa mobilizacja

przemysłowej doprowadziły do wzrostu bezrobocia. Choć Ceauşescu spłacił zadłużenie, Rumunii

i brutalność represji.

brakowało płynności środków, dostępu do kredytów i inwestycji zagranicznych. Coraz trudniejsze

Zmiana systemu politycznego nastąpiła w momencie, w którym Rumunia przechodziła głęboki kryzys gospodarczy i borykała się z poważnymi problemami społecznymi spowodowanymi pogorszeniem standardu życia, spadkiem jakości oświaty i służby zdrowa oraz polityką demograficzną reżimu. Ustanowienie funkcjonującej gospodarki rynkowej wymagało zdecydowanej woli politycznej i radykalnych zmian gospodarczych. Niestety rumuńskiej klasie politycznej brakowało właśnie tego silnego przywództwa. Choć deklarowano, że liberalizacja gospodarcza jest priorytetem, praktyczne rozwiązania nie zostały wprowadzone w czyn. Petre Roman, premier Rumunii w latach 1990–1991 oraz jego młodsi koledzy z rządu opowiadali

stało się terminowe wypłacanie pensji, co z kolei spowolniło reformy. Brak funkcjonujących ram instytucjonalnych i prawnych dodatkowo pogorszył uwarunkowania gospodarcze i zniechęcił ewentualnych inwestorów zagranicznych. Korupcja była zjawiskiem powszechnym, a niepewność społeczna i ciągły spadek siły nabywczej nasiliły ubóstwo wśród emerytów i mieszkańców wsi. Późne przeprowadzenie reform gospodarczych oznaczało, że przejście na gospodarkę rynkową będzie bardzo bolesne dla społeczeństwa. Rząd próbował realizować politykę mającą nieco złagodzić negatywne skutki sytuacji gospodarczej dla społeczeństwa, ale ich skuteczność była ograniczona. Działania mające poprawić sytuację społeczeństwa okazywały się szkodliwe dla gospodarki w perspektywie średnio- i długoterminowej oraz powodowały jej dalszą destabilizację.

się za przyspieszeniem tempa reform i zastosowaniem „terapii szokowej”, tak jak miało to miejsce w Polsce, na Węgrzech i w Czechosłowacji, czyli państwach Grupy Wyszehradzkiej. Prezydent Iliescu i reszta „starej gwardii” chciała wolniejszego tempa reform i restrukturyzacji przemysłu, a także utrzymaniu dotacji dla nierentownych sektorów gospodarki o dużym znaczeniu społecznym (np. zagłębia Valea Jiului). Ta różnica zdań spowodowała spowolnienie reform

VI. O DBUDOWA SPOŁECZEŃSTWA DEMOKRATYCZNEGO

Brak spójnej krajowej strategii krótko- i długoterminowej był związany nie tylko z brakiem woli politycznej, lecz także w głównej mierze z doświadczeniami decydentów, z których wszyscy

Era totalitaryzmu odcisnęła swe piętno na kraju. Ze względu na ustrój opierający się na terrorze

ukształtowali swoje poglądy i zdobyli wykształcenie za rządów Nicolae Ceauşescu.

i tłumieniu wszelkich dążeń opozycyjnych państwo rumuńskie postrzegano jak państwo

Brak woli politycznej i wyobraźni ekonomicznej nie były jedynymi wyzwaniami, w obliczu których stanął rząd. Zamieszki w marcu i kwietniu 1990 r. pokazały obraz Rumunii diametralnie różny od tego z okresu heroicznej walki z komunizmem, który poruszył wyobraźnię zachodniej opinii publicznej w grudniu 1989 r. Natychmiastowym skutkiem było zmniejszenie solidarności Zachodu, a przede wszystkim pomocy zagranicznej. Likwidacja państwowych gospodarstw rolnych i socjalistycznych spółdzielni spowodowała dramatyczny spadek produkcji żywności. Wiele rodzin nie mogło odzyskać swoich gruntów

stalinowskie. Demokratyzacja okazała się trudna. Brak alternatywnych struktur politycznych i ruchów dysydenckich, które stworzyłyby polityczne podłoże transformacji, sprawił, że społeczeństwo rumuńskie znalazło się w sytuacji nie do pozazdroszczenia. Musiało bowiem nie tylko zreformować swój ustrój, lecz także dokonać tego bez podstawowych wartości politycznych, na których można by budować demokrację. Demokratyzacja życia publicznego nie mogła sprowadzić się do zmian na najwyższych szczeblach władzy. Nomenklatura – klasa rządząca – nie chciała zrezygnować z narzędzi władzy i przywilejów.

307

308

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

System karny w komunistycznej Rumunii

Więzienie w Sygiecie – „więzienie elit”

W więzieniu w Sygiecie

Ion Mihalache

Pierwsze Prezydium komunistycznej Rumunii

309

310

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Kanał łączący Dunaj i Morze Czarne

Pochód dla Ceausescu

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Iuliu Maniu, przewodniczący Partii Narodowo-Chłopskiej, zmarły w więzieniu w Sygiecie

Pokaz z okazji Dnia Narodowego, 23 sierpnia 1986 r.

Kanał łączący Dunaj i Morze Czarne

Elisabeta Rizea, symbol powszechnego oporu

311

312

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Rewolucja rumuńska, Bukareszt 22 grudnia 1988 r.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Rewolucja rumuńska, Opera Plaza, Timişoara, 22 grudnia 1989 r.

14. Rada Ministrów, Bruksela, 4–5 grudnia 2006 r.

Luksemburg, 25 kwietnia 2005 r.

Luksemburg, podpisanie traktatu

313

314

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Praga, Rumunia zostaje członkiem NATO

Podpisanie traktatu lizbońskiego

Szczyt NATO w Bukareszcie, 2008 r.

Świętowanie przystąpienia do UE w 2007 r.

315

316

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W pozostałych państwach socjalistycznych w Europie Wschodniej przemiany polityczne dokonały

udziału w przyszłych wyborach parlamentarnych. Ponieważ FSN ustanowiono w grudniu 1989 r.

się poprzez „aksamitną rewolucję” lub stopniowe zmiany struktur politycznych osiągnięte

jako rewolucyjny rząd dysponujący najwyższą władzą w państwie, jego przekształcenie w partię

w drodze negocjacji pomiędzy przywódcami komunistycznymi a grupami reprezentującymi

polityczną oznaczało, że musiał, przynajmniej oficjalnie, wycofać się ze sprawowania władzy.

rodzące się społeczeństwo obywatelskie, natomiast w Rumunii nastąpiły gwałtownie, w postaci

Aby uzyskać rozdział władzy w państwie, utworzono Tymczasową Radę Jedności Narodowej

rewolucji. Dlatego też wydarzenia z 1989 r. stanowią formalny koniec instytucji państwa

z zadaniem ustanowienia zasad politycznych, zgodnie z którymi miałyby zostać zorganizowane

totalitarnego i początek systemu demokratycznego, nawet jeśli w pierwszych latach zmiany te nie

wybory parlamentarne.

były konsekwentne.

Chociaż do maja 1990 r. powstały setki partii politycznych, rumuński system polityczny był

Utworzenie Frontu Wyzwolenia Narodowego (FSN) w dniu 22 grudnia 1989 r. i przyjęcie

zdominowany przez FSN. Ta przewaga Frontu była związana nie tylko z rolą odegraną przezeń

programu politycznego promującego zachodnie wartości demokratyczne oznaczało koniec

w wydarzeniach z 1989 r., lecz także z paternalistycznym sposobem, w jaki kształtował on swoje

starej i początek nowej ery. Zasady państwa prawa, pluralizmu politycznego, rozdziału władzy

działania i cele polityczne. Kontrola nad mediami pozwalała mu przekazywać swoje materiały

w państwie oraz potrzeba powszechnej reprezentacji dzięki organizacji wolnych wyborów stały się

polityczne, a jednocześnie blokować lub zniekształcać materiały innych partii. W tych warunkach

podstawowymi kwestiami, wokół których koncentrowała się reforma rumuńskiego społeczeństwa.

głównymi elementami walki politycznej stały się utrwalenie pewnych zasad kolektywistycznych,

W procesie odbudowy państwa demokratycznego można wyodrębnić trzy wyraźne etapy: formalne tworzenie i prawne uznanie instytucji i zasad demokratycznych (1990–1992), dążenie rządu do wypracowania politycznych, gospodarczych i społecznych rozwiązań niezbędnych do transformacji oraz zakończenie transformacji politycznej poprzez przejście od demokracji wyborczej do demokracji politycznej. W okresie obejmującym lata 1989–1992 poczyniono ważne postępy instytucjonalne i legislacyjne. „Namaszczenie” systemu wielopartyjnego poprzez przyjęcie dekretu nr 8 z dnia 31 grudnia 1989 r. otworzyło drogę do tworzenia wolnych zrzeszeń. W niecałe trzy miesiące na scenie politycznej zdominowanej przez FSN (Front Wyzwolenia Narodowego) pojawiło się 200 innych partii politycznych. Największe znaczenie miało ponowne pojawienie się partii politycznych z okresu międzywojennego: Narodowej Partii Ludowej, Narodowej Partii Liberalnej i Partii Socjaldemokratycznej. W sprzyjających warunkach partie te mogły skupić społeczeństwo rumuńskie wokół postępowych idei, jednak FSN wykorzystywał narzędzia władzy, którymi

odziedziczonego nacjonalizmu, potwierdzanie wyższości państwa nad społeczeństwem, przywrócenie komunistycznej biurokracji, ale także kontrola narzędzi władzy. W wyborach w dniu 20 maja 1990 r. FSN zdobył ponad 65 proc. głosów w głosowaniu do Zgromadzenia Konstytucyjnego, a Ion Iliescu, kandydat Frontu na prezydenta, uzyskał 80 proc. głosów. Po wyborach parlamentarnych w 1990 r. rozpoczęła się debata na temat charakteru przyszłych instytucji państwa. Front Wyzwolenia Narodowego uzyskał znaczą większość w parlamencie, nie mógł jednak poradzić sobie z przedstawicielami społeczeństwa obywatelskiego i partii historycznych. Słabość wartości politycznych, na których były oparte instytucje demokratyczne, spowodowała poważny zamęt na scenie politycznej. Aż do momentu przyjęcia konstytucji, co nastąpiło w grudniu 1991 r., system polityczny zdominowany był przez konflikty, które pokazały jego ograniczenia. Przykład to siłowe wystąpienia górników na początku lat 90. Interwencja górników, będąca próbą położenia kresu sporom politycznym, znacznie utrudniła rozwój demokracji i ustanowienie w Rumunii państwa prawa.

dysponował, do oczerniania opozycji politycznej i zastraszania jej zwolenników. Front Wyzwolenia

Przemiany demokratyczne nie byłyby możliwe bez nowych ram konstytucyjnych. Dopiero po

Narodowego powielił swoją strukturę na wszystkich szczeblach administracji, gospodarki

maju 1990 r. można mówić o budowaniu demokratycznego państwa rumuńskiego w oparciu

i kultury i praktycznie zastąpił dawną Partię Komunistyczną. W styczniu 1990 r. „historyczne”

o proces konstytucyjny. Przyjęcie w grudniu 1991 r. konstytucji, która zastąpiła konstytucję

partie polityczne próbowały organizować wiece, a FSN nie dotrzymał obietnicy stania na straży

z 1965 r., oznaczało oficjalne zerwanie z ustrojem komunistycznym.

rewolucji i w dniu 6 lutego zarejestrował się jako partia polityczna, ogłaszając tym samym zamiar

317

318

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Nowa ustawa zasadnicza stanowiła, że Rumunia jest republiką. Jednak rozdział władzy w państwie

Pracy) i PRM (Partii Wielkiej Rumunii). Rząd, na którego czele stanął Nicolae Vacaroiu, przetrwał

był utrudniony z uwagi na zróżnicowanie funkcji poszczególnych władz w państwie. Władzę

cztery lata politycznych zatargów. Opozycja polityczna skonsolidowała się natomiast i uzyskała

wykonawczą sprawuje premier wybierany przez parlament, a prezydent, wybierany w wyborach

poparcie 40 proc. wyborców. Rumuńska Konwencja Demokratyczna otrzymała ponad 20 proc.

powszechnych, staje się mediatorem pomiędzy władzami w państwie. Władzę ustawodawczą

głosów, FSN Petrego Romana ok. 10 proc., a Demokratyczna Unia Węgrów (UDMR) – 8 proc.

powierzono dwuizbowemu parlamentowi, składającemu się z Izby Deputowanych i Senatu. Podobnie jak prezydent, parlament jest wybierany w wyborach powszechnych w głosowaniu bezpośrednim, równym i tajnym. Co do zasady, konstytucja z 1991 r. stworzyła warunki do politycznej transformacji w ustrój demokratyczny, zapewniając zbiór instytucji i zasad charakterystycznych dla nowego ustroju. Pierwszorzędne znaczenie miało zapewnienie swobód obywatelskich, praw jednostki i praw obywatelskich, prawa do zrzeszania się i prawa do demonstracji.

W 1996 r. odbyła się pierwsza demokratyczna zmiana władzy. Urząd prezydenta zdobył kandydat CDR, Emil Constantinescu, a większość miejsc w parlamencie zdobyły CDR, Partia Demokratyczna (wcześniej FSN) i UDMR. Zwycięstwo opozycji spowodowało nowe problemy rumuńskiego systemu politycznego. CDR i jej sojusznicy nie byli przygotowani do rządzenia i partie pogrążyły się w konfliktach wewnętrznych. Niestabilność rządów stała się normą, a próby radykalnego zreformowania gospodarki dodatkowo obciążyły nowych przywódców. Skutki niestabilności najboleśniej odczuła CDR, kiedy dwie główne partie rozdzieliły się podczas

Pierwsze „oficjalne” wybory w nowej republice, zorganizowane zgodnie z nową konstytucją,

wyborów w 2000 r. Podczas gdy Narodowa Partia Liberalna przetrwała, Narodowa Partia

odbyły się w dniu 27 września 1992 r. Kontekst polityczny znacznie zmienił się w porównaniu

Ludowa, której powszechnie przypisywano przywództwo w CDR, a zatem i odpowiedzialność

z 1990 r., ponieważ obecnie czas trwania mandatu i warunki, które musieli spełnić kandydaci,

za jej porażki, nie weszła do parlamentu i rozpadła się na liczne małe, nieistotne ugrupowania.

były jasno określone, a w ordynacji wyborczej wprowadzono bardziej restrykcyjne warunki

W kolejnych wyborach ster rządów z rąk przedstawicieli partii Iliescu (która zwyciężyła

kandydowania w wyborach. Także na scenie politycznej zaszły ważne zmiany. Front Wyzwolenia

w 2000 r.) przejęła w 2004 r. koalicja DA (Prawda i Sprawiedliwość, w której skład weszły Partia

Narodowego rozdzielił się na dwie partie polityczne, Narodowy Front Demokratyczny (FDSN),

Demokratyczna i Narodowa Partia Liberalna).

na którego czele stanął prezydent Ion Iliescu, i FSN, na którego czele stanął były premier Petre Roman. Z biegiem lat obie te partie przeszły przemiany na rumuńskiej scenie politycznej, kilkakrotnie zmieniając nazwy, a obecnie są to dwie najważniejsze partie w kraju: FDSN Iliescu przekształcił się w Partię Socjaldemokratyczną (PSD), a FSN Romana w Partię Demokratyczną, a następnie Partię Demokratyczno-Liberalną.

Oprócz zmian formalnych, o charakterze instytucjonalnym i wyborczym, nastąpiła znaczna poprawa mechanizmów funkcjonowania rumuńskiego systemu politycznego, który częściowo dostosował się do przemian społecznych i gospodarczych. Przemiany wewnętrzne, wymuszone dążeniem kolejnych rządów do włączenia Rumunii w struktury UE i NATO, spowodowały istotne zmiany systemu politycznego. Jedną z nich była współpraca rumuńskich partii z organizacją

Aby zwiększyć swoją możliwość konkurowania na scenie politycznej, opozycja „demokratyczna”

reprezentującą mniejszość węgierską w Rumunii, UDMR. Zniknięcie szeregu mniejszych partii

(byłe partie historyczne i kilka organizacji obywatelskich) w listopadzie 1991 r. połączyła siły

oraz konsolidacja ideologiczna najważniejszych podmiotów na scenie politycznej umożliwiły

i utworzyła Rumuńską Konwencję Demokratyczną (CDR). Wybory parlamentarne i prezydenckie

wyznaczenie jaśniejszych podziałów ideologicznych. Dalsze utrwalenie procesu reform

w 1992 r., które odbyły się zgodnie z proporcjonalną ordynacją wyborczą z progiem 3 proc.,

politycznych zapewniły zmiany konstytucji z 2003 r. Wszystkie te zmiany nie byłyby możliwe

zapewniły równowagę sił pomiędzy partiami politycznymi. Mimo że FDSN Iona Iliescu zdobył

bez nacisku dojrzałego i niezwykle zróżnicowanego społeczeństwa obywatelskiego, co dowodzi

tylko 28 proc. głosów, partii udało się stworzyć rząd ze wsparciem innych partii lewicowych

rzeczywistego pluralizmu życia publicznego w Rumunii. Media – najpierw prasa, a następnie

i nacjonalistycznych: PUNR (Rumuńskiej Partii Jedności Narodowej), PSM (Socjalistycznej Partii

radio i telewizja – zaczęły bardzo aktywnie udzielać się w rumuńskim życiu politycznym, obejmując rolę „czwartej władzy w państwie”.

319

320

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VII. O KRES REFORM W POSTKOMUNISTYCZNEJ RUMUNII Tak jak wspomniano, proces transformacji politycznej, gospodarczej i społecznej miał w początkowej fazie głównie wymiar instytucjonalny. Dziedzictwo państwa totalitarnego, w którym monopol na władzę polityczną miała jedna partia, a państwo było najważniejszym właścicielem i producentem wykorzystującym swoje zasoby gospodarcze w paternalistyczny sposób, w znacznym stopniu wpłynął na proces reform. W przypadku Rumunii nie był to jedynie

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

krajowej gospodarki, usunięcie zaległości administracyjnych i wspieranie wolnej inicjatywy i kompetencji, ukierunkowanie handlu na zaspokojenie potrzeb ludzi, reforma rolna i wsparcie rządowe dla produkcji rolnej na małą skalę, reorganizacja oświaty, a także umożliwienie rozwoju kultury narodowej i mass mediów. W analizach dotyczących fazy transformacji w Rumunii zazwyczaj podkreśla się, że transformacja w kraju odbywała się dwutorowo: w aspekcie gospodarczym i politycznym. Ze względu na wpływ obu tych aspektów na przemiany w rumuńskim społeczeństwie należy przyjrzeć się skutkom reformy gospodarczej i politycznej nie tylko dla całego systemu, ale także społeczeństwa, w którym była wdrażana.

proces polityczny, lecz także kombinacja szeregu procesów związanych ze wszystkimi dziedzinami

Istotny jest kontekst historyczny, w którym społeczeństwo rumuńskie przechodziło

życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego. Sytuacja w Rumunii była jeszcze poważniejsza

transformację. Jak stwierdzono powyżej, przemiany polityczne na początku lat 90. spowodowały

niż w pozostałych państwach, które weszły na drogę transformacji w 1989 r. Narodowy

utratę ewentualnego kapitału politycznego, który rząd rumuński mógł zbić na Zachodzie po

komunizm Ceauşescu, o charakterze paternalistycznym i stalinowskim, miał znaczny wpływ na

wydarzeniach w 1989 r. Zmiany w 1989 r. oznaczały też utratę znacznej części rynków, które

to, jak należało przeprowadzać reformy w rumuńskim społeczeństwie.

Rumunia zdobyła dzięki przynależności do RWPG lub dzięki relacjom Ceauşescu z innymi

Skoncentrowanie się na industrializacji w latach 70. i 80., gdy panowała niekorzystna sytuacja międzynarodowa, miało katastrofalne skutki dla rumuńskiej gospodarki. Ogromne inwestycje w przemysł ciężki i horyzontalny rozwój przemysłu w skali krajowej, wraz z uzależnieniem od przestarzałych technologii i niską wydajnością pracy, odbiły się zarówno na zdolności kraju do rozwoju, jak i na tempie rozwoju i życiu codziennym. Dążenie Ceauşescu do wycofania się z długu publicznego oznaczało, że kraj nie korzystał z twardej waluty, aby uzupełnić deficyty towarów konsumpcyjnych. Kontrola cen, planowanie centralne, reglamentacja i centralnie kontrolowana

przywódcami. W teorii z problemami strukturalnymi, w których obliczu stanęła gospodarka rumuńska, radzono sobie metodami podobnymi jak w innych państwach Europy Wschodniej: poprzez stabilizację podatkową i wymienialność waluty, liberalizację handlu, prywatyzację i likwidację monopolu państwa w różnych dziedzinach, przejście z gospodarki uprzemysłowionej na gospodarkę usług oraz wzmocnienie i zagwarantowanie własności prywatnej. Wyniki były różne, zależnie od tempa wprowadzania reform, dostępności zagranicznych inwestycji kapitałowych i zdolności politycznych do realizacji reform.

dystrybucja towarów doprowadziły do korupcji na wielką skalę i stałego pogarszania się standardu

W Rumunii po ostrożnym przyjęciu, na początku lat 90., środków mających pomóc zaszczepić

życia. Oficjalna propaganda, w której próbowano podkreślać wyższość socjalizmu nad kapitalizmem,

w gospodarce rumuńskiej instytucje charakterystyczne dla gospodarki rynkowej (spółki handlowe

zwracając uwagę na wybrane dane statystyczne, takie jak liczba lekarzy, bezrobocie czy dostęp do

i prywatne) w lecie rozpoczęto dyskusje nad planami dotyczącymi reformy strukturalnej sektora

oświaty, nie mogła zatuszować trudności, z którymi Rumunii borykali się na co dzień. Utrzymywała

gospodarczego.

się wysoka umieralność noworodków, złe warunki bytowe i niska średnia długość życia. Brak dostępu do artykułów pierwszej potrzeby i ogólna niemoc cechująca życie w Rumunii odegrały

Część młodszego pokolenia technokratów, którzy znaleźli się w rządzie, wydawała się

istotną rolę w gwałtownym wybuchu sprzeciwu wobec reżimu komunistycznego w grudniu 1989 r.

zdeterminowana, żeby zreformować rumuńską gospodarkę, natomiast inna część FSN-u,

Świadome wyzwań, przed którymi stanęły, w „Oficjalnym oświadczeniu do kraju” wydanym przez

(byłego członka politbiura RCP) i Dana Martiana (byłego rewolucjonisty, który został

Front Wyzwolenia Narodowego w dniu 22 grudnia 1989 r., nowe władze określiły zestaw celów,

politykiem), opowiadała się za „odłożeniem” tych procesów. Osią konfliktu były różne podejścia

które miały poprawić sytuację w kraju. Priorytetami nowego systemu były: restrukturyzacja

promowane przez przywódców.

zjednoczona wokół prezydenta Iliescu i dwóch przywódców parlamentu, Alexandru Barladeanu

321

322

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Powyższe dwa podejścia musiały się ścierać. Rząd rumuński wziął na siebie odpowiedzialność

Nowa fala prywatyzacji rozpoczęła się w 1995 r., kiedy przyjęto program masowej prywatyzacji

za szybką transformację gospodarki za pomocą środków liberalnych, liberalizacji handlu,

(MPP). Oznaczało to, że kolejne 4000 przedsiębiorstw miało zostać sprywatyzowanych poprzez

prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i dostosowania do zasad gospodarki rynkowej.

przekazanie obywatelom nowych kuponów – tym razem były to kupony prywatyzacyjne –

Prezydent Iliescu i jego sojusznicy opowiadali się natomiast za wyraźniejszym podkreśleniem roli

stanowiących 30 proc. ich udziałów. Także w przypadku tego programu nie udało się osiągnąć

państwa w gospodarce, zgodnie z modelem „szwedzkim”. Po wielu sporach rząd przyjął środki

celów. Brak reform strukturalnych w gospodarce z obawy przed reperkusjami społecznymi oznaczał,

mające na celu liberalizację gospodarki, co zakończyło się przyjęciem w sierpniu 1991 r. ram

że utrzymano biurokratyczne środki mające na celu koordynację procesu prywatyzacji i ogólne

prawnych i instytucjonalnych dotyczących prywatyzacji.

warunki gospodarcze w okresie przed wyborami, co przyczyniło się do ograniczonego sukcesu MPP.

Proces prywatyzacji podzielono na trzy etapy: poddanie przedsiębiorstw państwowych

Zmiany polityczne w 1996 r. przyniosły nowe podejście do prywatyzacji. Zrezygnowano z metody

regułom rynkowym, przydzielenie 30 proc. udziałów sprywatyzowanych przedsiębiorstw – za

MEBO i prywatyzacji pilotażowych. Powrócono do próby prywatyzacji, traktując poszczególne

pośrednictwem kuponów wartościowych – wszystkim dorosłym obywatelom Rumunii oraz

przypadki indywidualnie, a prywatyzacja nabrała tempa dzięki uproszczeniu przepisów oraz

sprzedaż pozostałego majątku spółek państwowych inwestorom rumuńskim lub zagranicznym

zyskała na przejrzystości. Zbycie majątku odbywało się zazwyczaj w drodze bezpośrednich

w ciągu siedmiu lat. Ambitny program reform nie był ukierunkowany na strategiczne sektory

negocjacji, ofert publicznych lub przetargów. Efekty pojawiły się szybko. W ciągu dwóch lat

gospodarki (przemysł wojskowy, wytwarzanie energii, górnictwo, transport i telekomunikacja),

sprywatyzowano ponad 20 proc. portfelu Funduszu Majątku Państwa (FSP), w porównaniu

ponieważ wszystkie wyżej wspomniane sektory miały funkcjonować jako autonomiczne organy

z zaledwie 10 proc. w ciągu czterech pierwszych lat funkcjonowania systemu. Stało się to możliwe

administracji państwowej zgodnie z modelem francuskim.

dzięki reorganizacji systemu bankowego i liberalizacji waluty narodowej, mimo wskaźnika inflacji.

Przyjmując ustawę prywatyzacyjną, utworzono instytucje, które miały za zadanie nadzorować

Po niekwestionowanym zwycięstwie w wyborach PSD powróciła do władzy z lewicowym

ten proces: Krajową Agencję Prywatyzacji, nadzorującą działania, oraz Fundusz Majątku

programem w 2000 r. Mimo to przedsięwzięto środki mające na celu dalszą prywatyzację

Państwa mający kontrolować trzeci etap prywatyzacji i składający się z pięciu funduszów majątku

i połączono je z działaniami służącymi restrukturyzacji gospodarki. Oba procesy były niezbędne

prywatnego, dystrybuowanych regionalnie, które miały zarządzać kuponami otrzymanymi

do osiągnięcia standardów wymaganych do przystąpienia do UE. Nowe fale prywatyzacji

przez obywateli rumuńskich i inwestować je. Przygotowania do procesu prywatyzacji opóźniły

objęły duże przedsiębiorstwa i niektóre strategiczne obszary gospodarki, które dotąd były

się w związku z problemami politycznymi, które wystąpiły po odsunięciu rządu od władzy,

objęte ochroną. Portfel FPS (obecnie Urzędu Prywatyzacji i Administracji Udziałów Państwa)

spadkiem PKB i hiperinflacją. W ciągu następnych pięciu lat sprywatyzowano niewielką liczbę

zmniejszał się z roku na rok, przenoszony do sektora prywatnego. W następnych latach

przedsiębiorstw; odbywało się to na trzy najważniejsze sposoby: tworzenie spółek mieszanych

sprywatyzowano znaczną część sektorów, w których państwo miało monopol, od dystrybucji

lub pozyskiwanie kapitału od inwestorów prywatnych (900 przedsiębiorstw do 1999 r.),

energii, przez komunikację, po przemysł stalowy i sektor bankowy.

prywatyzacje pilotażowe ukierunkowane na pracowników i kierownictwo, z ustrukturyzowanymi płatnościami (w ten sposób sprywatyzowano mniej niż 0,5 proc. przedsiębiorstw), MEBO (czyli prywatyzacja poprzez przeniesienie na pracowników udziałów spółek lub tworzenie „stowarzyszeń” gospodarczych; do 1996 r. przeprowadzono 28 proc., czyli ponad 3700 procesów prywatyzacji). Wyniki procesu prywatyzacji do 1995 r. nie były imponujące, ponieważ firmy nie otrzymywały wsparcia finansowego, a inwestycje zagraniczne były ograniczone.

Przegląd procesu prywatyzacji pokazuje, w jaki sposób w Rumunii przebiegała transformacja gospodarcza – od gospodarki centralnej aż do przystąpienia do UE. Nie sposób przy tym przecenić wkładu międzynarodowych organizacji finansowych. MFW, Bank Światowy i UE udzieliły Rumunii oraz wszystkim państwom w regionie niezbędnego wsparcia technicznego i finansowego oraz stworzyły warunki, które zapewniły prywatnym firmom inwestycyjnym i przedsiębiorstwom międzynarodowym poczucie bezpieczeństwa wystarczające, by inwestować.

323

324

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Reformy polityczne i gospodarcze w ciągu ostatnich piętnastu lat wiązały się zarówno z kosztami,

wprowadzenia cywilnej kontroli nad armią oraz nadzoru parlamentarnego nad bezpieczeństwem

jak i korzyściami. Nierówności społeczne rosły w postępie geometrycznym: rozbieżności

i porządkiem publicznym.

w dochodach oraz napięcia społeczne i konfrontacje polityczne przyczyniły się do niepewności społecznej w okresie transformacji. Postępy reform w Rumunii (i w całym regionie) umożliwiają łagodzenie tych nierówności, w miarę jak społeczeństwo podlega przemianom i dostosowaniom.

Współpraca z NATO rozpoczęła się w styczniu 1994 r. podpisaniem Partnerstwa dla Pokoju, programu stworzonego przez NATO w celu rozwoju elementów interoperacyjności ze wschodnioeuropejskimi armiami z myślą o rozszerzeniu sojuszu. W 1995 r. wypracowano pożądane porozumienie polityczne w sprawie integracji z europejskimi strukturami gospodarki i bezpieczeństwa, po spotkaniu rumuńskich partii politycznych w Snagov.

VIII. INTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ I NATO

Poszukując rozwiązań mających na celu zakończenie wojny w Bośni, Rumunia rozpoczęła wdrażanie reform, które miały zapewnić włączenie jej do programu rozszerzenia NATO. Mimo

Zmiany, które zaszły w grudniu 1989 r., spowodowały, że Rumunia musiała na nowo określić

że władze podjęły znaczne wysiłki w tym celu, ograniczenia czasowe nie pozwoliły na spełnienie

kierunki polityki zagranicznej. Po upadku bloku komunistycznego i Układu Warszawskiego,

wszystkich kryteriów wymaganych do objęcia pierwszą falą rozszerzenia. Niepodpisanie

a zwłaszcza po rozpadzie ZSRR, struktura stosunków międzynarodowych zmieniła się. Ewolucja

umów dwustronnych z państwami sąsiadującymi oraz powolne tempo reform politycznych

systemu międzynarodowego spowodowała, że konieczna stała się ponowna wnikliwa analiza

i gospodarczych wpłynęło negatywnie na szanse integracji w ramach pierwszej fali. Sojusz wyraził

strategii bezpieczeństwa narodowego w Rumunii. Po stosunkowo trudnym okresie, który nastąpił

uznanie dla Rumunii za podejmowane reformy, jednak nie zaprosił Bukaresztu do przystąpienia.

po napięciach w polityce wewnętrznej w latach 1990–1991, ale także szeregu pozbawionych

Jednocześnie wielokrotnie zapewniano, że drzwi do NATO pozostaną otwarte.

inwencji inicjatyw w zakresie polityki zagranicznej, takich jak układ z 1991 r. z rozpadającym się ZSRR, dyplomacja rumuńska konsekwentnie kierowała się ku rozwiązaniom oferowanym przez struktury polityczne, militarne i gospodarcze stworzone w Europie Zachodniej. Układy dotyczące zaproszenia do członkostwa (1991), stowarzyszenia z UE (1992), a następnie przystąpienie do Rady Europy (1993) czy przywrócenie klauzuli największego uprzywilejowania przez Kongres

Aby zwiększyć determinację rządu do przeprowadzenia niezbędnych reform i jako swego rodzaju „nagrodę pocieszenia” Stany Zjednoczone zawarły partnerstwo strategiczne z Rumunią, podpisane w 1997 r. podczas wizyty prezydenta Williama J. Clintona w Bukareszcie. Szereg umów dwustronnych pomiędzy dwoma państwami stworzył mechanizmy niezbędne do przyszłego

Stanów Zjednoczonych (1992) stanowiły ważne kroki w tym kierunku.

przystąpienia do NATO.

Działania rumuńskiej dyplomacji i to, że państwa zachodnie dokonywały przeglądu swoich

Zgodnie ze wskazówkami zawartymi w partnerstwie strategicznym Rumunia podjęła zobowiązania

priorytetów i zasadniczych koncepcji swoich partnerstw strategicznych z UE i NATO, umożliwiły zbliżenie i negocjacje z euroatlantyckimi strukturami bezpieczeństwa. Na początku 1992 r. ustanowiono Północnoatlantycką Radę Współpracy w celu zacieśnienia stosunków pomiędzy NATO a państwami Europy Wschodniej. Rada dążyła do utrzymywania stosunków z państwami Europy Wschodniej niezależnie od stanu i tempa reform politycznych i gospodarczych. Integracja z instytucjami euroatlantyckimi będzie miała realny i pozytywny wpływ na rumuńską klasę polityczną. Bukareszt zdawał sobie sprawę z konieczności reformy wojska i aparatu bezpieczeństwa oraz demokratyzacji narzędzi władzy. Decyzja o przeprowadzeniu reform przyczyniła się do

podobne do zobowiązań państw będących członkami NATO. Po wydarzeniach w byłej Jugosławii i interwencji NATO w regionie Rumunia wsparła działania sojuszu mimo znacznego sprzeciwu w kraju. Dalsze kroki w kierunku przystąpienia poczyniono podczas szczytu w Waszyngtonie w 1999 r., kiedy Rumunia otrzymała plan działania na rzecz przystąpienia, w którym jako termin określono szczyt w Pradze w 2002 r. Przejęcie władzy przez PDSR z rąk CDR po wyborach w 2000 r. nie zmieniło orientacji Rumunii w kwestii bezpieczeństwa narodowego, mimo że socjaldemokraci

325

326

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

sprzeciwiali się współpracy Rumunii z NATO w Kosowie. W kraju sporządzono natomiast „Krajowy plan na rzecz przystąpienia”, mający na celu reformę armii i osiągnięcie standardów NATO. Aby zademonstrować pozycję strategiczną Rumunii w regionie, ale także politykę współpracy państw Europy Środkowej i Wschodniej w dziedzinie bezpieczeństwa, w dniu 25 marca 2002 r. w Bukareszcie odbył się szczyt V10 (Albania, Bułgaria, Chorwacja, Estonia, Łotwa, Litwa, Była Jugosłowiańska Republika Macedonii, Rumunia, Słowacja i Słowenia) w celu przedyskutowania wspólnego wsparcia sojuszu euroatlantyckiego. Hasło szczytu brzmiało: „Wiosna nowych sojuszników”. Podczas szczytu w Pradze Rumunia wraz z sześcioma innymi państwami została zaproszona do członkostwa w sojuszu. Podczas szczytu w Stambule w dniu 29 marca 2004 r. Rumunia była już pełnym członkiem sojuszu. Z powyższego opisu wynika, że powrót Rumunii do europejskich struktur instytucjonalnych odzwierciedlał z jednej strony działania w zakresie polityki zagranicznej, a z drugiej strony trudne odejście od komunizmu. Determinacja polityczna do włączenia Rumunii do rodziny euroatlantyckiej była przy tym ponad różnicami ideologicznymi.

Wykaz skrótów CDR – Rumuńska Konwencja Demokratyczna FDSN – Partia Socjaldemokratyczna FSN – F ront Wyzwolenia Narodowego, następnie Partia Demokratyczna, potem Partia Demokratyczno-Liberalna FSP – Fundusz Majątku Państwa MPP – program masowej prywatyzacji NPP – Narodowa Partia Ludowa PRM – Partia Wielkiej Rumunii PSM – Socjalistyczna Partia Pracy PUNR – Rumuńska Partia Jedności Narodowej RCP – Rumuńska Partia Komunistyczna UDMR – Demokratyczna Unia Węgrów

327

328

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

SŁOWACJA: TOŻSAMOŚĆ I DEMOKRATYZACJA Slavomír Michálek Republika Słowacka – Slovenská Republika Powierzchnia: 49 034 km² Ludność: 5 379 500 Stolica: Bratysława Język urzędowy: słowacki Waluta: euro Ustrój: republika parlamentarna Data przystąpienia do UE: 1.05.2004 r.

I. WPROWADZENIE Proces stopniowego dochodzenia przez Słowację do statusu równego partnera innych narodów demokratycznych w Europie rozpoczął się na początku XX w. i zakończył na początku XXI w. Niewątpliwie kształtowały go czynniki oraz wydarzenia zewnętrzne i wewnętrzne. We współczesnej historii Słowacji można wyróżnić kilka najbardziej znaczących okresów: począwszy od I wojny światowej i utworzenia Czechosłowacji, poprzez lata republiki międzywojennej, Republiki Słowackiej (1939–1945 r.), dyktatury komunistycznej (1948–1989 r.), aż po utworzenie pierwszego demokratycznego państwa słowackiego (1993 r.). Oczywiście każdy z tych okresów miał swoje przełomowe wydarzenia: traktat w Trianon (1920 r.), układ monachijski oraz arbitraż wiedeński (1938 r.), przewrót komunistyczny w 1948 r., wkroczenie czołgów radzieckich (1968 r.), aksamitna rewolucja (1989 r.), wstąpienie do NATO i Unii Europejskiej (2004 r.).

329

330

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W ciągu ostatnich dziesięcioleci Słowacja przeszła burzliwy i często bolesny proces rozwojowy.

Władze słowackie za granicą, zwłaszcza Słowacy w Ameryce, podjęli się zadań, którymi

Obecnie jest demokratycznym państwem europejskim szukającym sposobów zmierzenia się

Słowacy w kraju nie mogli się zajmować w sposób jawny. Zaprezentowali międzynarodowej

z nowymi wyzwaniami, które niesie ze sobą czas. Ważna dla Słowaków pozostaje kwestia

opinii publicznej program polityczny, w którym domagano się dla narodu słowackiego prawa

tożsamości narodowej. Jakie są perspektywy dla narodu słowackiego? Słowacy są bez wątpienia

do samostanowienia oraz do całkowitego samozarządzania narodowego. Wraz z Czechami

pełnoprawnymi obywatelami Unii Europejskiej.

przebywającymi na emigracji w Stanach Zjednoczonych Słowacy osiągnęli jesienią 1915 r. porozumienie, w którym ustanowiono program niepodległościowy dla „kraju czeskiego” oraz dla Słowacji opierający się na połączeniu narodu czeskiego i słowackiego w formie federacyjnej unii

II. O D PROGRAMU POLITYCZNEGO DO NARODZIN CZECHOSŁOWACJI Pierwszy program narodowy Słowaków został opracowany w drugiej połowie XIX w. Został on stworzony przez Ľudovíta Štúra i był oparty na założeniu, że Słowacy są autonomicznym i niezależnym narodem. Jednakże dopiero po wybuchu I wojny światowej program ten zyskał szansę realizacji. I wojna światowa oznaczała istotny przełom w kwestii słowackiej. Spośród szeregu propozycji utworzenie wspólnego państwa Czechów i Słowaków wydawało się koncepcją optymalną. „Rozwiązanie czechosłowackie”, tzn. autonomia państwowa, było początkowo przedmiotem otwartych dyskusji jedynie za granicą, ponieważ w kraju możliwości działalności politycznej były ograniczone z uwagi na ścisły nadzór władz węgierskich. Kiedy wybuchła I wojna światowa, Słowacja stanowiła część składową wielonarodowych Węgier i nie istniała jako niezależna jednostka administracyjna. Słowacy jako naród bronili się przed narastającą hungaryzacją i represjami na tle narodowościowym. Słowacka elita kulturalna i polityczna, która w owym czasie dopiero się kształtowała, była zatem zmuszona do walki o podstawowe atrybuty istnienia narodu: o język i zachowanie kultury. Dopiero pod koniec maja 1918 r. elita polityczna ustanowiła jasny program polityczny dotyczący przyszłości Słowacji. Na posiedzeniu w miejscowości Turčiansky Svätý Martin zdecydowano o strategicznym kierunku przyszłej polityki słowackiej: ostatecznym odłączeniu od Węgier. Na podstawie prawa o samostanowieniu zaplanowano uczestnictwo w tworzeniu niezależnego państwa czechosłowackiego. Nie była to jednak deklaracja publiczna.

państw, gwarantującej pełną autonomię narodową Słowacji. Kwestia słowacka musiała zyskać uznanie na forum międzynarodowym. Powiązano ją z podobną kwestią niepodległości narodu czeskiego, która samodzielnie miała małe szanse na powodzenie. Wokół powyższego programu działań Słowaków i Czechów, opartego na emigracji w Stanach Zjednoczonych i Europie, stopniowo zjednoczyły się czeskie i słowackie organizacje ruchu oporu związane z Czechosłowacką Radą Narodową (Československá národná rada), na której czele stali Tomáš G. Masaryk, Milan r. Štefánik i Edvard Beneš. Od początku przywódcy zagranicznego ruchu oporu skoncentrowali wszystkie siły wokół możliwości zwycięstwa wojskowego aliantów i stawiali sobie za cel utworzenie niezależnego państwa Czechów i Słowaków. W szczególności działania czeskich i słowackich zagranicznych oddziałów (legionów) – jak też systematycznie podejmowane zabiegi dyplomatyczne przywódców zagranicznego ruchu oporu – w znacznym stopniu przyczyniły się do uznania latem i jesienią 1918 r. przez rządy alianckie Czechosłowackiej Rady Narodowej w Paryżu za faktyczny organ przedstawicielski sojuszniczych narodów. Oprócz uznania, jakie otrzymał zagraniczny ruch oporu podczas posiedzenia aliantów, krajowy ruch oporu wykonał kluczowe zadanie, jakim było proklamowanie i ustanowienie niepodległego państwa, co stało się faktem pod koniec października 1918 r. W dniu 28 października 1918 r. w Pradze Czechosłowacka Rada Narodowa oficjalnie proklamowała utworzenie państwa czechosłowackiego. Dwa dni później, niezależnie od wydarzeń w Pradze, słowacka elita polityczna wydała w mieście Martin Deklarację Narodu Słowackiego – znaną obecnie jako deklaracja martińska – na mocy której ogłoszono długo oczekiwaną decyzję o odłączeniu Słowacji od przedwojennych Węgier i współistnieniu z narodem czeskim w ramach Republiki Czechosłowackiej (ČSR). Pierwszy raz w historii Słowacja jako naród została państwem związanym prawem konstytucyjnym. Decyzje polityczne ogłoszone w Pradze

331

332

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

i Martinie przez przedstawicieli obu blisko ze sobą związanych narodów słowiańskich stały się

Pomimo tego, że Słowacja wstąpiła do ČSR jako jedno z najbardziej rozwiniętych terytoriów

historycznym wstępem do ponad 70 letniego współistnienia obywateli obu narodów w obrębie

Węgier, nie była tak zaawansowana gospodarczo jak Czechy. W okresie wspólnego państwa

wspólnego organizmu państwowego Republiki Czechosłowackiej.

przemysł słowacki stanowił 8,5 proc. potencjału przemysłowego ČSR. Wydobycie rud metali

Na ruinach monarchii austro-węgierskiej wyrosło wielonarodowe państwo. Połączyły się dwie jednostki terytorialne: Słowacja i Czechy. Obie miały za sobą odmienną historię. Podstawowym zadaniem było zdystansowanie się nowo utworzonego państwa od dziedzictwa historycznego oraz od wpływów dawnej monarchii, aby zbudować Republikę Czechosłowacką o jednolitych strukturach gospodarczych, przemysłowych, sądowniczych, edukacyjnych itd. Według spisu ludności z 1921 r. na terytorium ČSR mieszkały 13 613 172 osoby, z czego 3 000 870 na Słowacji. Oprócz Czechów i Słowaków w Republice żyła też mniejszość niemiecka i węgierska – przedstawiciele narodów, które w monarchii austro-węgierskiej stanowiły „rządzącą” większość aż do 1918 r. Narodziny Czechosłowacji w 1918 r. stanowiły ważny impuls do istotnych zmian mających

i przetwórstwo miało na Słowacji silne tradycje przemysłowe. Znaczne obszary leśne stwarzały odpowiednie warunki do funkcjonowania zakładów celulozowych i papierniczych. Słowacja była znana z zakładów garbarskich, przetwórstwa żywności i fabryk włókienniczych, które były wyposażone w najnowocześniejsze maszyny. (Kiedy Słowacja stworzyła wraz z Czechami jeden organizm państwowy, największe i najnowocześniejsze na tym terytorium były fabryki tekstylne Ružomberok). Jednak większość obywateli Słowacji żyła na wsi i zajmowała się przeważnie rolnictwem, czasem też leśnictwem (60,6 proc.). Na wsiach mieszkało wielu robotników przemysłowych i budowlanych (którzy uprawiali własną ziemię na potrzeby rodziny) oraz robotnicy rolni (którzy nie posiadali ziemi i pracowali w cudzych gospodarstwach rolnych). Wielu utrzymywało się z pracy sezonowej w Czechach, na żyznych terenach południowej Słowacji lub też wyjeżdżało do pracy za granicę.

wpływ na całą Słowację, a głównie na miasta i styl życia ich mieszkańców. Ośrodkiem słowackiego życia stała się Bratysława. W kolejnych dziesięcioleciach Bratysława zmieniła się z cichego, prowincjonalnego, trójjęzycznego miasteczka w metropolię o dynamicznym życiu towarzyskim. Stała się centrum słowackiego życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego. Bratysława

III. TRAKTAT Z TRIANON

wniosła do Republiki zaawansowane technologicznie fabryki, które dawały zatrudnienie tysiącom robotników, takie jak na przykład: fabryka Dynamo Nobel (produkcja materiałów

Międzynarodowa pozycja Czechosłowacji ustabilizowała się niedługo po jej utworzeniu,

wybuchowych), Stollwerck (czekolada), fabryki produkujące kable, zakład Siemens-Schuskert

a zwłaszcza po podpisaniu powojennych traktatów pokojowych – traktatu wersalskiego

(transformatory), Matador (guma), Apollo (rafinacja), Roth (produkcja amunicji i maszyn

z Niemcami, traktatu z Saint-German z Austrią oraz traktatu z Trianon z Węgrami. Wszystkie te

gospodarczych), Cvernovka (produkcja nici), tkalnie, kilka browarów, młyny, zakłady mleczarskie

traktaty w dużej mierze wpłynęły na kształt granic państwowych i określenie powierzchni kraju.

i wytwórnie win.

Traktat pokojowy z Węgrami podpisany w Trianon w dniu 4 czerwca 1920 r. był szczególnie

W latach 1919–1927 ogólnokrajowa władza administracyjna – Ministerstwo Administracji Słowacji – miało swoją siedzibę w Bratysławie. Terytorium Słowacji zostało podzielone

istotny dla Słowacji i Słowaków, ponieważ jednym z dwóch czechosłowackich sygnatariuszy był słowacki dyplomata, Štefan Osuský.

administracyjnie na regiony (župy) pod koniec 1927 r. Po reorganizacji administracji państwowej,

Traktat z Trianon ostatecznie przypieczętował rozpad imperium austro-węgierskiego. Jednocześnie

która nastąpiła w dniu 1 lipca 1928 r., obszar Słowacji został zjednoczony poprzez oficjalne

potwierdził formalnie istnienie Republiki Czechosłowackiej. Jedna trzecia dawnego terytorium

utworzenie kraju słowackiego. Po raz pierwszy w historii Słowacja miała ustalone granice

pozostała w granicach Węgier. Był to stan rzeczy, z jakim Węgry nie chciały się pogodzić, a rewizja

terytorialne.

narzuconego pokoju stała się trwałym elementem zarówno lokalnej, jak i zagranicznej polityki Węgier. Szok po traktacie z Trianon do dziś tkwi w świadomości narodowej Węgrów.

333

334

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Szereg powojennych traktatów pokojowych był wynikiem podziału władzy. Nowy ład miał swoje

ruchu faszystowskiego i nacjonalistycznego. Kanclerz Niemiec, Adolf Hitler, który doszedł do

dobre i złe strony, był także wynikiem kompromisów i skrajności. Traktaty stanowiły próbę

władzy w kraju, nie krył się z planami odwetu za klęski Niemiec w I wojnie światowej. Plany te

zbudowania długotrwałego systemu pokojowego, którego jednak nie udało się urzeczywistnić.

miały polegać na rozszerzeniu kontroli na kraje sąsiadujące („Lebensraum”). Okupacja ČSR była

Sojusz z Francją odegrał znaczącą rolę w tworzeniu nowego państwa i to on determinował

jednym z pierwszych punktów w programie politycznym Hitlera. W samym centrum kontynentu

jego politykę zagraniczną w ciągu następnych dwudziestu lat. Zawarcie traktatów z Jugosławią

europejskiego, tuż przy granicach Czechosłowacji, rozpoczęła się nowa wojna.

i Rumunią miało również istotne znaczenie dla bezpieczeństwa Republiki Czechosłowackiej, która utworzyła na jego mocy blok państw Małej Ententy.

Zawarty w dniu 29 września 1938 r. układ monachijski czterech mocarstw – Niemiec, Włoch, Wielkiej Brytanii i Francji – na mocy którego Kraj Sudecki przeszedł pod kontrolę Niemiec, oraz

Lata 1918–1938 były w Słowacji czasem tworzenia oraz budowania sieci stowarzyszeń oraz

arbitraż wiedeński – przeprowadzony przez Niemcy i Włochy w dniu 2 listopada 1938 r. – który

instytucji kulturalnych i artystycznych, teatrów, kin, radia, fundacji, bibliotek itd. Podstawowym

zapewnił przekazanie południowej Słowacji Węgrom, zapowiedziały szybki koniec republiki.

wskaźnikiem zmiany cywilizacyjnej na Słowacji było wyeliminowanie analfabetyzmu oraz

Następnie wydano deklarację niepodległości państwa słowackiego oraz ogłoszono Protektorat

demokratyzacja całej sieci szkół (poprzez umożliwienie kształcenia wszystkim młodym ludziom).

Czech i Moraw.

Konieczne było stworzenie niezależnego szkolnictwa na Słowacji. Ministerstwo Edukacji wyrównało braki kadrowe w szkołach podstawowych i średnich, zapraszając ok. 1400 nauczycieli z Czech, którzy przywieźli ze sobą czeskie podręczniki, zastąpione z czasem nowymi podręcznikami słowackimi. W 1919 r. utworzono w Bratysławie Czechosłowacki Uniwersytet Państwowy oraz bibliotekę. Uniwersytet nazwano imieniem J. A. Komeńskiego. W pierwszym dziesięcioleciu

IV. P AŃSTWO SŁOWACKIE POD OKUPACJĄ NAZISTOWSKICH NIEMIEC

istnienia ČSR zbudowano na Słowacji ze środków państwowych 301 szkół podstawowych i 68 szkół średnich. Liczba szkół zawodowych, ekonomicznych i instytutów pedagogicznych również wzrosła, a ponadto wznowiono działalność słowackiego stowarzyszenia kulturalnego Macierz Słowacka. Niedługo po przewrocie otworzono w Bratysławie Teatr Narodowy. Druga połowa lat 20. XX w. była okresem światowego rozkwitu gospodarczego. Pod koniec lat 20. w niektórych sektorach słowackiej gospodarki zaczęły się pojawiać sygnały kolejnego światowego kryzysu ekonomicznego, którego skutki uboczne były wyraźnie widoczne na Słowacji oraz we wszystkich sektorach wytwórczych w 1931 r. W kulminacyjnym momencie kryzysu gospodarczego w 1933 r. krajowa produkcja przemysłowa spadła o 60 proc. w porównaniu z poziomem produkcji w 1929 r. Największy ciężar kryzysu w rolniczej Słowacji wzięli na siebie

W dniu 14 marca 1939 r. Zgromadzenie Kraju Słowackiego ogłosiło powstanie państwa słowackiego. Utworzono je pół roku przed wybuchem II wojny światowej, a na początku jego istnienia jego suwerenność ograniczała się do stosunków z Niemcami nazistowskimi. Stosunki te zostały usankcjonowane przez Traktat o ochronie (19 marca 1939 r.), w którym opisano utworzenie Specjalnej Strefy Ochronnej („Schutzzone” w dniu 23 marca 1939 r.) na północno-zachodniej granicy państwa, a także przez zakończenie negocjacji w Salzburgu w lipcu 1940 r. W konstytucji uchwalonej w dniu 21 lipca 1939 r. zapisano oficjalną nazwę państwa, która brzmiała „Republika Słowacka” – jednakże rzadko ją stosowano. Pomimo okoliczności towarzyszących powstaniu Republiki Słowackiej oraz jej pozycji satelity w stosunku do Trzeciej

właśnie rolnicy.

Rzeszy urzeczywistniła się koncepcja państwa słowackiego i jego niepodległości.

Kryzys gospodarczy nie tylko spowodował radykalizację postaw mieszkańców, lecz także

Republika Słowacka, licząca 38 456 km² oraz 2 600 000 mieszkańców, w latach 1939–1945 należała

przyniósł ze sobą nowe, bardzo poważne zmiany polityczne, które zagrażały demokracji w Europie. Jednym z najwyraźniejszych symboli tego zagrożenia było zwycięstwo niemieckiego

do najmniejszych państw europejskich. Niedługo po jej utworzeniu została oficjalnie uznana przez dwadzieścia siedem państw, w tym przez wielkie mocarstwa, z wyjątkiem Stanów Zjednoczonych.

335

336

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Nazistowskie Niemcy zatwierdzały politykę zagraniczną Słowacji, zatem najszybciej rozwijały się kontakty dyplomatyczne z państwami będącymi w niemieckiej strefie wpływów. Republika Słowacka zawarła kilka dwustronnych porozumień międzynarodowych dotyczących kultury i kwestii gospodarczych, nawet z państwami neutralnymi i innymi, nieuzależnionymi od Niemiec.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

sympatią III Rzeszy niż konserwatyści. Celem obu tych ugrupowań było znalezienie rozwiązania „kwestii żydowskiej” – a był to jeden z podstawowych wymogów, jakie przed słowacką polityką wewnętrzną stawiała III Rzesza. Cel ten osiągnięto, uchwalając tzw. „kodeks żydowski”, który odwoływał się do wcześniejszych

Słowacka armia państwowa wkroczyła wraz z armią niemiecką na niepodległe terytorium Polski

regulacji rządowych. Wspomniane regulacje oraz prawo systematycznie pozbawiały słowackich

w dniu 1 września 1939 r., przez co stała się uczestnikiem (od początku do końca) walk II wojny

Żydów praw cywilnych, politycznych i ekonomicznych. Opresje doprowadziły do deportacji

światowej. Cel polityki zagranicznej został potwierdzony, kiedy państwo słowackie w listopadzie

oraz realizacji nazistowskiego „ostatecznego rozwiązania” kwestii żydowskiej, którym było

1940 r. przystąpiło do państw Osi i walczyło w wojnie przeciwko Związkowi Radzieckiemu

umieszczenie Żydów w obozach koncentracyjnych (1942 r.).

(czerwiec 1941 r.) oraz przeciwko innym państwom w koalicji antyhitlerowskiej.

Za czasów państwa słowackiego życie społeczne było pełne okresowych sprzeczności. Większość

Ustrój państwa słowackiego był autorytarny i totalitarny. Władza nie dopuszczała do realizacji

mieszkańców żyła w stosunkowo stabilnych warunkach ekonomicznych, które znajdowały

koncepcji parlamentu, podkreślała słowacką jedność narodową, propagowała filozofię

odzwierciedlenie w ich sytuacji społecznej. Produkty wytwarzane przez słowacki przemysł

chrześcijańską oraz zasadę władzy w życiu politycznym. Prezydent Jozef Tiso kierował państwem

i rolnictwo miały stałych odbiorców – dzięki umowom zawieranym na nierównych warunkach

od 26 października 1939 r. Władza wykonawcza znajdowała się w rękach dziewięcioosobowego

nazistowskie Niemcy maksymalnie wykorzystywały potencjał produkcyjny swojego satelity.

rządu, któremu podlegały urzędy regionalne. Organem prawodawczym było Zgromadzenie.

Dziesiątki tysięcy słowackich robotników corocznie wyjeżdżały do Niemiec. Z powodu boomu

Życie polityczne i publiczne na Słowacji było zdominowane przez Słowacką Partię Ludową

handlowego Słowacja nie znała bezrobocia.

Hlinki (HSĽS), a w 58 ustępie Konstytucji RS zapisano, że: „Naród słowacki uczestniczy

W latach 1939–1943 walki II wojny światowej nie toczyły się bezpośrednio na terytorium

w sprawowaniu władzy państwowej za pośrednictwem HSĽS”. Prezydent Republiki sprawował

Słowacji. Dzięki temu rozwijała się kultura, ograniczona przez ideologię słowackiego systemu

funkcję przewodniczącego HSĽS i miał oficjalny tytuł przywódcy. Gwardia Hlinki oraz

państwowego oraz wpływ HSĽS. Od roku 1939 do 1944 na Słowacji tworzono nowe szkoły

Młodzież Hlinki, zjednoczone związki zawodowe i nowo utworzone stowarzyszenia zawodowe

średnie, uniwersytety, instytucje naukowe i artystyczne (czemu towarzyszyło wiele wydawnictw

również należały do Partii Ludowej. Partie polityczne reprezentujące mniejszość niemiecką

książkowych i prasowych).

i węgierską działały niezależnie.

Podczas II wojny światowej istniały odmienne ideologicznie linie ruchu oporu, którym

Począwszy od 1939 r., sytuację wewnętrzną charakteryzowały częste walki o zdobycie najlepszych

przyświecał ten sam cel – walka z nazizmem i faszyzmem. Głównymi nurtami ruchu oporu

stanowisk w machinie władzy państwowej. Z jednej strony istniało skupione wokół prezydenta

było ugrupowanie komunistyczne i obywatelskie. Obydwa skupiały się na zagranicznym

Tiso skrzydło konserwatywne, do którego należeli głównie członkowie partii HSĽS sprawujący

oporze Czechów i Słowaków. Słowacki ruch oporu zjednoczył się w 1943 r. w Słowackiej

urzędy w aparacie państwowym. Ich celem było stworzenie totalitarnego państwa słowackiego

Radzie Narodowej (SNR), która podpisała traktat bożonarodzeniowy – był to podstawowy

opartego na zasadach religijnych i klasowych. Z drugiej zaś strony działało skrzydło radykalne, pod

program ruchu oporu na Słowacji. Nielegalna SNR działała w Armii Słowackiej, w rządowych,

przewodnictwem ministra spraw zagranicznych Vojtecha Tuki oraz ministra spraw wewnętrznych

gospodarczych, sądowych i administracyjnych organach państwowych, gdzie przygotowywano

Alexandra Macha. Radykałowie stosowali nazistowski model ustrojowy i dążyli do wcielenia

zbrojne powstanie. Powstanie wybuchło 29 sierpnia 1944 r., kiedy wojsko niemieckie rozpoczęło

w życie na Słowacji zasad narodowego socjalizmu. Skrzydło radykalne cieszyło się większą

okupację terytorium Republiki Słowackiej. Walki partyzanckie trwały nawet po rozpoczęciu

337

338

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

okupacji zbuntowanego terytorium, aż do przybycia Armii Czerwonej wiosną 1945 r. Po

przejęty przez Czechosłowację majątek amerykański miał wartość 149 000 000 USD). W wyniku

okupacji przez armię niemiecką Republika Słowacka doświadczyła izolacji międzynarodowej.

tego powstała gospodarka mieszana, w której występowały różne formy własności i działalności

Rząd i naczelne władze państwowe opuściły Bratysławę przed wkroczeniem Armii Czerwonej

gospodarczej i która charakteryzowała się przy tym znacznym udziałem sektora państwowego.

w kwietniu 1945 r. Na terytorium Słowacji odtworzono Republikę Czechosłowacką.

Słowacja wstąpiła do odnowionej Republiki Czechosłowackiej jako równy partner, świadomy własnej wartości, wnosząc do Republiki własnych przedstawicieli politycznych i własne organy narodowe. Słowacja miała już historię niepodległego państwa istniejącego w czasie wojny

V. O DBUDOWA CZECHOSŁOWACJI I PRZEWRÓT KOMUNISTYCZNY Historia Słowacji, od wyzwolenia z Niemiec hitlerowskich w 1945 r. do upadku reżimu komunistycznego w 1989 r., składa się z dwóch odrębnych okresów: tzw. okresu demokracji ludowej (współczesna nazwa reżimu rządzącego od czasu wyzwolenia Słowacji do lutego 1948 r.) oraz okresu komunizmu (od przewrotu w lutym 1948 r. do listopada 1989 r.). System demokracji ludowej był tymczasową i niejednorodną formacją polityczną. Różnił się od poprzednich i następnych reżimów totalitarnych, jak też od demokracji parlamentarnej

(Republika Słowacka oraz słowackie powstanie narodowe). Oba te wydarzenia miały pewien wpływ na świadomość narodową Słowaków, czego przejawem było również postawienie przez Słowację wymagań w związku z jej statusem wynikającym z prawa konstytucyjnego w nowej Republice. Jednak podejmowane przez słowackich komunistów i demokratów próby przyjęcia federalnej formy państwowości, opartej na zasadach narodowych, nie powiodły się z powodu niechęci czeskich partii politycznych. Stworzono zatem asymetryczny model organizacji państwowej w zjednoczonym kraju, w którym działały centralne (ogólnokrajowe) organy oraz słowackie organy narodowe, niemające odpowiedników po stronie czeskiej. Logiczną konsekwencją tego modelu było ograniczenie władzy słowackich organów narodowych.

z okresu pierwszej Republiki Czechosłowackiej, mimo iż często deklarowano jego prawną

Przez krótki okres powojenny demokracja ludowa była faktycznie wspólnym dziełem komunistów

ciągłość w stosunku do pierwszej Republiki. Najczęściej definiowano go jako system polityczny

i demokratów. Skutki II wojny światowej, szczególnie wpływy sowieckie, przyczyniły się do

o ograniczonej i zamkniętej demokracji i pluralizmie. Ze względu na to, że okres demokracji

ustanowienia w Czechosłowacji demokracji ludowej. Wojna zniszczyła życie ludzkie i dobra

ludowej przypadał chronologicznie pomiędzy dwoma systemami totalitarnymi, uwidoczniły się

materialne. Wstrząsnęła społeczeństwem obywatelskim, skompromitowała partie polityczne

jego cechy demokratyczne i jako taki wpisał się on w świadomość narodową Słowaków i Czechów

i pojedyncze osoby, które kolaborowały z nazistami, a także umożliwiła bolszewikom wkroczenie

jeszcze na długo, mimo że miał również kilka cech niedemokratycznych. Front Narodowy stał

do Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej. Pustka na szczytach władzy została wypełniona

się zapleczem politycznym nowej władzy, a był to szczególny rodzaj koalicji demokracji ludowej,

przez Związek Radziecki i jego komunistyczną ideologię. Fakt, że terytorium kraju (z wyjątkiem

do której należały cztery partie polityczne z terytorium Słowacji oraz taka sama liczba partii

wąskiego skrawka kraju zachodnioczeskiego) zostało wyzwolone przez Armię Czerwoną, był

(o profilu centrolewicowym) z regionów czeskich. Rząd rósł w siłę, a kompetencje kontrolne

doskonałym argumentem w rękach czeskich i słowackich komunistów.

parlamentu słabły. Funkcje parlamentu i rządu na Słowacji sprawowały słowackie organy narodowe, tj. Słowacka Rada Narodowa i Rada Komisarzy.

Republikę Czechosłowacką od początku utworzono jako państwo narodowe Czechów i Słowaków, w którym nie było miejsca dla mniejszości niemieckiej i węgierskiej. Nowi przedstawiciele

Jesienią 1945 r. dekretami prezydenta Republiki znacjonalizowano przedsiębiorstwa w kluczowych

polityczni i państwowi chcieli się pozbyć niesłowiańskich mniejszości poprzez deportacje.

sektorach gospodarki, wielkie zakłady wytwórcze, banki i firmy ubezpieczeniowe (prawo własności

Osoby o pochodzeniu niesłowiańskim oskarżano o uczestnictwo i pomocnictwo w rozkładzie

do nich należało odtąd do państwa); skonfiskowano również własność Niemców, Węgrów

Republiki, a w dniu 2 sierpnia 1945 r. odebrano im obywatelstwo czechosłowackie na podstawie

i kolaborantów (w ten sam sposób znacjonalizowano i skonfiskowano majątki innych państw, np.

dekretu prezydenta nr 33/1945. Nie udało się jednak w pełni zrealizować zamiarów związanych

339

340

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

z deportacjami. Zgodnie z uchwałą konferencji poczdamskiej – w której w dniach 17 lipca

komunistów w wyborach na Słowacji było zaostrzenie sporu politycznego między komunistami

– 2 sierpnia 1945 r. wzięli udział premierzy zwycięskich mocarstw przeprowadzono transfer

a demokratami, ograniczenie kompetencji słowackich organów narodowych wskutek uchwalenia

Niemców, ale zachodnie mocarstwa nie zgodziły się na podobne rozwiązanie kwestii węgierskiej.

trzeciego traktatu praskiego oraz zwiększenie napięć w stosunkach czesko-słowackich. Od tego

Znaleziono zatem i zastosowano inne rozwiązania, które dotyczyły mniejszości węgierskiej –

czasu wielu Słowaków dopatrywało się w Pradze podwójnego niebezpieczeństwa: zagrożenia

wymianę mieszkańców na podstawie międzypaństwowej umowy czechosłowacko-węgierskiej,

komunistycznego oraz zagrożenia centralizmem.

resłowakizację oraz prowadzoną zazwyczaj z użyciem przemocy kolonizację wewnętrzną (zasiedlanie terenów po deportacji Niemców Sudeckich). Dopiero w październiku 1948 r. ponownie przyznano mniejszości węgierskiej obywatelstwo czechosłowackie.

Do ostatecznej konfrontacji na skalę kraju pomiędzy siłami demokratycznymi a totalitarnymi doszło w lutym 1948 r. Od samego początku komuniści uważali reżim demokracji ludowej za etap prowizoryczny i przejściowy przed ostatecznym przejęciem przez nich władzy. Do

W jaki sposób w tym krótkim okresie kształtowała się międzynarodowa pozycja Czechosłowacji?

osiągnięcia swojego celu komuniści wykorzystali kryzys rządowy z dnia 20 lutego 1948 r.,

Miały na nią wpływ prezentowane pod koniec wojny postawy koalicji antyhitlerowskiej, do której

w którym dwunastu ministrów z trzech niekomunistycznych partii (Socjalistów Narodowych,

należały wielkie mocarstwa – na tej podstawie Czechosłowacja dostała się do sowieckiej strefy

Partii Ludowej i Partii Demokratycznej) podało się do dymisji. Mimo że rozwiązanie kryzysu

wpływów, z której Kreml utworzył w krótkim czasie monolityczny blok. Wpływy sowieckie

rządowego odbywało się mniej więcej z zastosowaniem praktyk parlamentarnych, przewrót

w Europie Środkowej zostały zaakceptowane przez Wielką Brytanię i Stany Zjednoczone.

komunistyczny przeprowadzono, stosując środki pozakonstytucyjne. Pozostaje jednak faktem,

Pierwotna ambicja polityków czechosłowackich, szczególnie prezydenta Edvarda Beneša, którą

że ofensywa komunistyczna nie spotkała się ze skutecznym oporem podczas wydarzeń z lutego,

było zbudowanie mostu pomiędzy Wschodem a Zachodem, szybko okazała się nierealna.

a znaczna liczba nacjonalistów, z przekonania czy też ze strachu, wyraziła publiczne poparcie

Książkowym przykładem podległej pozycji Czechosłowacji było odrzucenie planu Marshalla

dla nowej władzy. Rozpoczął się okres dyktatury komunistycznej, a Czechosłowacja została

w lipcu 1947 r., które było skutkiem silnych nacisków Stalina. W swojej polityce mocarstwowej

ostatecznie włączona do bloku sowieckiego. Demokracje zachodnie nie przeprowadziły aktywnej

Związek Radziecki uznawał Czechosłowację za stabilny element „łańcucha państw buforowych”

interwencji w celu ochrony demokracji w Czechosłowacji podczas wydarzeń wiosny 1948 r.

w Europie Środkowej. Ponadto czechosłowacki uran był niezastąpionym surowcem używanym

Potępiły na piśmie zaistniałą sytuację we wspólnej deklaracji amerykańsko-brytyjsko-francuskiej

w próbach jądrowych i wczesnych projektach bomby atomowej (począwszy od jesieni 1945 r.).

(z dnia 26 lutego 1948 r.), lecz nie podjęły żadnych innych działań. A zatem Czechosłowacja

Odmowa przez Czechosłowację realizacji planu Marshalla, o której wspomniano powyżej,

definitywnie znalazła się w strefie wpływów Moskwy, ze szkodą dla samych Słowaków i Czechów.

stanowiła faktyczny dowód na rozpad koalicji antyhitlerowskiej i coraz większą podległość

Protest ambasadora Czechosłowacji, Jána Papánka, skierowany do Rady Bezpieczeństwa ONZ

Czechosłowacji względem Moskwy, nawet w dziedzinie gospodarki. Przewrót komunistyczny

i wyrażający sprzeciw wobec przewrotu komunistycznego, został zawetowany przez Związek

w Pradze w lutym 1948 r. był już tylko formalnym zakończeniem tego procesu.

Radziecki. Do czasu zorganizowania przewrotu w kraju w lutym, Partia Komunistyczna zdołała

Również w odniesieniu do spraw wewnętrznych był to dla Słowacji (Czechosłowacji) burzliwy,

już zdobyć wyłączną władzę, co było niezbędne do zbudowania reżimu totalitarnego.

choć krótki okres. Wyniki wyborów do parlamentu na Słowacji w maju 1946 r., w których

Lata 1948 i 1989 stanowiły początek i koniec czechosłowackiej (słowackiej) epoki komunistycznej.

Partia Demokratyczna zdobyła 62 proc. głosów, wykazały, że społeczeństwo słowackie było

Wyznaczają one zamknięty cykl naśladowczych eksperymentów komunistycznych – powstanie,

bardziej spolaryzowane i w mniejszym stopniu popierało poglądy lewicowe niż społeczeństwo

rozwój i upadek komunizmu – tym samym nadając mu wymiar historyczny, tj. wymiar zamkniętej

czeskie (czescy komuniści zdecydowaną przewagą wygrali wybory). Jednocześnie głosowanie

epoki. Reżim komunistyczny miał pewne charakterystyczne słabości, a mianowicie: dyktatorski

potwierdziło znaczny wpływ polityczny Kościoła katolickiego na Słowacji. Skutkiem porażki

system sprawowania rządów, partyjny monopol na władzę w państwie oraz zmiany, ekonomiczny

341

342

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

i społeczny etatyzm, likwidacja przeciwników politycznych, zamknięcie rynku, stosowanie zasady

Ustawy dotyczące kościołów i regulacje rządowe istotnie zmieniły pozycję kościołów. Określiły

centralnego i odgórnego planowania gospodarczego oraz ideologii marksistowsko-leninowskiej

ich autonomię i status jako podmiotów prawa publicznego. Kościoły podlegały państwu

i propagandy. Jednocześnie system ten, podobnie jak każdy reżim polityczny, podlegał określonym

(odpowiadały przed władzą państwową), a księża byli urzędnikami państwowymi. Duchowni,

zmianom. Zmiany te dotyczyły filaru społecznego (struktury wspierającej): w ramach ideologii

którzy sprzeciwiali się temu przymusowi, byli aresztowani, prześladowani i sądzeni w procesach

marksistowsko-leninowskiej pojawiały się kolejne doktryny; polityka była bardziej elastyczna

politycznych. Ustawy dotyczące kościołów były ważne i obowiązywały bez większych zmian aż

od samego reżimu komunistycznego. Reżim osiągnął rozkwit w czasach stalinizmu, przetrwał

do upadku komunizmu.

„okres chłodu” w latach 1948–1953, lekką odwilż w roku 1956 po ujawnieniu „kultu jednostki”, ocieplenie, kryzys i próbę reformy w latach 60., jak też okres neostalinizmu (tj. powrotu do przeszłości w czasie normalizacji po roku 1968), aby wreszcie całkowicie upaść jesienią 1989 r.

Fundamentalne zmiany w słowackim (czechosłowackim) społeczeństwie zaszły pod koniec lat 40. i na początku lat 50. XX w. – dotknęły one również sfery ekonomicznej, edukacji i kultury. Bezpośrednio po wydarzeniach z lutego 1948 r. wdrożono drugi etap nacjonalizacji oraz trzeci etap reformy rolnej. Pod koniec roku rozpoczęła się fala „ograniczania i tłumienia elementów kapitalistycznych” oraz likwidacja działalności handlowej. W 1949 r. rozpoczęto

VI. KOMUNISTYCZNY SYSTEM TOTALITARNY Komunistyczny system totalitarny powstał w ciągu kilku miesięcy po przewrocie z lutego 1948 r. Niewielu zdawało sobie sprawę ze znaczenia tych zmian politycznych. Prezydent Edvard Beneš sprawował urząd jeszcze przez kilka miesięcy po przewrocie. Front Narodowy jako instytucja polityczna formalnie istniał, ale zmieniły się jego zadania. Stał się fasadą dla prawdziwego oblicza dyktatury komunistycznej. Partie niekomunistyczne utraciły wpływy, niektóre z nich stały się de facto pseudopartiami, dochodziło także do zmian w czeskim i słowackim ładzie komunistycznym. Komuniści przejęli monopol na władzę od Frontu Narodowego, który rządził krajem do lutego 1948 r. Wybory nie spełniały już swojej funkcji, parlament nie był już parlamentem, rząd nie wykonywał zadań rządu itd. O wszystkim decydował wewnętrzny krąg komunistycznej administracji partyjnej. Wolność obywatelska obowiązywała tylko na papierze. W relacjach czesko-słowackich nie odnotowano żadnego pozytywnego akcentu. Wręcz przeciwnie, asymetryczny model polityczny i wzrastający centralizm czeski odbierały kompetencje słowackim agencjom narodowym, aż w końcu pozbawiono je jakiejkolwiek władzy. Stałym naciskom komunistów opierał się na Słowacji głównie Kościół, szczególnie Kościół katolicki. 14 października 1949 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło ustawę nr 217/1949 („o Państwowym Urzędzie ds. Religii oraz o Słowackim Urzędzie ds. Religii”) oraz ustawę nr 218/1949 („o bezpieczeństwie gospodarczym kościołów i wspólnot religijnych”), wyszczególnione przez regulacje rządowe.

kolektywizację rolnictwa, która trwała (z krótką przerwą) od lata 1953 r. do lata 1955 r. (dziesięć lat). Przeprowadzono również transformację strukturalną czechosłowackiego przemysłu, w której priorytet nadano przemysłowi ciężkiemu. Czechosłowacja została liderem przemysłu maszynowego w bloku wschodnim. Industrializacja Słowacji stanowiła część tych zmian gospodarczych w Czechosłowacji. Ze względów strategicznych sprzyjano rozwojowi przemysłu ciężkiego, nie zważając na konsekwencje ekologiczne. Wzrastał udział Słowacji w czechosłowackiej produkcji uzbrojenia. Ponadto finalizacja nie zyskała uznania w produkcji przemysłowej na Słowacji, wkład do produktu krajowego brutto (PKB) był zatem z zasady mniejszy. Wprowadzono nowy system szkolnictwa, w sztuce i literaturze propagowano socjalistyczny realizm, a w naukach humanistycznych – metodologię i ideologię marksistowsko-leninowską. Społeczeństwo stawało się coraz bardziej świeckie i coraz więcej osób określało się jako ateiści. Państwo zdecydowanie interweniowało w sferę własności, stosunków społecznych, kultury, tradycji i stylu życia – co byłoby nie do pomyślenia, gdyby nie towarzyszące tym działaniom przemoc i terror komunistyczny. Dyskryminowano ludzi z wielu powodów, w tym politycznych, społecznych i religijnych. Wraz z końcem lat 40. i początkiem 50. XX w. nastał w Europie i na świecie okres „pełnego rozkwitu” zimnej wojny. Niebezpieczeństwo powstania nowego światowego konfliktu pomiędzy dawnymi sojusznikami dyktowało konieczność rozwoju międzynarodowego dla dobra przyszłych pokoleń. Zachód, utrzymujący się pod skrzydłami Stanów Zjednoczonych, prezentował w tych

343

344

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

czasach mniej lub bardziej jednorodne stanowisko. Spójność krajów zachodnich nie była

ofiary. Po tym następował areszt trwający aż do procesu – całkowita izolacja, podczas której

zagrożona wstrząsami wewnętrznymi, lecz w bloku wschodnim wewnętrzny proces czystek

nie obowiązywały w stosunku do podejrzanego żadne przepisy i nie miał on żadnych praw.

ideologicznych osiągnął apogeum pod patronatem Moskwy.

Istniała jedynie dwustronna relacja – oficer śledczy kontra podejrzany. Podejrzany nie był już

Procesy polityczne w Czechosłowacji odbywające się pod koniec lat 40. i na początku lat 50. XX w. są słusznie uznane za najtragiczniejsze wydarzenia współczesnej historii Słowacji. Ich cechą wspólną była nielegalność. Były one nielegalne z wielu powodów – oskarżenia były sztucznie fabrykowane poprzez wymuszanie zeznań, łamanie podstawowych praw człowieka i praw obywatelskich, jak też prawa ówcześnie obowiązującego. Procesy te dotyczyły całego społeczeństwa, dotykały wszystkich klas społecznych. Wszędzie szukano „wroga klasowego”. Cele czechosłowackich procesów politycznych w omawianym okresie były wielopłaszczyznowe. Trudno jednoznacznie stwierdzić, który ich aspekt był dominujący, ale wydaje się, że ich stałą motywacją było dążenie do ujawnienia, eliminacji, ukarania i zniszczenia możliwych, faktycznych czy też zmyślonych przeciwników komunizmu, w którym to zadaniu psychologia strachu była istotnym czynnikiem sprawczym. Strach miał masowo szokować społeczeństwo i „edukować” je. W tym przypadku miał on nastawiać masy przeciwko wrogowi imperialistycznemu. Główną przyczyną tej psychozy strachu były zakrojone na ogromną skalę procesy publiczne, w których sądzono wewnętrznych wrogów państwa. Najważniejszą rolę w „tworzeniu” czechosłowackich procesów politycznych w omawianym okresie odgrywała Państwowa Służba Bezpieczeństwa (ŠtB, odpowiednik radzieckiego KGB). Była to przede wszystkim policja polityczna, która pomagała i uczestniczyła w budowaniu reżimu komunistycznego oraz chroniła go. Macki ŠtB sięgały wszędzie – działały w miastach, wsiach, regionach, w organizacjach społecznych, szkołach, przedsiębiorstwach, jak też spółdzielniach i gospodarstwach rolnych, czyli wszędzie, gdzie byli ludzie. Państwowa Służba Bezpieczeństwa stosowała w swoich dochodzeniach połączenie dwóch metod – okrucieństwa fizycznego i przymusu psychicznego. Procedury działania ŠtB podczas „fabrykowania” procesów politycznych przebiegały według własnych schematów i etapów. Zazwyczaj były one następujące: wskazanie wroga, jego inwigilacja, prowokacja, wysłanie agenta, poszukiwanie sfabrykowanych dowodów. Ten wstępny etap kończył się zatrzymaniem

traktowany jak człowiek – był tylko numerem, osądzonym z góry kryminalistą, bezradnym i zdezorientowanym. Całkowicie zależał od łaski śledczego, który jednak nie szukał prawdy. Wykonywał instrukcje, które otrzymywał „z góry”, a czasem wykazywał się własną inicjatywą. Sam określał metodę przesłuchiwania oraz rodzaj oskarżenia. Również samo przesłuchanie było starannie przygotowane. Jeśli podejrzany współpracował, w nagrodę oszczędzano mu tortur fizycznych i psychicznych. Jeśli zaś odmawiał współpracy, stosowano przemoc. Prędzej czy później każdy w ten sposób przesłuchiwany poddawał się, a wynik tej procedury był tylko jeden: protokół przesłuchania. Po sporządzeniu protokołu przesłuchania ŠtB przygotowywała akt oskarżenia. Był on oficjalnie przedstawiany przez Urząd Prokuratora, ale główny inspirator – ŠtB – nadal czuwał nad procedurą. Jego rola w końcowych etapach procesu była realizowana na sali sądowej. Podejrzany recytował z pamięci wszystkie „zbrodnie”, których się dopuścił. Następnie sąd publicznie wyjawiał wszystkie wrogie i antypaństwowe czyny podejrzanego. Samo postępowanie sądowe przed sądem państwowym miało również swoją specyficzną formę. Zwykle, szczególnie podczas największych procesów, postępowanie było jawne, a sędzia orzekający oraz prokurator czynnie angażowali publiczność w postępowanie. Była to rozgrywka psychologiczna, sprytnie wykorzystująca mentalność tłumu; nie mogło zatem zabraknąć efektów dźwiękowych – krzyki oburzenia, wściekłości oraz radości z powodu ujawnienia wywrotowych spisków osób na usługach imperialistów, trockistów, syjonistów czy burżuazyjnych nacjonalistów. Całe to marne i powierzchowne „przedstawienie” kończyło się zabraniem głosu przez adwokata. Powołany z urzędu adwokat faktycznie nie bronił podejrzanego, ponieważ również on był przekonany o jego winie i ograniczał swoją rolę jedynie do przedstawienia okoliczności łagodzących (pod warunkiem, że podejrzany dobrowolnie przyznał się do wszystkich zarzucanych mu czynów). Wyrok w imieniu Republiki – winny – miał mieć pouczający wpływ na społeczeństwo – a więc była to śmierć, dożywocie lub długoletnie więzienie.

345

346

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Procesy polityczne były częścią komunistycznych rządów siły. Elementy odwetowe realizowały

i duchownym, że hierarchia kościelna była wrogiem państwa, a Watykan był narzędziem w ręku

politykę państwa – procesy były jej narzędziem. Najwięcej było ich w początkowym okresie

amerykańskich imperialistów.

komunizmu, w latach 1948–1954. Dzięki procesom politycznym władza komunistyczna beztrosko likwidowała swoich wrogów – prawdziwych, potencjalnych czy tylko wyimaginowanych.

Na początku lipca 1951 r. światowa opinia publiczna była dosłownie zbita z tropu z powodu sfabrykowanego procesu amerykańskiego dziennikarza Williama N. Oatisa, którego oskarżono

Całkowita i dokładna liczba procesów politycznych w czterdziestoletnim okresie komunizmu

o wywrotową działalność spiskową i skazano na dziesięć lat więzienia. Największy rozgłos

w Czechosłowacji nie jest znana. Wiemy jednak, że minimalnie było to prawie 260 000 spraw (z

uzyskał gigantyczny proces z listopada 1951 r. przeciwko tzw. administracji wywrotowego spisku

których ponad 62 000 odbyło się na Słowacji), ponieważ taka jest liczba osób zrehabilitowanych

kierowanej przez Rudolfa Slánskiego, byłego sekretarza generalnego Komitetu Centralnego

na mocy ustawy z 1990 r. Dane te, choć szokujące, nie obrazują w pełni wszystkich skutków

Komunistycznej Partii Czechosłowacji (ÚV KSČ). Był to największy i najbardziej brutalny

procesów politycznych, które nie dotykały jedynie samych ofiar, ich rodzin i przyjaciół, lecz także

gigantyczny proces z udziałem urzędników komunistycznych w Czechosłowacji. Sąd skazał

miały długotrwały wpływ na społeczeństwo – polityczny, gospodarczy, kulturalny i moralny.

ich za szpiegostwo, sabotaż i zdradę wojskową. Jedenastu spośród czternastu oskarżonych

Kogo należy winić za tę katastrofę? Kto jest odpowiedzialny za tragedie i horrory, jakich doświadczało wiele pokoleń? Ogólnie rzecz biorąc, należy niewątpliwie winić reżim komunistyczny, jego władze oraz wszystkie osoby, które pracowały w tym nieokiełznanym mechanizmie. Z punktu widzenia spraw wewnętrznych początek lat 50. XX w. był dla Czechosłowacji naprawdę gorączkowym okresem. Komuniści czechosłowaccy, wykorzystując w pełni instrumenty władzy państwowej, skutecznie eliminowali wewnętrznych przeciwników systemu i czyścili własne

skazano na śmierć, a pozostałej trójce wymierzono karę dożywotniego więzienia. Kara śmierci została wykonana w dniu 3 grudnia 1952 r. Vladimír Clementis, minister spraw zagranicznych Czechosłowacji w latach 1948–1950, lewicowy intelektualista i komunista, był jednym ze skazanych na śmierć, również na nim wykonano wyrok. Był on Słowakiem, który natychmiast i w ostry sposób skrytykował sowiecko-niemiecki pakt Ribbentrop–Mołotow (1939 r.) oraz agresywny atak Sowietów na Finlandię (1940 r.).

szeregi. Sądzę, że twierdzenie, iż działo się to jedynie na rozkaz Moskwy i jej „konsultantów”

W kwietniu 1954 r., po długich przygotowaniach, odbył się w Bratysławie przed Sądem

(argument, że „my nie jesteśmy odpowiedzialni, a to wszystko jest winą Rosji”), nie jest prawdą.

Najwyższym proces tzw. słowackich burżuazyjnych nacjonalistów. Przetrzymywano ich w areszcie

Uważam, że równie ważne są tu wewnętrzne czynniki polityczne i represyjne – z własnej

od początku 1951 r., gdzie stosowano wobec nich fizyczną i psychiczną przemoc. Proces odbywał

inicjatywy i z poczuciem nieograniczonej władzy budowano dla kraju „lepszą przyszłość”.

się za zamkniętymi drzwiami, w obecności jedynie uprzednio wybranych i „przygotowanych”

Można podać szereg przykładów procesów politycznych. Pierwszy z nich miał miejsce na Słowacji wiosną 1948 r. W 1950 r. odbył się ogromny proces Milady Horákovej i innych, jak też grupy byłych słowackich partyzantów (Viliama Žingora i innych). W styczniu 1951 r. sfingowano przed sądem w Bratysławie proces polityczny, w którym na ławie oskarżonych zasiedli „zdradzieccy” biskupi rzymskokatoliccy, Michal Buzalka (Trnava) i Ján Vojtaššák (Spiš) oraz biskup greckokatolicki, Pavol Gojdič (Prešov). Buzalka i Gojdič zostali skazani na dożywocie, a Vojtaššák na karę 24 lat więzienia. Proces był częścią kampanii przeciwko Kościołowi katolickiemu. Dwa podobne ogromne procesy rozpoczęły się już w Czechach. Pierwszy odbył się na początku kwietnia 1950 r. – był to proces przedstawiciela zakonów – a drugi pod koniec listopada tego roku, w którym oskarżano asystentów biskupa. Celem politycznym tych procesów było „ujawnienie” wiernym

świadków. Akt oskarżenia stanowił zbiór najbardziej absurdalnych zarzutów i konstruktów ideologicznych. Gustáv Husák został skazany na dożywocie, a Ladislav Novomeský, Daniel Okáli, Ladislav Holdoš oraz Ivan Horváth odpowiednio na karę dziesięciu, osiemnastu, trzynastu i dwudziestu dwóch lat więzienia. Jeśli rozpatrywać wpływ społeczno-polityczny, był to najważniejszy proces na Słowacji w całym okresie po przewrocie komunistycznym. Jednakże na Słowacji (czy też w całej Czechosłowacji) kampania zwalczania tzw. słowackich burżuazyjnych nacjonalistów była faktycznie prowadzona przez całe lata 50. XX w., a jej konsekwencją było ograniczenie kompetencji słowackich władz narodowych. Po zlikwidowaniu Rady Komisarzy w 1960 r. pozostałości słowackiej autonomii zostały wyeliminowane. Słowacka Rada Narodowa stała się bezsilną instytucją, która „rządziła jedynie dla siebie”. W nowej konstytucji narodowej,

347

348

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 11 lipca 1960 r., proklamowano zwycięstwo

Istotną cechą ograniczonej rehabilitacji w latach 1963 1964 był fakt, że ujawniono przynajmniej

socjalizmu, co znalazło również odzwierciedlenie w nazwie kraju – Czechosłowacka Republika

część zbrodni popełnionych w okresie 1949–1954 – nadwątliło to zaufanie obywateli do

Socjalistyczna (ČSSR) – oraz potwierdzono nadrzędną rolę Partii Komunistycznej w państwie

wysokich urzędników państwowych, co spowodowało pewne zmiany personalne na wysokich

i społeczeństwie, a z marksizmu-leninizmu oficjalnie uczyniono wyłączną ideologię państwową.

stanowiskach. Kozłami ofiarnymi stali się Słowacy, m.in. Viliam Široký, jeden z najbardziej lojalnych moskiewskich dogmatyków i ówczesny premier Czechosłowacji, oraz Karol Bacílek, pierwszy sekretarz Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Słowacji (ÚV KSS).

VII. 1 968 r.: INWAZJA UKŁADU WARSZAWSKIEGO W latach 60. XX w. wypróbowano prawie wszystkie odmiany systemu komunistycznego, które wystąpiły w Czechosłowacji w całym okresie panowania reżimu. Polityka rygorystyczna, z której zaczęto rezygnować, została jednak odnowiona po krwawym stłumieniu przez Sowietów węgierskiego powstania w listopadzie 1956 r. Od roku 1963 można było zauważyć pewną swobodę polityczną częściową liberalizację reżimu – po której w dniu 21 sierpnia 1968 r. doszło do inwazji wojskowej pięciu państw Układu Warszawskiego, idących na ratunek

Alexander Dubček został przywódcą słowackich komunistów w 1963 r. Od początku lat 50. nowe kierownictwo KSS nie było obciążone fabrykowanymi procesami politycznymi. Dlatego też było znacznie bardziej odważne niż ÚV KSČ, jeśli chodzi o przezwyciężanie dziedzictwa stalinowskiego. Jednocześnie poprzez swoją politykę obiektywnie wspomagało rozwój ruchu wyzwolenia narodowego – było to kolejne źródło ruchu społecznego, który przerodził się stopniowo w ruch reformatorski. Wraz z rozwojem narodowego ruchu politycznego na Słowacji władza Dubčeka w Partii oraz w społeczeństwie znacznie się umocniła, podobnie jak jego rola w prezydium praskiej KSČ (ponieważ mógł on polegać na poparciu znacznej grupy komunistów na Słowacji).

socjalistycznej Czechosłowacji. Potem nastąpiła słynna normalizacja (przywrócenie dyktatury

Powyższe wydarzenia i prawie pięcioletnia liberalizacja (lata 1963–1967) przygotowały grunt pod

komunistycznej). W owych czasach Czechosłowacja walczyła z licznymi problemami. Były one

procesy reformy i demokratyzacji rozpoczęte w 1968 r., które nazwano później „czechosłowacką

spowodowane głównie stagnacją gospodarczą (lata 1961–1964) oraz niepowodzeniem trzeciego

wiosną”. W KSČ sformowano zróżnicowane skrzydło reformatorskie. Pewien zakres liberalizacji

planu pięcioletniego (lata 1961–1965), które to czynniki wskazywały na konieczność reformy

politycznej przyniósł efekty również w dziedzinie kultury, literatury oraz produkcji teatralnej

ekonomicznej. Na styczniowym posiedzeniu ÚV KSČ w 1965 r. zatwierdzono potrzebę takich

i filmowej. Niemal wszystkie formy sztuki odchodziły od tzw. socjalistycznego realizmu

reform. Pierwszy przedsięwzięty środek już wykazał, że bez zmiany systemu politycznego

i zaczęto tworzyć oryginalne dzieła sztuki. Rosło znaczenie intelektualistów w życiu społecznym

trudno będzie przeprowadzić reformę. Owa reforma gospodarcza stała się jedynie motorem

i politycznym. Po styczniowym posiedzeniu ÚV KSČ w 1968 r., na którym wybrano Dubčeka

wprowadzania zmian systemowych.

na pierwszego sekretarza Komitetu Centralnego, wydarzenia potoczyły się gwałtownie.

Drugim problemem była rehabilitacja ofiar procesów politycznych. Z powodu opóźnionej destalinizacji rehabilitację rozpoczęto na przełomie lat 1963 i 1964, lecz nie przeprowadzono jej konsekwentnie. Dotyczyła ona głównie urzędników komunistycznych, których bezzasadnie skazano – kwestia odpowiedzialności za procesy polityczne nadal nie została rozwiązana. Służba bezpieczeństwa wciąż stanowiła państwo w państwie. W czasie procesu demokratyzacji w 1968 r. dokonano większych postępów w procesie rehabilitacji, kiedy go zalegalizowano oraz kiedy objęto nim znacznie większą grupę osób (w tym niekomunistów i byłych przeciwników komunizmu).

W Partii powstała koncepcja reformy socjalistycznej. Wielu jej członków w średnim wieku straciło młodzieńcze złudzenia, lecz nie straciło wizji i wiary w socjalizm jako strukturę społeczną. Nie chcieli go zlikwidować, ale zreformować, zmienić w „socjalizm z ludzką twarzą”. Utrzymując federalizm państwa i nadrzędną rolę Partii Komunistycznej, realizowali także proces demokratyzacji Partii i państwa oraz zmieniali system polityczny, biorąc za punkt wyjścia pluralizm interesów. Pragnęli zmodernizować socjalizm państwowy i nadać mu wymiar ludzki, połączyć socjalizm z demokracją, a plan pięcioletni związać z rynkiem. Demokratyzacja

349

350

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

21 sierpnia 1968 r., ulice Bratysławy. Zajęcie Czechosłowacji przez Związek Radziecki.

351

352

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Granica na Dunaju w czasach komunistycznych w latach 80. Granica z Austrią była pilnie chroniona i strzeżona. Wiele osób zginęło, podejmując próbę ucieczki i realizacji marzeń w wolnym i demokratycznym Zachodzie.

17 listopada 1989 r., Bratysława. Jedna z wielu demonstracji, które doprowadziły do upadku komunizmu w listopadzie 1989 r.

Manifestacja świeczkowa, 25 marca 1988 r., plac Hviezdoslava. Pokojowa demonstracja przy zapalonych świecach na rzecz większych swobód została brutalnie stłumiona przez oddziały komunistyczne.

Audiencja premiera Słowacji M. Dzurindy u papieża Jana Pawła II, Rzym.

353

354

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Nowe demokracje Europy: Przywództwo i odpowiedzialność. Bratysława, 10–12 maja 2001 r.

29 listopada 2004 r., Rzym. Premier Słowacji M. Dzurinda podpisuje konstytucję europejską.

Spotkanie na szczycie W. Putina i G. Busha w Bratysławie, 24 lutego 2005 r.

17 listopada 2007 r. Politycy, którzy uczestniczyli w demokratyzacji Słowacji, przemawiający w 18. rocznicę listopada 1989 r. Od lewej do prawej: Hrušovký, Dzurinda, Csáky, Topolánek.

Maj 2004 r. Premier Mikulás Dzurinda przedstawia czterech głównych kandydatów z ramienia swojej partii SDKU w wyborach do PE przewodniczącemu PE Patowi Coksowi.

355

356

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

samego reżimu totalitarnego nie jest możliwa, podobnie jak demokracja nie może na tej samej

narodowościową, prawo do zrzeszania się oraz prawo do prasy i informacji we własnym języku.

płaszczyźnie spotkać się z totalitaryzmem. Komuniści będący zwolennikami tej reformy wierzyli

Zakazano wszelkich form represji mających na celu denacjonalizację. Akt konstytucyjny

jednak, że poprzez reformy przyczynią się do odnowienia socjalizmu i jego ideologii. Większa

w sprawie Federacji Czechosłowackiej podpisano 30 października, w Sali Federacyjnej na zamku

część społeczeństwa w tamtym czasie zaakceptowała przedstawiany program, ponieważ nie

w Bratysławie. Osobami zaangażowanymi w podpisanie tego aktu byli: prezydent ČSSR, Ludvík

chciała powrotu do kapitalizmu. Zaangażowanie ugrupowań niekomunistycznych w zmianę

Svoboda, przewodniczący Zgromadzenia Narodowego ČSSR, Josef Smrkovský, oraz premier

systemu w Czechosłowacji w 1968 r. było znacznie mniejsze niż na Węgrzech w 1956 r. czy

ČSSR, Oldřich Černík. Ta uroczystość była częścią obchodów pięćdziesiątej rocznicy utworzenia

w Polsce w latach 1980–1981.

Czechosłowacji.

Ruch społeczny na rzecz demokratyzacji przekroczył założenia komunistów reformatorów.

Powszechny społeczny front demokratyzacji w Czechosłowacji od samego początku był

Kierownictwo Partii z Dubčekiem na czele znalazło się zatem pod presją i musiało pójść na pewne

śledzony przez Moskwę z pewnym niepokojem. Gdyby Moskwa wykazała jakiekolwiek

ustępstwa. Na Słowacji dominującą rolę w procesie demokratyzacji odgrywał ruch wyzwolenia,

oznaki słabości, bierności czy braku działania, zagroziłaby swoim wielkomocarstwowym

a w centrum uwagi umieszczono kwestię federalnej organizacji państwa – Słowacka Rada

interesom. Czechosłowację należało z powrotem zamknąć w „owczarni”, w przeciwnym razie

Narodowa (SNR) ogłosiła to publicznie podczas sesji w dniach 14–15 marca 1968 r. W dniu

mogłaby zapoczątkować podobną lawinę w innych krajach bloku wschodniego. Pierwsze

9 kwietnia do tego stanowiska przychyliła się również ÚV KSS, a w połowie maja 1968 r. rząd

ostrzeżenie wysłano z Moskwy do Pragi w dniu 23 marca 1968 r. po spotkaniu przywódców

Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej (ČSSR) ratyfikował utworzenie specjalnej komisji,

komunistycznych w Dreźnie, na którym zwrócono uwagę na „przemycanie kontrrewolucji”.

która miała się zajmować przygotowaniem ustawy powołującej Federację Czechosłowacką.

Kolejne ostrzeżenie Breżniew przekazał bezpośrednio Dubčekowi w trakcie negocjacji na

Na czele komisji stanął wicepremier Gustáv Husák. Składała się ona z 30 członków: piętnastu

temat rozwoju politycznego Czechosłowacji odbywających się w miejscowości Čierna i Tisou

z partii czeskiej i piętnastu z partii słowackiej. W rzeczywistości członkowie z Czech sabotowali

z udziałem delegacji KSČ i Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (29 lipca–1 sierpnia).

i spowalniali prace komisji. Wspólna federacja państwowa Czechów i Słowaków nie stanowiła

Radzieccy delegaci jeszcze raz zaapelowali do przywództwa czechosłowackiego o niezwłoczne

priorytetu dla Czeskiej Partii Komunistycznej. Wreszcie partia słowacka odniosła jednak sukces

i skuteczne zapanowanie nad sytuacją „kontrrewolucyjną” własnymi metodami. Oznaczałoby

w swoich wysiłkach – w dniu 27 października Zgromadzenie Narodowe ČSSR uchwaliło akt

to jednak zakończenie polityki reform, co było nie do przyjęcia dla postępowego skrzydła

konstytucyjny nr 143/1968 w sprawie Federacji Czechosłowackiej. Zapisano w nim między

w kierownictwie Partii. Niedługo potem (3 sierpnia) odbyło się w Bratysławie posiedzenie

innymi, że „naród czeski i słowacki (...), uznając niestrudzone dążenie do samostanowienia aż do

z udziałem przedstawicieli partii komunistycznych i partii pracy, delegatów z Bułgarii, Węgier,

separacji (...), uchwaliły utworzenie Federacji Czechosłowackiej”.

Niemieckiej Republiki Demokratycznej, Polski i Związku Radzieckiego oraz kierownictwa

Tego samego dnia Zgromadzenie Narodowe uchwaliło również akt konstytucyjny nr 144/1968 w sprawie statusu grup narodowościowych. Stwierdzono w nim, że ČSSR jest wspólnym państwem Czechów i Słowaków oraz innych narodowości żyjących na jej terenie. Mniejszości – węgierska, niemiecka, polska i ukraińska (Rusini) – na mocy tego aktu miały otrzymać „możliwości i środki wszechstronnego rozwoju”. Akt miał zagwarantować prawo mniejszości do nauki we własnym języku, prawo do wszechstronnego rozwoju, do posługiwania się własnym językiem w transakcjach urzędowych na obszarach zamieszkałych przez daną mniejszość

KSČ. Uchwalono oświadczenie, w którym stwierdzono, że „wsparcie, ochrona i zabezpieczenie osiągnięć socjalistycznych będzie wspólnym zobowiązaniem międzynarodowym wszystkich państw socjalistycznych” (doktryna ograniczonej suwerenności Breżniewa). Na posiedzeniu wystosowano do kierownictwa Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego tzw. zaproszenie. Podpisało je pięciu kontrowersyjnych komunistów czechosłowackich (w imieniu Słowaków zaproszenie podpisał Vasil Biľak). Pismo to, które miało potwierdzać zasadność przygotowywanej inwazji wojsk Układu Warszawskiego na ČSSR, było dokumentem szczególnym, ponieważ podpisali je najważniejsi przedstawiciele KSČ.

357

358

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Kontynuowano sowieckie naciski polityczne i psychologiczne, lecz służyły one jedynie

moskiewskiego, który zobowiązywał KSČ do zakończenia wszystkich procesów reformujących.

zamaskowaniu przygotowań do interwencji wojskowej. Działania wojskowe rozpoczęto

Polityka Breżniewa, polegająca na przyjęciu nieugiętej postawy względem „nieposłusznej”

w nocy 20 sierpnia 1968 r. Wkroczenie wojsk pięciu państw układu Warszawskiego (Związku

Czechosłowacji osiągnęła pożądany skutek. Ponadto niedługo potem Moskwa siłą usunęła

Radzieckiego, Polski, Węgier, Niemiec Wschodnich i Bułgarii) sprowokowało spontaniczny ruch

komunistów o poglądach reformatorskich z wysokich stanowisk w Czechosłowacji (oraz na

oporu mieszkańców Czechosłowacji. Z przerażeniem obserwowali oni, jak w ciągu jednej nocy

Słowacji). Stanowiska partyjne i państwowe objęli dogmatyczni, konserwatywni komuniści.

na terytorium ČSSR wkroczyło 300 000 obcych żołnierzy, ponad 6000 czołgów i pojazdów bojowych, 4000 dział i 1000 samolotów należących do 24 pułków powietrznych. Była to największa akcja zbrojna w Europie od końca II wojny światowej.

Jaka była reakcja Zachodu na interwencję wojskową „bratnich państw” w Czechosłowacji? Nie było żadnej. Zachód był tylko w stanie wydać kilka potępiających oświadczeń politycznych. Stany Zjednoczone i NATO oceniły to międzynarodowe wydarzenie jako działanie, które nie

Via facti, niedługo po północy 21 sierpnia przywództwo ÚV KSČ wystosowało pismo „do

było skierowane przeciwko interesom Zachodu, lub też traktowały je po prostu jako wewnętrzną

wszystkich mieszkańców ČSSR”, w którym potępiło akcję zbrojną pięciu państw Układu

sprawę bloku wschodniego.

Warszawskiego. Tej nocy członkowie czechosłowackiej ŠtB aresztowali liderów Partii i państwa – Alexandra Dubčeka, Josefa Smrkovskiego, Oldřicha Černíka, Františka Kriegla i innych. Ustanowienie rządu marionetkowego było częścią sowieckiego planu zlikwidowania reformy socjalistycznej w Czechosłowacji. Następnie członkowie Zgromadzenia Narodowego ČSSR przyjęli uchwałę, w której identyfikowali się z oświadczeniami wydanymi przez kierownictwo ÚV KSČ, w których uznano inwazję na Czechosłowację dokonaną przez armie pięciu państw Układu Warszawskiego za złamanie prawa międzynarodowego, postanowień Układu Warszawskiego oraz zasad równoprawnych stosunków pomiędzy narodami. Rząd czechosłowacki zwołał posiedzenie nadzwyczajne, na którym wyrażono potępienie dla rządów pięciu państw, których wojska wkroczyły do ČSSR. Po nieudanej próbie stworzenia promoskiewskiego rządu, tzw. rządu robotników i rolników (Indra i inni), niektórzy najważniejsi reformatorscy politycy zostali uprowadzeni do Związku Radzieckiego. Rząd ČSSR wydał oświadczenie, w którym podkreślono, że inwazji na Czechosłowację dokonano wbrew jej woli i wobec tego, po raz pierwszy w historii międzynarodowego ruchu komunistycznego, dopuszczono się aktu agresji – przeprowadzonego

Interwencja zatrzymała proces demokratyzacji i przyczyniła się do zaprzepaszczenia wyników już osiągniętych. Był to początek najdłuższego okresu w historii reżimu komunistycznego na Słowacji (i w Czechosłowacji), który później nazwano „normalizacją”. Okres ten trwał ponad dwadzieścia lat. Przywrócono kontrolę radziecką nad państwem i odnowiono zwierzchnictwo Partii krajowej nad społeczeństwem – zniszczono tym samym osiągnięcia reformy i procesu demokratyzacji. Wkrótce po inwazji Czechosłowacji część komunistów-reformatorów, a wśród nich Alexander Dubček, miała nadzieję, że nawet w nowych warunkach można będzie ocalić część ze zdobyczy polityki „socjalizmu z ludzką twarzą”. Jednak rzeczywistość okazała się inna. Sam Dubček musiał ustąpić z urzędu pierwszego sekretarza ÚV KSČ, a w dniu 17 kwietnia 1969 r. zastąpił go Gustáv Husák, który pełnił tę funkcję do grudnia 1987 r. Wspomniany proces normalizacji jest wiązany z jego nazwiskiem. Nawet jeśli miał własną koncepcję normalizacji w momencie obejmowania urzędu, to konsekwentnie realizował plan wyznaczony przez Breżniewa i konserwatystów z KSČ.

pod przywództwem Partii Komunistycznej i siłami połączonych wojsk krajów sowieckich –

System rządów w Czechosłowacji (i Słowacji) w czasie normalizacji został ostatecznie ustalony

przeciwko jednemu z państw. Kierownictwo ÚV KSS zareagowało również publicznie, wydając

w oparciu o interesy strategiczne Związku Radzieckiego, gdyż supermocarstwo pragnęło

zgodną opinię popierającą politykę realizowaną przez Dubčeka.

ustabilizować swoją hegemonię w regionie. Rozmieszczenie wojsk radzieckich na terytorium

Prezydent Czechosłowacji, Ludvík Svoboda, poleciał do Moskwy na negocjacje z głównymi przedstawicielami ZSRR. Następnego dnia dołączyli do niego internowani politycy czechosłowaccy (Dubček i inni). Negocjacje trwały do 26 sierpnia, a ich wynikiem było podpisanie tzw. traktatu

Czechosłowacji i silne związki z ZSRR stanowiły część tego planu. Reżim polityczny powrócił do działań odwetowych, cenzury, czystek, kontroli, nomenklatury, stosowania kryteriów klasowych przy rekrutacji do szkół wyższych. Sytuacja przypominała tę z lat 50. XX w., z wyjątkiem tego, że panujący reżim nie był modelem stalinowskim. Można go określić raczej

359

360

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

mianem neostalinowskiego. Mimo że działania odwetowe nie miały charakteru prewencyjnego,

przez ŠtB i jest uznawany za jeden z najbardziej znaczących przejawów krajowego oporu Słowaków

a prześladowania były mniej nasilone, postępowała degradacja płaszczyzny ideologicznej.

w tym okresie. Paradoksem jest to, że głównym organizatorem „demonstracji świec” nie było

Głównym dokumentem ideologicznym stały się teraz „Lekcje z rozwoju kryzysu w Partii

podziemie antykomunistyczne na Słowacji, ale SKS i jej wiceprzewodniczący, Marian Šťastný.

i społeczeństwie po XIII plenum KSČ”. Faktycznym celem tego tekstu było usprawiedliwienie interwencji wojskowej z sierpnia 1968 r. oraz uwiarygodnienie nowej elity politycznej. Po kontrolach w Partii reformatorski nurt komunizmu zaczął zanikać w strukturach oficjalnych; nawet w ostatnim okresie istnienia systemu komunistycznego, w czasie radzieckiej pierestrojki, nie stworzono warunków dla jego odrodzenia. Triumfujący konserwatyści w swoim schematyzmie wciąż uznawali A. Dubčeka, symboliczną postać praskiej wiosny, za zagrożenie dla reżimu, aż do upadku komunizmu.

Istnienie „gulaszowego socjalizmu” zależało od wyników gospodarczych, a zatem konsumpcja skupiała się na polityce gospodarczej i społecznej. W pierwszej połowie lat 70. XX w. gospodarka zwyżkowała, co można było przypisać sowieckim pożyczkom w walutach wymienialnych oraz zwiększonym dostawom ropy i gazu w rozsądnych cenach. W świetle niektórych zmian warunków zewnętrznych (takich jak kryzys w sektorze energii i surowców), na które gospodarka nie mogła elastycznie zareagować, druga połowa lat 70. okazała się mniej pomyślna niż pierwsza. Zwolniło się tempo wzrostu dochodu narodowego i tendencja ta nie zmieniała się w latach 80.

O wiele silniejszym niż ideologia powiązaniem pomiędzy władzą a społeczeństwem w czasie

Jednocześnie, w odniesieniu do przemysłu, Czechosłowacja zostawała coraz bardziej w tyle za

normalizacji była niepisana, lecz faktycznie dobrze znana umowa – milczące porozumienie

krajami uprzemysłowionymi, lecz po „szoku związanym z ropą” przyspieszono procesy innowacji.

wynikające ze status quo. Jej warunki były następujące: władza obiecała, że zapewni obywatelom

Stabilność reżimu zapewniano kosztem zachowania istniejącej struktury przemysłowej, która

określony „dobrobyt” i ochronę, zgodziła się, że nie będzie z użyciem siły naruszać ich

nie odpowiadała nowoczesnym wymogom, oraz kosztem degradacji środowiska naturalnego.

prywatności czy też wymagać od obywateli demonstrowania poparcia poza wyborami i obchodami

Oznacza to, że stabilność reżimu gwarantowano, unikając rozwiązywania kluczowych problemów

pierwszomajowymi, które stały się tradycją. Z drugiej strony społeczeństwo czechosłowackie (w

gospodarczych. Wraz ze spadkiem wyników gospodarczych zaczynały się wyczerpywać źródła

tym słowackie) musiało przystać na obietnicę lojalności i posłuszeństwa. Władza zrezygnowała

rozkładu społecznego i porozumienia obywatelskiego.

z odgrywania aktywnej roli w życiu społeczeństwa. Jej ideałem – w przeciwieństwie do tego z lat 50. – nie był już waleczny budowniczy socjalizmu, lecz lojalny obywatel zajęty własnymi sprawami. Wspomniana „umowa” była przez długi czas przestrzegana przez obie strony. Słowacy (i Czesi) nie wiedzieli o fali niepokojów społecznych i strajków, do których doszło w Polsce, sami też podobnych nie doświadczyli. Robotnicy nie uczestniczyli w żadnych działaniach opozycyjnych, a dysydenccy intelektualiści stanowili do 1985 r. małą i raczej odosobniona grupę. Z drugiej strony Słowacy, którzy przebywali za granicą, odegrali ważną rolę w walce z komunizmem. Stanowili oni zjednoczoną i dobrze zorganizowaną grupę podczas Światowego Kongresu Słowaków (SKS). SKS został utworzony przez słowacko-amerykańskiego patriotę, Štefana B. Romana, który mu również przewodniczył.

Niepowodzenie systemu gospodarczego i jego ogólna słabość pod koniec lat 80. niewątpliwie w znacznym stopniu przyczyniły się do upadku komunizmu w Czechosłowacji; nie był to jednak czynnik decydujący, nie był on również katalizatorem wydarzeń w listopadzie 1989 r. Sytuacja gospodarcza nie była aż tak zła, aby sprowokować falę zamieszek i uruchomić mechanizm rozpadu. Zarówno warstwy dominujące, jak i te zdominowane, zdawały sobie sprawę, że komunizm przegrał wojnę z kapitalizmem; ludzie wykorzystali wszystkie możliwości rozwoju i nie byli już w stanie zapewnić sobie godnej przyszłości. Komunizm został zatem skazany na wymarcie – ponadto stracił swojego zewnętrznego strażnika. Przekonanie to było jednym z czynników, lecz nie wpłynęło na dalszy przebieg wydarzeń. Poglądy społeczeństwa się zmieniły, czego skutkiem była awersja do polityki elity rządzącej oraz ograniczania przez nią praw obywatelskich i praw

Opisując działalność opozycyjną na Słowacji, należy wspomnieć o tzw. „demonstracji świec”,

człowieka w okresie, w którym zachodziły znaczne zmiany polityczne w krajach sąsiadujących

która odbyła się w Bratysławie w dniu 25 marca 1988 r. Ten cichy protest (tysiące osób trzymało

– ZSRR, Polsce, na Węgrzech i we Wschodnich Niemczech w październiku 1989 r. Kryzys

w dłoniach zapalone świece) przeciwko reżimowi komunistycznemu został brutalnie stłumiony

systemu w Czechosłowacji narastał w latach 1987–1989, podobnie jak rósł wpływ opozycyjnych

361

362

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

sił politycznych i struktur niezależnych. Nasilały się napięcia i tylko kwestią czasu był fizyczny wybuch niezadowolenia. Katalizatorem – czy też zapalnikiem, który uruchomił bombę zegarową – stały się gwałtownie stłumione demonstracje studentów w Pradze i Bratysławie w dniu 17 listopada 1989 r.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VIII. ROK 1989: AKSAMITNA REWOLUCJA Wydarzenia z listopada 1989 r. sprawiły, że społeczeństwa Słowaków i Czechów zostały pionierami w rozwiązywaniu kluczowych problemów, do których należało z jednej strony

Społeczność słowacka za granicą, poprzez Światowy Kongres Słowaków (SKS), odegrała ważna

rozliczenie okresu komunizmu, a z drugiej – osiągnięcie podstawowych celów przemiany

rolę w wysiłkach zmierzających do odtworzenia wolności i demokracji w ojczyźnie. Znany

społecznej na płaszczyźnie politycznej, socjalnej i gospodarczej (a na Słowacji nawet na

przemysłowiec, Stefan Roman, założyciel i przewodniczący SKS, zapewnił wspaniałe przywództwo

szczeblu państwowym). Siłą napędową stojącą za zmianami demokratycznymi były na Słowacji

i istotne finansowanie. Następny przewodniczący SKS, Marian Šťastný, był najważniejszą postacią

działania ruchu obywatelskiego pod nazwą Społeczeństwo Przeciwko Przemocy (VPN), Forum

podczas organizacji „demonstracji świec” w centrum Bratysławy w nocy 25 marca 1988 r. Była

Obywatelskiego (OF) w Czechach oraz ruchów studenckich. Jednym z podstawowych warunków

to największy wyraz sprzeciwu społeczeństwa wobec reżimu komunistycznego od czasu inwazji

demokratyzacji społeczeństwa czeskiego i słowackiego było odtworzenie Parlamentu Federalnego

sowieckiej w dniu 21 sierpnia 1968 r. Pokojowa manifestacja została brutalnie stłumiona przez

i Parlamentu Narodowego, możliwe dzięki przyjęciu nowych deputowanych w okresie od końca

komunistyczne bojówki. Wydarzenie to było iskrą i katalizatorem ostatecznego upadku reżimu

listopada 1989 r. do końca marca 1990 r.

20 miesięcy później.

Rudolf Schuster został pierwszym niekomunistycznym przewodniczącym Słowackiej Rady

Od połowy lat 80. XX w. elity polityczne w Czechosłowacji (i Słowacji) – pod wpływem

Narodowej, a Milan Čič objął urząd premiera rządu słowackiego. Parlament Federalny zlikwidował

pierestrojki Gorbaczowa – zaczęły tracić poparcie nie tylko ludności cywilnej, lecz także

monopol władzy, uchylając art. 4 Konstytucji ČSSR. Dzięki odbudowie głównych zgromadzeń

członków własnej partii. W listopadzie 1989 r. setki tysięcy ludzi wyszły na place i ulice miast, aby

ustawodawczych możliwe było uchwalanie przepisów prawa, które zatwierdzały niezbędne

otwarcie wyprzeć się reżimu, który wykazywał niechęć do prowadzenia dialogu, nie podejmował

zmiany społeczno-polityczne, takie jak prawo do zgromadzeń i zrzeszania się, demokratyczny

działań koniecznych do demokratyzacji systemu i kontynuował politykę wrogości wobec

porządek prawny oraz pluralistyczny ustrój polityczny i gospodarczy. Przyczyniło się to do

każdego, kto nie podporządkował się dyktatowi Partii Komunistycznej. Opozycja demokratyczna

to utworzenia nowych podmiotów politycznych – Ruchu Chrześcijańsko-Demokratycznego

wyłaniała się z serca społeczeństwa obywatelskiego, a jej program zmian systemowych obejmował

(KDH), Słowackiej Partii Narodowej (SNS), Partii Zielonych (SZ), partii reprezentujących

koncepcje demokracji, wolności oraz pluralizmu duchowego, politycznego i gospodarczego.

mniejszość węgierską itd. Możliwe było również przekształcenie VPN w partię polityczną

Proces likwidacji systemu komunistycznego w byłej Czechosłowacji miał „aksamitną” alternatywę.

oraz odtworzenie Socjaldemokratycznej Partii Słowacji (SDSS) i Partii Demokratycznej (DS).

Podobne procesy toczyły się niemal jednocześnie w krajach sąsiadujących, należących do bloku

Skutkiem powyższych kroków było poszerzenie spektrum politycznego, od frakcji liberalnej do

sowieckiego. Wydarzenia z listopada 1989 r. przygotowały grunt pod polityczne, społeczne

narodowej oraz od lewicy do prawicy. W bezpośrednim związku z utworzeniem pluralistycznego

i gospodarcze zmiany systemowe.

systemu politycznego było również dokonanie reform ordynacji wyborczej, dopuszczające przeprowadzanie wolnych i demokratycznych wyborów oraz całościową transformację posttotalitarnego systemu politycznego w system demokratyczny. Wybory parlamentarne w Czechosłowacji w 1990 r. miały faktycznie postać referendum, w którym obywatele głosowali za zmianami demokratycznymi lub przeciw nim. Główni zwolennicy rewolucji demokratycznej – VPN i OF – uzyskali największe poparcie. Na podstawie

363

364

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

wyników uformowano nową Słowacką Radę Narodową oraz nowy rząd Słowacji. W styczniu

i Słowacką. Wniosek ten został bezwarunkowo odrzucony przez Czechów, lecz wywołał

1991 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło „Kartę podstawowych praw i wolności”, dzięki czemu

długotrwałe dyskusje przedstawicieli rządu i parlamentu.

narody czeski i słowacki przystąpiły do grupy rozwiniętych społeczeństw demokratycznych. Obywatele pragnęli rozwiązać kwestię utraconych majątków i innych szkód, których państwo dopuściło się w latach 1948–1989, uchwalając ustawę dotyczącą odszkodowań pozasądowych. Niezbędnym warunkiem transformacji gospodarczej było przekształcenie stosunków własnościowych, które było powiązane z prywatyzacją, restytucją i transformacją gospodarki. Funkcjonująca dotychczas centralnie planowana i kierowana gospodarka została stopniowo zastąpiona modelem rynkowym. Poprzez liberalizację cen w styczniu 1991 r. zlikwidowano stary system centralnego regulowania cen. Jednakże przekształcenia społeczno-ekonomiczne nadal

IX. N ARODZINY DEMOKRATYCZNEJ SŁOWACJI – WALKA I ODNOWA DEMOKRATYCZNA Rozbieżność czeskich i słowackich zapatrywań na wspólne państwo oraz niezdolność przedstawicieli

znajdowały się na bardzo wczesnym etapie.

demokratycznych do znalezienia możliwego do przyjęcia kompromisu nasiliły napięcie we

Wydarzenia z listopada 1989 r. otworzyły drzwi nie tylko do demokracji, wolności i gospodarki

ODS wygrała w Czechach i na Morawach, natomiast Ruch na rzecz Demokracji Słowacji (HZDS)

rynkowej, lecz także do poprawy zniekształconych stosunków państwowych. Do pierwszego

zdobył większość głosów na Słowacji. Przedstawiciele obu partii politycznych – Václav Klaus

poważnego sporu pomiędzy przedstawicielami politycznymi Czechów i Słowaków doszło

i Vladimír Mečiar – po siedmiu turach rozmów na temat struktury rządu federalnego, problemów

w związku ze zmianą nazwy państwa; opinia publiczna pamięta ten epizod jako tzw. „wojnę

gospodarczych i struktury państwowej republiki nie osiągnęli kompromisu. Liderzy zwycięskich

o myślnik” (wiosna 1990 r.). Zmiana nazwy państwa miała nie tylko odzwierciedlać koniec epoki

partii uzgodnili harmonogram podziału wspólnego państwa, po uchwaleniu przez Słowacką

totalitarnej (dzięki usunięciu przymiotnika „socjalistyczna”), lecz w opinii Słowaków miała

Radę Narodową Deklaracji niepodległości narodu słowackiego (lipiec 1992 r.) oraz Konstytucji

także wyrażać równość obu narodów – słowackiego i czeskiego – na zasadach federacyjnych.

Republiki Słowackiej (1 września 1992 r.). W dniu 25 listopada 1992 r. posłowie do parlamentu

Przedsięwzięcie mające na celu znalezienie ogólnie akceptowanej nazwy dla wspólnego państwa

uchwalili ustawę konstytucyjną w sprawie rozwiązania ČSSR i inne ustawy dotyczące unii celnej

oraz jego symboli przyczyniło się do powstania inicjatyw głoszących suwerenność państwową

i walutowej, podziału majątku federalnego, współpracy i przyjaźni.

Słowacji. Spór o podział kompetencji pomiędzy obie republiki oraz federację osiągnął punkt kulminacyjny pod koniec 1990 r. Było coraz bardziej oczywiste, że nastąpiło zderzenie dwóch odmiennych koncepcji, czeskiej i słowackiej, dotyczących modelu wspólnego państwa i dalszego współistnienia narodów czeskiego i słowackiego. Po stronie czeskiej istniała silna inklinacja ku ustanowieniu federacji związkowej, dysponującej silnymi organami federacyjnymi, natomiast Słowacy pragnęli „autentycznej” federacji – zbudowanej od samych podstaw w oparciu o silne republiki narodowe. Spory pomiędzy politycznymi reprezentantami Czechów i Słowaków istotnie poruszyły opinię publiczną i podzieliły społeczeństwo. Puszkę Pandory zawierającą problemy państwowe otworzyła Obywatelska Partia Demokratyczna (ODS), kiedy w lutym 1991 r. wystąpiła z propozycją zawiązania traktatu państwowego pomiędzy Republiką Czeską

wzajemnych relacjach. Ostateczną decyzję przyspieszyły wybory do parlamentu w czerwcu 1992 r.

Dwa nowe niepodległe państwa w centrum Europy, Republika Słowacka i Republika Czeska, powstały w dniu 1 stycznia 1993 r. Przed przedstawicielami politycznymi Republiki Słowackiej i jej obywatelami stały nowe wyzwania: zarządzanie transformacją społeczną i gospodarczą, która dotykała każdej dziedziny życia, zbudowanie demokratycznego i pluralistycznego ustroju, śledzenie trwającego procesu integracji Wspólnoty Europejskiej oraz położenie mocnych fundamentów pod budowę własnego państwa. W miarę jak urzeczywistniano te cele, przez pierwszych kilka lat słowackiej państwowości dowiedziono dojrzałości politycznej, dzięki której wiele wcześniejszych oczekiwań można było wcielić w życie, a także skonfrontowano z rzeczywistością wiele złudzeń.

365

366

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Nowo ukonstytuowana Republika Słowacka wyraziła zainteresowanie przystąpieniem

społeczną, niestabilnością instytucji demokratycznych oraz konfliktami pomiędzy głównymi

do międzynarodowych organizacji politycznych, gospodarczych i obronnych, a także wolę

uczestnikami życia politycznego (na linii premier–rząd czy też parlament–prezydent itp.).

pełnego uczestnictwa w ich działalności. Słowacja została członkiem Organizacji Narodów

Konsekwencją autorytarnej polityki rządzącej koalicji było odejście od modelu transformacji

Zjednoczonych w połowie stycznia 1993 r., przystąpiła do Rady Europy w dniu 30 czerwca

demokratycznej, skutkujące ograniczeniem wolności, działalności mediów, niezależności

1993 r., a w październiku 1993 r. podpisała europejski układ o stowarzyszeniu (dotyczący

kulturalnej, dekadencją państwa prawa oraz narastaniem napięć politycznych. Negatywne

stowarzyszenia z Unią Europejską). Podczas negocjacji w kwaterze głównej NATO w Brukseli

tendencje w rozwoju państwa osiągnęły znaczne nasilenie w latach 1996–1997. Społeczeństwo

(listopad 1993 r.) prezydent Michal Kováč wyraził zainteresowanie Słowacji członkostwem.

słowackie przeżywało rozczarowania i wstrząsy z powodu szeregu dramatycznych przypadków

Cztery miesiące później, w lutym 1994 r., rząd Słowacji podpisał w Brukseli umowę ramową

– od wyprowadzania kapitału z przedsiębiorstw i banków, przez korupcję i klientelizm, aż po

w sprawie stowarzyszenia Republiki Słowackiej z Partnerstwem dla Pokoju. W czerwcu tego

uprowadzenia obywateli słowackich. Analitycy polityczni zgadzali się, że po utworzeniu koalicji

samego roku Rada Narodowa Republiki Słowacji uchwaliła fundamentalny dokument dotyczący

(HZDS, SNS i ZRS) jesienią 1994 r. zostały przywrócone totalitarne praktyki polityczne

bezpieczeństwa – Doktrynę bezpieczeństwa Republiki Słowackiej – w którym Słowacja oficjalnie

z przeszłości.

ogłosiła zainteresowanie pełnym członkostwem w NATO. Jednak droga Republiki Słowackiej do pełnego członkostwa w Sojuszu nie była prosta, minęło dziesięć lat, zanim premier Mikuláš Dzurinda złożył w marcu 2004 r. dokumenty ratyfikacyjne traktatu waszyngtońskiego w amerykańskim Departamencie Stanu, który jest ich depozytariuszem. Wreszcie, w dniu 1 maja 2004 r., starania Słowacji o włączenie do europejskiego procesu integracyjnego zakończyły się przystąpieniem tego państwa do Unii Europejskiej.

Wyniki badań socjologicznych wskazywały, że obywatele w mniejszym stopniu postrzegali Słowację jako kraj sprawiedliwy, demokratyczny i praworządny, a częściej jako kraj, w którym jest coraz więcej przemocy, gdzie wzrasta przestępczość zorganizowana, który nieustannie boryka się z problemami społecznymi oraz ma słabą pozycję międzynarodową. Taka sytuacja wywoływała niezadowolenie dużej części społeczeństwa. Pracownicy zatrudnieni w sektorze kultury, edukacji i zdrowia wyrażali swoje zaniepokojenie w związku z utrzymującą się sytuacją,

Jeśli chodzi o sprawy wewnętrzne, początki niepodległej Republiki Słowackiej były naznaczone

podobnie jak Konferencja Biskupów i zaangażowana trzecia gałąź gospodarki. Obywatele

wieloma trudnościami, które były skutkiem liberalizacji cen, przekształcenia przemysłu

z większą ostrożnością podchodzili do kwestii demokracji i państwa prawa. Opozycja polityczna

zbrojeniowego, wysokich podatków, szokowej terapii makroekonomicznej, prywatyzacji itd.

zaczęła się jednoczyć, a pod koniec 1996 r. przewodniczący KDH, DS i Unii Demokratycznej

Stopa bezrobocia poszybowała w górę, podobnie jak ceny produktów; sytuacja społeczna

(DÚ) podpisali traktat o współpracy, czego skutkiem było utworzenie Słowackiej Koalicji

obywateli pogorszyła się i nasiliły się różnice pomiędzy regionami. Budowa najważniejszych

Demokratycznej (SDK); dokonano tego przed wyborami parlamentarnymi w 1998 r. i krok

instytucji państwowych i politycznych postępowała szybko; trzecia gałąź gospodarki rozwijała się

taki był konsekwencją kontrowersyjnej ustawy dotyczącej wyborów państwowych. Węgierskie

pod względem organizacyjnym, podobnie jak organizacje społeczne i pozarządowe.

partie polityczne postąpiły w podobny sposób, jednocząc się w ramach Partii Koalicji Węgierskiej

HZDS ponownie wygrał wybory parlamentarne jesienią 1994 r. Rozpoczął agresywne rządy,

(SMK).

zgodnie ze swoim sloganem „zwycięzca bierze wszystko”, wspólnie z partnerami koalicyjnymi,

Przedstawiciele zachodnich krajów demokratycznych wyrażali obawy dotyczące wydarzeń

SNS i Zrzeszeniem Robotników Słowacji (ZRS). Proces prywatyzacji nie był przejrzysty,

zachodzących na Słowacji. Obawy te UE zgłaszała drogą dyplomatyczną najwyższym

a afiliacje polityczne i partyjne stały się decydującym czynnikiem przyznawania stanowisk na

przedstawicielom państwa w listopadzie 1994 r. i październiku 1995 r. Rząd słowacki zlekceważył

wszystkich szczeblach – nawet w odniesieniu do przedsięwzięć prywatyzacyjnych. Od 1995 r.

sygnały z NATO i UE zwracające uwagę na konieczność wzmocnienia demokracji. Utrzymujące się

wewnętrzna sytuacja polityczna charakteryzowała się coraz bardziej widoczną polaryzacją

deficyty demokratyczne w wewnętrznych procesach politycznych doprowadziły do wykluczenia

367

368

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Słowacji z pierwszej tury rozszerzenia NATO; decyzję w tej sprawie podjęto podczas szczytu

Wybory parlamentarne w 2002 r. wygrała Słowacka Unia Demokratyczna i Chrześcijańska

Sojuszu w Madrycie w lipcu 1997 r. Podobny los spotkał Słowację w kwestii przystąpienia do UE.

(SDKÚ); wspólnie z KDH, SMK i Sojuszem Nowego Obywatela (ANO) uformowała rząd,

W grudniu 1997 r. organy unijne podjęły decyzję, że dialog na temat członkostwa rozpocznie

ponownie pod przewodnictwem Dzurindy. Stworzenie koalicji konserwatywno-liberalnej

się w marcu 1998 r. bez Słowacji. Republika Słowacka była izolowana przez społeczność

otworzyło możliwości reform w wielu obszarach. Proreformatorski rząd mógł liczyć na dobrze

międzynarodową.

zorganizowane i stabilne środowisko polityczne, które tworzyło odpowiednie zaplecze dla

Rok 1998 r. stał się czasem nieustannej walki politycznej i walki o przekonania dotyczącej przyszłości Słowacji. Wydawało się, że przyszły rozwój państwa i ukierunkowanie jego polityki zagranicznej będą zależały od wyników jesiennych wyborów do parlamentu. W 1998 r. wyborcy wyraźnie opowiedzieli się za zmianą. Zwycięzcą został HZDS, ale nie mógł utworzyć rządu, zatem rząd uformowała opozycja. Weszły do niego różnorodne partie i ruchy polityczne, co skomplikowało jego funkcjonowanie w następnych miesiącach. Ministrowie reprezentowali SDK, Partię Lewicy Demokratycznej (SDĽ), Partię Porozumienia Obywatelskiego (SOP), a także po raz pierwszy w historii – przedstawicieli mniejszości węgierskiej z SMK. W parlamencie koalicja rządowa miała znaczną większość, co pomogło jej przegłosować przepisy o bezpośrednim wyborze prezydenta przez obywateli Słowacji. Premier Mikuláš Dzurinda oparł program nowego rządu na czterech filarach: rozwój demokratycznego państwa prawa, uzdrowienie gospodarki, reforma polityki społecznej oraz kwestie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Głównym zadaniem rządu było wzmożenie wysiłków na rzecz integracji ze strukturami międzynarodowymi. W ciągu kolejnych czterech lat rząd premiera Dzurindy dążył do osiągnięcia „udanego odnowienia demokratycznych zasad gry”. Słowacja stopniowo stawała się pełnoprawnym członkiem Grupy Wyszehradzkiej (Polska, Czechy, Węgry, Słowacja) oraz stałym elementem planów rozszerzenia UE. Rozwój społeczny dostarczył wielu powodów, by mieć pozytywne oczekiwania na przyszłość. Wydawało się, że społeczeństwo słowackie dysponowało wystarczającym potencjałem wewnętrznym, aby poradzić sobie z nowymi wyzwaniami oraz by przeprowadzić fundamentalne zmiany. Instytucje demokratyczne stopniowo się wzmacniały, formowano nowoczesne, zdecentralizowane i demokratyczne państwo prawa,

opracowywania reform. Reformy te dotyczyły wielu dziedzin – finansów publicznych, rynku pracy, środowisk biznesowych, zmiany podatków i wdrożenia tzw. podatku liniowego, poprawy środowiska inwestycyjnego, emerytur, służby zdrowia, edukacji, zmian w administracji lokalnej, dostępu do informacji – wszystkie te reformy stopniowo przyczyniały się do rozwoju gospodarczego kraju. W latach 2005–2006 nastąpiła nieznaczna poprawa warunków życia i wzrosły płace realne. Instytucje międzynarodowe i agencje ratingowe pozytywnie oceniły szybkie tempo wzrostu PKB, spadek inflacji i bezrobocia, większą wydajność pracy, boom w budownictwie cywilnym oraz napływ inwestycji zagranicznych. Jednak reformy miały negatywny wpływ na mniej uprzywilejowane klasy społeczne. Ustawa o pomocy społecznej i minimum socjalnym, obowiązująca od 2002 r., znacznie ograniczyła świadczenia społeczne, powodując niezadowolenie i niepokój wśród niektórych grup obywateli. Odchudzanie finansów oznaczało, że ucierpiały sektory edukacji, kultury, nauki i zdrowia. Po sukcesach w rozwoju makroekonomicznym nastąpiły skandale związane z korupcją w życiu publicznym i politycznym. Słowacy oraz przedstawiciele trzeciego sektora krytykowali działania rządu, styl sprawowania władzy przez partie należące do koalicji rządowej, słabe egzekwowanie praw człowieka, deficyt udziału obywateli w rozstrzyganiu kwestii dotyczących administracji publicznej, niepoświęcanie uwagi potrzebom kulturalnym, niskie morale i pogłębianie się przepaści między rządem a obywatelami. Wszystkie te czynniki wpłynęły na zmniejszenie zaufania do kluczowych instytucji politycznych. Według sondażu opinii publicznej z 2004 r. ponad połowa dorosłej populacji Słowacji nie chciała kontynuacji żadnej z kluczowych reform w sposób, w jaki zaplanował to rząd. Narastała krytyka polityki społeczno-ekonomicznej rządu Dzurindy.

poprawiono kulturę polityczną, rozwinięto dialog pomiędzy głównymi podmiotami społecznymi,

Od lata 2005 r. trwały zawirowania w koalicji rządowej. Ministrowie należący do jednej z partii

nastąpiła także poprawa, jeśli chodzi o poszanowanie praw człowieka i praw mniejszości. Procesy

koalicyjnej podali się do dymisji, a zmiany w rozkładzie sił w parlamencie doprowadziły do

reform w sferze gospodarczej i społecznej zmierzały do utworzenia przejrzystego środowiska

sytuacji, w której członkowie koalicji rządzącej byli w mniejszości, przez co mieli ograniczone

biznesowego. Jednakże nadal rosła stopa bezrobocia i powiększały się różnice regionalne.

pole do działania i wprowadzania dalszych reform. Rząd stał się zależny od lojalności licznych

369

370

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

posłów niezrzeszonych, co zwiększyło prawdopodobieństwo korupcji na wyższych szczeblach władzy. Od początku 2006 r. na scenie politycznej Słowacji dominowała rywalizacja partii rządzących o silniejszą pozycję; w końcu doprowadziło to do kryzysu w koalicji i jej rozpadu. Skrócenie kadencji parlamentu i rządu nie miało wpływu na stabilność systemu konstytucyjnego.

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Wykaz skrótów ANO – Aliancia nového občana – Sojusz Nowego Obywatela ČSR – Československá republika – Republika Czechosłowacji ČSSR – Československá socialistická republika – Socjalistyczna Republika Czechosłowacji

Wcześniejsze wybory w marcu 2012 r. zmieniły podstawowy rozkład władzy na Słowacji.

DS – Demokratická strana – Partia Demokratyczna

Zwyciężyła socjaldemokratyczna partia Kierunek-Socjalna Demokracja (Smer-SD), która sama

DÚ – Demokratická únia – Unia Demokratyczna

utworzyła nowy rząd, na którego czele stanął premier Róbert Fico. W przeciwieństwie

HSĽS – Hlinkova slovenská ľudová strana – Słowacka Partia Ludowa Hlinki

do poprzednich centroprawicowych rządów EPL, która za swój priorytet uważała poprawę

HZDS – Hnutie za demokratické Slovensko – Ruch na rzecz Demokracji Słowacji

najważniejszych wskaźników mikroekonomicznych (poprzez poprawę jakości środowiska

KDH – Kresťansko demokratické hnutie – Ruch Chrześcijańsko-Demokratyczny

biznesowego i kładzenie mniejszego nacisku na sferę socjalną), nowy rząd i jego przedstawiciele

KSSZ – K omunistická strana Sovietskeho zväzu – Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego

obrali za podstawowy cel politykę solidarności i realizację zasad „państwa socjalnego”.

ODS – Občianska demokratická strana – Obywatelska Partia Demokratyczna OF – Občianske fórum – Forum Obywatelskie SDK – Slovenská demokratická koalícia – Słowacka Koalicja Demokratyczna SDKÚ – S lovenská demokratická a kresťanská únia – Słowacka Unia Demokratyczna i Chrześcijańska SDĽ – Strana demokratickej ľavice – Partia Lewicy Demokratycznej SDSS – Socialnodemokratická strana Slovenska – Socjaldemokratyczna Partia Słowacji SKS – Svetový kongres Slovákov – Światowy Kongres Słowaków Smer-SD – Smer-sociálna demokracia – Kierunek-Socjalna Demokracja SMK – Strana maďarskej koalície – Partia Koalicji Węgierskiej SNR – Slovenská národná rada – Słowacka Rada Narodowa SNS – Slovenská národná strana – Słowacka Partia Narodowa SOP – Strana občianskeho porozumenia – Partia Porozumienia Obywatelskiego SZ – Strana zelených – Partia Zielonych ŠtB – Štátna bezpečnosť – Państwowa Służba Bezpieczeństwa ÚV KSČ – Ústredný výbor Komunistickej strany Československa – Komitet Centralny Komunistycznej Partii Czechosłowacji ÚV KSS – Ústredný výbor Komunistickej strany Slovenska – Komitet Centralny Komunistycznej Partii Słowacji VPN – Verejnosť proti násiliu – Społeczeństwo Przeciwko Przemocy ZRS – Združenie robotníkov Slovenska – Zrzeszenie Robotników Słowacji

371

372

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

SŁOWENIA: OD TRZYKROTNEJ OKUPACJI TOTALITARNEJ DO WOLNOŚCI I NIEPODLEGŁOŚCI Damjan Hančič, Renato Podbersič i Blaž Ivanc Republika Słowenii – Republika Slovenija Powierzchnia: 20 273 km² Ludność: 1 959 900 (2006 r.) Stolica: Lublana Język urzędowy: słoweński Waluta: euro Ustrój: republika parlamentarna Data przystąpienia do UE: 1.05.2004 r.

I. WPROWADZENIE Słowenia jest jedynym państwem członkowskim Unii Europejskiej, które doświadczyło wszystkich trzech rodzajów reżimów totalitarnych w dwudziestym wieku: faszyzmu, nazizmu i komunizmu.

373

374

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

II. P ODWÓJNE DOŚWIADCZENIE FASZYZMU POD OKUPACJĄ NAZISTOWSKĄ Zachodnia część obecnej Słowenii, która w 1920 r. na mocy traktatu z Rapallo stała się częścią Królestwa Włoskiego, była regionem, który doświadczył rządów pierwszego systemu totalitarnego – faszyzmu. Włoski faszyzm nie uznawał żadnych praw narodowościowych Słoweńców (jak również Chorwatów z Istrii), dlatego starano się ich zitalianizować. Słoweńcy,

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

przeciwników politycznych. W związku z tym dzisiaj również trudno jest dokładnie odróżnić walkę o wyzwolenie od rewolucji komunistycznej, ponieważ obie działy się jednocześnie. Jednakże w poszczególnych regionach Słowenii widoczne były pewne wyraźne różnice: wojna domowa i rewolucja toczyły się głównie we włoskim regionie Lublany, podczas gdy w okupowanych przez Niemców i Węgrów regionach północnych trwał tak zwany drugi etap rewolucji. który został przerwany podczas wojny, mimo że również charakteryzował się „walką ideologiczną” i miał cechy rewolucji komunistycznej.

którzy nie wyrzekali się swojego pochodzenia, przede wszystkim duchowni i ludzie wykształceni,

Z powodu powojennego podziału obszarów wpływów, dokonanego w Jałcie w 1945 r., Jugosławia,

byli skazywani na wygnanie w głąb Włoch. Region Przymorza czy Wenecja Julijska były

do której należała Słowenia, znalazła się w bloku komunistycznym, dlatego system komunistyczny

zamieszkiwane przez Włochów z innych części kraju. Z roku na rok terror faszystowski narastał

mógł rozwinąć się w pełni. W wyniku konfliktu ze Stalinem (Kominform) w 1948 r. terror

i osiągnął szczyt w latach 1941–1943, kiedy to Włochy okupowały część powojennej Słowenii

komunistyczny nasilił się i pod wieloma względami przewyższał przemoc, jakiej dopuszczano się

(prowincję Drava), tak zwany region Lublany (Notranjska, Dolenjska, Lublana).

w Związku Radzieckim. Od początku lat 50. surowy reżim zaczął słabnąć z powodu uzależnienia

Kolejnym reżimem totalitarnym, pod którego wpływem znaleźli się Słoweńcy, był nazizm niemiecki. Najpierw dotknął on mniejszość słoweńską w Karyntii, która znalazła się w granicach III Rzeszy w marcu 1938 r. po Anschlussie Austrii. Wykształceni Słoweńcy, a szczególnie księża, byli najbardziej represjonowani. Kiedy Niemcy zaatakowali Jugosławię i rozpoczęli okupację dużej części powojennego terytorium słoweńskiego (Gorenjska – Górna Kraina, Dolna Styria, część Karyntii), sytuacja jeszcze się pogorszyła. Na tych terenach naziści natychmiast podjęli radykalne działania wynaradawiające, które obejmowały deportację nie tylko wykształconych Słoweńców, lecz także znacznej części ludności słoweńskiej z różnych regionów. Te obszary zostały następnie zasiedlone przez Niemców. Pod koniec 1941 r. niemieckie władze nazistowskie oraz włoskie władze faszystowskie wspólnie doprowadziły do migracji Niemców z obszaru Kočevje (Gotsche) do regionu rzek Sawy i Sotli, skąd wcześniej usunięto populację słoweńską. Czystkę etniczną tego regionu zakończono po wojnie na zlecenie komunistycznych słoweńskich władz Jugosławii. Trzecim systemem totalitarnym w Słowenii, który utrzymał się najdłużej, był komunizm. Jego początki sięgają okresu przed drugą wojną światową, lecz jego wpływ nasilił się po okupacji Słowenii w połowie roku 1941, kiedy pod hasłem walki o wyzwolenie wybuchła rewolucja komunistyczna. Jej zwolennicy zmonopolizowali ruch oporu i nawet w czasie wojny likwidowali

się jugosłowiańskiego systemu politycznego od pomocy amerykańskiej, choć totalitaryzm, którego przejawy można było zaobserwować w wielu dziedzinach życia, utrzymał się aż do rozpadu Jugosławii w 1990 r. Dlatego też jeszcze w połowie lat 80. zdarzały się pojedyncze procesy polityczne, a w szkolnictwie i systemie edukacyjnym wprowadzano przedmioty ideologiczne. W czasie całego okresu rządów komunistycznych system ten oscylował pomiędzy tak zwanym „liberalizmem” czy „détente” a zaostrzaniem restrykcji. Najważniejszy okres „liberalizmu komunistycznego” przypadł pod koniec lat 60., kiedy obalono ministra spraw wewnętrznych Aleksandra Rankovićia (1908–1983). Już na początku lat 70. stłumiono ten „liberalizm” z obawy, że system może przekształcić się w model wielopartyjny – ponownie zapanowały „czasy ołowiane”, które trwały do połowy lat 80. Włoski atak zbrojny na Jugosławię spowodował wieloletnie nasilenie faszystowskiej polityki imperialistycznej wobec Bałkanów i obszaru dorzecza Dunaju. Było to naruszenie postanowień paktu Brianda-Kelloga (z 27 sierpnia 1928 r.), którego sygnatariuszem były między innymi Włochy. Wbrew postanowieniom dotyczącym międzynarodowego prawa humanitarnego, które zabrania zbrojnego zagarnięcia terytorium, Włochy zajęły region Lublany (Provincia di Lubiana). Około 350 000 mieszkańców Lublany nadano, przez wprowadzenie statutu, autonomię narodową i kulturową, okupantom bardzo zależało na szybszej asymilacji regionu, narzuceniu włoskiego systemu faszystowskiego i podporządkowaniu mu lokalnych instytucji i organizacji. Z uwagi na

375

376

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

atrakcyjność polityczną, kulturalną i gospodarczą Włoch miejscowa ludność miała stopniowo

W przeciwieństwie do systemów demokratycznych, których założeniem jest równość wszystkich

przyswajać ideologię faszystowską i zacząć z entuzjazmem odnosić się do italianizacji. Okupanci

obywateli wobec prawa, nazizm opierał się na zasadzie nierówności. Jego podstawowym

faszystowscy wierzyli, że Słoweńcy łatwo dadzą się podporządkować, gdyż ulegną wrażeniu,

założeniem było podporządkowanie. III Rzeszę tworzyło społeczeństwo opierające się na idei rasy

że cywilizacja włoska jest bardziej wartościowa. Co za tym idzie, polityka okupacyjna była na

i wokół niej zorganizowane. W tym społeczeństwie „idealni” Niemcy powinni być zjednoczeni

początku stosunkowo łagodna. Włosi chcieli zyskać przychylność ludności słoweńskiej, zwłaszcza

we wspólnocie, a wprowadzanie uregulowań skierowanych przeciwko „gorszym” narodom było

elit społecznych.

usprawiedliwione. Dlatego fundamentem nazizmu był rasizm. Prawa, które regulowały ten system,

Słoweńcy uznali na początku okupację włoską za mniejsze zło w porównaniu z okupacją nazistowską, dlatego niektóre stronnictwa polityczne współpracowały z okupantem, chociaż nie podzielały ideologii faszystowskiej. Po pierwszym zwątpieniu większość Słoweńców uwierzyła jednak w zwycięstwo sił alianckich i widziała miejsce dla narodu słoweńskiego w przyszłej koalicji antyfaszystowskiej. Włoskie władze okupacyjne początkowo przestrzegały kulturowej i edukacyjnej autonomii Słoweńców; instytucje słoweńskie mogły niemal bez przeszkód kontynuować swoją działalność. Długoterminowym celem Włochów była bez wątpienia italianizacja kraju, która na początku miała przebiegać stopniowo i mniej gwałtownie niż germanizacja. Zaczęto od wprowadzenia dwujęzycznej administracji publicznej, obowiązkowych lekcji włoskiego w szkołach i utworzenia pomocniczych organizacji faszystowskich. Założenie Włochów – polegające na prowadzeniu „okupacji z korzyściami kulturowymi”, które miały wypierać niższą kulturę słoweńską z korporacyjnego społeczeństwa faszystowskiego – spotkało się z oporem i szybko doprowadziło do aktów przemocy i podpalania domów. Opór sięgnął zenitu podczas tak zwanej ofensywy

to tzw. prawa norymberskie; na ich podstawie pozbawiono Żydów i Cyganów obywatelstwa niemieckiego. W czasie wojny dochodziło do masowych eksterminacji osób tych narodowości. Inne narodowości, zwłaszcza Słowian, również uznawano za gorsze. Kiedy w kwietniu 1941 r. zaczęła się okupacja niemiecka, przepisami tymi objęto także Słoweńców z Dolnej Styrii, Górnej Krainy i jugosłowiańskiej części Karyntii (Mežiška Dolina), jak też mniejszość słoweńską w austriackiej Karyntii (po Anschlussie Austrii, tj. od marca 1938 r.). Kiedy Niemcy zaatakowały Jugosławię, wszystkie plany ideologiczne i praktyczne dotyczące dalszych działań w regionach objętych niemiecką okupacją były już wprowadzone. W 1941 r. Słowenia była okupowana przez trzy armie: niemiecką, włoską i węgierską. Jej największa część znajdowała się pod okupacją niemiecką: Styria, Górna Kraina i strefa o długości 90 km i szerokości 10–15 km leżąca na południe od rzeki Sawy w regionie Dolenjska oraz cztery gminy na północnym zachodzie regionu Prekmurje. Hitler wybrał dla tych regionów ten sam system okupacyjny, który wprowadził w Alzacji, Lotaryngii i Luksemburgu – mianował gauleiterów i przedstawicieli krajowych z sąsiedniego regionu szefami administracji cywilnej.

Roška, skierowanej przeciwko terytoriom okupowanym przez partyzantów, w okresie od czerwca

Nazistowskie Niemcy rozpoczęły najbardziej radykalne czystki etniczne i realizowały zadanie

do listopada 1942 r. Strzelanie do jeńców i deportowanie ludzi do obozów koncentracyjnych na

germanizacji znacznej części Słowenii. Plany Hitlera obejmowały także deportację Słoweńców

terenie Włoch (Rab, Gonars, Visco, Renici i in.) stało się powszechną praktyką; w obozie w Rab

oraz kolonizację Kočevje i innych regionów pozostających poza zasięgiem niemieckiego podboju.

w warunkach uwłaczających godności ludzkiej zginęło ponad 1000 Słoweńców, wśród nich wiele kobiet i dzieci. Sporządzono plany masowych deportacji z regionu Lublany.

W pierwszych dwóch latach okupacji administracja cywilna działała zgodnie z rozkazem Hitlera, aby germanizować okupowane regiony i wcielać je do Rzeszy. Wszystkie wysiłki były

W czasie okupacji Włosi osądzili ponad 13 000 osób, co najmniej 3500 skazali na wieloletnie

podporządkowane temu zamiarowi, który naziści bez przerwy akcentowali. Do głównych

więzienie; kilkadziesiąt osób otrzymało karę śmierci, rozstrzelano 145 jeńców. Faszystowska

środków służących osiągnięciu tego celu należało wypędzanie ludzi nieodpowiedniej rasy

przemoc wobec Słoweńców trwała do kapitulacji Włoch w dniu 8 września 1943 r., kiedy

i o nieodpowiednich poglądach politycznych, umacnianie pozycji narodowości niemieckiej

terytorium Lublany i Wenecji Julijskiej przeszło pod okupację Niemców i ustanowiono strefę

oraz germanizacja tych Słoweńców, którzy nadawali się do tego ze względu na rasę i poglądy

operacyjną wybrzeża Adriatyku (Operationszone Adriatisches Küstenland).

polityczne, a w związku z tym mogli pozostać na tych terenach. W tym celu utworzono Styryjską

377

378

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Unię Patriotyczną (Steirischer Heimatbund) w Styrii oraz Karyntyjską Unię Ludową (Kärtner

rzek Sawy i Sotli, gdzie niemal wszystkie majątki zostały przejęte). Migracja Niemców „czystej

Volksbund) w Górnej Krainie, do których to organizacji musieli przystąpić wszyscy Słoweńcy

rasy” („Volksdeutsche”, jak ich nazywano) z regionu Kočevje – jak przewidywał traktat włosko-

nadający się do germanizacji. W organizacjach tych wydzielono specjalne „sekcje” przeznaczone

niemiecki z dnia 31 sierpnia 1941 r. – trwała od 14 listopada 1941 r. do 20 stycznia 1942 r.

dla młodych ludzi.

Niektórzy z nich przenieśli się do trójkąta Brežice i zajęli porzucone domy, a inni ruszyli na

W pierwszych dniach okupacji naziści zaczęli wprowadzać zmiany w kraju. Usunęli słoweńskie

terytorium Rzeszy Niemieckiej. 11 174 osoby wyemigrowały do Dolnej Styrii.

nazwy placów, ulic i firm i zastąpili je nazwami niemieckimi. Zmienili również nazwy własne

Działalność urzędów przedstawicieli Komisarza Rzeszy ds. Umacniania Niemczyzny była ściśle

i nazwiska. Wszędzie rozwieszano plakaty nawołujące ludność do nauki języka niemieckiego.

związana z deportacjami Słoweńców. Na początku do ich obowiązków należało administrowanie

Burmistrzowie poszczególnych miast dążyli do zmiany wszystkich miejscowych nazw na niemieckie.

dużymi majątkami wysiedlonych Słoweńców oraz Niemców. W procesie germanizacji niemieckie

Na okupowanym terytorium Dolnej Styrii naziści na szerszą skalę i z większą determinacją niż w Górnej Krainie realizowali działania germanizacyjne oraz strategię emigracyjną. Równolegle

władze okupacyjne przywiązywały szczególną wagę do dzieci w przedszkolach i szkołach. Zakładano niemieckie przedszkola, a w szkołach nauczano jedynie w języku niemieckim.

z pierwszą falą działań germanizacyjnych okupanci dokonywali egzekucji, aresztowań i wypędzeń

Niemieckie władze okupacyjne podjęły również inne działania germanizacyjne, takie jak masowe

wielu Słoweńców, którzy sprzeciwiali się nazizmowi na płaszczyźnie politycznej. Do pierwszych

niszczenie książek, delegalizacja słoweńskich stowarzyszeń czy konfiskata ich majątków. Tymi

aresztowań doszło w Mariborze w dniu 11 kwietnia 1942 r. Aresztowanych wtrącono do więzienia

środkami okupant chciał zniszczyć narodowość słoweńską. Wiosną i latem 1941 r. naziści

oraz wysłano do obozów zbiorczych i przejściowych. Znajdowali się wśród nich ludzie, którzy

skategoryzowali pod względem poglądów politycznych i rasy niemal całą ludność okupowanej

aktywnie działali w jugosłowiańskich partiach politycznych przed wojną, słoweńska inteligencja,

Słowenii. Na żadnym terytorium okupowanym kontrola nie była tak dokładna jak tu. Ocena

księża, profesorowie, nauczyciele, prawnicy i lekarze.

polityczna miała na celu eliminację wszystkich „wrogów Niemiec”, a ocena rasowa miała zapobiec

Niemcy początkowo zamierzali deportować około 220 000–260 000 Słoweńców w okresie od maja do października 1941 r. Poza 17 000 osób, które uniknęły przymusowej emigracji, uciekając do Włoch, Niemcy wypędzili ok. 80 000 osób. Wśród wszystkich Słoweńców opuszczających kraj znalazło się 90,83 proc. słoweńskiego duchowieństwa, 84,21 proc. inżynierów, 66,18 proc. profesorów, 45,20 proc. lekarzy i farmaceutów, 22,32 proc. adwokatów i notariuszy, 14,98 proc. urzędników, 17,5 proc. nauczycieli i 6,02 proc. ekonomistów. W obozach zbiorczych ludzi badały specjalne komisje, które wydawały ostateczną ocenę. Osoby oznaczone kategorią „E – Fälle” (Evakuierungsfälle) miały zostać deportowane do Serbii lub Niezależnego Państwa Chorwackiego (NDH). Łącznie Niemcy deportowali do Niemiec 36 000 Słoweńców w 62 transportach. Większość z tych osób zmuszono do pracy

włączeniu do „wspólnoty germańskiej” „elementów nieodpowiednich rasowo”. Przyznawano oceny polityczne w skali od 1 do 5 oraz oceny rasowe od I do IV (najlepszymi ocenami były I i 1). Naziści oceniali każdą osobę oddzielnie, a następnie przyznawali oceny polityczne i rasowe całej rodzinie. Na podstawie tych dwóch not przyznawano ocenę ostateczną: „E” (evacuee – deportacja do NDH lub Serbii), „V” (verbleibt – pozostawienie na miejscu), „A” (Altreich – deportacja do Niemiec). Większość ludności oceniono pod względem rasowym na III, a politycznie na 3, co zapewniło deportację ponad połowy mieszkańców regionu Górnej Krainy. Ponieważ trudno było zrealizować deportacje na tak wielką skalę, nieznacznie zmieniono kryteria oceniania. Wprowadzono nowe oceny: III+ oraz III-; tylko rodziny ocenione na III- dostawały rozkaz deportacji.

w niemieckich fabrykach. Do końca 1941 r. naziści skonfiskowali 1011 budynków (domów

150 000 mężczyzn i kobiet ze Styrii, Górnej Krainy i Karyntii zmobilizowano do niemieckich

mieszkalnych, sklepów, zajazdów) i działek budowlanych. Pod koniec 1943 r. liczba ta wzrosła

formacji militarnych i paramilitarnych oraz do pracy fizycznej. W roku 1942 zmobilizowano

do 2064 (dane te nie obejmują nieruchomości słoweńskich znajdujących się na terenach dorzecza

28 000 osób z Dolnej Styrii oraz od 8000 do 10 000 mężczyzn z Górnej Krainy. Wielu z nich

379

380

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

wysłano na front wschodni. Ponad 10 000 osób zginęło. Wielu Słoweńców zdezerterowało

wprowadzili też szereg częściowo lub całkowicie nowych nazw. Podobnie jak to się działo później

i wstąpiło do nielegalnych oddziałów – partyzanckich i innych.

za czasów komunizmu, często starali się również usuwać słowo „święty” lub nawet imiona

Ponieważ okupanci pragnęli zniszczyć naród słoweński i usiłowali zaanektować terytorium słoweńskie do Rzeszy Niemieckiej, Słoweńcy musieli stawiać im opór. Naziści dokonywali masowych aresztowań osób, które uważali za kolaborantów należących do ruchu oporu. Nazywali ich kryminalistami komunistycznymi, choć osoby te współpracowały jedynie z Frontem Wyzwolenia lub należały do katolickich grup oporu. Aresztowani byli przesłuchiwani

świętych z nazw geograficznych. W maju 1944 r. (po zajęciu Prekmurje – regionu, który znalazł się w węgierskiej strefie wpływów w 1941 r.) zamordowano w komorach gazowych w Auschwitz większą część społeczności żydowskiej (około 550 osób) z regionu słoweńskiego. Cel polityki nazistów na okupowanym terytorium słoweńskim był oczywisty: ostateczna eliminacja języka słoweńskiego z tego terytorium oraz likwidacja niezależnej słoweńskiej grupy etnicznej.

i poddawani okrutnym torturom w więzieniach, a następnie rozstrzeliwani lub wysyłani do obozów koncentracyjnych. Okupanci zwalniali tylko te osoby, którym nie można było udowodnić winy. Zamordowano 1590 osób: 1508 mężczyzn i 82 kobiety. Liczba rozstrzelanych może być jeszcze większa, ponieważ naziści nie zawsze ujawniali nazwiska osób, na których wykonywano wyrok.

III. O KRES PRZEJĘCIA RZĄDÓW PRZEZ KOMUNISTÓW W CZASIE OKUPACJI (1941–1945)

Naziści nie byli usatysfakcjonowani zabijaniem jeńców, ponieważ w ich przekonaniu rodziny zabitych, jak również partyzanci, także musieli cierpieć. W marcu 1942 r. naziści rozpoczęli

Komuniści jugosłowiańscy, w szczególności słoweńscy, w przeciwieństwie do komunistów

aresztowania krewnych zabitych osób. Ponieważ ruch wyzwolenia narodowego umocnił się

w innych krajach na wschodzie Europy, doszli do władzy bez ingerencji armii sowieckiej. Było to

i nadal rósł w siłę, Himmler wydał rozkaz, by eksterminować mężczyzn, kobiety wysłać do

niejaką osobliwością w Europie, a więc istotne jest, aby opisać początki uzurpacji władzy przez

obozów koncentracyjnych, a dzieci oddzielić od rodziców i umieścić je w specjalnych obozach

komunistów w ramach organizowania przez nich ruchu oporu.

dla dzieci. Naziści deportowali większość ludności słoweńskiej do następujących obozów: Dachau, Auschwitz, Ravensbrück, Mauthausen z oddziałami (np. Ljubelj, gdzie więźniowie wybudowali tunel), Buchenwald i Flossenbürg. Wielu więźniów zmarło – ok. 1772 w Auschwitz, 1340 w Dachau oraz 971 w Mauthausen. Latem 1941 r. w austriackim Hartheim naziści poddali „eutanazji” 597 wycieńczonych osób z upośledzeniem umysłowym. W latach 1941–1945 niemieccy okupanci deportowali ok. 63 000 Słoweńców z terytoriów okupowanych (Styria, Górna Kraina i Dolina Mežiška), z których większość (45 000) trafiła do niemieckich obozów zesłania, 10 000 do Chorwacji, a 7500 do Serbii; ok. 17 000 osób uciekło do regionu Lublany i w inne miejsca. Nie można zapomnieć o 15 000 osób wysłanych przez nazistów do obozów koncentracyjnych i innych obozów (Dachau, Auschwitz, Mathausen, Buchenwald). Ponad

Komuniści podjęli inicjatywę, organizując ruch oporu – pod koniec kwietnia 1941 r. utworzyli Front Antyimperialistyczny, który zmienił nazwę na Front Wyzwolenia po ataku na Związek Radziecki. Właściwie kontynuowali oni tradycję przedwojennego ruchu ludowego oraz Stowarzyszenia Przyjaciół Związku Radzieckiego. Do Frontu Wyzwolenia należeli również Chrześcijańscy Socjaliści, część wielonarodowego ruchu gimnastycznego Sokół, grupy osób związanych z kulturą oraz kilka innych grup. Konsekwencją działalności ugrupowania było ustanowienie oddziałów partyzanckich oraz wiele aktów pasywnego oporu. Po niemieckim ataku na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. wezwano Słoweńców do zbrojnego sprzeciwu. Z powodu silnych nastrojów antyokupacyjnych apel ten spotkał się z satysfakcjonującym

3400 osób zostało rozstrzelanych w niewoli.

odzewem. Pod koniec roku 1941 Front Wyzwolenia stworzył program, w którym głoszono, że

W Górnej Krainie i Styrii naziści systematycznie zmieniali wszystkie nazwy miejscowe na

odrodzenia narodu i nieuznawania zbędnej struktury, jaką jest Jugosławia.

niemieckie. W większości przejęli nazwy pochodzące z czasów imperium austriackiego, ale

natychmiastowa zbrojna rewolta jest niezbędna, aby kraj mógł istnieć, oraz że jest ona warunkiem

381

382

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W regionie okupowanym przez Włochy wiosną 1942 r. ustanowiono „terytorium wyzwolone”,

Dlatego w dniu 16 września 1941 r. Krajowy Słoweński Komitet Wyzwolenia (SNOO) ogłosił

które sięgało przedmieść Lublany. Już w sierpniu 1941 r. stworzono służby wywiadu (VOS),

zakaz działalności wszystkich organizacji i grup ruchu oporu poza OF. Ten dzień wyznacza

które bezpośrednio podlegały Partii Komunistycznej i raczej arbitralnie dokonywały egzekucji

formalny początek wojny domowej oraz dziesięcioleci ukrywanych przestępstw komunistycznych.

kolaborantów, domniemanych kolaborantów oraz wrogów Frontu Wyzwolenia i komunizmu.

Postanowienia z 16 września 1941 r. uzupełniono na drugim posiedzeniu Krajowego Słoweńskiego

Przemoc rewolucyjna na terytorium wyzwolonym skierowana przeciwko mieszkańcom wsi oraz

Komitetu Wyzwolenia, które odbyło się 1 listopada 1941 r., kolejnymi siedmioma artykułami,

obawa przed zwycięstwem rewolucji przyczyniły się do spontanicznego utworzenia straży wiejskiej

a 21 grudnia dodano jeszcze art. 8 i 9. Tych dziewięć zapisów stanowiło „dziewięć podstawowych

oraz do współpracy z włoskimi okupantami. Działania te sprzyjały formowaniu ochotniczych

artykułów” OF. Zawarto w nich program Frontu Wyzwolenia, który obowiązywał do pierwszego

oddziałów antykomunistycznych („Milizia Volontaria Anticomunista”). Wojnie wyzwoleńczej

kongresu OF odbywającego się w lipcu 1945 r. w Lublanie. Jednak akta służb VOS wykazują,

towarzyszył więc konflikt cywilny, który radykalnie podzielił naród słoweński. Wiosną 1942 r.

że wspomniane dekrety nie były tak ważne – służyły jedynie udowodnieniu legalności działań

przedstawiciele partii sprzed wojny zjednoczyli się w sojuszu na rzecz Słowenii. Wspólnym celem

Frontu. Głównym celem komunistów nie była eliminacja zdrajców ojczyzny, ale rozbicie obozu

tych zjednoczonych partii o różnych programach politycznych była kontrrewolucja. Pod koniec

antykomunistycznego, który stanowił zagrożenie dla realizacji ich zamiarów oraz dla „rewolucji

1941 r. opublikowano „punkty londyńskie”, zalecające stworzenie zjednoczonej Słowenii jako

społecznej”. Wina poszczególnych osób nie grała żadnej roli, liczyło się jedynie to, czy ktoś stał na

części federalnej Jugosławii, z królem u władzy oraz o demokratycznym ustroju politycznym,

drodze do osiągnięcia celów ustanowionych przez KP. Najważniejsze było przekonanie ludzi, że

bardziej sprawiedliwym społecznie w porównaniu z poprzednim systemem. Wobec okupanta

zlikwidowana osoba była winna, gdyż w przeciwnym razie mogłoby zaistnieć niebezpieczeństwo

kontynuowano politykę oczekiwania na właściwy moment na stawienie oporu. Ze względu na

wycofania społecznego poparcia dla ruchu wyzwolenia narodowego.

cel, jakim było zablokowanie rewolucji, zdecydowano się na współpracę wojskową/policyjną z Włochami, a później również z Niemcami.

Początkowo Najwyższe Plenum w wydanym przez siebie dekrecie ogłosiło się Słoweńskim Narodowym Komitetem Wyzwolenia. W dekrecie znalazły się trzy artykuły, z których

Początki Frontu Wyzwolenia (OF) nie są dokładnie udokumentowane, co stoi w całkowitej

najważniejszy był drugi, sankcjonujący monopol i najwyższą władzę OF. Powstaje jednocześnie

sprzeczności z tradycją komunistów. Najpierw, 26 kwietnia, stworzono Front Antyimperialistyczny

pytanie, czym był OF i grupy wchodzące w jego skład, że rościły sobie prawo do przemawiania

(PIF), który po niemieckim ataku na Związek Radziecki w czerwcu 1941 r. zmienił nazwę

w imieniu całego narodu? Zorganizowanie wyborów czy referendum podczas wojny nie było

na Front Wyzwolenia. Od samego początku było jasne, że walka o totalną władzę była dla

możliwe. We Froncie Wyzwolenia nie znalazły się legalne partie przedwojenne ani ich pochodzący

komunistów ważniejsza niż jakakolwiek walka z okupantem. W październiku 1940 r. Kardelj

z wyboru przedstawiciele – jedyne osoby uprawnione do reprezentowania narodu. W plenum

ogłosił w Zagrzebiu, że „komuniści będą angażowali się w walkę z okupantem tylko, jeśli da

OF-u poza członkami Partii zasiadali „jedynie członkowie odłamów byłych partii politycznych,

im to szansę przeprowadzenia rewolucji”. Wcześniej postanowiono, że Front będzie walczył

nie było wśród nich przedstawicieli frakcji konserwatywnych katolików, którzy bez wątpienia

przeciwko każdej grupie, która zaplanowała opór przeciw okupantowi. Wszyscy antykomuniści

reprezentowaliby ważną część narodu” – pisał France Bučar. OF reprezentował tylko określone

mieli zostać rozbici później lub skompromitowani (pod fałszywym zarzutem kolaboracji).

poglądy mieszkańców regionu Lublany i okolic. Opinia regionów wiejskich, a w szczególności

Partia Komunistyczna jako inicjator takich działań odgrywała w nich główną rolę i pod żadnym

regionów, które były pod okupacją niemiecką i węgierską, nie była w ogóle uwzględniana. Dlatego

warunkiem nie chciała z tej roli zrezygnować czy dzielić się nią. Członkowie PIF-u i Frontu

OF nie odzwierciedlał zdania większości opinii publicznej, chociaż większość społeczeństwa była

Wyzwolenia (OF) nigdy nie dyskutowali na temat równości praw współpracujących grup czy też

wrogo nastawiona do okupacji. KP, która narzucała OF-owi plan działania, przed wojną działała

na temat właściwego podziału zadań.

nielegalnie. Na początku wojny do KPS należało około 1280 członków, a według innych źródeł –

383

384

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

prawie 1000. Z tego względu KPS była obiektywnie za słaba, aby narzucać swój program czy nawet

sposób mają one być zorganizowane, kto powinien w nich orzekać ani w jaki sposób miały

oddziaływać na przekonania polityczne ludzi. KP była tego świadoma, dlatego też początkowo,

działać. Zgodnie z dekretem była to „typowa forma rewolucyjnego sądownictwa, które wymaga

dzięki rozszerzonemu OF-owi, ukrywała się pod popularną koncepcją wyzwolenia i starała się

od odpowiedzialnych organów władzy politycznej stałego nadzoru, uczciwości członków

ulokować „towarzystwo” OF-u na pierwszym miejscu wśród organizacji. Ludzie z entuzjazmem

składu orzekającego oraz umiejętności właściwej oceny informacji dotyczących przestępstw

przyjmowali ideę organizowania wspólnego oporu. Większość Słoweńców nie akceptowała

karnych”. Samo to oświadczenie wskazywało zatem na prawdziwy charakter tych wyroków.

władzy okupantów i podchodziła do nich z wrogością. Nagle pojawiła się organizacja, o której co

Ofiary wybierało kierownictwo Partii, a nie komitet wykonawczy OF-u. Wydawano jedynie

prawda nie wiele było wiadomo, lecz która obiecywała zmobilizowanie wszystkich „do słoweńskich

rozkazy dotyczące kręgu osób, z których służba wywiadu (VOS) jako egzekutor Partii wybierała

zbrojnych oddziałów wyzwoleńczych, niezależnie od przekonań politycznych i światopoglądu”.

odpowiednie ofiary. Jak wskazuje dokumentacja opublikowanych spraw, akty oskarżenia były

Przystąpienie do OF-u nie oznaczało automatycznego przystąpienia do KP. Ludzie początkowo

bardzo ogólne i nawet nie starano się powoływać na konkretne dowody. Były one dyktowane

nie zdawali sobie nawet sprawy z dominującej pozycji KP w tej organizacji. A zatem OF stał się

potrzebami rewolucji. W wyrokach nie uznawano zasad państwa prawa czy zasad humanitarnych.

symbolem walki o wyzwolenie. Ustanowienie organizacji takiej jak OF uznano za legalne – stało

Celem tych „likwidacji” nie było ukaranie pewnych określonych czynów, lecz zniechęcenie

to w sprzeczności z odmową przyznania tego samego prawa innym partiom politycznym i grupom

i zastraszenie innych. Dopiero po decyzji komitetu wykonawczego OF-u z dnia 31 lipca 1942 r.

społecznym. Na podstawie ogłoszonego artykułu nikt spoza kierowanego przez komunistów

ustanowiono „specjalną komisję sądowniczą” w „regionach wyzwolonych” – regionach, które

OF-u nie miał prawa organizować ruchu oporu przeciwko okupantom, jeśli nie zgadzał się z jego

opuścili Włosi, a następnie opanowali partyzanci. Komisja miała za zadanie wydawanie wyroków

zasadami. Grupy niekomunistyczne w ramach OF-u, nazwane przez partię „sojusznikami”, gdy

zgodnych z „dekretem ochronnym”, ale z powodu zaciętych walk nie mogła działać właściwie.

była mowa o rosyjskiej wojnie domowej, faktycznie miały całkowicie drugorzędne znaczenie.

Później, po roku 1943, przekazano niektóre czyny przestępcze na mocy „dekretu ochronnego” do

Partia – zgodnie z logiką leninizmu – używała ich jako narzędzia. Początkowo komuniści nie

rozpatrzenia przez sądy wojskowe. Jednak te „sądy rewolucyjne” opierały się również na raportach

odnosiliby sukcesów bez „sojuszników”, ponieważ potrzebowali szerszego poparcia. Natomiast

służb VOS. Jesienią 1943 r. przedstawiciele sądów przyjęli raporty służb VOS dotyczące

gdy przejęli kontrolę nad całą sytuacją i nie potrzebowali już pomocy, zmusili sojuszników do

domniemanej winy „oskarżonych” jako ważny dowód przestępstwa bez dalszego rozpatrywania

podpisania tzw. deklaracji z Dolomitów, która oznaczała ostateczną kapitulację.

sprawy.

Dzięki dekretowi przywódcy OF-u zdecydowanie ograniczali ruch oporu organizowany przez

Służby VOS działały do 19 lutego 1944 r. – zostały rozwiązane na pierwszym posiedzeniu SNOS

inne partie. Było jasne, że nie zależało im na stawieniu oporu okupantowi, ale na zbudowaniu bazy

(Słoweńskiej Narodowej Rady Wyzwolenia) w Črnomelj. VOS zostały zastąpione Departamentem

dla rewolucji komunistycznej. Już pod koniec sierpnia 1941 r. sekretarz organizacji, Tone Tomšič,

Ochrony Ludu (OZNA). Chociaż w nazwie VOS występował Front Wyzwolenia (VOS OF), co

jasno stwierdził: „W błędzie są ci, którzy myślą, że bez silnej organizacji, jaką jest słoweńska Partia

miało podkreślać odpowiedzialność Partii za OF, i choć dowodzono, że służby VOS działały na

Komunistyczna, wielki Front Wyzwolenia narodu słoweńskiego może istnieć”.

rzecz ogólnej walki o wyzwolenie narodu (NOB), były one w rzeczywistości organem Partii.

Każda działalność, w tym także związana z ruchem oporu, była uznawana za „interesowną” i dążącą do wyzwolenia narodowego, jeśli nie była realizowana w ramach OF-u, pod przywództwem komunistów i wojsk partyzanckich. Poza karą śmierci ustanowiono inne kary – takie jak konfiskata całego majątku, zniszczenie majątku, „bojkot narodowy” (wykluczenie ze społeczeństwa). Wydano dekret ochronny, którym powołano specjalne tajne sądy, lecz nie określono, w jaki

Frontu Wyzwolenia nie należy mylić z VOS. Członkowie VOS byli wyłącznymi członkami oraz kandydatami KP i Organizacji Młodzieży Komunistycznej, SKOJ. VOS odpowiadały bezpośrednio tylko przed Komitetem Centralnym KPS i służyły wyłącznie Partii. Pewne informacje były dokładnie ukrywane przed „sojusznikami”, dla których sporządzano specjalne ocenzurowane raporty.

385

386

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VOS zostały podzielone na trzy departamenty: Powszechne Służby Wywiadu, Specjalne Służby

pisarz Narte Velikonja czy przemysłowiec Josip Benko) oraz o walce z mniejszością niemiecką

Wywiadu oraz Służby Bezpieczeństwa. Te ostatnie stanowiły rodzaj organu wykonawczego

na terytorium słoweńskim. W związku z tymi wydarzeniami jesienią 1945 r. w więzieniach

Służb Wywiadu. Oddziały były zorganizowane w hierarchii wojskowej, a działania (akcje

lub obozach znajdowało się ponad 3500 Niemców z Dolnej Styrii i Prekmurje; 7000–9000

sabotażowe i „likwidacje”) wykonywano według dokładnie określonych planów. W oddziałach

„Volksdeutschów” i Słoweńców, którzy w czasie wojny opowiadali się po stronie niemieckiej

służyli działacze, rzekomo odważni i opanowani – lecz nie beztroscy – bezwzględni i gotowi

i zostali deportowani w latach 1945–1946 przez władze słoweńskie i jugosłowiańskie. Następnie

do całkowicie indywidualnych akcji zbrojnych. Służba Wywiadu w Lublanie dokonywała

w okresie od sierpnia 1945 r. do połowy lat 50. terror osłabł.

przeszukań w domach oczywistych wrogów komunistycznego ruchu partyzanckiego, wykradała ich dokumenty i akta, niszczyła drukarnie, rabowała broń, sprzęt i pieniądze, a przede wszystkim likwidowała całe grupy osób.

Pod koniec wojny, w maju 1945 r. formacja Slovensko domobranstvo (tzw. „domobranci”), w tym czasie oficjalnie należąca do armii słoweńskiej, wraz z wieloma cywilami (ok. 6000) wycofała się do austriackiej Karyntii. Wkroczyła na terytorium okupowane przez brytyjski 5.

Pod koniec roku 1941 życie straciło 100 osób. Rozstrzelano je z powodu domniemanego

korpus 8. armii. Formacja Slovensko domobranstvo wycofywała się w dniach 8–13 maja 1945 r.

zdemaskowania i zdrady. Przemocą zmuszano ludzi do wstępowania do oddziałów partyzanckich

Brytyjczycy umieścili żołnierzy i cywilów w Vetrinjsko polje (Viktring) koło Klagenfurtu

nie tylko w Lublanie, lecz także na prowincji. Przyczyną rosnącej przemocy, która bardzo się

w obozach wojskowych i oddzielnych obozach cywilnych. Co ciekawe, Brytyjczycy nie odesłali

nasiliła w tym okresie, było przekonanie Partii Komunistycznej, że w 1942 r. wynik wojny będzie

oddziałów antykomunistycznych (czetników, członków formacji Slovensko domobranstvo

przesądzony. Podczas wojny partyzanci zabili cztery tysiące cywilów, ideologicznych wrogów

z regionu Przymorza), które wycofywały się przez Friuli do Jugosławii.

Partii. W 1942 r. w Lublanie VOS zabiły między innymi prezesa Stowarzyszenia Przemysłowców, Augusta Praprotnika, naukowców Franca Župeca i Jaroslava Kikeljana oraz profesora Lamberta Ehrlicha. Ostatnimi szeroko zakrojonymi akcjami w Lublanie były likwidacje oficera policji z Lublany, Kazimira Kukoviča (8 października 1942 r.) oraz byłego lidera politycznego Marko Natlačena (13 października). Nie zlikwidowano jedynie przeciwników OF-u w innych sojuszniczych organizacjach. Najwyraźniej próbowano przygotować grunt pod późniejsze przejęcie władzy przez komunistów.

Władze brytyjskie zaczęły odsyłać różne oddziały antykomunistyczne (członków formacji Slovensko domobranstvo, Hrvatsko domobranstvo, czetników, ustaszy) do Jugosławii 24 maja. Odesłano 11 000 żołnierzy słoweńskich (głównie należących do formacji Slovensko domobranstvo) oraz ok. 600 cywili. Niektórzy historycy podają większe liczby, ok. 13 000. Brytyjczycy w większości zapewniali żołnierzy, że przetransportują ich tylko do obozów we Włoszech. Chociaż słoweńscy antykomunistyczni dowódcy wojskowi i przywódcy polityczni wkrótce dowiedzieli się, że członkowie formacji Slovensko domobranstvo zostali odesłani do Jugosławii, nie podjęli skutecznych działań. Prawdopodobnie kierowali się niemal bezwarunkowym zaufaniem do brytyjskich władz politycznych i wojskowych, które wzrosło jeszcze podczas wojny. Nie mogli sobie wyobrazić, że kraj

IV. U STANOWIENIE RZĄDÓW KOMUNISTYCZNYCH W SŁOWENII

dżentelmenów szczycący się bogatymi tradycjami demokratycznymi mógłby wydalić żołnierzy do rządzonej przez komunistyczne i niedemokratyczne władze Jugosławii. Po powrocie do Jugosławii Slovensko domobranstvo zostało podzielone na trzy grupy:

Należy rozróżnić dwa etapy najcięższych represji komunistycznych po wojnie. Po pierwsze, należy

A (młodzież), B (osoby zmobilizowane od 1945 r.) oraz C (reszta). Niedługo potem wymordowano

pamiętać o krwawej bitwie z oddziałami formacji Slovensko domobranstvo i innymi członkami

całą grupę C oraz większość żołnierzy z grupy B. Jedynie w obozie w Teharje uwięziono

antykomunistycznych i częściowo kolaboracyjnych oddziałów, o eliminacji niektórych najbardziej

400 młodych mężczyzn, których uwolniono po sierpniu 1945 r., choć wielu z nich nigdy nie

widocznych antykomunistów i większych przedsiębiorców (byli wśród nich na przykład

wróciło do domu – byli zabijani w drodze powrotnej przez różne grupy bojówek.

387

388

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Jeńcy wojenni zabici przez partyzantów w maju 1945 r., odkopani w pobliżu Lesce w 2006 r. (Fot. Pavel Jamnik) Jeńcy wojenni w obozie wojennym w Šentvid, lato 1945 r. (Fotografia pochodzi z: Muzej novejše zgodovine Slovenije)

Górnicy w kopalni w Trbovlje, 1959 r. Rok wcześniej miał miejsce pierwszy strajk w socjalistycznej Jugosławii. (Fotografia pochodzi z: Zasavski muzej Trbovlje)

Słoweńskie Centrum Narodowe w Trieście zostało spalone przez faszystów dnia 13 lipca 1920 r. (Fotografia z: Muzej novejše zgodovine Slovenije)

389

390

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Rozstrzelanie zakładników pod Smlednikiem, 22 sierpnia 1941 r. (Fotografia z: Muzej novejše zgodovine Slovenije)

Projugosłowiańska demonstracja w Trieście, czerwiec 1945 r. (Fotografia z: Muzej novejše zgodovine Slovenije)

Wejście oddziałów partyzanckich do Lublany, 9 maja 1945 r. (Fotografia z: Muzej novejše zgodovine Slovenije)

Włoski obóz koncentracyjny na wyspie Rab. (Fotografia z: Muzej novejše zgodovine Slovenije)

391

392

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Deportacja rodziny Strehara z Koren k. Krašnji, 8 lipca 1942 r. (Fotografia z: Muzej novejše zgodovine Slovenije)

Pojmani partyzanci w Celje, 1942 r. (Fotografia z: Muzej novejše zgodovine Slovenije)

Obóz pracy Goli otok na Adriatyku, w którym przetrzymywani byli więźniowie polityczni, ok. 1950 r. (Fotografia z: Muzej novejše zgodovine Slovenije)

Sfałszowane procesy polityczne, tzw. procesy załogi Dachau, przeciwko przedwojennym komunistom lub działaczom OF (Frontu Wyzwolenia). (Fotografia z: Muzej novejše zgodovine Slovenije)

393

394

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Obchody niepodległości Słowenii. Lublana, 26 czerwca 1991 r.

Członek Słoweńskiej Obrony Terytorialnej podczas dziesięciodniowej wojny w Słowenii.

Żołnierze jugosłowiańscy pod Trzinem podczas dziesięciodniowej wojny w Słowenii.

JBTZ, Kongresni trg.jpg – Demonstracje za wolnością polityczną, Lublana 1989 r.

395

396

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Bezpośrednio po powrocie żołnierzy z formacji Slovensko domobranstvo („domobranci”)

wyborczymi oraz masowym pozbawianiem praw wyborczych. Chociaż po II wojnie światowej

rozpoczęły się masowe rzezie, przeprowadzane przez jugosłowiański OZNA wspomagany przez

kobiety otrzymały prawa wyborcze, jedynymi kandydatami były osoby sprawdzone przez Partię

KNOJ. Rozkaz wymordowania odesłanych żołnierzy bez wątpienia pochodził od najwyższych

i tajną policję polityczną. Komuniści wykorzystywali wybory jako narzędzie służące potwierdzeniu

władz Partii. Więźniów prowadzono na tereny masowego mordu i zazwyczaj strzelano im w kark,

ich dominacji. W rzeczywistości ludzie głosowali, nie korzystając z faktycznego prawa do głosu.

a ciała wrzucano do jaskiń krasowych, naturalnych przepaści, kopalń, okopów przeciwczołgowych

Przepisy dotyczące głosowania nie były zgodne z zasadami demokracji. Wywierano naciski

itp. Na terenie Słowenii odkryto jak dotąd ponad pięćset powojennych cmentarzy. Większość

na wszystkich, którzy mieli odmienne poglądy i nie należeli do prokomunistycznego Frontu

żołnierzy formacji Slovensko domobranstvo pochowano w miejscowości Kočevski Rog,

Ludowego, a same wybory odbywały się pod nadzorem policji politycznej – OZNA. Wiele

w opustoszałych szybach kopalnianych w regionie Zasavje (Trbovlje, Hrastnik), w okopach

osób, które zagłosowałyby przeciwko nowej włazy, zostało wykreślonych z listy wyborców.

przeciwczołgowych koło Celje i w przepaściach niedaleko Lublany. Większości egzekucji

Wyniki wyborów były zatem znane z wyprzedzeniem i dawały oczywiście zwycięstwo Partii

dokonano w czerwcu 1945 r.

Komunistycznej. Władze pragnęły wyborów, które wyglądałyby na demokratyczne, a w rezultacie

Dotychczas nie poznaliśmy dokładnej liczby członków formacji Slovensko domobranstvo zamordowanych pod koniec wojny przez partyzantów. Ówczesne władze komunistyczne sporządziły listę, która „w niewyjaśniony sposób” zniknęła w połowie lat 80. Według informacji zebranych od emigrantów politycznych liczba ofiar wynosi ok. 11 720. Należy uwzględnić również osoby, które zostały na miejscu i nie uciekły do Karyntii; nowe władze Jugosławii

odbyło się coś w rodzaju referendum, w którym zadecydowano o poparciu reżimu będącego u władzy. W lokalach wyborczych umieszczano wyniki sondażu dotyczącego listy kandydatów Frontu Ludowego, aby ugrupowanie wywarło większe wrażenie. Działanie to było skierowane do osób, które nie zamierzały głosować na Front Ludowy, sondaż nazwano zaś „czarnym sondażem”. Pierwsze powojenne wolne wybory w Słowenii odbyły się dopiero w kwietniu 1990 r.

uwięziły lub schwytały je później. Obecnie ogólnie przyjęta liczba zamordowanych członków

W czerwcu 1945 r. rozpoczęły się zbiorowe procesy rzeczywistych i domniemanych przeciwników

formacji Slovensko domobranstvo oraz cywilów wynosi prawie 14 000. Zgodnie z bolszewicką

systemu komunistycznego, wymierzone zwłaszcza w przedstawicieli spółdzielni, banków

sprawiedliwością rewolucyjną w 1945 r. władze komunistyczne na terytorium słoweńskim

i przedsiębiorców. Władze przeprowadziły szereg procesów, aby skompromitować przedstawicieli

dopuściły się usankcjonowanych prawnie mordów, o których nie można było mówić.

opozycji politycznej i Kościoła katolickiego. Idąc za przykładem sowieckim, latem 1947 r. Partia

W 1945 r. Słowenię ogarnęła fala konfiskat, następująca po masowych prześladowaniach rzeczywistych i rzekomych spekulantów. Latem 1945 r. utworzono specjalny sąd o nazwie „Sąd Słoweńskiego Honoru Narodowego”. Przeprowadzono reformę rolną i podzielono majątki skonfiskowane właścicielom ziemskim i Kościołowi katolickiemu między chłopów małorolnych oraz ludność wiejską. W ten sposób władza zjednała sobie biedniejszych rolników, lecz produkcja pochodząca z małych gospodarstw nie mogła zrekompensować ogólnego spadku produkcji, który nastąpił w wyniku zniszczenia i nacjonalizacji dużych przedsiębiorstw rolnych. Kolejnym działaniem, dzięki któremu Komunistyczna Partia Jugosławii (KPJ) wzmocniła swoją pozycję i zalegalizowała swoją władzę, były wybory do zgromadzenia ustawodawczego przeprowadzone 11 listopada 1945 r., które w rzeczywistości były głosowaniem nad przyszłym reżimem socjalistycznym. Pierwsze wybory w drugiej Jugosławii odznaczały się oszustwami

Komunistyczna Słowenii zorganizowała wielki stalinowski proces polityczny – tak zwany proces Nagodego (nazwany nazwiskiem pierwszego oskarżonego, dr. Črtomira Nagodego), w którym 15 osób oskarżono o zdradę i szpiegostwo na rzecz Anglików i Amerykanów. W maju 1947 r. tajna policja słoweńska, UDBA, aresztowała 32 wybitnych intelektualistów. Przez dwa miesiące przesłuchiwano ich i torturowano w więzieniach Lublany. Biuro polityczne Komitetu Centralnego KPS publicznie nazwało aresztowanych „garstką szpiegów, wrogów klasowych, najemników z obcych krajów, którzy nie mają żadnego ukierunkowania politycznego i których prace są pozbawione podstawy politycznej uzasadniającej władzę ludową”. 29 lipca rozpoczął się proces przeciwko 29 oskarżonym, który był transmitowany przez specjalne głośniki na ulicach Lublany. Po trzynastu dniach procesu, 12 sierpnia, trzech oskarżonych skazano na śmierć przez rozstrzelanie – wśród nich znalazł się Črtomir Nagode – a innym wymierzono kary długoletniego więzienia i prac przymusowych oraz odebrano im wszystkie prawa obywatelskie. Dwóch oskarżonych popełniło

397

398

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

samobójstwo. W 1991 r. Sąd Najwyższy Republiki Słowenii unieważnił wyrok w sprawie Nagodego

Angela Vode (1892–1985) była czynną intelektualistką, nauczycielką niepełnosprawnych dzieci,

i czternastu współoskarżonych. Stwierdzono, że sprawa była oparta na fałszywym oskarżeniu oraz że

działaczką na rzecz praw kobiet oraz jedną z pierwszych komunistek. W 1939 r. wyrzucono

był to niesprawiedliwy proces przeciwko wymyślonym szpiegom zachodnim.

ją z Partii Komunistycznej z powodu wyrażenia sprzeciwu wobec paktu pomiędzy Niemcami

W okresie od kwietnia 1948 r. do października 1949 r. przed sądem wojskowym lub sądem okręgowym odbywały się tzw. sprawy z Dachau (9 procesów) przeciwko byłym internowanym w Buchenwaldzie i Dachau. Oskarżano ich o współpracę z Gestapo. Po wojnie mieli oni kontynuować szpiegowską, zdradziecką i sabotażową działalność. Wszyscy oskarżeni przed wojną byli komunistami, działaczami OF-u lub partyzantami, niektórzy spośród nich walczyli nawet z Hiszpanami. Inni zajmowali wyższe stanowiska, głównie związane z gospodarką. Piętnastu

hitlerowskimi a stalinowskim Związkiem Radzieckim. W czasie II wojny światowej współpracowała z ruchem oporu przeciwko okupantom. W lipcu 1947 r. skazano ją na dwadzieścia lat ciężkich robót w procesie stalinowskim (tzw. procesy Nagodego). Uwolniono ją 1 maja 1953 r. i wykluczono z życia publicznego aż do śmierci. Spisała wspomnienia, które w 2004 r. opublikowała Alenka Puhar, co spowodowało znaczne poruszenie słoweńskiej opinii publicznej. Niech jej wspomnienia świadczą o bezprawiu panującym w Jugosławii pod rządami Tito.

z nich skazano na karę śmierci (jedenastu poddano egzekucji), trzech zmarło w areszcie śledczym,

Viktor Urbas był rolnikiem, karczmarzem i drwalem. Podczas II wojny światowej wspierał

dwudziestu skazano na długoletnie więzienie. Słoweńska elita polityczna przekształciła rozprawę

partyzantów. Po wojnie nie zgadzał się na prześladowanie Kościoła i kolektywizację rolnictwa.

przeciwko oskarżonym w prawdziwy spektakl medialny. Rozprawę transmitowano przez głośniki

W nocy z 2 na 3 września 1946 r. został ranny od strzału zza drzwi, następnie zamordowany

i radio, a stenogramy z niej publikowano w całości w gazetach. Słoweńscy komuniści wyprzedzili

przez członków tajnej policji politycznej. Ciało przeniesiono, a miejsce jego pochówku pozostaje

tym samym przywódców innych republik jugosłowiańskich, ponieważ w żadnej innej republice

nieznane. Przez kilkadziesiąt lat jego rodzinę okradano, szkalowano i prześladowano.

nie organizowano podobnych spektakli sądowych. W Belgradzie przestrzegano nawet inicjatorów podobnych działań przed ich podejmowaniem.

Ze wszystkich powojennych procesów przed sądem cywilnym na szczególną uwagę zasługują procesy przeciwko właścicielom dużych gospodarstw rolnych, tzw. procesy kułaków. One

Początkowo procesy polityczne odbywały się masowo, później stały się rzadkością. W całym

również miały charakter polityczny. Odbywały się głównie w latach 1949–1951, kiedy słoweńska

okresie totalitaryzmu w procesach politycznych oskarżono ok. 25 000 osób, około 2 proc.

kampania kolektywizacyjna i tzw. uspołecznienie przemysłu osiągnęły największe nasilenie.

przedwojennej populacji Słowenii. Liczba więźniów politycznych w latach 1948–1988 wynosiła

Działo się to także w czasie tworzenia spółdzielni rolniczych (KOZ), które były słoweńskim

ok. 6500 według oficjalnych statystyk ówczesnych władz komunistycznych, co stanowiło około

wariantem radzieckich kołchozów. Przyjęcie wspomnianej uchwały oraz proces kolektywizacji

jednej czwartej osób postawionych przed sądem. Faktyczna liczba była nawet większa.

w Słowenii i Jugosławii były faktyczną konsekwencją działań rządu oraz kierowania samą Partią,

Jože Pučnik (1932–2003) został wydalony z gimnazjum klasycznego w Mariborze z powodu współpracy z gazetą studencką Iskanja. Po odbyciu służby wojskowej w 1953 r. ukończył szkołę średnią. W 1958 r. ukończył Wydział Sztuk Pięknych w Lublanie. Z powodu krytyki polityki na łamach pisma Revija 57 został aresztowany w 1958 r. i skazany na dziewięć lat więzienia. Został warunkowo zwolniony w 1963 r. Kontynuował krytykę reżimu w magazynie Perspektive. W 1964 r. został ponownie uwięziony. W 1966 r. wyemigrował do Niemiec. Ponieważ słoweńska tajna policja polityczna nie zwróciła mu stopnia naukowego, musiał ponownie podjąć studia. W 1971 r. obronił doktorat i zaczął odnosić sukcesy naukowe oraz pedagogiczne. Od 1989 r. był kluczową postacią w procesie demokratyzacji i odzyskiwania niepodległości Słowenii.

na które miały wpływ zarzuty Informbira, którego zdaniem Jugosławia nie budowała socjalizmu, ale tylko wzmacniała elementy kapitalistyczne na jugosłowiańskiej wsi. Aby odeprzeć te zarzuty i udowodnić zaangażowanie ideologiczne, kierownictwo KPJ postanowiło wreszcie zlikwidować prywatne przedsiębiorstwa rolne w drodze kolektywizacji. Poddanie się kolektywizacji miało być dobrowolne, jednakże oprócz nasilonej propagandy, za pomocą której wywierano wpływ na członków spółdzielni, władze stosowały również różne rodzaje opresji. Najgorsze konsekwencje dotykały największych właścicieli ziemskich, których w modelu sowieckim uważano za kułaków i których uznawano za głównych sprawców niepowodzenia kolektywizacji. Wielu z nich otrzymało surowe wyroki w sfingowanych procesach – często jedną z kar była konfiskata majątku.

399

400

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Procesy rolników oraz konfiskata ich majątków odbywały się również dlatego, że rolnicy nie byli

wszechmocna i wszechobecna organizacja ograniczyła wolność sumienia oraz dokończyła budowę

w stanie przekazywać państwu produktów rolnych. W latach 1945–1952, kiedy w Jugosławii

reżimu totalitarnego. W 1946 r. na 1200 mieszkańców Słowenii przypadał jeden członek UDBA

wprowadzono system reglamentacji, władze określały, ile produktów rolnych, mięsa, tłuszczu itd.

(włączając czynnych informatorów, jeden członek UDBA przypadał na 282 mieszkańców).

ma być przekazywanych państwu przez rolników. Wielu gospodarzy nie mogło oddać państwu

Ciągłe szpiegowanie i donosy dotknęły setki tysięcy ludzi, co przyczyniło się do powstania

wymaganych kwot, a w niektórych przypadkach dokonywano przymusowej konfiskaty płodów

atmosfery ogólnej nieufności.

rolnych i rolnicy zostawali bez żadnych zasobów, nawet bez nasion. Rolnicy ukrywali zatem swoje plony i nielegalnie ubijali zwierzęta. Oskarżano ich o sabotaż i spekulację na podstawie przepisów o bezprawnym uboju, spekulacji i sabotażu gospodarczym. Stawiano ich przed sądem. Sąd cywilny wydawał jednak mniej wyroków konfiskaty majątku niż sądy wojskowe, Sąd Słoweńskiego Honoru Narodowego czy komisje ds. konfiskat. Jedynie w 1947 r. sąd cywilny wydał 290 wyroków konfiskaty majątku.

Nawet Josip Broz-Tito (1892–1980) pochwalił sukcesy OZNA: w 1948 r. stwierdził on, że niezbędne fundamenty socjalizmu zostały ustanowione. Do tych fundamentów należały całościowa kontrola nad rozmieszczeniem i działaniem służb bezpieczeństwa narodowego, milicji i UDBA. Przykładowo w 1948 r. UDBA aresztowała 6985 osób, natomiast rok później – 8762 osoby. W 1947 r. przeanalizowano 57 184 listy przysyłane do Słowenii, a w roku 1950 – 98 000 listów. Służby bezpieczeństwa umieszczały swoich informatorów prawie wszędzie,

Komuniści zmieniali charakterystykę gospodarczą własności drastycznymi reformami, które

nawet w organizacjach kościelnych. Tajna policja polityczna słoweńskiej Partii przerodziła

ograniczały do minimum własność prywatną. Działania te zakończono w 1953 r., kiedy władze

się w dobrze zorganizowaną i rozległą organizację, której macki sięgały aż do Triestu, Włoch

zdały sobie sprawę, że takie eksperymenty nie przyniosły pożądanych skutków. Wtedy określono

i Austrii. W państwach tych UDBA organizowała legalne przedsiębiorstwa handlowe. Służyły

maksymalną powierzchnię upraw (10 hektarów ziemi, z pewnymi wyjątkami dopuszczającymi

one za przykrywki do zbierania informacji, formalnie należały do informatorów, a jednocześnie

powierzchnię do 30 hektarów). Takie ograniczenie uniemożliwiało opłacalną produkcję rolną.

generowały dochód. UDBA organizowała nawet nielegalny handel.

Do końca 1945 r. władze komunistyczne przejęły wszystkie ważniejsze przedsiębiorstwa.

Tajne, brutalne działania OZNA i UDBA umożliwiły reżimowi terroryzowanie opinii publicznej.

Pretekstem były fałszywe oskarżenia o „współpracę z okupantem”, co często oznaczało, że

Reżim chciał stworzyć wrażenie państwa prawa, wydając wiele różnych, nawet rewolucyjnych,

przedsiębiorstwa te działały w czasie wojny. Były one w większości własnością Niemców lub

przepisów i dekretów prawnych, które w rzeczywistości zaprzeczały idei państwa prawa. Wymiar

osób pochodzenia niemieckiego. Władze obrały strategię stopniowego wyniszczania sektora

sprawiedliwości również podlegał władzy politycznej, ponieważ sądy stały się „organem walki

prywatnego, aby pozbawić właścicieli pozostałej części własności prywatnej. Zgodnie z zasadą

klasowej robotników przeciwko ich wrogom”.

„od dużego do małego” proces wywłaszczania wynikał z pobudek ideologicznych i po części także gospodarczych na wszystkich trzech etapach nacjonalizacji (1946–1948, 1948–1950, 1958–1963): począwszy od banków, przedsiębiorstw ubezpieczeniowych, przedsiębiorstw produkcyjnych i budowlanych, aż po hotele, kina, działki budowlane, domy i mieszkania. Zbrojnym ramieniem rewolucji bolszewickiej była Administracja Bezpieczeństwa Narodowego (UDBA), tajna policja polityczna (1944 r. – Departament Ochrony Ludu – OZNA, od 1946 r. – Administracja Bezpieczeństwa Narodowego – UDBA, od 1969 r. – Służba Bezpieczeństwa Narodowego – SDV). Prowadziła ona wojnę domową, korzystając ze wszystkich dostępnych środków, by atakować przeciwników politycznych jako wrogów ludu w kraju i zagranicą. Ta

Po wojnie powstało wiele obozów koncentracyjnych (Teharje, Strnišče koło Ptuja, Brestrnica, Hrastovec) i obozów pracy (Lublana, Medvode, Kočevje), w tym obozów pracy dla kobiet w Rajhenburgu i Ferdrengu koło Kočevje. Wielu skazanych Słoweńców wysyłano także na wyspę Goli Otok u chorwackich wybrzeży Adriatyku. Do końca lat 50. na słoweńskich i jugosłowiańskich granicach obowiązywały surowe kontrole, podobnie jak na innych granicach pomiędzy blokiem wschodnim a Zachodem. Po roku 1960 kontrole osłabły, a liczba uciekinierów przedostających się przez granice wzrosła, ponieważ zezwolono na podróże zagraniczne i emigrację gospodarczą. Przedtem dochodziło do masowych

401

402

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

nielegalnych ucieczek. W latach 1945–1959 ze Słowenii zbiegło 34 256 osób, a 26 710 osób

dyplomatycznych Jugosławii z Watykanem, dzięki czemu Jugosławia stała się wyjątkiem wśród

zostało przyłapanych na próbie ucieczki.

krajów komunistycznych. Kościół miał w Jugosławii większą swobodę działania, inaczej niż

Słoweński Kościół katolicki był najbardziej dokuczliwą „drzazgą” dla systemu komunistycznego, ponieważ był on jedyną organizacją działającą poza Partią oraz miał duże poparcie w przeważającej mierze religijnego społeczeństwa. Dlatego też z jednej strony komuniści chcieli publicznie

w pozostałych krajach Europy Wschodniej. Przedstawiciele Kościoła mogli wypowiadać się publicznie w sprawach społecznych i politycznych. Wierni byli jednak uznawani za obywateli drugiej kategorii aż do roku 1990.

szkalować Kościół, a z drugiej strony – zniszczyć jego podstawy gospodarcze. Jedynie w Słowenii księża musieli otrzymywać od władz zezwolenia, jeśli podczas wojny nie pozostawali na swych stanowiskach. Dotyczyło to nawet duchownych, którzy zostali deportowani czy wysłani do obozów koncentracyjnych. Około 630 księży, zakonników, zakonnic i seminarzystów uwięziono lub umieszczono w obozach koncentracyjnych. Przeciwko przedstawicielom Kościoła wytoczono wiele sfingowanych procesów. Do 1961 r. odbyło się 429 procesów (dotyczących ok. 1000 księży); 329 duchownych skazano na więzienie, a dziewięciu na śmierć – wykonano cztery egzekucje. Najważniejszy proces przeciwko Kościołowi w Słowenii odbył się w 1946 r. przed sądem wojskowym w Lublanie. Oskarżonym był biskup Lublany, Gregorij Rožman (1883–1959), który w 1945 r. wyjechał za granicę. W jednym procesie sądzono go razem z bardzo zróżnicowaną grupą oskarżonych, którzy nie mieli ze sobą nic wspólnego. Wśród oskarżonych znajdował się generał SS Erwin Rösener. Jego zbrodnie padły cieniem na osoby, które dopuściły się mniejszych przestępstw

V. C ECHY SZCZEGÓLNE JUGOSŁOWIAŃSKIEGO MODELU KOMUNISTYCZNEGO Typowy dla Jugosławii był tzw. spór o Informbiro pomiędzy władzami Jugosławii a władzami Związku Radzieckiego, który faktycznie toczył się pomiędzy Tito a Stalinem. Spór ten początkowo sprzyjał nasileniu przemocy komunistycznej: z jednej strony Jugosławia chciała udowodnić swoją odpowiednią i nienaganną postawę oraz posłuszeństwo Partii Komunistycznej wobec Związku Radzieckiego poprzez coraz bardziej zaawansowaną kolektywizację, a z drugiej strony władze jugosłowiańskie próbowały rozliczyć się z tymi, którzy w tym sporze trzymali stronę Stalina.

lub były niewinne.

Po konflikcie z Informbirem jugosłowiańscy komuniści byli bardziej stalinowscy niż sam Stalin, ale

W tym samym czasie, na przełomie lat 40. i 50., władze jugosłowiańskie próbowały założyć

idei „samozarządzania”, które było podstawową zasadą jugosłowiańskiego rządu w okresie 1950–

swoisty Narodowy Kościół Słowenii, wzorowany na modelu Kościoła prawosławnego. Kościół ten

1990. Model jugosłowiański był najpoważniejszą próbą urzeczywistnienia „socjalistycznego

planowano odciąć od Watykanu i uzależnić od reżimu komunistycznego. W związku z tym pod

samozarządzania”. W 1950 r. uchwalono ustawę podstawową o zarządzaniu państwowymi

koniec lat 50. zerwano stosunki dyplomatyczne z Watykanem.

zakładami produkcyjnymi i wysoko rozwiniętymi stowarzyszeniami gospodarczymi przez

Szczyt prześladowań Kościoła przypadł na styczeń 1952 r., kiedy oblano benzyną i podpalono biskupa Lublany Antona Vovka (1900–1963) w mieście Novo Mesto. Przedtem biskupa poddano szeregowi brutalnych przesłuchań. W tym roku Boże Narodzenie przemianowano na Święto Pracy, które nie było dniem wolnym od pracy. Zakazano nauczania religii w szkołach, a na Uniwersytecie zlikwidowano Instytut Teologii. Na początku lat 60. stopniowo ocieplały się stosunki jugosłowiańskich i słoweńskich władz z Kościołem katolickim. Skutkiem tego procesu było odnowienie stałych stosunków

jednocześnie usiłowali stworzyć alternatywę dla administracyjnego socjalizmu poprzez wdrażanie

kolektyw robotniczy, która umożliwiała robotnikom przejęcie kontroli nad przedsiębiorstwami. Własność państwowa stała się własnością społeczną; „zarządzanie społeczne” rozszerzono na wspólnoty lokalne, edukację, służbę zdrowia, kulturę. W konstytucji z 1963 r. zawarto rozszerzoną definicję samozarządzania. Samodzielni zarządcy nie byli w stanie unieść ciężaru zarządzania, więc większa część władzy pozostawała w rękach najważniejszych członków Ligi Komunistów. Z powodu bardzo złej sytuacji ekonomicznej Jugosławia i Słowenia zaczęły otwierać się na Zachód, aby uzyskać stamtąd pomoc. Jednocześnie pojawił się tzw. narodowy komunizm, tj. samozarządzanie Tito, który miał

403

404

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

służyć ideologom komunistycznym za wymówkę „filozoficzną” w sporze ze Stalinem. Chociaż

Po II wojnie światowej słoweńska armia partyzancka została rozwiązana, a żołnierzy wcielono

oznaczał odejście od stalinizmu, to jednak narodowy komunizm zachowywał wszystkie cechy

do Armii Jugosłowiańskiej (od 1951 r. Jugosłowiańska Armia Ludowa), która była jednym

totalitaryzmu komunistycznego aż do końca swojego istnienia, a nawet dłużej, co przyniosło

z podstawowych narzędzi władzy Tito. Do 1951 r. tworzono ją pod wpływem doktryny

określone konsekwencje. Gdy minęła pierwsza fala przemocy i zakończyły się pokazowe procesy

radzieckiej, a do 1958 r. rozwinięto koncepcję powszechnej ludowej wojny obronnej. W armii

sądowe, a zwolnienia z pracy zdarzały się jedynie od czasu do czasu, społeczeństwo przyzwyczaiło

posługiwano się jedynie językiem serbsko-chorwackim. Władza absolutna w Jugosławii pod

się do życia w nowych okolicznościach. Naciski czasowo słabły – na przykład pod koniec lat 60.,

rządami Tito spoczywała w rękach Partii Komunistycznej (od 1952 r. Związek Komunistów

aby w latach 70. znów się nasilić (tzw. „ołowiane czasy”) – chociaż na początku lat 70. socjalizm

Jugosławii). Członkowie Partii zajmowali wszystkie najważniejsze stanowiska społeczne. Typowy

jugosłowiański miał być może ostatnią szansę, aby zdobyć większą wiarygodność. Wtedy Tito

członek Partii był mężczyzną, miał dobrą pracę lub zajmował wysokie stanowisko, dobrze zarabiał

wydał swój słynny list i Partia zaczęła prześladować liberałów oraz technokratów. Niedługo potem

i miał dostęp do innych przywilejów. Dlatego największy odsetek przynależności partyjnej

wróciło stare słownictwo dotyczące wrogów wewnętrznych i zewnętrznych, wrogiej emigracji

notowano wśród urzędników, a najniższy wśród pracowników fizycznych i rolników.

i klerykalizmu. W latach 70. społeczeństwo ogarnęła zbiorowa amnezja, a wraz z nią oportunizm. Był to czas łatwych pożyczek, wyższych standardów życia, otwartych granic i wstępowania do Partii dla własnego spokoju. Jednocześnie niektórzy mogli wykorzystać okazję, by uniknąć demagogicznych kampanii prasowych i więzienia, na które skazywano niektórych dysydentów politycznych. W okresie tym do władzy pięli się drugorzędni karierowicze, którzy po zniszczeniu Partii Liberalnej obejmowali ważne stanowiska wraz ze starszymi i bardziej radykalnymi członkami Partii. Z drugiej strony w latach 70. demaskowanie „elementów szkodliwych społecznie” było uważane za cnotę narodową, podobnie jak przestrzeganie wszystkich artykułów Kodeksu karnego, w których opisano przestępstwa karne przeciwko reżimowi socjalistycznemu. Najgorszą sławą cieszył się art. 133 dotyczący „wrogiej propagandy”, dotyczący obrażania kraju przez obywateli, słownie, na piśmie lub gestykulacją. Do końca lat 70. rząd w Jugosławii mógł ogłaszać, że niektóre z zasad deklarowanych przez państwo weszły w życie. Właśnie w tej dekadzie wydawało się, że jugosłowiański model gospodarczy zaczął funkcjonować i oferował ludziom możliwości osiągnięcia większego dobrobytu. Jednak „sukces” gospodarczy, który opierał się na zaciągniętych kredytach (w 1947 r. dług Jugosławii wynosił 2,7 mld USD, w 1975 r. – 5 mld USD, a w 1980 r. – 18 mld USD), przeminął po śmierci Tito w 1980 r., kiedy zmniejszyły się kwoty pomocy zagranicznej. Gospodarka zaczęła podupadać, zdarzały się braki towarów, artykułów codziennego użytku i benzyny. Zaczęły się strajki i wzrastało bezrobocie.

Partia rządząca była zarazem magnesem i źródłem rozczarowania. W latach 1950–1977 do Związku Komunistów Słowenii przyjęto niemal 124 000 członków; 68 000 odeszło z Partii lub zostało zawieszonych. Partia stworzyła system niczym polityczną religię – oparty na kulcie przywódcy – ludzkiego boga, nowych świętach i rytuałach (spuścizna rewolucyjna, maratony młodzieżowe). Jednym z nich były masowe ceremonie inicjacyjne (wstępowanie do harcerstwa, organizacji młodzieżowych bądź partyjnych). Partia chciała także osiągnąć stuprocentową frekwencję w „wyborach” rządu. W pierwszych latach po wojnie w Słowenii powstała nowa elita władzy, która razem z przeważającą częścią powiększającej się grupy republikańskich i państwowych urzędników stopniowo urosła do rangi „nowej klasy” komunistycznej. Była to surowa organizacja hierarchiczna. Pozycja poszczególnych osób w autorytatywnej i oficjalnej hierarchii decydowała nie tylko o ich władzy i wpływach, lecz także o ich statusie społecznym i przywilejach. Nowe władze wprowadziły system wynagrodzenia zależnego od pełnionej funkcji, a nie od kwalifikacji, dzięki czemu wyróżniającym się osobom, które jednak nie miały odpowiedniego wykształcenia, można było oferować korzyści finansowe. Jednocześnie najwięksi zwolennicy systemu i osoby najbardziej mu oddane otrzymywały dodatkowe profity (lepsze mieszkania, możliwość zaopatrywania się w specjalnych sklepach, lepsze świadczenia medyczne, korzystanie z luksusowych ośrodków wczasowych, samochody służbowe itp.). Było to oczywiście sprzeczne z zasadami komunistycznymi i deklarowaną polityką niwelowania różnic.

405

406

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Elita komunistyczna zapewniła sobie liczne przywileje. Oprócz korzyści płynących z piastowania

arbitralne interwencje polityczne w sprawach urzędowych, zastraszanie, oszustwa i kłamstwa,

wysokich stanowisk, rent i innych sposobów poprawiania własnej sytuacji, otrzymywali

indoktrynacja, manipulacja opinią publiczną, przemoc ideologiczna, przekłamywanie historii).

również skonfiskowane majątki wrogów klasowych – przykładowo Josip Broz Tito korzystał z terenów łowieckich i rezydencji należącej wcześniej do wygnanej jugosłowiańskiej rodziny królewskiej. Wielu innych prominentów korzystało ze skonfiskowanego majątku ruchomego przechowywanego w tzw. Federalnym Ośrodku Zbiorów, w którym zgromadzono kilka tysięcy obrazów, prawie tysiąc fortepianów, kilkaset tysięcy książek, znaczną ilość mebli, porcelany, dywanów i innych sprzętów.

Jeśli chodzi o zapatrywania systemu totalitarnego na zasadę podziału władzy, jugosłowiański, a więc także słoweński system konstytucyjny był taki sam jak wszystkie pozostałe systemy totalitarne. W przeciwieństwie do europejskiego dziedzictwa prawnego, nie promował on praw człowieka i nie formułował wyraźnych ograniczeń prawnych dotyczących władzy państwowej i stosowania przez nią przemocy. Taki system stwarzał zatem możliwość władzy autorytarnej. W Konstytucji Socjalistycznej Republiki Słowenii zapisano zasadę jedności, która oznaczała, że granice pomiędzy władzą wykonawczą, sądowniczą a ustawodawczą nie były dokładnie określone – podobnie jak związane z nimi relacje pomiędzy niezależnością, kontrolą i współpracą.

VI. T YPOWE PRZYPADKI NARUSZANIA PRAW CZŁOWIEKA

Zgodnie z konstytucyjną koncepcją demokracji ludowej, zdefiniowaną w ideologii komunistycznej w latach 1945–1953, władza w państwie powinna należeć do ludzi lub do wybranego organu przedstawicielskiego. Ze względów praktycznych elita komunistyczna w Jugosławii skupiła

Podstawowym celem zwycięskich komunistów było przeprowadzenie rewolucji bolszewickiej.

władzę w rękach przedstawicieli rządu, którzy byli osobiście związani z przywódcą Partii

Pierwszy okres zaostrzonych represji po zwycięstwie rewolucyjnym w 1945 r. w oczywisty

Komunistycznej. Partia znajdowała preteksty do ciągłych i znacznych, rzekomo wymuszanych

sposób świadczy o ograniczaniu praw człowieka. Bezpośrednie i poważne przypadki łamania

przez okoliczności, interwencji państwowych za pomocą środków politycznych i narzędzi nacisku

praw człowieka na skalę masową były typowe dla tego okresu. Naruszano również podstawowe

rewolucyjnego. Nic zatem dziwnego, że posłowie do parlamentu spotykali się jedynie dwa razy do

wolności, często w sposób brutalny. Był to okres przemocy rewolucyjnej i terroru, których Partia

roku. Rząd przejął funkcje ustawodawcze, a wszystkie istotne kwestie były regulowane dekretami

potrzebowała, aby przejąć władzę i urosnąć w siłę. Dlatego na przykład zamiast kar pozbawienia

mającymi moc prawną. Liczba tych dekretów i ich zakres osiągnęły znaczne rozmiary. W latach

wolności w przypadku decyzji w sprawach karnych władze zaczęły stosować tzw. „czasowe

1945–1950 rząd jugosłowiański wydał 345 dekretów, a w latach 1950–1953 – 104 dekrety.

wyznaczenie miejsca zamieszkania”. Takie kary były wyznaczane przez organ administracyjny

Ustawa konstytucyjna z 1953 r. zniosła możliwość wydawania takich dekretów, ale mimo to

w stosunku do przeciwników politycznych, których umieszczano w obozach koncentracyjnych,

w 1953 r. rząd wydał ich jeszcze 80, w 1954 r. ponad 40, a w następnych latach ogłaszał ich ponad

oraz w stosunku do innych podejrzanych lub szkodliwych osób, które wysyłano do oddalonych

20 rocznie.

części kraju. Wiązało się to z dużą liczbą przymusowych wysiedleń ludzi. Okres ten trwał od 1945 do 1955 r. W tych latach państwo funkcjonowało w oparciu o morderstwa („likwidacje” z czasów wojny, masowe mordy przeciwników politycznych, powojenne „czystki” wrogów klasowych i wojskowych, morderstwa sądowe), rabunki lub legalne zbiorowe kradzieże (wojenne i powojenne konfiskaty, nacjonalizacje, reformy rolne, wywłaszczanie, konfiskaty majątku), naruszanie nietykalności cielesnej, naruszanie godności i innych istotnych praw człowieka (terror policyjny, nielegalne aresztowania, sfingowane procesy, przymusowe roboty w obozach koncentracyjnych,

Decyzje organów administracyjnych nie podlegały rewizji sądowej aż do wprowadzenia instytucji sporu administracyjnego po 1952 r. Przepisy regulujące procedury administracyjne w działalności administracyjno-prawnej organów państwowych zastosowano dopiero po roku 1957, kiedy uchwalono ustawę o ogólnej procedurze administracyjnej. Zasada jedności władzy, która faktycznie oznaczała monopolistyczną władzę rządzącej Partii Komunistycznej skupioną w rękach członków politbiura, nie mogła dopuszczać możliwości, by

407

408

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

sądy były niezawisłymi i autonomicznymi organami państwa. Naciski na sędziów przyjmowały

Po wojnie niemożliwa była działalność jakiejkolwiek partii politycznej poza KPJ, chociaż

różne formy, od najbardziej brutalnej eliminacji sędziów oraz ich ponownego kształcenia, do

niektóre partie istniały jeszcze przez kilka lat, a ich działalność była prawnie dozwolona.

późniejszych bardziej wyrafinowanych form podporządkowywania wymiaru sprawiedliwości. Już

W 1944 r. osiągnięto porozumienie na szczeblu politycznym dotyczące działalności partii

na posiedzeniu tymczasowego Zgromadzenia Ludowego w lipcu i sierpniu 1945 r. w Belgradzie

politycznych, tzw. trzecie porozumienie belgradzkie, które podpisali Josip Broz-Tito oraz Ivan

podczas debaty na temat kwalifikacji domagano się, by sędziowie mieli odpowiednie poglądy

Šubašič (przedstawiciel jugosłowiańskiego rządu na uchodźstwie w Londynie). Zakładanie

polityczne. Sędziami mogli być prawnicy, lecz tylko pod warunkiem, że byli oni „bezgranicznie

partii było dozwolone z punktu widzenia formalnoprawnego na podstawie specjalnej ustawy

lojalni”. Zatem gdy miał się dokonać wybór między niewykształconym, lecz lojalnym laikiem

o stowarzyszeniach, zgromadzeniach i posiedzeniach publicznych z dnia 25 sierpnia 1945 r.

a nielojalnym prawnikiem, należało dać szansę temu pierwszemu. Podstawowym zadaniem

Ustawa obowiązywała do 1965 r., a następnie została zastąpiona nową ustawą zgromadzenia

wymiaru sprawiedliwości była likwidacja przeciwników politycznych i wrogów, a nie

ustawodawczego. Owa ustawa z 1965 r. nie zawiera bezpośredniego odwołania do partii

rozwiązywanie sporów przy użyciu środków prawnych.

politycznych, lecz także nie zakazuje ich funkcjonowania. Przepisami tymczasowymi ustalono

Eliminacja sędziów formalnie rozpoczęła się od wydania przez władze rewolucyjne dekretu z 31 października 1945 r. w sprawie dostępności wszystkich pracowników państwowych. Dekretem tym nowe władze powołały do służby państwowej jedynie tych urzędników, którzy wydawali się odpowiedni. Pozostałych sędziów nowa władza systematycznie poddawała reedukacji. To główne zadanie powierzono Ministerstwu Sprawiedliwości, które usiłowało pod kątem zawodowym i politycznym wpłynąć na pracowników sądownictwa. Najbardziej znacząca była jedna z uchwał z grudnia 1947 r., pochodząca z konferencji Ministerstwa Sprawiedliwości z udziałem prezesów sądów okręgowych, w której napisano: „Sądy muszą stać się walczącymi organami władzy ludowej. Muszą edukować nowy lud, nowe kadry socjalistycznych prawników, za pomocą metod zaawansowanych i wymagających znacznych nakładów pracy”. W związku z tym sędzia musiał być również pracownikiem politycznym. Rolę, jaką odgrywała władza sądownicza w okresie „demokracji ludowej”, najlepiej ilustruje komentarz prezesa sądu okręgowego w Goricy z 1950 r.: „Funkcja sądownicza, jako część

w niej, że wszystkie ustanowione stowarzyszenia mogą kontynuować swoją pracę. Mimo to całkowicie wyeliminowano z życia politycznego wszystkie partie polityczne, a także poddawano ich członków brutalnym represjom z użyciem zdecydowanych środków. Należy zauważyć, że rządząca KPJ czy ZKJ nigdy nie zostały formalnie i prawnie zarejestrowane, zatem działały nielegalnie. Wieloletnie zawiązywanie spisków od momentu objęcia władzy w 1945 r. było typowe dla KPJ. Dławienie i zakazywanie działalności opozycji nie tylko było niezgodne z ówcześnie obowiązującą konstytucją, lecz także jawnie bezprawne oraz związane ze stałym i poważnym łamaniem przywilejów i praw człowieka. Zaraz po II wojnie światowej słoweński przywódca polityczny zażądał dokładnego przeglądu działalności wszystkich partii politycznych w Słowenii, a UDV (Państwowa Administracja Bezpieczeństwa) sporządziła takie przeglądy. Początkowo metody były brutalne, potem je złagodzono: powtarzające się przesłuchania, naciski psychologiczne, groźby podjęcia działań prawnych, szantaż dotyczący członków rodzin itd.

zjednoczonej władzy ludowej, jest bardzo ważna w okresie przechodzenia z kapitalizmu na socjalizm.

Władze Słowenii i Jugosławii nie zezwalały na formalne istnienie partii, tak samo jak na przykład

W okresie dyktatury proletariatu uwaga sił państwowych skupia się na tych elementach, które

władze we Wschodnich Niemczech czy Polsce, lecz w zamian dopuszczały istnienie tzw. organizacji

usiłują nie dopuścić do naszego marszu w kierunku socjalizmu lub powstrzymać go. Sądy są również

społeczno-politycznych, a zwłaszcza jednej z nich – Socjalistycznej Unii Ludu Pracującego (SZDL).

organami władzy ludowej, która z pomocą sądów karnych zadaje cios wszelkiego rodzaju elementom

Prawo do zawiązywania stowarzyszeń politycznych jest blisko związane z wolnością słowa, a szczególnie

wyzyskującym oraz wszystkim osobom szkodliwym. Jednocześnie sądy chronią uczciwy lud pracujący,

z wolnością prasy. Podobnie jak pozostałe reżimy komunistyczne w Europie Wschodniej, system

umożliwiając mu spokojną pracę. Istotne jest więc to, w jaki sposób sądy wykonują politykę

komunistyczny w Jugosławii i Słowenii również nie zezwalał na wolność słowa, a jedyne przejawy

wymierzania kar, której zadaniem jest wpływanie na ludzi, którzy popełnili przestępstwa. Dlatego

tej wolności były poddawane cenzurze. Partia kontrolowała wszelkie aspekty życia publicznego, tzw.

właściwa polityka wymierzania kar jest najlepszą bronią w rękach ludu pracującego, służącą również

„odpowiedniość społeczno-polityczną”, z pomocą instytutów kontrolujących, które wydawały przywileje

jego reedukacji”. Władze stosowały środki represyjne przy pomocy sądów karnych.

i przyzwalały na dyskryminację ze względu na poglądy, zapatrywania polityczne czy działalność.

409

410

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

W latach 80. zaczęto dystrybucję tajnego Dziennika Urzędowego, jednak dostęp do niego miały

porzucano, gdy tylko zagrażały one nadrzędnej roli Partii w społeczeństwie. Zwolennicy reform

tylko określone prominentne osoby. Istnienie takiej tajnej publikacji było jawnie sprzeczne

byli opisywani i postrzegani jako stanowiący zagrożenie dla ustroju społecznego. Unia nigdy

z zasadami ustawowymi i innymi regulacjami prawnymi, a zatem – z koncepcją demokratycznego

nie dopuściła, by samozarządzanie i decentralizacja były stawiane ponad zasady centralizmu

państwa prawa. Wydano łącznie 618 numerów tajnego Dziennika Urzędowego. W tym samym

demokratycznego. Niemniej jednak krwawy koniec Jugosławii był konsekwencją mylnych

okresie opublikowano również 817 oficjalnych Dzienników Urzędowych. Istniały także specjalne

i totalitarnych polityk powojennego reżimu jugosłowiańskiego.

tajne ogólne przepisy wykonawcze, których nigdy nie opublikowano i nigdy nie zawarto w żadnym wydaniu tajnego Dziennika Urzędowego. Regulowały one pewne kwestie z zakresu bezpieczeństwa narodowego. W Socjalistycznej Republice Słowenii łamano prawa człowieka w pewien szczególny sposób – za sprawą działalności Komitetów Ogólnej Obrony Ludu i Samoobrony Społecznej. Utworzono je do celów realizacji polityk, priorytetów i zadań w zakresie samoobrony społecznej oraz do celów oceny bezpieczeństwa i zapewnienia konstytucyjnej realizacji określonych zadań i obowiązków Związku Komunistów związanych z ochroną socjalistycznych relacji samorządowych. Komitety takie zakładano w przedsiębiorstwach, gminach, okręgach i na szczeblu republiki. Przewodniczący okręgowego lub lokalnego Komitetu Ogólnej Obrony Ludu i Samoobrony Społecznej był przewodniczącym okręgowego Komitetu Związku Komunistów. System ten zapewniał nadzór formacji UDBA lub Partii nad wszystkimi ważnymi instytucjami państwowymi i społecznymi lub nad wszystkimi interesującymi kwestiami dotyczącymi obrony, z pomocą rozrośniętej siatki tajnej policji, pod patronatem Partii Komunistycznej. Wszystkie organizacje gospodarcze, służby społeczne, stowarzyszenia i poborowi znajdowali się pod kontrolą, niezależnie od miejsca pobytu. Organizacja i podział terytorialny były bardzo podobne do formalnego podziału na okręgi i gminy. Nad bezpieczeństwem czuwała połączona sieć komisarzy ulicznych i współpracowników, którym przydzielono specjalne zadania. Ponadto Partia Komunistyczna w całym kraju rozlokowała swoje podstawowe komórki – najważniejsze organizacje Unii Komunistycznej. Działały one we wszystkich organizacjach gospodarczych, służbach społecznych (szkołach, uniwersytetach, ośrodkach zdrowia, szpitalach, muzeach), jednostkach administracji państwowej i okręgowej, w sądach i prokuraturze. Jugosłowiańska i słoweńska Unia Komunistyczna kilkakrotnie zdecydowanie dawała zatem do zrozumienia, że nie ma zamiaru odchodzić od klasycznego leninowsko-stalinowskiego modelu czy też zmieniać charakteru swojej władzy, mimo że często zapowiadała nowe reformy. Reformy

VII. T RANSFORMACJA SŁOWENII 1990–2000 Pierwsze wielopartyjne i wolne wybory po II wojnie światowej w Słowenii odbyły się w kwietniu 1990 r. Wygrała zjednoczona koalicja opozycji demokratycznej (DEMOS), która zdobyła 56 proc. głosów. Wyrażenie przez obywateli ich woli w sprawie suwerenności i niepodległości Republiki Słowenii było jednym z kluczowych aktów przyczyniających się do niepodległości tego państwa. W głosowaniu, które odbyło się 23 grudnia 1990 r., 88,5 proc. wszystkich obywateli Słowenii zaznaczyło słowo „tak”. Wyniki wyborów uroczyście podano do wiadomości w słoweńskim parlamencie 26 grudnia 1990 r. 26 czerwca 1991 r. Zgromadzenie Narodowe oficjalnie proklamowało niepodległość Słowenii. Po ogłoszeniu deklaracji niepodległości Republika Słowenii ogłosiła, że jej najważniejszym celem politycznym i gospodarczym jest integracja ze Wspólnotą Europejską. Należało zreformować i skonsolidować słoweńską gospodarkę, aby umożliwić wolny handel i pełne poszanowanie praw własności prywatnej. W nowej konstytucji (uchwalonej w grudniu 1991 r.) przewidziano ochronę własności prywatnej. W ten sposób legislator zapoczątkował proces prywatyzacji oraz proces denacjonalizacji. Oba te procesy, a szczególnie denacjonalizacja, wywołały silny sprzeciw byłej elity komunistycznej. W 1992 r. Słowenia złożyła wniosek o wstąpienie do europejskiego układu o stowarzyszeniu, który podpisano 10 czerwca 1996 r.

411

412

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

VIII. I NTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ I NATO (2000–2009) 11 listopada 1996 r. Słowenia i UE podpisały umowę przejściową dot. handlu, która weszła w życie 1 stycznia 1997 r. i wdrażała część handlową układu o stowarzyszeniu oraz wzmacniała obszar wolnego handlu pomiędzy UE i Słowenią. 16 lipca 1997 r. Komisja Europejska przedstawiła opinię w sprawie krajów kandydackich (Agenda 2000). Opinia dotycząca Słowenii była pozytywna, więc 13 grudnia 1997 r. zaproszono Słowenię i pozostałych pięć państw tak zwanej grupy luksemburskiej (Czechy, Estonia, Węgry, Polska, Cypr) do negocjacji. Kiedy 1 lutego 1999 r. weszła w życie umowa o stowarzyszeniu z UE, Republika Słowenii oficjalnie złożyła wniosek o pełne członkostwo w UE. Podczas negocjacji Słowenia musiała dokonać harmonizacji swojego ustawodawstwa ze wspólnotowym dorobkiem prawnym oraz umożliwić funkcjonowanie rynku wewnętrznego i spełnić inne kryteria członkostwa przyjęte na szczycie europejskim w Kopenhadze w 1993 r. W grudniu 2002 r. zakończono negocjacje dotyczące 31 szczegółowych obszarów, a na posiedzeniu Rady Europejskiej potwierdzono, że Słowenia może zostać nowym państwem członkowskim UE. W marcu 2003 r. Zgromadzenie Narodowe zmieniło konstytucję w celu umożliwienia scedowania suwerennych praw narodowych na organizacje międzynarodowe, takie jak UE czy NATO. Dzięki tym zmianom możliwe było także rozpisanie nieobowiązkowego referendum przed ratyfikowaniem przez Zgromadzenie Narodowe traktatu akcesyjnego. W efekcie 23 marca 2003 r. przeprowadzono w Słowenii referendum narodowe w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej. Znaczna większość (89,64 proc.) głosujących opowiedziała się za członkostwem w UE. Wreszcie 1 maja 2004 r. Słowenia została pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej. W tym samym referendum narodowym zapytano również o przystąpienie do NATO. 66 proc. głosujących poparło tę decyzję. 24 lutego 2004 r. Parlament ratyfikował traktat waszyngtoński. Słowenia została pełnoprawnym członkiem NATO 29 marca 2004 r. Także w marcu tego samego roku żołnierze słoweńscy przystąpili do misji

Wykaz skrótów DEMOS – zjednoczona koalicja opozycji demokratycznej ISAF – Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa KNOJ – Korpus Obrony Narodowej Jugosławii KOZ – spółdzielnie rolnicze, słoweński wariant sowieckich kołchozów KPJ – Komunistyczna Partia Jugosławii KPS (KP) – Komunistyczna Partia Słowenii NDH – Niezależne Państwo Chorwackie NOB – walka o wyzwolenie narodu OF – Front Wyzwolenia OZNA – Departament Ochrony Ludu PIF – Front Antyimperialistyczny SDV – Służba Bezpieczeństwa Narodowego SKOJ – Organizacja Młodzieży Komunistycznej SNOO – Krajowy Słoweński Komitet Wyzwolenia SNOS – Słoweńska Narodowa Rada Wyzwolenia

pokojowej ISAF w Afganistanie.

SZDL – Socjalistyczna Unia Ludu Pracującego

Dzięki przyjęciu wspólnej waluty europejskiej 1 stycznia 2007 r. oraz za sprawą wstąpienia

UDV – Państwowa Administracja Bezpieczeństwa

do strefy Schengen w grudniu 2007 r. Republika Słowenii w pełni zintegrowała się z Unią

VOS – Służby Wywiadu Słowenii

Europejską. W pierwszej połowie 2008 r. Słowenia objęła prezydencję Rady UE.

ZKJ – Związek Komunistów Jugosławii

UDBA – Administracja Bezpieczeństwa Narodowego

413

414

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

AUTORZY Bernacki, Włodzimierz, politolog, wykładowca na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie i w Państwowej Wyższej Szkole Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu Dainov, Evgenii, wykładowca politologii na Nowym Uniwersytecie Bułgarskim w Sofii, działacz obywatelski, pisarz i muzyk Fajmon, Hynek, historyk, poseł do Parlamentu Europejskiego Hančič, Damjan, doktor historii, Ośrodek Badań na rzecz Pojednania Narodowego (Słowenia) Ivanc, Blaž, doktor prawa, wykładowca prawa na Uniwersytecie w Lublanie Laar, Mart, historyk, były premier Estonii Landsbergis, Vytautas, poseł do Parlamentu Europejskiego, były prezydent Litwy Michálak, Slavomir, doktor, Instytut Historii, Słowacka Akademia Nauk Podbersič, Renato, magister historii, Ośrodek Badań na rzecz Pojednania Narodowego (Słowenia) i asystent na Uniwersytecie w Nowej Goricy

415

416

PONOWNE ZJEDNOCZENIE EUROPY

Tarau, Virgil Leon, wykładowca, Zakład Historii Najnowszej i Stosunków Międzynarodowych – Wydział Historii i Filozofii – Uniwersytet Babes-Bolyai, Kluż-Napoka Schöpflin, György, węgierski poseł do Parlamentu Europejskiego (Fidesz–Węgierska Partia Obywatelska), wcześniej wykładowca politologii w centrum Jean Monnet w University College London Zunda, Antonijs, profesor historii, doradca prezydenta Łotwy ds. historycznych

REDAKTOR Kühnhardt, Ludger, dyrektor Instytutu Integracji Europejskiej (ZEI), Uniwersytet w Bonn

Grupa EPL

w Parlamencie Europejskim

Opublikowane przez: Grupa EPL w Parlamencie Europejskim Wydział Prasy i Komunikacji - Zespół Publikacji Wydawca: Pedro López de Pablo Adres: Parlament Europejski Grupa EPL 60, rue Wiertz, 1047 Bruksela, Belgia Koordynacja: Marilena Deriu (korekta Agata Byczewska) Design: Angela Kaladjis Okładka: Kościoł St Pierre Le Jeune w Strasburgu E-mail: epp-publications@europarl.europa.eu Internet: http://www.eppgroup.eu Prawa autorskie: @ Grupa EPL w Parlamencie Europejskim Wydanie pierwsze: 2009 r. - wydanie drugie: 2010 r - wydanie trzecie: 2013 r.