Heriotzari aurrez aurre begira

Heriotzariaurrezaurrebegira

Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa,komunikaziopublikoedoaldaketaegiteko,nahitaezkoadajabeenbaimena, legeakaurrezikusitakosalbuespenezkokasuetansalbu.Obrahonenzatirenbatfotokopiatuedoeskaneatunahibaduzu, joCEDROra(CentroEspañoldeDerechosReprográficos,www.conlicencia.com;917021970/932720447).

LiburuhonekBilbokoUdalakantolatuzuenMigueldeUnamunoXXII.SaiakeraLehiaketaren2021eko deialdiareneuskarazkosariajasodu.LiburuhauBilbokoUdalakargitaratuaizanda.

1.argitalpena:2022koirailean

Azalekoirudia: NekaneBarjola

Azalaetaliburuarendiseinua: Iturri

Maketazioa: Erein ©OskarGaztelu ©EREIN.Donostia2022

ISBN:978-84-9109-843-0 L.G.:D878-2022

EREINArgitaletxea TolosaEtorbidea107 20018Donostia T943218300

e-posta:erein@erein.eus www.erein.eus

Inprimatzailea:Itxaropena,S.A. Arabakalea,45Zarautz T943835008

e-posta:itxaropena@itxaropena.net www.itxaropena.net

Liburuhauinprimatzekoerabilidenpapera ekologikoadaetamodujasangarrian kudeatutakobasoetatikdator.

Heriotzariaurrezaurrebegira OskarGaztelu

AURKIBIDEA

Eskerrak 9

1.SARRERA

2.LEHENENGOESPERIENTZIA

Tristezia 25

Amarenbaserria(h)uz(s)ten 35

3.HERIOTZARENINGURUKOANTZINAKO

LIBURUBATZUK 41

Heriotzarenliburutibetarra 41 Egiptoarrenhildakoenliburua 47 ArsMoriendi 51

4.HILOSTEKOZEREMONIAK 53

TanaTorajak,Indonesia 53

SintoismoaetaKotsuage,Japonia 56 Cullowhee:konpostaegitekogorpuak 58 Famadihana,Madagaskar 62 EuskalHerria 64 Hileta-erritualengainekohausnarketa 71

5.HERIOTZARENAURREANPENTSAMENDU

ETAJARRERAEZBERDINBATZUK 75 Biozentrismoa 75 Kriokontserbazioa 77 Transhumanismoa Heriotzaheriotzari Deathcafe Erditzeaetaheriotza 85

6.BIGARRENESPERIENTZIA 89 Nireerara 89 Dolua 95

ElisabethKübler-Ross:tanatologia etadoluarenetapak 99 KathleenDowlingSingh:kaosa, amoreemateaetatranszendentzia 105 MonikaRenz:trantsizioaurrekoa, trantsizioaetatrantsizioondokoa 110 ElizabethetaPeterFenwick: hiltzekoartea 111

8.HERIOTZAKERAGINDAKOLITERATURA 115

IrvineYalom:psikoterapia existentziala 115 WilliamStyron:Iluntasunikusgarria 122 JoanDidion:Bikotekidearendolua. Pentsamendumagikoarenurtea 126 IsabelAllende,Paula:alabaren heriotzarengainekokatarsia 131 Osho:hiltzekoartea 135 MiguelUnamunokoa 139 XabierLete:egunsentiaren eskuizoztuak 153

ESKERRAK

Nireamarieta

Laurogeiurtetikgorakoaitite-amomei:

Koronavirusarenaurreanlaurogeiurtekonorbaitenlarruan jartzenbanaiz,badakitezdutelaaitortukosentitzendutena.

Iainoizezdutehalakorikegin,gerraosteanedodiktadurantxikitatikipurdiaestutuetaaurreraostikokabizibeharziren.Belaunaldigutxiizandirahainneketsu,langile, abduzituakmundubatberreraikitzen.

Ezzutenatzerabegiratunahi,ezzutenatzerabegiratubehar,besteladenahondatzenzen.Bihotzahainzauritua,mehatxatuaetanahikoaitxia,mingehiagoeginezziezaieten, kontsolatuetahustuegitenzirenhelburubatenbila:etorkizuna.

Haienaez,haienabizirikirauterabaldintzatutazegoen; hurrengoenetorkizuna,seme-alabak,lainoarteanametsbat bezala.Haiekongisumatzenzutenhuraezzelaeurenpatua.

Beranduiritsiziren,berreraikitzeaetaekaitzarieusteatokatzenzitzaien.Unibertsitaterajoatea,nolabaitekolasaitasunezbizitzeahurrengobelaunaldikokontuazen.

Ziurtatueginbeharzutenhurrengoekjadaezdituztela oinazea,gosea,askatasunfaltaetaeskolakokrudelkeriasufrituko.

Transmisoreakziren.

Bazekitengureikasketakbestebizitzabaterakozubiaizan zitezkeela.

Ahalzutenbezalaegitenzuten,zakartasunez,exijentziaz,batzuetanetsipenez.

Mamuaketahaienumearoarenmunstroakumehandien bihotzetanbaizikezzirenibiltzen.Orainarihozkaeginbeharzitzaioniraganakhozkaezegiteko.

Munduanzeharbidaietanibiltzekoaukerarikizanez zuenbelaunaldiaizanzen,eztalaurogeikoedolaurogeitahamarrekohamarkadagozoakbiziizanzituenaere,modernitatelasaiagobatean.

65urterekinatsedenhartzeaesperozuten.Halaere, gureseme-alabenaitona-amonenakegindituzte,eurenerara penatzenjarraitudute,ezdakitelakobesterikegiten.

Haienazaleanjartzenbanaiz,egunerotragedianirabaztenduenzientziafikziozkoistoriohauikustenbadut,bizitzarenbenetakosegadabatsentitzendut.

Eurengorputzeanjartzenbanaizbidezkoenergiarekin, ingururabegiratzenbadut,konturatzennaizezdutelaezer ulertzen.

Beldurdiraetaisildukodira.Bizitzaosoaneginduten bezala.

Ezduteuztensentitzendutensegadaadierazten,ezta amorruaere,gutxigeratzenzaielakohiltzeko.

Hurrengorapasatzenirakatsidigute,besterikgabe,hurrengoa.

Bainabai,hurrengoeiberreraikietaoparitudiguten munduakhutsegitendie.

Haienhauskortasunikhandieneanzainduakizateko duteneskubideadesagertzenhastenda.Ezdutegehiagorako balio.

Hondoratuegindira.Pikutaradoaz. Agiansalbatukodira.

Haienlagunetagaraikideasko,ez.

Bainainorkezdielibratukojazarpenhonetatik,egunerokomehatxuhonetatik,ezerezgarelaerakustetik.

Bizitzaosoamehatxupeanbiziizandute.

Gerragatik,erlijioagatik,hizkuntzagatik,eskolagatik, erregimenagatik,diktaduragatik,krisiekonomikoengatik, hilbukaeraraelikatubeharrekohainbatahorekiniristeagatik, gaixotasunagatikminbiziaedobihotzekoazelako,haiena edohaiensenideena.

Bakeanhilahalizateabesterikezdutenahi,etaadurra darielabilobeibegiratzenjarraitzeaahaliketadenboragehien, zergatiaondojakinezarren.

Jainkoekmaitedutenhuragaztehiltzenda. MENANDRO Hildelausteduzunhorrek,bideanaurreratubesterikezzaituegin.

SENEKA

Ezdagoheriotzanaturalik.Gizakiarigertatzen zaionezerezdanaturala,harenpresentziahutsak munduazalantzanjartzenbaitu.Gizakiakhilkorrakdira,heriotzaoroistripubatda,etaezagutueta onartzenbaduteere,bidegabekoindarkeriada.

SimonedeBEAUVOIR

Lorategikozuhaitzguztietatikjandezakezugustura geratuarte.Bainaongiarenetagaizkiarenezagutzarenzuhaitzaridagokionez,ezduzuhartatikjan behar,hartatikjatenduzuneguneanpositiboki hilkobaitzara.

Genesia 2:16-17

Kontzientziaosozhiltzendiragaixoak.Badakizu zerdentxarrena?Gaixoakbakarriknolahiltzendirenikustea.Entzuteanolaeskatzendutenseme-alabeietabilobeiaguresatea.Gaurgaueanamonabatekazkenekozikusinahizuen.Orduantelefonoa ateraetabideo-deibatenbidezdeitunion.Agur esanziotenelkarri,etahandikgutxiraemakumeak utziegingintuen.Orainbideo-deizerrendaluzea daukat.Nikagurrekozerrendadeitzendiot.

FrancescaCORTELLARO, Milango«SanCarloBorromeo» ospitalekolarrialdietakodepartamentuburua.

2020.urtea.Koronabirusarenurtea.Heriotzarenbeldur kolektiboarenurtea.Bizitzahonetandagoenziurtasunbakarrenetakoada.Aurtenheriotzagehiagoagertzendagizateriaosoan.Zaurgarrisentiaraztengaitu.Baina,zerda heriotza?Nolahiltzengara?Benetanaldaheriotza?

Lanhonenhelburuaheriotzariburuzkoteorietara hurbiltzeada,gureinguruannagusidirenerlijioekargudiatzendutenaaldebaterautzita.

Bizitzakohainbatesperientziabilduditut,batzuetan gertukosenideenheriotzaizandirasormen-iturri,idazlebatzuenkasuanbezala.Bestetestigantzabatzukheriotzatik gertudaudenjendeekinlanegitendutenpertsonenesperientziakizandira,etahauenondorioakereazaltzenditut; baitaheriotzarekinizututadaudenpertsonekineraterapeutikoanlanegitendutenadituenaere.Heriotzahurbiletikbiziizandutensenideenbenetakoesperientziakere gehituditutgainera,neureakbesteakbeste,maiteizanditudanenagur-prozesuenak.Saiakerahonekinnirehelburua heriotzazaskatasunezhitzegitekoespazioakirekitzeada,eta horrekdakarrena,bakoitzakdituensinesmenerlijioso,espiritualedoideologikoakaldebaterautzita.Denokdugu

zerbaitkontatzeko,izaneregertaerahorrihitzakjartzen zaizkioneanbakoitzarenbarnebakerahurbiltzengara.

Zergatikdiogubeldurraheriotzari?Baaldagobizitzarenetaheriotzarenarteanbanaketarik?Zergatikegiten dugubanaketahori?Banaketahoribenetakoaalda,edo gureburuakegindakoada?

Bizitzazhitzegitenduguneanjarraipenbatduenprozesubatengaineanarigara.Prozesuhorretanidentifikazio batdago:Nietanireetxea,nietanirebikotea,nietanire lana,nietanikizanditudanesperientziak,besteakbeste. Memoriaklotzenduenprozesujarraitubatdabizitza: gureborrokak,maitasunak,lorpenak,esperientziaketa gurehondamendiak.Horida,gureustez,bizitza.Etaheriotzaketenegitenduibilbidehori.Gureburuarentzat,bizitzarenkontrakoadaheriotza.Etahorrekbeldurraematendu.Horrenaurrean,gizakiokbilatzenhastengara nolabaitekoerlaziojasangarribatheriotzarenetabizitzaren artean.Berraragiztatzeabidebatda,sinesmenbat.Berraragiztatzearenbidezjarraipenbatematendiogugurebizitzari.Horrela,ezagunarenetaezezagunarenarteanerlazio bataurkitzendugu.Iraganarenetaetorkizunarenarteanzubiaeraikitzendugu.

Posibledaheriotzaezagutzeabizigarenbitartean?Hori lortzeabadugu?,gurearazoakamaitukolirateke.Baina horiezdaposible.Ezezagunaonartubeharreangaude.

Bizigarenbitarteanezezagunaesperimentatuezindugulakoda,ezezagunarenbeldurgarelako.Gureborrokahor datza,beraz,ezagutzendugunarenetaezezagunaren,heriotzadeitzendugunhorrenemaitzagarenarteanharreman batezartzean.Etaegonaldaitekeerlaziorikiraganareneta gogamenakbururatzerikezduenzerbaitenartean,heriotza

deitzendiogunhorrenartean?Zergatikbereiztenditugubi gauzak?Ezotedaguregogamenakezagunaren,jarraituarenesferanbakarrikfuntzionadezakeelako?Gizakiakpentsalarigisabakarrikezagutzendubereburua,zorigaitzaren, atseginaren,maitasunaren,afektuaren,esperientzia-mota desberdinenoroitzapenjakinbatzukdituenaktoregisa;gizakiakbereburuaetengabekozerizangisabakarrikezagutzendu,bestelaezbailukebereburuaren,zerbaitizatearen oroitzapenikizango.Baina«zerbait»horiberebukaerara iristendenean,«hildako»deitzendugunera,ezezagunaren beldurrasortzenda.Beraz,ezezagunadenaezaguneraerakarrinahidugu,etagureahaleginguztiaezezagunadenari jarraipenaemateandatza.Hauda,ezdugubizitzaezagutu nahi,heriotzabarnehartukoduenbizitzahori;nolajarraitujakinnahidugu,etaezamaierarairitsi.Ezdugubizitzazetaheriotzazjakinnahi,baiziketanolajarraitu, bukatugabe.

Gureingurukonorbaitenheriotzakminezezagunbat ekarrikodigu.Doluarenatalbatdaminhori.Adosegon behardasentitzendugunminarekin.Etabizidezagun,ez dezagunharenaurkagehiegiegin.Minakprentsatxarra du,minegitenduelako,bainasendagarriadaetasufrimenduan,biktimismoan,erresuminean,depresioan,mendekuan,perfekzionismoankokatzeagalaraztendigu.Nor dagaibizitzabaliotsubatekminabaztertubeharduela pentsatzeko?Gureatalbatda,etaezinbesteanbisitatuko gaitu.Minakerreetairentsiegitengaitu,etahorrela,batzuetan,hustuetaberpiztuegitengaitu.

Hildakopertsonabatikustenduguneanjadahorez dagoelasentitzendugu,bainaaurrekosegundoraarte biziaematenzionhura,orduan,nondago?Ikasigenuen

bezala,energiaezbadasortzenedosuntsitzen,eraldatu baizik,zergertatzendaheriotzangorputzaribiziaematen zionenergiahorrekin?Zertaneraldatzenda?

Orainartekomedikuntzarenusteaizandakontzientziagarunarenproduktubatdela,eta,ondorioz,berefuntzioakdesagertzeandesagertuegitendela.Bainagalderabatzuksortzendira:gurekontzientziagureburmuineanal dago?Gorputzbatgaraalagorputzbatdugu?Zergertatzendapertsonabatzuenesperientziahoriekin,berenburmuinakoxigenorikgabegelditzendirenuneetanheriotzatikhurbilsentitzendirenean?Burmuinarietaheriotzari buruzkoezagutzamedikoadesmuntatzenduteheriotzatik gertukoesperientziek(HGE).Izanere,medikuntzaketa biologiakonartutakoheriotzarenkontzeptuzientifikoa osatugabeada,etaikerketaberrienargitanberrikusibeharrekoa.

Kontsumo,ekoizpenetaeraginkortasunabezalako «balio»etanzentratutakogizartebateknahitaezarbuiatu beharduakzioa,errendimenduaetabizitasunaezden guztia.Heriotzak,hiltzeak,egungobaliohoriekguztiak suntsitzeaetaukatzeadakar.Horregatik,heriotzagaur egun«antibalore»batda.

Gauregungogizakiaknaturarenindarrengainean duennagusitasunarenporrotgisaikustenduheriotza. «Gizonteknifikatuak»iadenakontrolatuetamanipulatu dezake,bainababesikgabedagoheriotzarengertaeraukaezinarenaurrean.Hala,heriotzaketahiltzeakezdutelekurikgizarteindustrializatuetan,ezduteeraginiksistema produktiboetan.Heriotza,agoniaetazahartzaroateknologiabiomedikomodernoarenezintasunarenirudikapentzathartzendira.

Antzinakotradiziojakintsuetatikzoriontasunmodernoarenpsikologiara,erlijiohandiek,Konfuzioren jakinduriakedofilosofoestoikoekaskoesanizandutepertsonakbizitzanzeharizanduenhazkundeaz,jakinduria lortzekomodugisa.Tradiziohoriekbizatitanbanatzen dutegizabizitza.Bizitzarenlehenzatianfinkatzendiragure nortasunarenetagureheldutasuneanizangogarenpertsonarenoinarriak.Bizitzarenlehenfaseanahitaezegozentrikoada.Denanorberariburuzkoada.Zernaizni?Zer ordezkatzendut?Zeintzukdiraniredohainak,niretrebetasunak,nireindarguneaketaniregaitasunak?Ezagutzen alditumunduakniregaitasunak?Agianjarrerakritikobat egongodanireakatsaketanireindarguneakantzemateko,bainahorrekziurtatubesterikezduegitenezkutatu eginditzakedalaetaezkutatueginditzakedalabesteen epaiketasaihesteko.Horrela,gurebizitzarenlehenzatian zehar,denokidentifikatzengaraizanustedugunpertsonarekin.

Bizitzarenbigarrenzatiajakindurialortzekogaraia da.Pertsonabakoitzakbereerarabanatzenditufasebi hauek.Pertsonaaskobizitzarenurtegehienaklehenfasean igarotzendituzte.Bestebatzuektrantsiziogoiztiarragoabizi dezakete,etahoriesperientziapertsonalmingarribatekin bateraetorriohida,galerabatbezala,edogaixotasunsendaezinbatpairatzendutelajakitendutenean;heriotzagerturatzendelaetahorrekberekindakarrelajakitea:familiarraetamaitatuagertatzenzaienguztiarenamaiera.

Jakinduriaesploratzendutentradizioguztiekdeskribatzendituztemugimenduhauek.Horretarakolehenurratsaerrukiarensentimenduada.Arreta-gunea«ni»tik«denok»eramugitzenda.Horrekberebaitanhartzenditu

geureburuarekikoeskuzabaltasun-egintzak,etaakatsak aitortzekoetabarkatzekoguregaitasunaerebai.Beren bizitzarenbigarrenzatianeraldatzendirenekbesteenakatsakbarkatzendituzte.

Kulturaguztietanherriipuinakdaude,nonhilezkortasunabilatzenduennorbaitekgaizkibukatzenduen. Edoizakiakbakardaderakondenatuakdaudenberenhilezkortasunarenerruz.Bizitzanormalaizatekohilezkortasunasakrifikatzendutenhilezkorrezerehitzegitenda, gizakibatenmaitasunagatik.Zibilizazioosobatekpartekatutakojakintzaherrikontakizunetanislatzenda,non hilezkortasunapozoitutakokalizagisaagertzenden.Are gehiago,antzinakojakituriakbeharrezkoosagaitzathartzenduheriotza.Ziurgabetasunarekinetaetsipenarekin amaitzendenfaseada.Bizi-arazoakatzeanuztekopromesa batdaheriotza,etaegunerokoborrokaerrepikatuaren amaiera.

Homeroren Odisea nCalipsokhilezkortasunaeskainizionUlisesi,berarekingeratzenbaldinbazen.Ulisesekukoeginzioneskaintzari,nahiagozuelakoItakara itzuli,Peneloperekinitzuli.Bizitzarenaldekoapustuaegin zuen.

XX.mendearenerdialderaarte,mendebaldekogure kulturangizakiarentabuhandiasexuazen;ondorenheriotzaizanzen,etagauregunbizirikdirautenenganheriotzarenondorengoegoeradelaesateraausartukonintzateke:dolua.

Hizkuntzanbertanislatzenduguheriotzaridiogun beldurra,hiltzeakdakarrenerrealitatelarriarensinonimoakedobaliokideakerabiltzean:«Hilda»,«Bizitzahoberapasatuda»,«Atsedenhartubakean»,etaabar.Horiek

diraunehorietanerabiltzenditugunesaldietakobatzuk. Senidebatenheriotzagatikodoluaetaatsekabeaereez dirabestegaraibatzuetanbezainonartuak.

Hiltzekomoduidealaaldatuda:lehen,modukontzientean,argianetalaguntzaespiritualetasakramentalarekingertatzeanahizen;gaur,heriotzaazkarraetasufrimendurikgabeanahida(«Askosufritualzuen?»,«Jakinal zuen?»).

Maiz,gaixoterminalbatekbaieztatzenduenean, «Hilkonaiz»,senideekerantzunohidute:«Denokhilbehardugu;guerehilkogara».Bainaerantzunhoriezda egiazkoa,gaixoak«hiltzeaz»hitzegitenbaitu(hiltzenari da),etafamiliakoekbizitzaosoanirautenduenprozesubati buruzerantzutendute.

Freudek(1915), Gerrarietaheriotzariburuzkogaur egungokontsiderazioetan, honakohauadieraztendu:«Heriotzazhitzegitekomodubakarraheriotzaukatzeada»; nahizetalanhorrenamaieranhauondorioztatzenduen: «Bizitzajasannahibaduzu,prestazaitezheriotzarako». Gizakiaexistitzendenetik,anbibalentziazko,desirazko, arbuiozko,maitasunezkoetagorrotozkojarrerabatikusi daheriotzarekiko;halaere,gizakiprimitiboakbereanimismoanirtenbiderenbataurkituzuen.Gauregungogizakia,ordea,anbibalentziahorrekerruraeta,ondorioz, neurosiraeramatendu.

Heriotzarenukazioemozionalakhainbatjantziizan ditzake:kezka,antsietateaetabeldurra.Etaerantzun ohikoenakhauexekdira:hiperaktibitatea(lanarengurtza),nartzisismoa(bereburuarengurtza)edokonfiantza itsuazientzian,heriotzasaihesteko(teknikamedikoaren gurtza).

Heriotzadapartekatuezindugunbizipenbakarra. Bainaegiada,halaber,bizitzakounegarrantzitsuhaubatezerebiegoerarenaraberakoadela:

Biziizanda?Etanolasentitudainguruarenaurrean? Hauda,bakeanhiltzeaezdainprobisatzen,ezpaberebizitzagaratudenmoduarenaraberaematendaprozesu hau.Interesak,balioaketasentimenduak«ondohiltzea» laguntzenedooztopatzenaridira.Bainahiltzekounea nolaegitendenere(etxean,ospitalean,sufrimenduz,argi etaabar),horrek«heriotzaduina»bultzatukoedooztopatukodu.

Atsekabetutahiltzea,CristianeJomainidazlearenarabera,bipolorenarteangaratukolitzateke:bakardadean hiltzearenzoritxarraetabizitzekobeharrezkoadenbakardade-espaziobatezizatearenzoritxarra.Lehenengokasuan,gurekulturan,guresenidearenheriotzaukatzekojoeradugu,konturatukoezdelakoustefaltsuan;baina agianbakarriksentitzenda,hurbilekoekinheriotzaren aurreanberebeldurrapartekatuezinduelako.Hilzorian dagoenarenbigarrenbeharraaguresanahalizatekoespaziopsikologikobatizateada,traumarikgabeetabaita estutasunikgabeere.Aldehorretatik,senideenetazaintzaileengehiegizkopresentziakzailduegingoluke«gustura hiltzeko»prozesua.Hilzoriandagoenarenhirugarren beharbatgehitubeharkolitzaioke:alferrikakosufrimendurikeza.Ospitaletan,batzuetan,helburunagusia izatendagaixoeiahaliketagehienbizirikeustea.Horrek lortzenduengauzabakarradalandaremodukobizitzabat izatea.

Hirubaldintzahoriekongiburutuzgero,orduanbai esangenezake«gusturagertatutakoheriotza»izandela.

Zeresperodenezdakigunez,jendeaktelebistan,zineman,eleberrietan,saresozialetanedoalbisteetanikustenduenasinestendu.

Agoniarenetaheriotzarenbertsiohoriek,askotan sentsazionalismorajotzendutenaketaaldibereanarindu egitendirenak,beregaraianesperientziakomunbatzena ordezkatudute:hilzoriandaudenpertsonakingurunetik behatzea,heriotzaberenpatroiakezagutzekonahikoahurbiletikikustea,energiagaltzearenmugenbarruanondobizi daitekeelaulertzeaetaoheangertatzendirenfaseekinnolabaitekohurbiltasunagaratzea.Jakinduriaaberatshori galduegindaXX.mendearenbigarrenerdian.Aitortubehardamedikuntzan,teknologianetatratamenduetan egindakoaurrerapenek,medikuntzaprebentiboaketabeste aurrerapenbatzuekbizi-itxaropenanabarmenluzatzeaeragindutela.Etahorionada.

Heriotzaatzeratuegitenda,baina,oraingoz,ezinda saihestu.Literaturaaskoirakurtzenetaidaztendahorrela izatekoaukerariburuz.Orduan,ezalgenukehobeto egingoberariburuzinformatzensaiatuta?Hilkortasuntasakehunekoehunaizatenjarraitzendu,etagureazkenegunetakoetahiltzengarenmoduarenereduaezdaaldatu. Gauzadesberdinbakarradagalduegindugulaberegaraian prozesuhorrekinizangenuenadiskidetasuna,baietairaganekogaraietanhainzerbitzuonaemanzigunhiztegiaeta protokoloaere,nonheriotzasaihetsezinazelaulertzen baitzen.