Gizarte zientziak DBH 1 by Erein argitaletxea

GEOGRAFIA ETA H ISTORIA Gizarte Zientziak

DBH 1

Alber to Prego

erein

Aurkibidea I. Geografiaren printzipio nagusiak 1. Geografia, mundu bat geure eskuetan ............................................................................................................8 2. Lurra unibertsoan ..............................................................................................................................................10 3. Kokapena ............................................................................................................................................................14 4. Hedadura geografikoa, eskualdeko geografia ..............................................................................................18 5. Geografia fisikoa, erliebea ................................................................................................................................22 6. Geografia fisikoa, hidrografia ..........................................................................................................................30 7. Geografia fisikoa, klima ....................................................................................................................................36 8. Nola eragiten dion inguruneak gizakiari ........................................................................................................42 9. Giza geografia eta Geografia politikoa ..........................................................................................................48 10. Gizakiaren eragina ingurunean ........................................................................................................................54 11. Erlazio geografikoak ..........................................................................................................................................56 12. Informazioaren adierazpena eta komunikazioa ............................................................................................60

II. Euskal Herria 1. Zer da Euskal Herria? ........................................................................................................................................70 2. Elementu naturalen azterketa: erliebea ..........................................................................................................74 3. Elementu naturalen azterketa: hidrografia ....................................................................................................78 4. Elementu naturalen azterketa: klima ..............................................................................................................82 5. La vegetaci贸n y el suelo ..................................................................................................................................84 6. Gizakiaren eta naturaren arteko harremana, Euskal Herrian ....................................................................88 7. Euskal Herriko geosistemaren alderdi sendoak ..........................................................................................92 8. Euskal Herriko geosistemaren alderdi ahulak ..............................................................................................94 9. Kokaleku estrategikoaren garrantzia ............................................................................................................100 10. Euskal Herriaren garrantzia, Europari begira ............................................................................................102

III. Gizarte primitiboak 1. Bizitza, gure planetaren ezaugarria ..............................................................................................................106 2. Gizakiaren jatorria ..........................................................................................................................................120 3. Lehen giza kulturak ........................................................................................................................................126 4. Paleolitoaren bukaera ....................................................................................................................................138 5. Neolitoa ............................................................................................................................................................140 6. Metal Aroa ........................................................................................................................................................150

IV. Antzinaroko zibilizazioak 1. Zibilizazioaren hastapenak ............................................................................................................................162 2. Hiri-estatuen sorrera: Mesopotamia ............................................................................................................164 3. Planetako gainerako lurraldeetako lehen hiriak ........................................................................................168 4. Inperio handiak ................................................................................................................................................170 5. Egipto ................................................................................................................................................................174 6. Feniziarrak, Mediterraneoko merkatariak ....................................................................................................184 7. Asiako lehenengo inperioak ..........................................................................................................................186 8. Grezia ................................................................................................................................................................188 9. Erroma ..............................................................................................................................................................204 10. Erromaren eragina Euskal Herriko ingurune geografikoan ....................................................................216 11. Kristautasunaren jatorria eta hedapena ......................................................................................................220

Atal honetan honako gai hauek landuko ditugu: Prozedurazko edukiak

Balio-edukiak

Kontzeptuzko edukiak

(Egiten jakin).

(Zure parte-hartzea eta inplikazioa ezinbestekoa da, eta ahalegindu behar duzu zure iritzia eta jarrera aurkitzen). Laguntzeko, hainbat tresna emango dizkizugu, honako alderdi hauek landu ditzazun:

(Memorizatu eta ulertu).

– Alderdi geografikoei buruzko hipotesiak proposatu, azaldu eta egiaztatzea. – Irudiak, planoak eta mapak, hainbat eskala eta ezaugarritakoak, irakurtzeko eta interpretatzeko urratsak egitea. – Orientazio eta kokapen geografikorako teknikak erabiltzea. – Errealitate geografikoa hautematea, paisaiei eta horietan gertatzen diren aldaketei, zuzenean edo zeharka, behatzeko teknikak aplikatuz. – Grafikoak (barrak, lerroak, piktogramak…) irakurtzeko eta interpretatzeko urratsak egitea, eta baita horiek egiteko ere. – Garrantzizko informazioa lortzeko eta erregistratzeko urratsak egitea, hainbat informazio-iturritatik abiatuta (ikonografikoak, idatziak, landa-lanak, etab.). – Lortutako informazioa, banaka edo taldean, idatziz lantzeko urratsak egitea (laburpenak, lan monografikoak, taula konparatiboak, txostenak, etab. antolatu eta egin). – Paisaien itxuran, zenbait gertaera geografikoren kokapenean eta banaketan, ingurumenaren degradazioan, etab. ingurunearen eta gizakien ekintzaren artean sortzen diren interakzioak aztertzeko urratsak egitea.

– Askotariko lurraldeak eta paisaiak aurkitzeko eta ezagutzeko gogo bizia, eta askotarikotasun hori ondo gorde beharreko aberastasuna dela baloratzeko gaitasuna. – Espazioa osagai fisikoen eta gizakien ekintzaren arteko harremanen adierazpena dela aurkitzeko eta aztertzeko sentiberatasuna eta interesa. – Inguruneak eskaintzen dituen aukeren kontzientzia hartzea, eta bioaniztasunari eusteko eta garapen iraunkorraren alde egiteko jarrera egokia izatea. – Era aktiboan eta eraikitzailean parte hartzea, ahalegin pertsonala, erantzukizuna eta solidaritatea taldeko lanetan edo taldean egiten diren beste zereginetan. Naturaltasunez onartzea norberaren akatsak eta hutsegiteak eta horiek zuzentzeko prest egotea.

– Geografia, mundu bat geure eskuetan. – Lurra unibertsoan. – Kokapena. – Hedadura geografikoa, eskualdeko geografia. – Geografia fisikoa, erliebea. – Geografia fisikoa, hidrografia. – Geografia fisikoa, klima. – Nola eragiten dion inguruneak gizakiari. – Giza geografia eta Geografia politikoa – Gizakiaren eragina ingurunean. – Harreman geografikoak. – Informazioaren adierazpena eta komunikazioa.

I. Geografiaren printzipio nagusiak

1. Geografia, mundu bat geure eskuetan GALDERA GILTZARRIAK • Zer aztertzen du Geografiak? • Zer printzipioz baliatzen da Geografia lurralde bat aztertzeko? • Zer gai lantzen ditu?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Herodoto (Halikarnaso, K.a. 484 - Turios, K.a. 420) hartzen da lehen geografotzat. Historia unibertsal bat osatu zuen, eta berak egin zituen greziarrek ezagutzen zuten munduaren lehen mapak. Hantxe jarri zituen munduan bizi ziren herrien izenak, eta baita haien usadioei buruzko zenbait datu ere. Pitagorasen jarraitzaileen espekulazio matematikoek Lurra esferikoa zela iragartzen bazuten ere, antzina, lurra disko lau bat zela pentsatzen zen, itsasoak inguratzen zuela edo itsaso gainean igerian zegoela.

Geografia da gizadiaren zientzia zaharrenetako bat. Bi hitz greko bateratzetik sortua da: “geos”, Lurra, eta “grafein”, ida-

Okeanos

tzi. Lurra deskribatzen duen zientzia da, beraz, Geografia.

EUROPE

Mendeetan zehar, lurraldeen deskribapena egiteko, alde ba-

Istros

tetik, mugei, ibaiei, mendiei edo klimei buruzko datuen zerrendak osatu izan dira (Geografia fisikoa), eta, bestetik, leku

Iberes Tartessio

Serda

Tyrseno

ASIE

horietan bizi diren herriei, haien kokaguneei eta mugei bu-

Athenoi

Licos

ruzko azalpen zehatza egin da; askotan, haien lurralde-banaketa, haien mitoak eta hainbat bitxikeria ere kontatu dira (Giza geografia eta Geografia politikoa).

Sicela Libye Arlos

Krete

Babylon

Menphis Arabie

Gaur egun, zabaldu egin da geografiaren lan-eremua, eta beste alderdi batzuk ere hartzen ditu kontuan; ekologia eta ekonomia, besteak beste.

Gizadiaren historian zehar, gizakien eta izadiaren arteko harremanak ez dira beti berdinak izan. Harreman horiek, batzuetan, oso onuragarriak izan dira gizakiarentzat, eta onura handiak atera dituzte (bizitzeko leku egokiak: tenperatura gozoekin, edateko urarekin edota baliabide natural ugarirekin); beste batzuetan, berriz, ez da izadiaren ezaugarrietara ondo egokitzeko eta etekinak ateratzeko (klima gogorregia, baliabide eskasak, etab.) gai izan. Geografiak lurrazalaren deskribapen topografikoak egiten zituen hasieran, baina, gero, zabaldu egin zuen azterketa-esparrua, eta planetako fenomenoak, fisikoak nahiz gizakiari dagozkionak, ikertzen hasi zen. Egiptoarrek eta babiloniarrek egindakoak dira ezagutzen diren lehen irudikapen kartografikoak. Greziarrak izan ziren, ordea, Geografia zientziaren mailara jaso zuten aurrenekoak; beraiek izan ziren Geografia Lurreko paisaiak aztertzen dituen, Lurraren egoerari buruzko informazioa biltzen duen eta Lurraren ezaugarriak deskribatzeaz arduratzen den zientziatzat hartu zuten aurrenekoak.

Okeanos

Grekoek lurraren formaz zuten ikusmoldea.

Zenbait jakitunek, Estrabonek esaterako, Herodotok abian jarritako joerari jarraitu zioten, eta aberastu ere egin zuten, ekarpen handiei esker, Eratostenesen (Zirene K.a. 284 Alexandria K.a. 192) eta Ptolomeoren (Tebaida 100 - Kanope 170) ekarpenei esker, besteak beste; lekuak lurrazalean modu matematikoan kokatzeko modua landu zuten, eta horrela sortu zen kartografia. Errenazimentuan, Kopernikoren eta Galileoren lanek sendotu egin zuten Lurra esferikoa zela adierazten zuen teoria. Inprimategiaren sorrerarekin batera, mapak eta geografialiburuak ezagutarazteko modu guztiz berrizalea agertu zen. XIX. mendean zehar, hainbat kontzeptu aldatu eta azterketaeremu berrietara zabaldu ziren: hala, besteak beste, von Humboldtek Geografia botanikoa eta klimatologia landu zituen, Karl Ritterrek Giza geografia Azkeneko bi mila urteotan, geografoak planetako ingurumena deskribatzen saiatu dira, eta, horretarako, zenbait printzipio geografikoz, hau da, oinarrizko hainbat arau orokorrez, baliatu dira. Printzipio horiek planetan dauden paisaiak aztertzeko eta ulertzeko balio dute. Ikus dezagun, orriotako eskeman, zein diren printzipio horiek.

Analisi geografikoa egiteko printzipioak

Lurrazaleko puntu jakin baten kokapena: – Longitudea.......... Meridianoak – Latitudea............. Paraleloak KOKAPENAREN PRINTZIPIOA

Non dago?

Gertaera edo fenomeno geografiko bat puntu jakin batetik bere eragin-eremura (eskualdea) zabaldu. Zabaltze hori hainbat eskalatakoa izan daiteke: tokikoa, eskualdekoa, probintziakoa, erkidegokoa, estatukoa, kontinentekoa eta mundukoa.

Nola adieraz genezake espazio jakin bat non dagoen?

HEDADURAREN PRINTZIPIOA

Nolakoa da?

Eskualdearen deskribapena: ezaugarri fisikoen eta giza ezaugarrien sintesia: • Erliebea – Geografia fisikoa • Klima • Hidrografia ... – Baliabide naturalak: ekosistemak. – Giza geografia, Geografia ekonomikoa eta Geografia politikoa.

Leku bakoitzak bere ezaugarri bereziak izan ohi ditu.

Zona oceánica Eremu ozeanikoa

GLOBALTASUNAREN PRINTZIPIOA

Zuberoa y PiriZuberoa eta neos navarros Nafarroako Pirinioak

Zona de eremua trasición Tarteko

Zergatik da horrelakoa?

Espazioen arteko harremanak eta paralelismoak bilatu behar dira, horiek azaltzen dituzten kausa komunak aurkitzeko. Horretarako, gaikako mapak erabiltzen ditugu. LOTURA ETA HARREMAN GEOGRAFIKOEN PRINTZIPIOA

Hegoaldeko Zona eremuasur

Euskal Herriko leku askotan antzeko etxebizitza motak daude. Euskal Herria zer eremutan bereiz daitekeen adierazten du mapak, etxebizitza motaren arabera. Bigarren sektorea Hirugarren sektorea

Nola irudikatzen da?

Lehen sektorea

Zientzia geografikoak hainbat baliabide berezi ditu: kartografia, grafikoak, diagramak, piktogramak

Langabezia

INFORMAZIOAREN ADIERAZPENAREN ETA KOMUNIKAZIOAREN PRINTZIPIOA

Biztanleriaren banaketa sektoreen arabera Europar Batasunean.

2. Lurra unibertsoan GALDERA GILTZARRIAK • Zer da unibertsoa? • Zer da galaxia bat? Zer da Esne Bidea? • Zer alde dago planeta baten, satelite baten eta izar baten artean? • Zer da Eguzki–sistema? • Zer ezaugarri ditu Lurrak?

– Galaxiak. Ezin konta ahala gorputz zerutarrez osatutako multzoak dira. Unibertsoan ezin zenbatu den galaxia kopurua dago; ehun mila milioi ingurutik gora ikus daitezkeela kalkulatzen da. Galaxien azterketari dagokionez, zientzialariek “multzotan” elkartzen dituzte galaxiak. Esate baterako, Tokiko Multzoa (bertan dago Esne Bidea) 40 galaxia inguruz osatuta dago. Esne Bidean, aldi berean, 200.000 eta 400.000 milioi izar bitarte daude, Eguzkia eta Eguzki–sistema besteak beste.

Eguzki–sistema AZALDU BEHARREKO IDEIAK

arabera, gutxi gorabehera orain dela hamabost milioi urte ger-

Horrela esaten zaio Eguzkiaren inguruan bira egiten duten gorputz zerutarrez eta dagokien sateliteez osatutako planeta-sistemari. Lurra, bizi garen planeta alegia, sistema horren barruan dago.

tatutako eztanda kosmiko izugarri baten ondorioz sortu zen

Ezaugarri hauek ditu Eguzki–sistemak:

Lurra. Dentsitate infinituko atomo batetik abiatuta, unibertsoak

– Eguzkia da erdigunea. Erdi tamainako izarra da, eta berezko argia eta beroa ditu; horri esker dago bizitza gure planetan. Gutxi gorabehera 5.000 milioi urte dituela eta azalean 6.000 ºC-tik gorako tenperaturara iristen dela kalkulatzen da.

Unibertsoa nola osatu zen ez dakigu seguru, baina big bang izeneko teoriaren aldekoak dira aditu gehienak. Teoria horren

hedatzeko eta, aldi berean, hozteko prozesua hasi zuen. Gaur egun oraindik amaitu gabe dagoen ibilbide luze eta mantso horretan zehar osatu dira ezagutzen ditugun gorputz guztiak.

Ezin konta ahala gorputz zerutar daude unibertsoan. Gorputzen tamainaren, formaren, deskribatzen duten orbitaren eta abarren arabera, era honetara sailkatzen dira gorputz horiek: izarrak, planetak, sateliteak, kometak, asteroideak, etab. Horien guztien artean, honako hauek dira garrantzizkoenak: – Izarrak. Berezko argia duten astroak dira. Mota askotakoak daude, eta tamainaren arabera (nanoak, ertainak, erraldoiak) edo igortzen duten argi motaren arabera (urdinak, gorriak...) sailkatzen dira. Gauez, zeruari begiratzen diogunean eta zerua izarrez josita ikusten dugunean, izarren artean oso distantzia txikia dagoela iruditzen zaigu, eta elkarrengandik hain gertu ikusten dira, ezen elkar ukituko dutela ematen duen. Baina, errealitatea guztiz bestelakoa da. Izarren arteko espazioa izugarria da. Izarren eta unibertsoko gainerako gorputzen arteko longitude izugarri horiek neurtzeko erabiltzen den neurri-unitatea argiurtea da, hau da, argiak urtebetean egiten duen distantziari dagokiona (9,5 bilioi kilometro inguru). Argiaren abiadura segundoko 300.000 km-koa da.

– Eguzkiaren inguruan berezko argirik ez duten hainbat gorputz zerutar daude biraka: planetak. Dena dela, definizio hori ez da oso garbia, izan ere, Eguzkiaren inguruan badira berezko argirik ez duten beste gorputz batzuk ere biraka. Orain dela gutxi arte, 9 gorputzek zuten planetaren kategoria: Merkurio, Venus, Lurra, Marte, Jupiter, Saturno, Urano, Neptuno eta Pluton. Gaur egun, eztabaida ugariren ondoren, Pluton kategoria horretatik kanpo utzi da, kontuan hartu baita Plutonen baldintza berberak dituzten beste gorputz zerutar asko daudela, tamaina berekoak, eta handiagoak ere bai. – Planeten inguruan sateliteak dabiltza biraka. Planeta bakoitzak bere sateliteak ditu. Lurrak, esate baterako, bakarra du, Martek, berriz, bi, Jupiterrek hamasei...

Lur planetaren ezaugarriak Lurra hirugarren planeta da, Eguzkira arteko distantzia kontuan hartuta, eta bosgarrena, Eguzki–sistema osatzen duten planeten tamaina kontuan hartuta. Horrez gainera, ezagutzen ditugun planeten artean, Lurrean baino ez da bizitzarik

Zirkulu polarraren longitudea 15.966 km Diametro polarra 12.714 km

Ipar hemisferioa

Ekuatorearen longitudea 40.077 km

Ekuatorearen diametroa 12.756 km Hego hemisferioa

Poloen zapaltzea

Meridiano baten longitudea 40.077 km

Gure planetaren tamaina.

• San Francisco

•

180°

135°

90°

45°

0°

• Sydney

45°

90°

135°

Data-aldaketaren lerroa

• Rio de Janeiro

Greenwich-eko Meridianoa

Data-aldaketaren lerroa

New Delhi

180°

01:00 02:00 03:00 04:00 05:00 06:00 07:00 08:00 09:00 10:00 11:00 12:00 01:00 02:00 03:00 04:00 05:00 06:00 07:00 08:00 09:00 10:00 11:00 12:00

Eguzki–sistema.

EGUZKIA

Eguzki–sistema.

Ordu Zonak Ordu-zonak, praktikan, ez dira iparretik hegoalderako zutabe zuzenak; aitzitik, forma irregularra dute. Herrialdeek ordutegiak beren behar eta interesetara egokitzen dituztelako gertatzen da hori. Ordu-zona bitan zatitzen du Greenwich meridianoak. Hortaz, eremu bat 0 meridianotik ekialdera dagoenean, ordutegia aurreratua duela esan ohi da (AM). Aitzitik, 0 meridianotik mendebaldera dagoenean, ordutegi atzeratua duela esan ohi da (PM). Sistema hori 1890. urtean jarri zen martxan.

aurkitu, eta beste inon ez da bizitzarik sortzen. Lurraren ezaugarrien artean honako hauek dira aipatzekoak: – Esfera forma du, nahiz eta ez den guztiz perfektua, poloetan kamutsa baita. – 510 milioi km2-ko azalera du guztira. – Azala likidoa duen planeta bakarra da Eguzki-sisteman. Bi heren, azaleraren % 75 alegia, urez beteta dago, eta % 25 baino ez da solidoa (kontinenteak). Hori dela-eta, espaziotik begiratuta tonalitate urdina du, eta horregatik esaten zaio, hai zuzen, “planeta urdina”. Lur-masa gehienak Ipar hemisferioan daude, eta Hego hemisferioan, berriz, ura da nagusi (ozeanoak). – Satelite bakarra du: Ilargia. Hau ere esfera formakoa da, baina bere diametroa Lurrarena baino heren bat txikiagoa da. Bi mugimendu paralelo egiten ditu: errotazioko mugimendua bata, irudizko ardatz baten inguruan, eta translaziokoa bestea, Lurraren inguruan. Bi horien artean dagoen grabitazio-erakarpena da, itxuraz, itsasaldien eragilea.

Lurraren mugimenduak Lurra, Eguzki–sistemaren osagai den aldetik, ez dago geldi, mugitzen baizik. Nora ezean dabilela, gure planetak bi mugimendu egiten ditu, errotaziokoa bata, bere buruaren inguruan, eta translaziokoa bestea, Eguzkiaren inguruan. Translazio-mugimenduak 930 milioi kilometroko elipsea egiten du, Eguzkitik batez beste 150 milioi km-ra. Mugimendu hori osatzeko, 365 egun, 6 ordu eta 9 minutu behar ditu; horregatik, zaila da urteko egutegia neurtzea eta finkatzea. Soberan gelditzen den denbora hori pilatu egiten da, eta lau urtez behin egun bat osatzen da, otsailari eransten zaiona. Bisurte esaten zaio urte horri, eta urte horretan otsailak 28 egun eduki beharrean 29 egun izaten ditu. Eguzkiaren inguruko translazio horrez gainera, Lurrak errotazio-mugimendua egiten du, poloetatik igarotzen den irudizko ardatz baten inguruan. Bira-mugimendu hori mendebaldetik ekialdera egiten da, eta 24 ordu behar izaten ditu, gutxi gorabehera, bira osoa egiteko. Errotazioa pixka bat makurtuta dagoen ardatz zentral baten inguruan egiten duenez, Eguzkitik datorren energia ez da berdin iristen planetaren bi hemisferioetara, eta hortaz, tenperaturaalde handiak egoten dira batetik bestera. Ondorioz, hainbat sasoi sortzen dira, ingurumen-tenperaturei dagozkienak. Urtaro esaten zaie sasoi horiei: udaberria, uda, udazkena eta negua.

Ipar eta Hego hemisferioek argi gehien (uda) edo gutxien (negua) hartzen duten une edo egunei solstizio esaten zaie. Udako solstizioa ekainaren 21ean izaten da, gutxi gorabehera, eta horixe izaten da urteko egunik luzeena. Neguko solstizioa, berriz, handik sei hilabetera izaten da, eta urteko egunik laburrena izaten da. Bi solstizioen arteko erdigunean, gutxi gorabehera, egunen eta gauen iraupena berdindu egiten da. Ekinozio deritze horiei: udazkenekoa irailean eta udaberrikoa martxoan izaten dira. Lurrak esfera forma duenez, gainera, Lur osoari ezin zaio aldi berean argia eman. Alderdi bat argituta dagoenean, bestea ilunpetan dago, eta horrela egunen eta gauen segida sortzen da; horregatik gertatzen da, hain zuzen ere, ordutegi-aldea lurrazaleko leku batzuen eta besteen artean. Horren ondorioz, ordutegi-sistema bat sortu behar izan zen, lurrazalaren leku batzuetatik besteetara dauden ordu-aldeak lotuko zituen ordutegi-sistema. 1890ean nazioarteko sistema bat jarri zen abian, Ordu Zonen sistema deitua. Lurrak 24 ordu behar ditu bira osoa emateko, 360º-ko errotazioko ibilbidean. Gradu horiek zati 24 eginez gero, 15º-ko luzera duten 24 sektore lortzen dira; sektore horiek meridianoen artean daude, ordu jakin bati dagozkie eta Ordu Zona deritze. Ordu Zona berean dauden lurraldeek ordu bera dute. Kontuan hartu behar da, ordea, meridianoen zenbakera ez datorrela bat orduen izendapenarekin. Alegia, 0 meridianoa eguerdiari dagokio, eta haren aurrez aurrekoa, 180, egunaren amaierari eta hasierari (Ordu-aldaketaren nazioarteko lerroa). Lurrak bere buruaren inguruan egiten duen bira erregularra denez, gainera, orientatzeko aukera ematen duen tresna ezin hobea da. Nahiz eta badakigun Lurra dela bira egiten duena, guk, bertan bizi garenok, kanpokotzat hartzen ditugu bira horien ondorioak. Eguzkia beti leku beretik irteten dela ikusten dugu, esate baterako, eta horri egunsentia, ekialdea, sortaldea edo ekialdea esaten diogu. Halaber, kontrako aldetik sartzen dela, eta horri sartalde edo mendebalde esaten diogu. Planetak ardatz baten inguruan bira egiten duela aipatu dugu, eta ardatz horrek izar polarrera begira du aldeetako bat; alderdi horri hemisferio boreala edo Ipar hemisferioa esaten diogu. Kontrako hemisferioan, hemisferio australa edo Hego hemisferioa dago. Horrela sortzen dira puntu kardinal deiturikoak.

Urtaroak errotazio-mugimenduaren ondorio dira. Horretan zerikusi gutxi du Lurrak Eguzkiaren inguruan mugimendu eliptiko bat deskribatzeak eta hurbiltzeak edo urruntzeak. Bira-ardatzaren makurdura da benetako arrazoia. Hala ez balitz, Eguzkia Ekuatorearen gainean egongo litzateke beti. Era horretara, aldi jakin batzuk sortzen dira, eta aldi horietan, eskualde jakin bateko baldintza klimatikoak hiru hilabetez mantentzen dira, gutxi gorabehera: udaberria, uda, udazkena eta negua dira aldi horiek.

Udaberriko ekinozioa Martxoaren 21ean

Udako solstizioa Ekainaren 21ean

Neguko solstizioa Abenduaren 22an

Udazkeneko ekinozioa Irailaren 23an

Bitxikeriak – Pluton 1930. urtean aurkitu zen, eta orduz geroztik, Eguzki–sistema osatzen duten 9 sistemen barruan sartu da. Hasieran, tamaina izan zen gorputz zerutarrak sailkatzeko argumentu bakarra, eta Pluton ere halakotzat hartu zen, garai hartan hura baitzen ezagutzen zen handiena. Astronomiak, ordea, aurrera egin du, eta Plutonen tamainako edo tamaina handiagoko hainbat osagai aurkitu dira. Beraz, 2006. urteaz geroztik nazioarteko zientzialariek Eguzki –sistemako gorputz zerutarren kategoriak berriro sail-

katzea proposatu dute; sailkapen berri horren arabera, Eguzki–sistema 8 planetek osatzen dute, eta Pluton planeta txikitzat hartu zen, Zeresen edo Irisen mailakotzat. – Herrialdeak oso handiak direnean, Estatu Batuen, Errusiaren edo Australiaren kasuan, esate baterako, herrialde osoak ezin eduki dezake ordutegi bera, eta ordu-zona bat baino gehiago baliatu behar dituzte. Espainian ere hala gertatzen da, izan ere, Iberiar penintsulan ordu bat da eta Kanariar Uharteetan beste bat.

Ariketak 1. Nola eratu zen unibertsoa? Nola esaten zaio gertaera horri? 2. Defini itzazu hitz hauek: galaxiak, izarrak, tokiko taldeak, planetak, sateliteak, Esne Bidea. 3. Zenbat planeta daude Eguzki–sisteman? Beti izan al da horrela? Bila ezazu informazioa eta idatz ezazu idazlan txiki bat Plutonen arazoari buruz.

8. Begiratu ordu-zonen mapan zenbateko hedadura duten Errusiak, Estatu Batuek eta Australiak. Herrialde horietako bakoitzean, zenbat ordu dituzte? 9. Gure herrialdean, alegia 0º-ko longitudea duen ordu-zerrendan arratsaldeko 3ak badira (3 PM), zer ordu izango da hiri hauetan:

4. Zergatik esaten da Lurra “planeta urdina” dela? 5. Azal ezazu nola eragiten duen Lurraren ardatzaren makurdurak eta zer ondorio dituen. 6. Ba al dakizu zergatik duten Kanarietan penintsulan baino ordubete gutxiago? 7. Hemen eguerdiko 12ak direnean, zer ordu izango da munduko hiri hauetan? Sydney (Australia) – San Francisco (AEB) New Delhi (India) – Rio de Janeiro (Brasil)

Hiria Wellington (Zeelanda Berria) Mexiko Hiria Oslo (Norvegia)

Longitudea

Ordutegia

170º ekialdera 100º mendebaldera 10º ekialdera

10. Zergatik irteten da Eguzkia ekialdetik? 11. Azal ezazu nola funtzionatzen duten ordu-zonek. 12. Osa ezazu horma-irudi bat azaltzeko nola eragiten dion ordualdeak urte berriaren helduerari.

3. Kokapena GALDERA GILTZARRIAK • Nola jakin non dagoen planetako puntu zehatz bat? • Zer dira irudizko lerroak? Nola erabiltzen dira? Zenbat dira? • Zer alde dago longitudearen eta latitudearen artean?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Askotan, liburu bat irakurtzen, telebista ikusten edo irratia entzuten ari garela, gure planetako espazioen eta lekuen erreferentziak ematen dizkigute. Espazio batez ari garenean, hura kokatzeko premia izaten dugu, hau da, gutxi gorabehera non dagoen esango diguten erreferente batzuk aurkitzeko premia izaten dugu. Kokapenaren bitartez, lurrazaleko leku jakin bat kokatzen da, hau da, ezagutzen ditugun eremuei dagokienez non dagoen jakin dezakegu.

Meridianoak eta paraleloak Gizakiek, Lurrean orientatzeko eta espazio geografikoak zehaztasunez kokatzeko edo lokalizatzeko, irudizko lerro sail bat asmatu behar izan dute, Lur globoaren gainaldea “laukitzen” dutenak (sare geografikoa); era horretara, neke handirik gabe jakin daiteke planetako puntu bat, edozein, non dagoen. Lerro horiek mapetan marraztuta egoten dira, eta meridiano eta paralelo esan ohi zaie. Paraleloak irudizko lerro itxiak dira, eta elkarren paralelo diren eta Lurraren bira-ardatzari buruz perpendikularrak diren irudizko plano batzuek lurrazalean sortutako elkarguneei dagozkie. Lerro horietako bakoitzari zenbaki bat esleitzen zaio, 0º (Ekuatorea) eta 90º (poloak) bitarte. Gradu bakoitza, halaber, unitate txikiagoetan zatitzen da; unitate horiek minutuak eta segundoak dira. Badira, halaber, interes berezia duten hainbat paralelo: – Ekuatorea. Lurra horizontalki bi zatitan zatitzen du, parterik zabalenetik; zatietako bakoitzari hemisferio esaten zaio. – Tropikoak: Kantzer tropikoa, iparraldean. Bertan, urteko egun ba-

tean, udako solstizioan, eguerdiko 12etan (tokiko orduan), Eguzkiak bere zenita iristen du. Kaprikornio tropikoa, hegoaldean. Bertan, urteko egun batean, neguko solstizioan, eguerdiko 12etan, Eguzkia bertikalaren puntu garaienera iristen da. – Zirkulu polarrak: Artikoa, iparraldean. Hegoaldeko mugan duen zirkuluan, Eguzkia, udako solstizioan, 24 orduz egoten da sartu gabe, eta negukoan, berriz, 24 ordu egoten da irten gabe. Antartikoa, hegoaldean. Iparraldean muga duen eremuan, bada urtean egun oso bat Eguzkia sartzen ez dena, eta beste bat 24 orduz irteten ez dena. Lurraren bira-ardatzaren bi muturrei polo esaten zaie. Edonola ere, paraleloak ez dira erreferentzia nahikoa Lurrazaleko puntu bat kokatzeko. Demagun 40º iparraldera dagoen pertsona bat salbatu behar dugula; Lurraren inguruko bira osoa egin beharko genuke, 40 paraleloan zehar. Hori dela eta, irudizko hainbat zirkuluerdi ezarri dira, polo batetik bestera joaten direnak, eta Ekuatorea perpendikular ebakitzen dutenak: meridianoak. Paraleloek bezala, meridianoek ere zenbaki bat dute. 0ºtik hasten da kontatzen, hau da Greenwich-eko meridianotik, eta hori jatorri hartuta, eskuinetara (Ekialdea) eta ezkerretara (Mendebaldea), 180º-ra iritsi arte; horri ordualdaketaren lerroa esaten zaio. Gradu bakoitza, aldi berean, 60 minututan banatzen da eta minutu horietako bakoitza, berriz, 60 segundotan. Meridiano berean dauden puntuak longitude berekoak dira.

Koordenatuak Meridianoen eta paraleloen bitartez, lauki-sare batean zatitzen da gure planeta, eta horri esker, erabateko zehaztasunez jakin daiteke non dagoen Lurreko edozein puntu. Puntu horiek kokatzeko ematen diren datuei koordenatu esaten zaie. Honako hauek dira koordenatu horiek: – Longitudea edo edozein puntutatik 0º meridianora dagoen distantzia, gradutan. Gainera, bertatik ekialdera edo mendebaldera dagoen adierazi ohi da. – Latitudea edo edozein puntutatik ekuatorera dagoen distantzia. Puntu hori ekuatorearen iparraldean edo hegoaldean dagoen definitu behar da.

– Gernika. 43º 19’ 4” I, 2º 40¨5” M. – Lurmutur Hiria (Hegoafrika). 33º 55’ 59” H, 18 25’ 5” E. – Wellington (Zeelanda Berria). 41º 20’ 28” H, 174º 46’ 6” E.

Nazioarteko hitzarmen baten arabera, lehenbizi latitudea idazten da, dagokion datu guztiekin, eta ondoren, longitudea, dagozkion datuekin. Esate baterako, behatu iezaiezu leku hauen koordenatu zehatzei: – Veracruz (Mexiko). 19º 11’ 15” I, 96º 11´ 37” M Lurraren ardatza

0° Meridianoa

Zirkulu artikoa or ea

Kantzer tropikoa

Lon gitu dea

Lat itud ea

Eguzki-izpiak

Ek ua t

Ekuatorea Kaprikornio tropikoa Zirkulu antartikoa

Paraleloak eta meridianoak

180∞ 80∞

160∞

120∞

80∞

40∞

0∞

40∞

80∞

120∞

160∞ 180∞ 80∞

OZEANO ARTIKOA Barents itsasoa

Zirkulu polar artikoa

Karako itsasoa Ipar Zirkulu Polarra

Danimarkako itsasartea Islandia Britainiar uharteak

Aleutiar uharteak

A S I A

IPAR AMERIKA

40∞

• Reno

OZEANO

EUROPA

•

Mexikoko golkoa

ATLANTIKOA Dakar•

Mexiko Hiria

Antilletako itsasoa 0∞

40∞

Mediterraneo itsasoa

OZEANO

Kantzer tropikoa

Bering itsasoa

•TokioORDU-ALDAKETAREN LERROA

AFRIKA

Kantzer tropikoa I

Bengalako golkoa

Arabiar itsasoa

BAREA

Hego Txinako itsasoa

Komorin Lurmuturra

0∞

HEGO AMERIKA

Malaysiako artxipelagoa

• Port Hedland

Kaprikornio tropikoa

Madagaskar

INDIAKO OZEANOA

40∞

• Buenos Aires

40∞

Esperantza Onaren lurmuturra

Zeelanda Berria Malvina uharteak Hornos lurmuturra

Zirkulu polar antartikoa

80∞

180∞

160∞

120∞

80∞

Penintsula Antartikoa

Hego Zirkulu Polarra

A N T A R T I D A 40∞

0∞

40∞

2000

4000

80∞

6000

8000

10 000

120∞

12 000

80∞

160∞ 180∞

Lur globoaren banaketa meridiano eta paralelotan. Greenwichekoaren beste aldean dagoen meridianoa da, hau da, 180º meridianoa, ordu aldaketaren lerroa deitzen duguna, bertan hasten eta bukatzen baita eguna.

Ariketak 1. Aukera ezazu munduko edozein gune, eta eman itzazu, izena esan gabe, hari buruz aipa ditzakezun erreferentzia guztiak, zure eskolakideek planetako zer lekutan dagoen jakin dezaten. 2. Mapamundi mutu batean, koka itzazu ikasi ditugun irudizko lerro nagusiak. Zer izenburu jarriko zenioke mapa horri? Zergatik? 3. Aurreko mapamundian, seinala ezazu non dagoen Greenwicheko meridianoa. Margo ezazu berdez mendebaleko hemisferioa eta gorriz ekialdeko hemisferioa. 4. Zer gertakari ikusten da irudian? Zer mugimendurekin du harremana?

6. Bila itzazu atlas batean Euskal Herriko probintzia-hiriburuen koordenatuak. 7. Bila ezazu aurreko orrialdeko mapan non dagoen Reno. Ikusten duzunez, Ekuatoretik iparraldera dago, 40 paraleloan; beraz, latitudea 40º iparraldera izango da. Orain, Greenwich-eko meridianoari buruz duen posizioari begiratuko diogu, eta mendebaldera dagoela ikusiko dugu, 120 meridianoaren gainean. Beraz, koordenatu hauek edukiko lituzke: 40º iparraldean, eta 120º ekialdean. Adibideari jarraituta, osa ezazu koadro hau: Lekua

Koordenatuak

Mexiko Hiria (Mexiko) 140° E - 36° I Buenos Aires (Argentina) 15° I - 18° M Port Hedland (Australia)

8. Zure logikaz baliatuta, Azaldu eta arrazoi itzazu erantzunak: – Neurri berekoak al dira meridiano guztiak? – Neurri berekoak al dira paralelo guztiak? 5. Bila itzazu hitz hauen sinonimoak: iparraldea, hegoaldea, ekialdea eta mendebaldea.

– Meridianoak punturen batean elkartzen al dira? – Eta paraleloak?

Bitxikeriak – Gaur egun, automobilek, telefonoek... GPS bat izan ohi dute erantsita. Ba al dakizu nola dabilen? Tresna

handikoa baitzen ozeanoetan barrena nabigatzeko.

hainbat sateliterekin jartzen da harremanetan, eta

1884an, Estatu Batuetan egin zen nazioarteko bilera

GPSa zehazki zer longitude eta latitudetan dagoen kal-

batean 25 herrialdek parte hartu zuten, eta, besteak

kulatzen dute horiek. Koordenatu horiek mapa batean

beste, akordioa hauek hartu zituzten:

aplikatzen dira, eta era horretara, zehazki non dagoen, zer norabidetan zoazen, eta begiratutako maparen arabera zer oztopo topatuko ditugun jakiten du. – Greenwicheko meridianoak Londresko izen bereko auzoko behatoki astronomikoaren gain-gainetik pasa-

laguntzea zen behatokiaren azken helburua, garrantzi

1. Erreferentziazko meridiano bakar bat hartzea komeni da, dauden meridiano ugarien ordez. 2. Greenwicheko behatokia zeharkatzen duen meridianoa izango da lehen meridianoa.

tzen delako du izen hori. Behatoki hori Karlos II.a

3. Globoaren inguruko longitudeak, ekialdera eta

erregeak sortu zuen 1675ean, neurri astronomikoak

mendebalera, lehen meridiano horretatik 180º-ra

lortzeko asmoz. Itsasgizonei itsasoan bidea erakusten

bitarte hartuko dira.

Landa koaderno bat egiten. Begiratu iezaiozu arretaz eskema honi. Fitxategi-gida

1. Kokapena

bat da, eta edozein paisaiari buruzko analisi geografi-

2. Hedadura (eskualdea)

koari lotutako prozedura guztiak pilatzeko osatu be-

3. Geografia fisikoa 1, erliebea

harko duzu. Gai honetan aurrera egin ahala, hainbat

4. Geografia fisikoa 2, hidrografia

fitxa-eredu agertuko zaizkizu, zure landa-koadernoa

5. Geografia fisikoa 3, klima

osatzen lagunduko dizutenak. Horretarako:

6. Baliabide naturalak 7. Giza geografia eta geografia politikoa 8. Harremanak eta loturak 9. Informazioaren adierazpena eta komunikazioa

4. Landa-koadernoak aurkitu ahala, dagokien informazioarekin beteko dituzu fitxak. Leku gehiago behar izanez gero, atalaren neurri bereko fitxak erantsiko dituzu. 5. Sar itzazu fitxa guztiak gutunazal batean, eta itsatsi, gero, liburuaren azken orrialdean, barrenaldetik. 1. Ebaki itzazu 9 kartoi mehe, 18 x 11 cm-koak. 2. Aurrenekoak, goian, ezkerreko erpinean, 1 cm-ko irtengune bat izango du; bigarrenak, 2 cm-koa, hirugarrenak 3 cm-koa, eta horrela, hurrenez hurren. 3. Ondoren, kortoi mehe eta fitxa bakoitzaren irtenguneen gainean atal hauek idatziko dituzu:

6. GARRANTZIZKOA. Landa-koadernoetan galderak eta atalak aurkituko dituzu, baina ezingo zaie galdera guztiei erantzun. Fitxen laguntzaz eremu baten azterketa egiten duzunean, hauta itzazu eskura duzun informazioarekin erantzun daitezkeen atalak eta puntuak.

Kopia ezazu KOKAPENA izenburuko landa-koadernoaren lehenengo fitxan planetako edozein puntu geografiko aurkitu nahi duzunean egin beharko dituzun urratsak.

Landa koadernoa. 1. FITXA: Kokapena 1. Koka ezazu mapa batean puntu geografiko bat. 2. Bila ezazu puntu horren latitudea (ekuatoretik zer distantziara dagoen, gradutan) eta longitudea (Greenwicheko meridianotik zer distantziara dagoen, gradutan). Era horretara, puntu horren koordenatu geografikoak izango dituzu. Gogoan izan, longitudea ematen duzunean, Ekialdera edo Mendebaldera dagoen adierazi beharko duzula beti, eta latitudea ematean, berriz, iparraldera edo hegoaldera dagoen.

3. Mapa mutu batean puntu geografiko jakin bat kokatu behar baduzu, erabil itzazu gida moduan puntu horren latitudea eta longitudea, eta idatz ezazu bertan izena, baldin eta puntu ezaguna bada. Beharrezko bada, puntuaren kokapena hobeto zehazteko, hainbat eskalatako mapak erabil ditzakezu, horietan argiago ikusiko baituzu puntua non dagoen. Kopia itzazu zure fitxaren atzeko aldean koordenatuak nola kalkulatzen diren gogorarazten lagunduko dizuten gauza guztiak.

Hurrengo orrietan hainbat eskalatako kokapen geografikos aztertuko dugu; era horretara, kokatu nahi dituzun eremu edo puntuei buruzko informazio zehatzagoa ematen ikasiko duzu.

Atal honetan honako gai hauek landuko ditugu: Prozedurazko edukiak

Balio-edukiak

Kontzeptuzko edukiak

(Egiten jakin).

(Zure parte-hartzea eta inplikazioa ezinbestekoa da, eta ahalegindu behar duzu zure iritzia eta jarrera aurkitzen). Laguntzeko, hainbat tresna emango dizkizugu, honako alderdi hauek landu ditzazun:

(Memorizatu eta ulertu)

– Euskal Herriaren geografia-eremua kokatzea eta mapetan, planoetan, esferetan… meridianoak eta paraleloak identifikatzea, hainbat eskalatan. – Euskal Herriko geografiari buruzko informazioa lortzea, askotariko iturrietatik: grafikoak, kartografiak, hedabideak… – Mapa batean Euskal Herriko ingurune fisikoa osatzen duten oinarrizko osagaiak kokatzea eta ezaugarri nagusiak nabarmentzea. – Euskal Herriaren ezaugarri fisiko nagusiak eta Espainiako, Europako eta munduko beste geografia-eremu batzuenak alderatzea, eta giza taldeei eskaintzen dizkieten aukerekiko lotura egitea. – Euskal Herriko ingurune naturalean giza jarduerak duen eraginaren adibide batzuk identifikatu eta azaltzea, horien kausak eta ondorioak aztertzea eta horiek mugatzeko neurriak eta jokabideak proposatzea. – Euskal Herriaren antolamendu politiko, ekonomiko eta sozialaren ezaugarriak nabarmentzea. – Euskal Herriko geografia-edukiei buruzko idatzizko informazio-iturrien irakurketa ulerbera egin. – Informazioa zabaltzen ikasi, idazketa, mapak, grafikoak, eskemak, etab. erabiliz.

– Paisaia eta ingurune geografikoen aniztasunaz ohartzearen eta horiek ezagutzearen garrantzia, horien aberastasuna aintzat hartzeko eta horien kontserbazioaren alde lan egiteko ezinbestekoa den aldetik. – Inguruneak eskaintzen dituen aukerez jabetzea, eta bioaniztasunari eta garapen iraunkorrari eusteko zure partaidetza zein garrantzizkoa den jabetzea. – Talde-lanek gure ezagutza eta jarduna aberasteko baliabide gisa duten garrantziaz ohartzea.

– Zer den Euskal Herria. Non kokatuta dagoen. – Euskal Herrian bereizten diren geografia-unitateak. Erliebea, hidrografia eta klima. – Landaredia eta lurzorua. – Inguruneak lurraldeko biztanleei ezartzen dizkien baldintza nagusiak. – Euskal Herriko geosistemaren alderdi sendoenak. – Giza jarduerak ingurumenean duen eragina.

II. Euskal Herria

1. Zer da Euskal Herria? GALDERA GILTZARRIAK

horren ondorioz, edonolako ikerketa bat abian jarri aurretik, ongi argitu behar dira zenbait alderdi.

• Zer da Euskal Herria?

• Non dago?

Izendapenak

• Zer hedadura du?

Lehenik eta behin, esan beharra dago itxuraz esanahi bera duten hainbat izen erabiltzen direla lurralde bera izendatzeko, eta funtsezkoa dela horiei buruzko zehaztapen batzuk egitea.

• Zer unitate geografiko hartzen ditu? • Zer ezaugarrik definitzen dute eta ematen diote nortasuna?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Ikusi dugunez, Geografia Politikoa ingurune geografikoak gertaera eta fenomeno politikoetan duen eragina eta ingurunearen eta gertaera eta fenomeno politikoen arteko erlazioa aztergai dituen Geografiaren eremua da. Historian zehar, gizakiak egokien iritzi dion moduan mugatu eta banatu izan du lurra, bere interesen arabera. Banaketa horren emaitza, beraz, egitura artifizial bat da, hainbat irizpideren arabera gauzatua: irizpide batzuk politikoak dira, adibidez herrialdeen arteko mugak eta barne-banaketak finkatzeko kontuan hartzen direnak; eta beste batzuk, berriz, interes ekonomikoen araberakoak, adibidez, Europar Batasuna sortzeko kontuan hartutakoak. Horrexegatik, entitate bateko geografia ikertzeko, Euskal Herriko geografia ikertzeko adibidez, ongi zehaztu beharra dago entitate hori zer den, non dagoen, zer hedadura duen, espazioan zer tankera duen, zer barne-ezaugarri dituen eta inguruneko eremuekiko zer ezaugarri berezigarri dituen etab.

Geografia-esparrua Geografia-esparru bat zehazteko, ezinbestekoa da esparru horren lurralde-hedadura eta elementu bereizgarriak ezagutzeko irizpide edo ideia batzuk finkatzea. Azken batean, ongi ezagutu behar dira geografia-eremu horretako gorabeherak, inguruko eremuetatik bereizten dutenak eta espazio berezi gisa definitzen dutenak. Gaur egun, gure herriaren egoera politikoa dela-eta, benetan zaila da Euskal Herriaz hitz egitea. Euskal gizartean askotariko eta elkarri kontrajarritako planteamendu politikoak dituzten taldeak bizi dira; eta, hala, esapide horrek ez du esanahi zehatz eta doi berbera talde guztientzat. Egoera

Euskal Herria euskara hitz egiten den lurraldea izendatzeko erabiltzen den izena da. Esanahi linguistiko eta kultural agerikoa du, beraz. Izenaren gaztelaniazko ordain gisa, País Vasco, Vasconia (baskoiak bizi izan ziren lurraldeari erromatarrek jarritako izen latindarra), Vascongadas, etab. erabiltzen dira. Euskal Herria esapidea XVI. mendeko agiri batean irakurri daiteke, lehen aldiz, Joan Perez Lazarragaren testu batean, hain zuzen ere, eta baita Joannes Leizarragaren Bibliaren itzulpenean ere, muga eta berezitasun historikoez harago, kulturaz euskaldunak ziren lurraldeak izendatzeko. 1901. urtean, Sabino Aranak Euzkadi izena asmatu zuen, zazpi herrialde hauek osaturiko lurralde bat izendatzeko (Zazpiak Bat): Araba, Gipuzkoa, Bizkaia eta Nafarroa, Espainiako estatuan; eta Lapurdi, Zuberoa eta Nafarroa Beherea, Frantziako lurretan. Aranaren asmoa, bera Euskal Herri independentearen aldekoa izanik, esanahi politiko nabarmenagoa izango zuen eta etorkizuneko herrialde subiranoa izendatzeko egokia izango zen izen bat finkatzea zen. Euzkadi, beraz, Euskal Herria baino eduki politiko sakonagoko izena, izaera antropologiko eta kultural nabarmenekoa. Aranak zentzu politiko zabalagoko izen bat nahi zuen, herri independente bat definitzeko euskarri izateko modukoa, bere ustez euskal aberria osatzen zuten herrialdeak batuko zituena. EAJ (Euzko Alderdi Jeltzalea) alderdiak ofizialki bere egin zituen izen hura eta haren esanahia. Denborak aurrera egin ahala, eta, batez ere, 1936 eta 1939 bitarteko Gerra Zibilaz geroztik, izen hori aldarrikapen modura erabili zuten bere garaian II. Errepublikari sostengua eman zioten talde gehienek, gerra amaitutakoan erbestera alde egin behar izan zutenek. Denborarekin, Euskadi adierazpen grafikoa onartu zen. Franco diktadorearen heriotzaren ondoren, eta trantsiziogaraian, Gernikako Estatutua onartu zen; 1979ko abenduaren 18an, zehazki. Eta Estatutuaren Atariko Tituluak bi izenak uztartzeko bidea zabaltzen du, honela:

Vasconia non kokatzen den erakusten duen mapa eta xehetasuna: Akitaniaren eta Pirinioen hegoaldean eta Afrikaren iparraldean (Saint-Sever dohatsua, Landak, XI. mendea). Herrialdea

km2

Azalera guztian hartzen duen ehunekoa

Bizkaia

2.217

Gipuzkoa

1.997

Araba

3.047

10.421

Nafarroa Nafarroa Beherea

1.336

Lapurdi

587

Zuberoa

789

20.664

100

Guztira

Bordele

Gar

Tolosa

KANTAURI ITSASOA

1778

ona Iba ia

VII. MENDEA EREMU ELEBIDUNA

Ebro ibaia

EUSKAL ETA EUSKAL MODUKO TOPONIMOEN EREMUA Andorra

Huesca Soria

Euskararen erabileraren gehieneko hedadurari buruzko hipotesia.

“Orduan, erromatar gudarosteak baskoien lurralderaino atzera egin zuen, gariz hornitzera, eta, une hartan bertan abiatu zen Sertorio; Galiak eta Asia ere ez galtzeko interes bizia zuen. ” SALUSTIO, CAIO (K.a. 86–35). Historiae, 2, 93

“Halakoxea da menditarren bizitza, hau da, esan dudan bezala, Iberia iparraldean bizi diren leinuena: galaikoena, asturiarrena eta kantabriarrena, baskoiak eta Pirinioak barne hartuta.” ESTRABON (K.a. 63–K.o. 20)

“Iberiarrak, ez baskoi urdurien artetik igarotzen den ibai ingurukoak.” AVIENO, RUFO FESTO (K.o. 400. urte ingurua, baina K.a. 70. urteko material eta informazioak baliatuta)

“Euskaldunak (edo vascongadoak) Bizkaiko, Gipuzkoako eta Arabako lurretan ez ezik, Nafarroan ere bizi dira; hala ere, lehenengo hiru lurraldeek euskal deitura izan dute, betidanik, antzinatik izan direlako euskal lurraldearen muina, garai batean Pirinioetatik Frantzia barnera iristen zen lurralde haren muina.” PASTOR, DIEGO. Lecturas geográficas. IV España y Portugal. Hirugarren argitalpena. I.G.S.A. Seix & Barral Herms. argitaletxea. Bartzelona, 1934.

“Euskara –hizkuntza primitibo baten lekuko berezia– eremu mugatu batean erabiltzen da: Gipuzkoan, Bizkaiko parte handi batean eta Araba iparraldean, Nafarroako mugako herriez eta Pirinioetako haranez gainera, Frantziako Behe Pirinioetako departamenturaino.” Geografía de España I. Geografía Regional. Labor, S.A. argitaletxea. Bartzelona. Hiru argitalpen: 1928, 1932 eta 1938.

“Antzinako Vasconiak edo Lur Euskaldunak 7.000 km2 eskaseko hedadura du. Gaur egungo bere mugak ez datoz bat baskoi primitiboak bizi izan ziren lurraldearen mugekin; haien lurraldea hegoalderago iristen zen, Ebroko tarteko haraneraino, Nafarroa eta Aragoiko parte bat barne hartuta... Alderdi fisikoari dagokionez, alde nabarmenak daude kostaldeko bi herrialdeen –Bizkaiaren eta Gipuzkoaren– eta Arabaren artean; baina arras antzekoak dituzte arraza, hizkuntza eta ohiturak, eta halako lurralde-batasun bat sortu da, arrazoi historikoen eta bizitza administratibo bera eduki izanaren ondorioz.” Geografía de España II. Geografía Regional. Labor, S.A. argitaletxea. Bartzelona. Hiru argitalpen: 1928, 1932 eta 1938.

1. artikulua

“Euskal Herriak, bere naziotasunaren adierazgarri, eta autogobernua iristeko, Autonomia Erkidego gisa eratzen du bere burua Espainiako Estatuaren barruan, Euskadi zein Euskal Herria izenez, Konstituzioarekin eta oinarrizko erakunde-arau duen Estatutu honekin bat”. 2. artikulua

1. Arabak, Bizkaiak eta Gipuzkoak dute, Nafarroak bezala, Euskal Herriko Autonomia Erkidegoa osatzeko eskubidea. 2. Euskal Herriaren Komunitate Autonomoaren lurraldea Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa herrialde historikoez osatuko da, bai Nafarrokoarenaz ere, hauek egungo probintzien mugetan hartzen direlarik; eta erabakitzen prozeduraren arabera partaide izatea erabakitzen badu. Zer da Euskal Herria? Gaur egun, eta zoritxarrez, galdera horren erantzunak gizarte-eztabaida eta eztabaida politiko bizia sortu ohi du, eta liskar latzen iturria da gure gizartean. Edonola ere, eztabaida ideologikoa alde batera utzita, eman daitezke Euskal Herriari buruzko ikerketa geografikoa egiteko oinarri hartuko dugun lurraldea definitzeko irizpide batzuk. Egia da gaur egun Euskal Herria osatzen duen lurraldeak historian zehar ez duela eduki, bere horretan, batasun politikorik; baina egia da, halaber, Historiaren hasieratik bertatik lurralde honetan hizkuntza bera eta antzeko ohiturak eta sinesmenak zituzten herri batzuk bizi izan zirela, hainbat lekukotasunek adierazten dutenez. Estrabon greziar geografoak (K.a. 63 – K.o. 19), Tito Livio erromatar historialariak (K.a. 59 – K.o. 17) eta Plinio Zaharra erromatar militarrak (K.a. 23 – K.o. 79) Vasconia deitzen zieten Pirinioetatik mendebaldera dauden lurraldeei. Baskoiak bizi ziren lurraldeari zegozkion hirurak. Aurrerago, VII. mendean, merobingiarrek Vasconiako Dukerria sortu zuten; eta, aurrerago, estatu baskoi bihurtua zela, Akitaniari lotu zitzaion. Mende haietan (VIII. m.) oraindik sortu gabe zeuden Europako gaur egungo estatuak, baina gerora Iruñeko erresuma izango zenaren muina orduan ernatu zen, musulmanen aurrerabidearen kontrako erresistentziagune gisa. Nafarroako Erresuma izena hartu zuen, gerora, erresuma hark, baskoiek edo nafarrek hartutako lurraldeak biltzen zituena.

Saint-Severko Dohatsuak XI. mendean egindako mapan (aurreko orrialdean), Wasconia agertzen da, Aquitania, Gallicia eta Lusitania lurraldeen artean; Frantzia, berriz, iparralderago ikusten da. XVI. mendean, Juan Perez Lazarragak Eusquel erria izendatu zuen lurraldea, eta Joanes Leizarraga lapurtarrak, Heuscal Herriai; XVII. mendean, Pedro Axularrek Euskal herria izenaz aipatu zuen. Ikus daitekeenez, ezaugarri kultural komunak –batez ere, euskararen erabilera– zituen komunitate baten presentzia iraunkorra aipatzen duen dokumentazioa ugaria da; eta Euskal Herria gertaera historiko onartua dela esan liteke, hortaz. Hainbeste, non gaur egungo gizarte-errealitateak bultzatuta, Madrilen argitaratzen dituzten egunkarietan, Euskadirako argitalpenetan, Nafarroa ere sartzen baitute; eta gauza bera gertatzen da Akitaniako Soud-Ouest egunkarian, Bidasoatik hegoalderako eskualdea euskal eskualdetzat hartzen baitute. Nola zedarritu ikergai den lurraldea? Gaur egun, honela banatuta daude historian zehar euskara erabili izan duten lurraldeak: Ipar Euskal Herria, Frantziaren mende dagoena, eta Hego Euskal Herria, Espainiako estatuaren parte dena. Hego Euskal Herria, gainera, bi autonomia-erkidegotan banatuta dago: – Euskal Autonomia Erkidegoa, hiru probintzia hartzen dituena: Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba. – Nafarroako Foru Komunitatea. Frantziako estatuaren lurretan, berriz, Lapurdi, Nafarroa Beherea eta Zuberoako probintziak daude, Pirinio Atlantikoetako departamenduaren barruan. Kokapen geografikoa Lurraldearen hedadura eta mugak zehaztu ondoren, eta aurreko ikasgaian ikasitakoari jarraituz, geografikoki non kokatuta dagoen zehaztu behar dugu. Horretarako, aurreko gaiko 1. eta 2. fitxak erabili –Kokapenari eta Hedadurari dagozkionak– eta datu hauek eman beharko ditugu: Koordenatuak. Ez gara ari puntu geografiko batez, eremu batez baizik; beraz, bigarren fitxako 1. puntuari jarraituko diogu. Euskal Herriaren kokapena, beraz, hauxe da:

0º 43´22´´ eta 3º 20´30´´ arteko longitudea, mendebaldera, eta 41º 54´34´´ eta 43º 32´30´´ arteko latitudea, iparraldera.

43° 32’ 30”

Bayona NAFARROA LABURDI BEHEREA

Baiona NAFARROA LAPURDI BEHEREA

Bilbo

DonibaneGarazi

Donostia

BIZKAIA

GIPUZKOA

Maule

43°

ZUBEROA

GIPUZKOA

Maule ZUBEROA

43°

Gasteiz

Gasteiz Iruñea

ARABA

Iruñea

ARABA

43°

NAFARROA 3° 20’ 30”

NAFARROA

3° 20’ 30”

DonibaneGarazi

Donostia

BIZKAIA

43° 41° 54’ 34”

Kokatzeko koordenatuak.

Euskal Herriaren banaketa administratiboa.

Harrespila Itsasun, Lapurdi.

Ariketak 1. Zehaztu zer elementuk egiten duten geografia–eremu jakin bat beste lurralde batzuk ez bezalakoa.

3. Adierazi, goiko mapan eta planisferioan, Euskal Herria non dagoen. Zer meridianoren eta paraleloren artean dago kokatuta?

2. Egin ezazu idazlan labur bat, Euskal Herriaren geografiahedadura finkatzeko zer datu erabili ditugun azaldu eta arrazoitzeko.

4. Adierazi, zure koadernoan, kokapenaren xehetasun guztiak, eta bila itzazu, atlas batean, Euskal Herrian sartu ditugun lurraldeetako bakoitzaren koordenatuak.

2. Elementu naturalen azterketa: erliebea GALDERA GILTZARRIAK • Zer da uren banalerroa? • Zer erliebe-unitate bereizten dira?

Erliebe-unitateak Hego Euskal Herriari dagokionez, hiru egitura-unitate handi hauek dira aipatzekoak: Pirinioak, Euskal mendiak, eta Ebroren sakonunea. Ipar Euskal Herriaren barruan, berriz, Akitaniako edo Aturri ibaiaren arroa nabarmentzen da.

Pirinioak AZALDU BEHARREKO IDEIAK Euskal Herriak hartzen duen eremu geografikoko paisaian, heterogeneotasuna da ezaugarri nagusia; izan ere, elkarren oso bestelako ezaugarriak dituzten erliebe-unitateek osatutako lurraldea da. Desberdintasun horiek eragin nabarmena dute kliman, landaretzan, baliabide naturaletan, baliatze ekonomikoan eta, oro har, bertako biztanleen bizimoduan.

Kapitulua lantzen hasi aurretik, gogoan hartu behar dugu Euskal Herrian, historian zehar, eta oso aspalditik gizakiaren kokaleku izan diren toki guztietan bezala, paisaia gutxi gelditzen direla erabat naturalak. Edonola ere, askotariko paisaiak ditu Euskal Herriak, lurralde txikia izan arren. Ipar-ekialdea, adibidez, menditsua da, eta hezea; eta horren aurrez aurre, Arabako Lautada eta Errege Bardeetako basamortua daude. Oro har, erliebe konplexua duela eta mendebaldetik ekialdera kostaldearen paralelo antolatutako ardatz batzuk bereizten direla esan daiteke. Uren banalerroa eta horren garrantzia Uren banalerroa irudizko lerro bat da, mendien mailarik gorenak lotzen eta bi ibai arro bereizten dituen lerroa, hain zuzen ere. Horrek esan nahi du euri-ura, irudizko lerroaren zer aldetara erortzen den, ibai batera edo bestera isurtzen direla, eta Atlantikoko edo Mediterraneoko isurialdera joko dutela. Euskal Herriko uren banalerroak oso ongi definituriko bi eremu handitan zatitzen du lurraldea: a. Iparraldean: Zuberoa, Nafarroa Beherea, Lapurdi, Nafarroa iparraldea, Gipuzkoa, Bizkaia, eta Arabako zati txiki bat. 9.000 km2 inguruko hedadura du eremu horrek. b. Hegoaldeeneko alderdian, Arabako lurralde gehiena eta Nafarroa ia osoa sartzen dira, hedadura handiko eremua, beraz.

Pirinioetako mendikatearen mendebaldeeneko alderdia da. Hiru Erregeen Mahia (2.428 m) du ekialdeeneko muturra, eta Larrun gailurra (900 m), mendebaldeenekoa. Eremu honen barruan, hiru gune hauek bereizten dira: a. Ardatzeko Pirinioa. Mendi ez oso garai baina malda handikoen multzoa da. Bortziriak, Larrun, Urtsumendi, Aldude-Kintoa, Lapurdi, Oroz-Betelu, Irati-Mendibeltza eta Iguntze mendiguneek osatuta dago. Mendigune horien artean ez dago loturarik; ibaien jarduerak sortutako sakonune eta haitzarte sakonek bereizita daude. b. Hegoaldeko isurialdea: Iparraldetik hegoaldera antolatuta dago, ondoren adierazten den moduan: – Barnealdeko mendikateak, Mendebaldeko Pirinioetako garaierarik eta hedadurarik handieneko eremua. Horma bertikal ugarik eta gailur garaiek osatutako multzoa da; gailur garai horiek ibaiek beren ibilbidean zizelkaturiko arroila sakonekin kontraste nabarmena egiten dute. Gailur nagusiak hauek dira: Orhi (2.021 m) eta Auñamendi (2.507 m), Euskal Herriko garaiera-mailarik altuenekoa. – Barnealdeko sakonunea, Irunberritik, Leireko mendilerroak Aragoirekin muga egiten duen tokitik, Iruñeraino iristen da, Erro ibaiaren ibarrari jarraituz; hortik Arakil ibarrean barrena jarraitzen du, Aralar mendikatearen hegoaldeko mazelatik. Paisaian, ekialdetik mendebaldera doazen mendi zerrendak dira nagusi; ibaiek mendi zerrenda horiek ebakitzen dituzte (Zaraitzu, Irati, Ultzama), eta arroila sakonak eratzen dira, horrela. – Kanpoaldeko mendikateak. Barnealdeko sakonunearen eta Ebroren sakonunearen artean dago gune hau, eta bi eratako egiturak bereizten dira: alde batetik, egitura zakarrak, Leire eta Alaitz mendikateak, esaterako; eta, bestetik, egitura biribilduak, Izko eta Erreniega.

I R

Gorbeia Aizkorri Mendilerroa

E U S K A L Ure

or a nn

ea bid

Uren banalerroa

Ur en no ra bid ea

Urbasa Mendilerroa me Izko ndi lerr oa

N S

Ibaia

I O

Abodi Mendilerroa

M E N D I A K

Ka Me ntau ndi riko O lerroa

I N

Aralar Mendilerroa

Ibaia

Uren banalerroa.

Erliebe-unitateak

Larrun mendia, Saratik ikusita (Lapurdi).

Urbiako mendilerroa, Aizkorritik ikusita.

Malloak mendikatea (Nafarroa).

c. Pirinioetako iparraldeko isurialdea. Forma sinpleagoak ditu. Makurdura txiki bat du ekialdetik –goreneko gunetik– mendebaldera, gune behereenera. Pirinioetan zenbat eta iparralderago, zenbat eta Frantzia alderago, orduan eta leunagoa da erliebea; eta ibar zabal eta sakonune txikitan amaitzen da. Euskal mendiak Oro har, Pirinioak baino askoz ere apalagoak dira; beren egituraren norabidea ere bestelakoa da. Bi sektore bereizten dira: a. Euskal Mendiak, uren banalerrotik iparraldera. Uren banalerrotik iparralderako Euskal Mendiak; Ipar Euskal Herriko Errobi ibaiaren arrotik Bizkaiko kostaldearen mendebaldeko muturrean dagoen Barbadun ibairaino iristen dira. Uren banalerrotik kostaldera, lau erliebe-unitate bereizten dira: – Kostaldeko mendikate tertziarioa, Gipuzkoako kostaldeko ekialdeeneko muturretik Getariaraino. JaizkibelUlian du garaiera-mailarik altuena. – Kostaldeko iparraldeko antiklinorioa. Matxitxako lurmuturraren eta Bortzirietako mendigunearen artean. Hauek ditu gailur nagusiak: Hernio (1.072 m), Izarraitz (1.026 m), Arno (602 m) Iluntzar (722 m) eta Sollube (684 m). Kostaldean, labar malkartsuen artean, Mundakako ibaiaren estuarioa nabarmentzen da. – Bizkaiko sinklinorioa. Galea lurmuturretik Bortzirietara eta Aldude-Kintora doana. Forma biribilen artean, Unbe (301 m), Bizkargi (563 m), Oiz (1.026 m), Urko (700 m), Elosua (700 m) eta Murumendi (864 m) nabarmentzen dira. Mendi horien artean, hainbat ibai-ibar eratu dira; adibidez, Ibaizabal eta Butroe. – Bizkaiko antiklinorioa, Bortzirietako mendigunetik Ordunteko mendietara –Euskal Herriko mendebaldeeneko muturrera– doan lurraldea hartzen duena. Aralar (1.427 m), Aizkorri (1.600 m), Anboto (1.331 m), Gorbeia (1.475 m), Ganekogorta (998 m) eta, mendebaldeeneko muturrean, Ordunte (1.104 m) tontorrek osatua da. b. Hegoaldeko mendilerroak eta arroak, uren banalerroaren hegoaldean. Mediterraneoko isurialdean daude, eta Ebroren arroa osatzen dute. Kantauriko isurialdekoek baino askoz ere ibar zabalagoak dituzte, eta hori da eremuaren bereizgarri nagusia. Unitate hauek har daitezke eremu horren ikerketaren oinarri:

– Arabako Lautada. Pirinioaurrea Iruñearekin eta Irunberrirekin lotzen duten bide naturala da, Aralar eta Entzia-Urbasa mendilerroen artetik igarotzen den komunikazio-sistemaren oinarria. – Mendebaldeko mendilerroak. Arabako Lautada mendebaldetik ixten dutenak dira: Badaia mendilerroa, Arkamo, Gibijo, Salbada eta Arrato. – Erdialdeko mendilerroak. Mendebaldetik ekialdera doaz, Arabatik Nafarroaraino, eta egitura hauek eratzen dituzte: Urbasa eta Andiako mendiguneak, Nafarroako mendebaldean; Entziako mendilerroa eta Gasteizko mendiak, Urbasa mendebaldera luzatzen dutenak eta Lautadaren eta Trebiñuko arroaren arteko bereizketa naturala eratzen dutenak; Trebiñuko arroak Toloño mendilerroa du hegoaldean, eta Gasteizko Mendiak, iparraldean. – Hegoaldeko mendilerroak. Toloño mendilerroa ekialdetik mendebaldera doa, eta Trebiñuko arroa eta Arabako Errioxa bereizten ditu. Hegoaldeko mendilerroak Toloño mendilerroraino iristen dira mendebaldetik, eta Kodeskoraino, ekialdetik.

Ebro ibaiaren sakonunea Ebro ibaiaren sakonunearen mendebaldeeneko alderdia da. Iparraldean, Toloño mendilerroa, Andia, Urbasa eta Izko ditu mugakide; hegoaldean, berriz, Ebro ibaiarekin berarekin muga egiten du. Erdialdeko Nafarroako sektorea nabarmentzen da (Uxueko mendilerroa, Tafallako sinklinala), garaiera txikiko forma topografiko oso erosionatuak dituena, eta baita Bardeak ere, Erriberan, Nafarroa hego-ekialdean.

Akitaniako arroa, Ipar Euskal Herria Ipar Euskal Herrian, beste era batera antolatuta daude egiturak. Paisaia homogeneoagoa da, eta garaiera-aldeak ez dira oso nabarmenak. Hego Euskal Herriko kostaldea ez bezala –labar malkartsu ugari baititu hark–, Ipar Euskal Herrikoa leuna da, eta hondartza luze eta duna ugari ditu. Labur esanda, hegoalderantz goranzko malda txiki batean hedatzen diren ibarrak dira nagusi erliebean; puntu garaienak Larrun eta Pirinioak dira. Atal honetan, ez ditugu ahaztu behar izen bereko ibaiaren estuarioan dauden Aturriko barthes deritzenak, holandarren teknologia erabiliz XVII. mendean itsasoari kendutako lurrak.

Aiako Harria.

Aizkorriko mendilerroa, Seguratik ikusita (Gipuzkoa).

Txindoki mendiaren paisaia, Zeraindik ikusita (Gipuzkoa)

Anboto.

Gorbeia mendia.

Ariketak bestea mendebaldetik ekialdera, eta egin itzazu horien soslaiak.

1. Osa ezazu Euskal Herriko mapa bat, eta azaldu zein diren bertako erliebearen ildo nagusiak. Adieraz ezazu non egongo litzatekeen kokatuta uren banalerroa eta zer eremuk isurtzen duen iparraldera eta zer eremuk hegoaldera.

4. Bila itzazu, Euskal Herriko mapa batean, hamar mendirik garaienak, eta egin horiek konparatzeko grafiko bat.

2. Begiratu Euskal Herriko erliebe-unitateen mapari, eta osatu idazlan bat, unitate horiei buruzko informazioarekin.

5. Bila ezazu mapa batean irudietan agertzen diren lekuen kokalekua eta adieraz ezazu zer koordenatu dituzten.

3. 29. orrialdeko mapako informazioa kontuan hartuta, hauta itzazu bi ardatz adierazgarri, bat iparraldetik hegoaldera eta

6. Pirinioen mapa batean, adieraz itzazu zer eremu eta osagai dituen.

3. Elementu naturalen azterketa: hidrografia GALDERA GILTZARRIAK • Nolakoa da sare hidrografikoa? • Zer-nolako kalitatea du sare horretako urak?

ibai batzuek, eragin ozeanikoaren ondorioz. Neguan, emariak oso handiak dira; udan, berriz, udako agorraldiak ez dira asko nabarmentzen. Hala ere, aldian-aldian emariak txikitu ere egiten dira, euri-urritasunagatik, udazkenean, batez ere. Arroko emaririk txikienak Artibai eta Herrerias ibaiei dagozkie: 25,2 eta 23,5 l/seg/km2, hurrenez hurren.

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Ura funtsezko elementua da gure planetako ekosisteman. Alde batetik, ezinbestekoa da biziak iraun dezan, edonolako bizirik izan dadin; eta, bestetik, funtsezko baliabidea da hainbat giza jarduera gauzatzeko. Gizadiaren historian zehar, urak, ura eskuratzeko erraztasunak, berebiziko eragina izan du herrien sorreran, industrien ezarpenean, nekazaritza-jardueran, etab. Eremu geografiko batek zer baliabide hidrografiko dituen jakitea eta horiek ulertzea, horiek nola eratzen diren, nondik datozen edo urtean zenbat ur biltzen duten jakitea, garrantzi handikoa da gizakiak lurralde jakin horretan bizitzeko zer aukera dituen jakiteko.

b. Mediterraneoko isurialdea Ibai luzeagoak dira, eta malda leunagokoak. Ebro ibaian isurtzen dira. Oro har, iparraldetik hegoalderako norabidea dute; Ebro da horretan salbuespena, ipar-mendebaldetik hego-ekialdera egiten baitu bere bidean. Kantauriko isurialdekoek baino emari txikiagoak dituzte isurialde honetako ibaiek. Emari handienekoak Irati (48,36 l/sg/km2) eta Arga (44,2 l/sg/km2) ibaiak dira. Eta erregimen apalenekoak, berriz, Ebroren eskuinaldekoak; adibidez, Ega, 10 l/sg/km2ko emaria duena. Udan, agorraldi nabarmena izaten dute. Emari handienak otsailean izaten dira, eta txikienak, abuztuan.

Ibaiak

Aintzirak

Euskal Herriko sare hidrografikoa ibar estuetan barrena doazen ibai-sare trinko batek osatua da; ibai bakoitzak bere arroa eratzen du, eta itsasora isurtzen dira, zuzenean. Ibaietako uraren jatorria euria da, nagusiki. Aurreko atalean ikusi dugunez, erliebearen gunerik garaienak lurraldearen erdialdean daude, eta bi isurialdeko uren banalerro bat eratzen dute: iparraldekoa (Kantaurikoa) eta hegoaldekoa (Mediterraneokoa). Azter ditzagun, orain, isurialde bakoitzeko ibaien ezaugarriak:

Hauek dira Euskal Herriko aintzira nagusiak:

a. Kantauriko isurialdea Uren banalerrotik Kantauri itsasoraino, 75 km inguruko tartea dago, batez beste. Hortaz, ibilbide laburreko ibaiak dira; uholde-ibaiak, oro har, eta maldatsuak. Arroak oso txikiak diren arren, ibaiek erosio-ahalmen handia dute, ura lastertasun handiz jaitsi ohi delako mendietatik.Oro har, hegoaldetik iparralderako norabidea dute. Euri-erregimenak dira nagusi, eta elurrak ez du eragin aipagarririk, Uhaitzandi aldean izan ezik; inguru horrek elur/euri-erregimena du. Gainera, isurialdeko emari handieneko ingurua da; 58,51 l/sg/km2-ko emaria hartzen dute

– Arreo aintzira (Gesaltza Añana, Araba), ur iraunkorrak dituena. Mendebaldeeneko da. – Carralogroño eta Carravalseca urmael gaziak. Biasteritik gertu daude. Udan agorraldi nabarmena izaten dute, eta gehienak lehortu egiten dira. – La Cañas urtegia, Vianan. Giza esku-hartze baten emaitza da; XIX. mendean ureztatze-istil bihurtu zuten. – Ezkaurreko ibona, Erronkari eta Ansóko haranen artean kokatua. Ez da oso handia, 50 m-ko diametroa eta 1 mko batez besteko sakonera ditu; baina Euskal Herriko modelatu glaziarreko aintzira bakarra da. – Nafarroa hegoaldean, natura-erreserba izendatutako urmael batzuk daude; adibidez, Juncalko urmaela (Tafalla), Pulguerko istila (Cintruénigo) eta Agua Saladako istila (Tutera).

Hezeguneak Euskal Herrian, bi paisaia daude benetan bikainak, kalkulatu ezinezko balioa duen aniztasun biologikoko bi hezegune:

Oria

Deb a

Urola

Oka Art iba i

ab al

obi Err

Iba iz

Irati

rra do Za

ar laz Sa

Ibaiuda

Ega

Baia

e Biduz

r Ne

n vi贸

m Uru

a agu Cad

a aso Bid

Bu t r贸

Arga

Ebro

Arag贸n

Bidasoa ibaia.

Euskal Herriko ibaien mapa.

Ziburuko kostaldeko labarrak.

Urdaibai.

Senpere aintzira, Lapurdin.

Esako urtegia, Nafarroan.

– Urdaibaiko padurak. – Txingudiko itsasadarra.

Lurpeko urak Lurpeko urak garrantzi handiko baliabidea dira hainbat eskualde urez hornitzeko. Bereziki premiazkoak dira honako gune hauetan: – Iruleko Uren Mankomunitatean; agorraldia denean, lurpeko urak erabili behar izaten dituzte han. – Arabako Lautadako industrian. – Ibaiuda, Inglares, Arga eta Ebroren arroetan, lurrak ureztatzeko. Lurpeko urak aztertzean, arreta berezia eman behar zaie ur termalei, hau da, lurraren barrenetik bero kanporatzen diren urei. Alderdi horri dagokionez, Euskal Herrian ospetsuak dira Beteluko (22 ºC), Belaskoaingo, Urberuagako (27 ºC) eta Altzolako iturburuak eta Zestoako, Kanboko eta Fiteroko (46 ºC) bainuetxeak.

Giza jardueraren eragina Gurearen moduko gizarte garatuetan, azpiegitura- eta eraikuntza-lanetan ahalegin berezia egin behar izan da, pertsonako ur-kontsumoak izugarri gora egin izanaren, nekazaritza-lurrak ureztatzeko uraren eskaria nabarmen handitu izanaren, industriak urez hornitu beharraren eta energia premia gero eta handiagoak sortu izanaren ondorioz. Baliabide hidrikoak ahalik eta hobekien bildu, baliatu eta banatzea izan da ahalegin horien helburua. Eta EAE era horretako azpiegituren eraikuntzan egindako ahaleginaren erakusgarria da; izan ere, 35 urtegitik gora daude, hainbat erabileratarako ura biltzen dutenak: energia-ekoizpena, kontsumoa, ureztatzea… Gizarte modernoek ur kantitate handia behar dute herritarrei eskaini beharreko zerbitzuen eskariari erantzuteko. Azter ditzagun urarekin loturiko zerbitzu batzuk eta zerbitzu horiei erantzuteko sortu behar izan diren hainbat azpiegitura: – Gasteiz eta Bilboko herritarrek bi urtegitatik jasotzen dute beren iturrietarako ura: Uribarri Ganboa (147 hm3-tik gorako edukiera) eta Urrunaga (72 hm3-ko edukiera). Bi urtegi horien arteko lotura egiteko, Zadorratik (Medi- terraneoko isurialdea) Nerbioirako (Kantauriko isurialdea) uren isurialdaketa egin beharra dago. – Donostiak eta Donostiako eskualde osoak Urumea ibaiaren arroko urtegietatik hartzen dute ura: Añarbe (44 hm3) eta Artikutza (1,6 hm3). – Nafarroan, bertako baliabide hidriko oparoei esker, urtegi ugari dituzte. Horien artean, bereziki aipatzekoak dira

Arga ibaiaren iturburukoak: Allotz (84 hm3) eta Eugi (21 hm3). – Iruñea Eugiko urtegiko eta Artetako iturburuko urez hornitzen da. – Nafarroa hegoaldean, lurrak ureztatzeko ur ugari behar denez, ureztatze-lanetarako erreten eta ubide ugari eraiki dituzte. Horien artean daude Lodosako kanala, Aragoiko Kanal Imperiala ubidea, Tuestekoa eta Bardeetakoa. – Pirinioetako iparraldeko isurialdean, urtegiak energia elektrikoa ekoizteko baliatzen dituzte, nagusiki. Azpiegitura hidraulikoak ezinbestekoak dira ura hainbat jardueratarako erabiltzeko; baina kontuan hartu beharra dago, halaber, azpiegitura horiek eraikitzeak garrantzi handiko eragozpenak ere sortzen dituela: populazioak lekualdatzea, kutsadura, beste eskualde batzuetako baliabide hidrikoak aldaraztea, flora eta fauna desagertzea edo lekualdatzea, etab.

Uren kalitatearen garrantzia Gizakiak ez du ura era egokian erabiltzen, ez da ohartzen baliabide mugatua dela eta etengabe isurtzen dira orotariko hondakinak uretara; horren guztiaren ondorioz, natura ez da ura bere kabuz berriztatzeko edo oneratzeko gai. Hala, Euskal Herriko ibai gehienak oso kutsatuta daude; are gehiago, horietako batzuk ibai hiltzat hartuta daude. Kadagua, Nerboi, Ibaizabal, Deba, Urola, Oria eta, batez ere, Aturri dira kutsadura-presio handia duten ibaien eredu adierazgarriak. 2000. urtean, Europar Batasunak Uraren Zuzentarau Orokorra plazaratu zuen; zuzentarau horren arabera, ur guztiek egoera ekologiko egokia izan beharko dute, 2015erako. Helburua hauxe da: uraren kutsadurari aurrea hartzea eta kutsadura murriztea, uraren erabilera iraunkorra sustatzea, uretako ekosistemen egoera hobetzea eta uholdeen eta lehorteen ondorioak saihestea. Euskal Herrian, ibaien % 70ek ez dute betetzen zuzentarauak agintzen duena. Eusko Jaurlaritzaren Ingurumen Sailak ibaiei buruzko txostenak landu ohi ditu, urtero, 1993. urteaz geroztik. Txosten horietan aditzera ematen denez, hauek dira euskal ibaiei kalte gehien egiten dieten eragileak: arazketa eta saneamendu urriegia, industria-jardueren ondoriozko tokian tokiko kutsadura, nekazaritzaren ondoriozko kutsadura, nekazaritza- eta hirigintza-presioaren ondorioz ibaietako habitata hondatzea eta lurzoruaren eta uraren erabilera intentsiboa, zentral hidroelektrikoek eragiten dutena, esaterako.

Ariketak 1. Aurreko orrialdean aztertu ditugun urtegien edukiera kontuan hartuta, presta ezazu horien arteko desberdintasunak adierazteko grafiko bat. 2. Egin ezazu ur termalak dituzten gune eta herrien mapa. Erantsi, mapa horretan bertan, aintzirak eta hezeguneak. 3. Begiratu bi euskal isurialdeetako ibaien grafikoei. Aztertu zertan diren desberdinak, eta zertan antzekoak. Erantzun galdera hauei: – Zer garaieratan jaiotzen da ibai bakoitza? – Bi ibaietatik zeinetan du abiadura handiagoa urak? Zertan antzematen da hori?

5. Begiratu Euskal Herriko ibaien mapari. Zer esan nahi du puntu gorriz egindako lerroak? Zer adierazten du? 6. Taldeka, bila ezazue Urdaibaiko padurei eta Txingudiko itsasadarrari buruzko informazioa. 7. Begiratu Euskal Herriko ibai hauen hidrogramei, eta egin horietako bakoitzari buruzko iruzkin labur bat. Emaria (m3/s) 50

Uhaitzandi ibaia, Maulen.

– Zer altitudetan itsasoratzen da Oria ibaia? Eta Zadorra? Zergatik halako aldea? – Bietatik zeinetan da nabariagoa ibai-terrazak sortzeko joera? Zergatik?

Emaria (m3/s) 50

– Zer luzera dute?

Ibaizabal ibaia, Lemoan.

Garaiera (m) 1.000

ORIA 800

600

0 400

Emaria (m3/s) 50

200

Ega ibaia, Lizarran.

40 10

90 Luzera (km) 30

Garaiera (m) 1.000

ZA DORRA

800 10 600 0 400

Emaria m3/s 50

Oria ibai, Andoainen.

200 40

90 Luzera (km)

4. Begiratu 79. orrialdeko irudiei, eta lotu irudiak landu dugun hidrografiako atalen batekin. Adierazi, halaber, irudi bakoitza zergatik lotzen duzun atal jakin batekin eta ez beste batekin.

Atal honetan gai hauek landuko ditugu: Prozedurazko edukiak (Egiten jakin). – Alderdi historikoei, kulturalei, eta abarrei buruzko hipotesiak proposatzea, azaltzea eta egiaztatzea. – Hainbat iturritatik abiatuta garrantzizko informazioa lortzeko eta erregistratzeko urratsak egitea: ikonografikoak, arkeologikoak, etab. – Aldiak, kulturak eta zibilizazioak, gertaera historikoak, datuak eta lekuak denboran eta espazioan kokatzeko urratsak egitea. – Aldaketa-prozesuei urratsak egitea.

behatzeko

– Denborazko sekuentzien, denbora-lerroen eta friso historikoen irudikapen grafikoa egiteko teknikak erabiltzea. – Gizarte historikoen eta gaur egungo gizarteen arteko desberdintasunak eta aldeak identifikatzeko, analizatzeko eta konparatzeko teknikak erabiltzea. – Gertaera historikoen kausak aztertzeko urratsak egitea. – Hainbat garai eta kulturatako artelanen azterketa konparatiboa egiteko urratsak egitea, eta analogiak eta desberdintasunak bilatzea. – Paisaien itxuran, zenbait gertaera geografikoren kokapenean eta banaketan, ingurumenaren degradazioan, etab. ingurunearen eta gizakien ekintzaren artean sortzen diren interakzioak aztertzeko urratsak egitea.

Balio-edukiak (Zure parte-hartzea eta inplikazioa ezinbestekoa da, eta ahalegindu behar zara zure iritzia eta jarrera aurkitzen) Horretan laguntzeko, hainbat tresna emango dizkizugu, honako alderdi hauek landu ditzazun: – Lehenaldiko gizarte-errealitatea ezagutzeko interesa eta jakinmina eta jarrera kritikoa, gertaera historikoen aurrean. – Gizarte historikoen adierazpen artistikoak eta kulturalak balioestea eta errespetatzea. – Ondare kulturalaren eta ondare historiko-artistikoaren aberastasuna eta aniztasuna aintzat hartzea, errespetatzea eta hartaz gozatzea eta hura gordetzeko eta babesteko jarrera hartzea. – Gizonek eta emakumeek historiaren subjektu gisa bete duten zeregina balioestea. – Era aktiboan eta eraikitzailean parte hartzea, ahalegin pertsonala, erantzukizuna eta solidaritatea agertzea taldeko lanetan edo taldean egiten diren beste zereginetan. Naturaltasunez onartzea norberaren akatsak eta hutsegiteak eta horiek zuzentzeko jarrera izatea.

Kontzeptuzko edukiak (Memorizatu eta ulertu). – Bizitza, gure planetaren ezaugarria. – Gizakiaren jatorria. – Lehen giza kulturak. – Paleolitoaren bukaera. – Neolitoa. – Metal Aroa.

III. Gizarte primitiboak

105

1. Bizitza, gure planetaren ezaugarria GALDERA GILTZARRIAK • Nola agertu zen gizakia Lurrean? • Zer bilakaera izan zuen bizitzak Lurrean? • Zerk bereizten du gizakia gainerako espezieetatik? • Zein izan ziren lehen giza gurtzak? • Nola eta noiz iritsi zen gizakia Euskal Herrira?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Izaki biziak, animaliak nahiz landareak, jaio, hazi, elikatu, ugaldu eta hil egiten dira. Baina multzo horren barruan sartzen dira, bai bizitzaren forma txikienak eta soilenak (bakterioak, protozooak, etab.), bai neurri eta konplexutasun handienekoak. Gizakia da bizitza-formarik konplexuena. Gorpuzkerak, adimenak eta sortzeko duen ahalmenak bereizten dute gainerako animalietatik. Bere eskuetan du Lur planetaren etorkizuna, ingurumenean eta inguratzen duen bizitzan eragin baitezake. Bestalde, bizitzaren existentziak sortzen du alderik handiena Lur planetaren eta unibertso ezagunaren gainerako argizagien artean. Nekez pentsa daiteke Lurra denik bizitza garatu zen unibertsoko leku bakarra; alabaina, ez dugu orain arte gure planetatik kanpo inolako organismo bizirik, ezta txikiena ere, dagoen frogarik. Egia da, hori bai, ez dugula unibertsoaz gauza handirik ezagutzen. Gaur egun arte, ozta-ozta atera da gizakia Lurretik, Ilargia zapaldu besterik ez du egin. Gure planetatik kanpo dagoen guztiaz daukagun jakintza oso informazio-iturri mugatuetan eskuratu dugu: espazioari teleskopioen bidez behatuz, eskifaiarik gabeko ontziek bidalitako datuen bitartez, eta Lurraren eta Ilargiaren inguruan egindako bidaien bidez. Baina Lurra ez da beti existitu. Gure planetak hainbat eraketa aldi izan ditu; aldi horietan ingurumen-baldintzak aldatuz joan dira, eta modu horretan hainbat eratako bizitza moduak sortu ahal izan dira, besteren artean gizakiona.

dera horiei eman zaizkien erantzunek teoria sorta zabal bat ekarri dute historia osoan zehar.

a) Teoria erlijiosoak Ugaritasuna gorabehera, teoria erlijioso denak bat datoz esaterakoan goreneko Izaki batek (Jainkoak) mundua edo lehengaia sortu zuela, modu gutxi-asko tankeratuan edo tankerarik gabe, eta hortik gero, bilakaeraren bitartez, joan zela unibertsoa osatzen. Antzinako liburuek sorkuntza-ekintza deskribatzen duten modua oso lotua dago garai haietako literatura-formekin eta pentsamoldeekin.

b) Berezko sorreraren teoria Animalia txikien jatorria aztertzean garatu zen teoria hau, eta, haren arabera, animaliak beren gurasoen parte-hartzerik gabe jaio zitezkeen, materia bizigabetik abiatuta, “bizi-indar”, “arima-indar” edo “jainkozko espiritu betiereko” baten eraginez, zeinak materiari bizitza eman eta bizirik eusten baitio. Teoria honek Antzinako Grezian du sorburua, eta haren eragina Erdi Aro osoan zehar luzatu zen. Hala, Erdi Aroko teologo handienetako batek, Akinoko Tomasek, izaki biziak, besteren artean igela, sugea eta arrainak, itsas azpiko lohiaz eta simaurrez ongarritutako lurra usteltzean sortzen zirela irakasten zuen. Teoria horrek eragin handia izan zuen XIX. mendea arte.

c) Bilakaeraren teoria 1859ko azaroaren 24an, Ingalaterran, Charles Darwin britainiar naturalista eta biologoaren liburu bat argitaratu zen: Espezieen jatorria. Hartan adierazten ziren ideiek erabateko iraultza ekarri zuten, honela baitzioen: “… landareak eta animaliak, baita gizakia ere, pixkana-pixkana garatu ziren, bizitza-forma beheragokoetatik edo soilagoetatik abiatuta…”. Darwinen arabera, bilakaera-prozesu hori izaki bizien berezko hautaketaren bidez garatu zen; hau da, bizirik irauteko borrokan heldutasunera iristea lortzen duten banakoak dira ingurune naturalean bizitzeko ezaugarri anatomiko egokienak dituztenak, eta haiexek dira beren ondorengoei ezaugarri horiek igortzen dizkietenak. Bilakaerak, beraz, hereda daitezkeen ezaugarri anatomikoak hautatuz dihardu.

d) Panspermiaren teoria

Bizitzaren jatorriari buruzko zenbait teoria Aspalditik galdetu izan dio gizakiak bere buruari nola agertu zen, eta zerk edo nork jarri zuen bizitza gure planetan. Gal-

106

XIX. mendearen amaierako zientzialari zenbaiten iritziz, espaziotik omen zetorren gure planetan bizitzaren ondorengo garapena ekarri zuen bakterioa. Svante Arrhenius Kimika Nobel sariak kaleratu zuen teoria hori 1906. urtean.

Jatorria Biblia Santuaren arabera

“Hasieran, Jainkoak zeru-lurrak egin zituen. Lurra nahas-mahas hutsa zen: leize handiaren gain ilunpea. Jainkoaren arnasa uren gainean zebilen. Jainkoak esan zuen: …“Bil bitez multzoan zeru azpiko urak eta ager bedi lehorra. Eta hala izan zen. Lehorrari lur eman zion izen eta ur multzoari itsaso… “Eman bitza lurrak belar hezea, hazidun landareak eta orotariko frutarbolak beren hazi eta guzti”; eta hala izan zen… “Egin bezate urek borbor bizidunez; egin bezate hegan hegaztiek lurraren gainean, airean”. “Eman bitza lurrak orotariko bizidunak: abereak, piztiak eta narrastiak “. “Egin dezagun gizakia; izan bedi gure antzeko, gure irudiko. Menpera ditzala itsasoko arrainak, zeruko hegaztiak, abereak, basapiztiak eta lurrean narrastaka dabiltzan piztia guztiak.

Jatorria brahmanismoaren arabera “Bazen behin, aspaldi oso, mila begiko, mila buruko, mila oineko erraldoi bat. Perusa izena zuen. Baina jainkoak elkartu ziren, eta uste izan zuten, berentzat sakrifizio moduan eskaintzeko, hura hil beharra zegoela. Baina erraldoia hiltzean mila pusketan hautsi zen. Haietako bakoitzetik gaur ezagutzen dugun gauza natural oro joan zen osatuz: Vedaren kantu eta himno sakratuak, Lurra betetzen duten animaliak, gizonen lau kastak, zerua, lurra, itsasoa, eguzkia, hodeiak, puntu kardinalak…” Franz Konig: “Kristo eta Lurreko erlijioak”

Berezko sorreraren sorburua XVI. mendeko irudi honen arabera, zuhaitzaren fruituek bizitza dute barnean, eta, non erortzen diren fruituak, uretan edo lehorrean, animalia mota desberdinak eragiten dituzte.

Biblia Santua. Hasiera (Baionako Elizbarrutia)

Bitxikeriak

Charles Darwin.

– 2006ko ekainaren 23an, ostirala, hil – Badira Estatu Batuetan zenbait presio-talde erzen Harriet, Charles Darwinen lijioso, Darwinen bilakaeraren teoriei kontra egidortoka (1809-1882). Naturalistak ten dirutza handiak gastatzen dituztenak. Bila1835ean Galapagoetara egindako kaeraren kontrako talde nagusia “Discovery bidaiatik itzuleran ekarri zituen hiru institutua” da, irakasle eta espezialistei, Darwidortoketako bat zen. Espezieen nen bilakaeraren teoriei kontra egiteko argueboluzioaren eta hautaketa natu- dioak bila ditzaten, diru-laguntza handiak eta ralaren teoria osatzeko oinarriak beka oparoak eskaintzen dizkietenak. “Diseinu Adimendunaren teoria” deritzana defendatzen finkatzeko balio izan zioten. Darwinek Harriet hartu zuenean 4 dute, zeina goren mailako izaki edo pentsaera edo 5 urte izango zituen, beraz, hil baten balizko izatean oinarritzen baita; hark dizenean 175 urte izango zituen, gutxi seinatu omen zuen munduaren sorrera eta gizakiarena, gaur egun ezagutzen dugun moduan. gorabehera.

107

Izaki bizien sorburua eta bilakaera gaur egunetik ikusia Nola sortu den gure planeta eta zenbat urte dituen jakiteko ahaleginean, zientzialariek hainbat eratako informazio-iturrietara jo dute. Baliatu diren guztietatik, hondakin fosilen azterketa eta Geologia izan dira fidagarrienak. Aurkitu diren

hondakinen azterketaren bitartez —izan animalia harri bihurtuak, izan harriak edota harkaitzen eta lurraren osagaiak—, zenbait hipotesi aurkeztu ahal izan dira, jakin ahal izateko nola hasi zen Lur planetaren eraketa, nolako itxura zuen eratu zen unean, orain zenbat denbora gertatu zen eta zein izan diren bilakaeraren aldi nagusiak, gaur egungo egoerara eta planetaren osaerara egun ezagutzen dugun bezala iritsi arte.

LURARREN SORBURUA AZALTZEN SAIATZEN DEN HIPOTESI BAT BAINO GEHIAGO BADA ERE, OSO LITEKEENA DA, ORAINDIK BEHAR BEZALA EZAGUTZEN EZ DITUGUN PROZESUEN BIDEZ, ESPAZIOAN ZEHAR ZEBILTZAN GASAK TENPERATURA ALTUETAN KONTZENTRATU ZIRENEAN HASI IZANA DENA.

5.000.000.000

MASA HORI KONTZENTRATUZ JOAN ZEN, ETA HASIERAKO NEBULOSAK PIXKANA-PIXKANA ESFERA-FORMA HARTU ZUEN, ETA ONDOREN GOTORTU EGIN ZEN.

108

LURRA HOZTEAN HARKAITZ-GERUZA BAT AGERTZEN HASI ZEN LURRAREN AZALEAN, BARRENALDEAK GORI JARRAITZEN ZUEN ARTEAN. PROZESU HORREK SUMENDI-INARROSALDI ETENGABEAK ERAGITEN ZITUEN.

4.500.000.000

SUMENDIEK SORTU ZUTEN LURRUNA EGURATSAREN GORENEKO GERUZETAN KONDENTSATU ZEN, HODEI-ZERRENDA LODI BAT OSATUZ.

HODEI HORIEK, HOZTERAKOAN, UHOLDEURAK ERAGIN ZITUZTEN, ETA HAIETATIK SORTU ZIREN ITSASOAK.

4.000.000.000

LURRAREN INGURUAN LEHEN EGURATS-GERUZA BAT SORTU ZEN, NITROGENOAK, KARBONO-DIOXIDOAK, AMONIAKOAK, METANOAK, HIDROGENOAK ETA UR-LURRUNAK OSATUA, OXIGENORIK GABE.

109

EKAITZAK ETENGABEAK ZIREN ETA JARDUERA ELEKTRIKOA IZUGARRIA. ERA BEREAN, IKARAGARRI ALTUAK ZIREN ESPAZIOTIK IRISTEN ZIREN ERRADIAZIO ULTRAMOREAK. HORI GUZTIA ZELA-ETA, ERABAT EZINEZKOA ZEN BIZITZA.

3.800.000.000

JARDUERA ELEKTRIKO HORREN ONDORIOZ, AMINOAZIDO IZENEKO KONPOSATU KIMIKOAK ERATU ZIREN (HORIEK DIRA BIZITZAREN OINARRIA), ETA ITSASOAN PILATUZ JOAN ZIREN.

3.500.000.000

DENBORAREKIN, KONPOSATU HORIETAKO BATZUK ELKARTU EGIN ZIREN ETA ORGANISMO ZELULABAKAR TXIKIAK SORTU ZITUZTEN, GAUR EGUNGO BAKTERIOEN ANTZEKOAK.

3.000.000.000

BAKTERIO BATZUK FOTOSINTESIAREN PROZESUA HASI ZIREN EGITEN, ZEINAREN BIDEZ KARBONO-DIOXIDOA ETA URA HARTZEN BAITZUTEN. PROZESU HORRETAN OXIGENOKOPURU HANDIAK ASKATZEN ZIREN, ETA GAS HORREK SORTU ZITUEN LURREAN GERTATU BEHAR ZUEN ALDAKETARAKO BALDINTZA EGOKIAK.

110

OXIGENOAK OZONO-GERUZA BABESGARRI BAT SORTU ZUEN EGURATSEKO EREMU ALTUETAN, EGUZKITIK ZETOZEN ERRADIAZIOEI LURRERA IRISTEN UZTEN EZ ZIETENA. FENOMENO HORREN ONDORIOZ, ORGANISMO BATZUK URETATIK ATERA AHAL IZAN ZIREN, HURA BAITZEN ORDU ARTE BIZITZA ZEGOEN INGURUNE BAKARRA, ETA HALA HASI AHAL IZAN ZEN BIZITZA LEHORREAN, ALEGIA, URETATIK KANPO.

APURKA-APURKA, MATRAILEZURRIK GABEKO ORNODUNAK HASI ZIREN AGERTZEN, SOINBERAK, OSKOLDUNAK, ITSAS BELAKIAK, ZIZAREAK, AMONNITEAK ETA TRILOBITEAK.

570.000.000

BIZITZA ITSASOAN ETENGABE UGALDU ZEN, ETA ALDI BEREAN GERO ETA ORGANISMO KONPLEXUAGOAK HASI ZIREN AGERTZEN: MATRAILEZURRAREKIKO, HEZURREZKO ESKELETOAREKIKO ITSAS ORNODUNAK, ETAB.

420.000.000

ORNODUNAK ZABALDU EGIN ZIREN, ETA ANIMALIA BATZUENGAN IGERI-BIXIKAK AGERTU ZIREN (BIRIKAREN AURREKOAK); BESTE BATZUEK HEGAL ORNODUNAK ERE BAZITUZTEN, DENBORAREKIN, ETA BILAKATU ZIRELARIK, IBILTZEKO BALIO IZANGO ZUTENAK. BIDEAN ZEN URETATIK KANPOKO BIZITZA (URLEHORTARRAK), ETA LEHORREAN ZUHAITZ PINABURUDUNAK AGERTU ZIREN, LEHEN ZUHAITZAK SORRARAZIKO ZITUZTENAK.

400.000.000

111

INTSEKTUAK ETA URLEHORTARRAK IZUGARRI GARATU ZIREN, BAINA LEHORREKO ORNODUNEN MENDE GERATUKO ZEN LURRA LASTER (NARRASTIAK).

350.000.000

PINABURUAK BIZIKI ZABALDU ZIRELARIK (IZEIAK, PINUAK, ZEDROAK, ETAB.) ETA BAITA PALMONDOEN ANTZEKO ZUHAITZAK ERE, NARRASTIEK (DINOSAURO HANDIEK, PLESIOSAUROEK, ETAB.) JATENA OSO UGARI ZUTEN.

250.000.000

HAIETAKO BATZUEK UGAZTUNEN ALDERAKO BILAKETA IZAN ZUTEN (ODOL BEROKO ORNODUNAK), EZKATAK ILE BIHURTUZ. HAIEKIN UGALKETA MODU BERRI BAT AGERTUKO ZEN: KUMEAK BIZIRIK ERDITZEA.

112

GARAI HARTAN HIRU UGAZTUN MOTA ZEUDEN: 1) ARRAUTZEN BIDEZ UGALTZEN JARRAITZEN ZUTENAK (GAURKO ORNITORRINKOEN MODUAN); 2) KUMEAK POLTSA MARTSUPIAL BATEAN GORDETZEN ZITUZTENAK (KANGUROEN ANTZERA); 3) KARENDUNAK IZENEKOAK (KUMEAK EMEAREN GORPUTZAREN BARRUAN GARATZEN DIRA). AZKEN HORIEN BILAKAERAREN ONDORIOZ AGERTUKO ZEN, HAIN ZUZEN ERE, GIZAKIA.

200.000.000

KLIMAK OSO ALDAKETA HANDIAK IZAN ZITUELARIK, LANDAREDIA ETA BIZITZA ALDATU ZIREN. DINOSAUROAK DESAGERTU EGIN ZIREN ETA HORRI ESKER ANIMALIA TXIKIAGOAK GARATU AHAL IZAN ZIREN, BATEZ ERE HARAGIJALEAK ETA PRIMATEAK (TXIMINOAK).

100.000.000

AZKEN HORIEK ZUHAITZETAKO BIZIMODURA EGOKITUZ JOAN ZIREN, HAIEN HOSTOEKIN ETA FRUITUEKIN ELIKATUZ.

113

GARAI HORRETAN SUSTRAITIK ALDATU ZEN LURREKO KLIMA; GLAZIAZIOALDI BAT ETORRI ZEN, OIHANEN ETA BASOEN PARTE HANDI BAT DESAGERRARAZI ZUENA, ETA HORREK, BERE ALDETIK, BELARJALE ASKO ETA ASKO DESAGERRARAZI ZITUEN. HOTZERA EGOKITZEA LORTU ZUTEN ANIMALIEK BAIZIK EZ ZUTEN BIZIRIK JARRAITU. MAMUTA DA EGOKITZAPEN HORREN ADIBIDE BAT.

25.000.000

HOTZAK LURBURUKO KASKETERA ERRETIRATU ZIRELARIK, TXIMINOAK ZABALTZEN HASI ZIREN.

BESTE GLAZIAZIO BAT GERTATU ZEN; BASOAK MURRIZTU EGIN ZIREN, ETA HORREN ONDORIOZ, PRIMATE BATZUK ZUHAITZETATIK JAITSI, ETA LURREAN MUGITZEN HASI ZIREN. LURREKO BIZITZARA EGOKITUTAKO TXIMINO MOTA HORRETATIK ETORRIKO ZEN, BILAKATUTA, GIZAKIA.

3.500.000

114

Ikerlariek eta zientzialariek, hondakin fosilak eta harkaitzak geruzetan nola dauden kokatuta aztertuz, aroetan sailkatu dute gizakiaren aurreko denbora. Sailkapen horien hasiera eta bukaera markatzeko, paisaiaren hurrenez hurreneko eraketa aldiak eta gure planetako bizitza, gaur egungo egoerara iritsi arte, hartu dira erreferentziatzat.

Lurrak artxibo bat dauka barrenean gordeta, gaurko paisaia nola osatu den agertzen duena.

Denbora geologikoaren zatiketa Aroa Kanbriar aurrekoa Lehen Aroa Bigarren Aroa

Denbora milioika urteetan 4.600 - 600 600 - 250 250 - 65

Hirugarren Aroa

65 - 2

Laugarren Aroa

2 - Aro Berria arte

Fosilak organismo hilen hondakinak edo arrastoak dira, lur-geruzaren harkaitzetan aurkitu direnak eta harkaitz horiek osatu ziren garaian bizitza nolakoa zen adierazten digutenak.

Bitxikeriak Errekorrak eginez Texasko amerikar estatuan inoiz ezagutu den izaki hegalari handienaren hondakin fosilduak aurkitu ziren 1975ean. Hondakin horiek Pterosauro batenak ziren. Neurriek aski argi adierazten digute nolako itxura zuen. Hegalaren mutur batetik beste muturreraino 12 metro zituen, bi eserlekuko kirolhegazkin batek baino gehixeago.

Diplodokoa Diplodokoa izan da dinosaurorik luzeena. Eskura ditugun zenbait daturen arabera, 28 metrotik gorako aleren bat ere izan zitekeen, burutik isatsaren muturreraino zenbatuta. Neurri horiengatik ere, garuna, dirudienez, ez zuen oilo-arrautza bat baino handiagoa. Neurri horiek izanik, izugarri astuna zen, jakina, eta 10.500 kilotik gorako pisua ere izan zezakeen.

115

Iragana berreraikiz, jar gaitezen pentsatzera Historia esaten zaio, oro har, iraganean gertatu zena jakiten saiatzen den orori. Alabaina, hori ez da guztiz zuzena. Egiaz, dokumentu idatzietatik abiaturik egiten den iraganaren berreraikuntzari dei dakioke historia, ez besteri. Lehenago gertatutako guztiari, alegia, gizakia Lurraren gainean agertu zenetik idazkera erabiltzen hasi zen artekoari, Historiaurrea esaten diote espezialistek. Alabaina, honez gero konturatuko zinen aurreko orrietako komikietan ez dela inon ere ageri gizakiaren irudirik. Galdera bat sortzen da orduan, oso interesgarria: historiaurrea al da irudietan agertzen den denboraldi guztia? Ez, ez da Historiaurrea. Historia eta historiaurrea kontzeptuak gizakiarekin zerikusia duen guztiarekin daude huts-hutsik lotuak, eta, horregatik, ezin da izendapen hori erabili gizakia sortu aurretik gertatua azaltzeko.

kina, arrastoena edo animalien oinatzena adibidez; fosilak, lurperaturik gordeta egon direlarik, harri bihurtzera iritsi dira. Fosilen azterketak, izaki bizien existentziari buruzko datuak eskuratu ez ezik, haien bilakaerari buruzko datuak ere ematen ditu. Zientzia horri paleontologia esaten zaio.

Nola osatzen dira fosilak? Leku lohitsuetan, haiek gurutzatzen dituzten edo haietan hiltzen diren animalien arrastoak edo gorputzak geratzen dira, eta orobat geratzen dira landareen edo zuhaitzen hondakinak. Beroak lohia lehortzen du, eta lohietan harrapatuta geratutako animalien edo landareen arrastoak gotortu egiten dira pixkana-pixkana. Ez inork ez ezerk ez baditu aldatzen, denborarekin lohia gogortzen delarik, fosila gotortuz joango da eta harri bihurtuko da, hau da, fosil egina geratuko da.

Iragana gizakirik gabe Lur planetaren bilakaeraren garapenaren berreraikuntzari, lehen hominoidea agertu zen arte, historia naturala esaten zaio, eta historiari berari baino areago, izadiko zientziei dagokien alorra da. Historiaren eta historiaurrearen kontzeptuen erabilera iragan den guztiari buruzko hausnarketa bat da, gizakia unibertsoaren eta lurraren erdigunea delako ikusmoldetik egina. Baina ikusmolde hori, nolabait ere, aski partziala da, zeren, kalkulu txiki bat eginez gero, aise konturatuko baikara, gure planeta eratu zenetik gaur egun arte igaro den aldi luzean, gizakiak parte txiki bat besterik ez duela hartzen. Hala eta guztiz ere, onartu beharra dago zeinen garrantzitsua izan den Lur planetarentzat gizakiaren agerpena, gizakia baita haren garapen naturala eta ingurumena aldatzeko gaitasuna duen izaki bizi bakarra.

Fosilak informazio-iturri gisa Historiak informazioa dokumentu idatzietatik eskuratzen duen bezala, eta historiaurreak giza sorkuntzen hondakinen azterketatik (hau da, arkeologiatik: jantziak, armak, pinturak, etab.), historia naturalak fosilak aztertzen ditu, gizakiaren aurreko bizitzari buruzko ezaguera eskuratzeko. Fosil hitza fossilem latinezko hitzetik dator, eta lurretik aterea esan nahi du. Fosil bat hondakin organiko bat da (izaki bizi batena), edo jarduera organikoen honda-

116

Nola berreraiki daiteke animalia fosil baten eskeletoa? Animalia baten fosila aurkitzen denean, paleontologoek ardura handiz garbitzen dituzte haren hezurrak, eta eskeletoa berregiten saiatzen dira. Horretarako, zatiak elkartzen hasten dira, puzzle bat bailitzan. Zenbaitetan, hezurrak falta baldin badira, animalia mota bereko beste eskeleto orobat osagabeekin osatzen dira. Pieza guztiak elkartuz, ahalik eta eskeletorik osoena berregiteko ahaleginak egiten dira. Museoetan ikus ditzakegunak, gehiengehienetan, jatorrizkoen erreprodukzioak izaten dira; izan ere, era horretan babestu egiten dira eta ez dira hondatzen.

Nola osatu zen bizi garen espazioa Gure planeta eratu zenetik gaur egun arte igaro den denboran zehar, Lurraren kanpoko itxura eta geografia ez dira beti berberak izan. Itsasoen eta lurren banaketak, kontinenteen egoerak edo paisaiaren itxurak, bizitzak berak bezala, aldaketa eta gorabehera etengabeak izan ditu. Geologiaren laguntzarekin jakin ahal izan da nola osatu den gaurko Euskal Herriari dagokion paisaia, gaur egun ikusten dugun modura iritsi den arte. Ikus ezazu bilakaera hori hurrengo orrialdeko irudietan.

EUSKAL HERRIAREN LURRALDE ANTOLAMENDUA Beti uretatik kanpo geratzen zen partea.

Garai batzuetan uretatik kanpo eta beste batzuetan uren barnean geratzen ziren parteak.

Bigarren Aroaren hasiera aldean hasi ziren, segur aski, gaur Euskal Herria denaren lehen lur-masak argi eta garbi azaleratzen.

Duela 80 bat milioi urte azaleratutako lurrak.

Dagoeneko duela 40 milioi urte, gutxi gorabehera, Euskal Herriko lurraldearen erdia lehorra zen. Ur azpian geratzen ziren oraindik Arabako mendebaldeko eremu batzuk eta Nafarroako hegoaldea. Aipatutako bi eremu horiek zabaldi handi lohitsuak ziren.

Gaur egungo Euskal Herriari dagokion eremua duela 15 bat milioi urte geratu zen ia osorik azaleratua.

Bitxikeriak â&#x20AC;&#x201C; Paisaiaren osaeraren ondorioz, ekialdetik mende-

Uren banalerroa, lerro zuzenean, kostaldetik oso

baldera doan mendi-hesi batek (Pirinioek eta Eus-

gertu egotea, 40 kilometrora besterik ez, da dife-

kal Mendiek) zatitzen ditu euskal lurrak. Hesi hori

rentzia horren arrazoia.

dela-eta, bi isurialde guztiz bereiztuak eta asime-

â&#x20AC;&#x201C; Errioxan, Encisoren inguruko lurretan, fosil-zelai

trikoak daude Euskal Herrian: isurialde batek

handi bat dago, eta espezie askoko dinosauroen

Kantauri itsasora bidaltzen ditu urak eta besteak

aztarrenak aurki daitezke bertan. Aztarren fosil

Mediterraneora. Ekialdera doazen ibaiak zabalak

horietako batzuk animalia beraren urrats-segidak

eta malda gutxikoak dira, eta Kantauri aldera do-

izan daitezke, zenbaitetan ehunka metrotan ere lu-

azenak, berriz, laburrak eta uholdezkoak dira.

zatzen direnak.

117

Ariketak 1. Komikian argibideak bilatuz eta ageri den denbora-banaketa kontuan harturik, esan ezazu komikiko zein biñetak agertzen duen aro hauetako bakoitza: Aroa

Orria

3. Nola zuten izena uretatik atera eta, uretatik kanpoko arnasari egokituz, lehorrera joan ziren lehen izakiek? 4. Zein da dinosauroen lekua hartu zuten animalia-taldearen izena?

Biñeta

Kanbriarraurrea

5. Orrialde honetako Euskal Herriko mapa eta aurreko orrialdeetan ikasi ditugun lurralde horren berorren bilakaera geologikoa erakusten duten mapak erreferentziatzat hartuta, seinala itzazu aldi bakoitzean uretatik kanpo edo uretan murgilduta zeuden lurraldeetan gaur egun dauden hiri batzuk.

Lehen Aroa Bigarren Aroa Hirugarren Aroa Laugarren Aroa

6. Ipini titulu bat mapari, eta esan ezazu, argudioak emanez, zergatik ipini diozun titulu hori.

2. Taldean, eta komikiari jarraituz, egin ezazue ardatz kronologiko bat, Lurraren eraketaren garaitik gizakien lehen aurrekariak agertu ziren arteko denbora hartzen duena. Ardatz horretan, nolabait ere, giza bizitzaraino garamatzaten daturik garrantzitsuenak bereiz ditzakezue: planeta bizitzarik gabe, bizitza uraren barnean, ornodunen agerpena, biriken garapena, bizitza uretatik kanpo, narrastiak, ugaztunak, karendunak, primateak, etab.

7. Bila ezazu mapan zu bizi zaren hiria non legokeen kokatua, eta esan ezazu zein garaitan atera zen uretatik lurralde hori. 8. Egin ezazu idatzi labur bat, ondorengo kontzeptuen artean loturak eginez: – Historiaurrea – Dokumentu idatziak – Historia – Historia naturala

Saia zaitezte eskemako datu nagusiak marrazkiren batekin ilustratzen

BAIONA

Plentzia

Donibane Lohizune

Getxo Santurtzi Gernika Irun Hendaia DONOSTIA Ondarroa Kanbo Barakaldo BILBO Errenteria Donapaleu Zarautz Galdakao Elgoibar Basauri Bera Hernani Lasarte Ermua Bidarrai Eibar Zornotza Elizondo Azpeitia MAULE Laudio Durango Tolosa Bergara DONIBANE Doneztebe Zumarraga Atharratze GARAZI Amurrio Beasain

Gaubea

Langraiz GASTEIZ Oka

Etxarri-Aranatz Irurtzun Agurain

Altsasu

Burlata

IRUÑEA Kanpezu Bastida

Lizarra Biasteri

Gares Zangoza

Urantzia

Tafalla Miranda

Corella Fitero

118

Tutera

9. Ipini titulu bat ondoren ageri den irudiari, eta erants iezaiozu osoa izateko behar duen informazioa.

12. Talde txiki batean elkartuta, osa ezazue hiztegi txiki irudidun bat, gizakia agertu aurreko animaliak azaltzen dituena. Animalia bakoitzak bere fitxa behar du izan. Egitura honen arabera egin behar dituzue fitxa guztiak: IRUDIA

ARO GEOLOGIKOA

Izena: Garaia: Neurria:

â&#x20AC;&#x201C; Fitxaren goiko zerrendak delako animalia bizi izan zen aro geologikoaren kolorea izan behar du, sailkapen honen arabera: Kanbriarraurrea, Lehen Aroa, Bigarren Aroa, Hirugarren Aroa eta Laugarren Aroa. â&#x20AC;&#x201C; Fitxako animalia komikian bilatzen baduzu, duela 570.000.000 urte bizi izan zela ikusiko duzu. Aroen banaketa-koadrora jotzen baduzu, hori Lehen Aroa dela ikusiko duzu, eta, hortaz, kolore horia behar duela.

Ardatz kronologiko bat egiteko

10. Zein dira ondorengo zientzien informazio-tresnak eta zer lantzen dute? Nola lortzen du informazioa?

Zer lantzen du?

Historia Historiaurrea Historia naturala Paleontologia

11. Egin ezazu iragarki-kartel txiki bat edo komiki bat, fosilak nola eratu ziren erakusten duena.

Erabili beharreko materiala: erregela graduatu bat, guraizeak, A4 neurriko papera, margo urdinak eta itsasgarria. Paperezko laukizuzenak egin, 3 cm zabal eta 22 cm luze. A4 orriak 21 cm zabal direnez gero, 3 cm zabal diren 7 zerrenda sartuko zaizkigu orri bakoitzean. Behin ebakitakoan, erregela batekin eta arkatz batekin, 1 cm-ko pusketatan zatituko ditugu zerrendak. 10 cm-ra iristean, marra lodiago bat egingo dugu. Prozesua errepikatu egingo dugu, 20 cm-ra iritsi arte. Zerrenda guztiak elkarrekin itsatsiko ditugu. Zatiketa horretan, erregelaren lerro txiki bakoitzak, hau da, milimetro bakoitzak, 100.000 urte adierazten ditu. Egin berri dugun zentimetro-arrasto bakoitza milioi bat urteren baliokide da; eta egin berri dugun 20 zentimetroko zerrenda bakoitza 20 milioi urteren baliokide. Eskolako guztien artean, 22 zentimetroko 250 zerrenda moztu behar ditugu, hau da, 5.000 milioi urte. Orain zerrenda guztiak itsatsiko ditugu, bakoitzean sobran geratzen diren 2 zentimetroak baliatuz horretarako. Leku bat bilatuko dugu gelaren erdian, zerrenda guztiak elkarren segidan jarri eta igaro den denbora luzea ikusi ahal izateko. Ahal bada, jarrita utziko ditugu gaia osorik bukatu arte.

119

2. Gizakiaren jatorria GALDERA GILTZARRIAK • Zer arrazoik eraginda utzi zituzten hominido batzuek zuhaitzak eta hasi ziren lurrean, belardietan eta sabanetan bizitzen? • Zer aldaketa egin behar izan zuen Australopithecusek sabanako bizimodura egokitzeko? • Zeri deitzen zaio “hominizazio-prozesua”? • Zein uste da dela lehen gizaki dei daitezkeenen eta “tximinoen” arteko harremana? • Planetako zein eremutan gertatu bide zen aldaketa hori? Zergatik uste da han izan zela?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Oraindik ere zalantza eta informazio-hutsune asko dugun arren, eskura ditugun datuen arabera, badirudi duela 4 milioi urte inguru agertu zirela gizakiak planetaren gainean. Baliteke hainbat testutan data hori dela-eta gorabeherak izatea, nahiko eskasak izan baitira gaur egun arte egin diren aurkikuntzak. Alabaina, daten artean milioi bat edo bi urteren aldea izatea ez da bereziki garrantzitsua. Gizakiaren existentzia ekarri zuen prozesua azaltzen saiatzea da aurreneko gauza. Zalantzarik gabe esan daitekeena hau da: lehen gizakion bilakaera oso motela eta nekeza izan zela. Datu guztiak aintzat harturik, lehen gizakiak oso leku jakinean agertu zirela ematen du, Afrikan, eta handik, poliki, oso-oso poliki, planeta osoan zehar zabalduz joan zirela. Giza ezagueraren enigmarik handienetako bat, betidanik, gizakia nondik datorren jakitea izan da, hots, zer jatorri duen. Ondoren datozen orrietan, galdera horietako batzuei erantzun ahal izateko informazioa emango dizun dokumentazioa aurkituko duzu.

Hominizazioa Duela 5 eta 3 milioi eta erdi urte bitartean, Lurreko klima gaurkoa baino hotzagoa zen. Ur izoztuaren kopurua izugarri handia zelarik, ia erabat desagertu ziren euriak planeta osoan, eta arrunt murriztu zen hura estaltzen zuen landaredia.

Gizadiaren lehen ezaugarrien geografia Eskura ditugun datu guztien arabera, Afrikako kontinenteko ekialdean agertu ziren lehen gizakiak, Riff Valley

120

deritzan lekuan. Lurralde horretan, paleontologoek, geologoek eta Historiaurrean espezializatutako historialariek hondakin garrantzitsuak aurkitu dituzte, “homo” generoak lehen urratsak lekuotan egin zituela pentsarazten digutenak.

Zer da Riff Valley hori? Lur-geruzaren erreten bat da, sakonune bat, Jordan ibaiaren ibarretik Zambezi ibairaino zabaltzen dena. Itsaso Hila, Akabako Golkoa, Itsaso Gorria, Etiopiako sakonuneak eta “Aintzira Handiak” deritzatenak dauzka inguruan. Alabaina, eremu zehatzago bat dugu gogoan, afrikar kontinentearen ekialdeko parteari dagokiona, eta, zehatzago oraindik, Kenyako Turkana aintzira eta Tanzaniako Natron aintzira inguratzen dituzten lurraldeei dagokiena.

Zergatik sortu zen gizakia hemen eta ez beste lekuren batean? Horren arrazoia bi fenomeno natural batera gertatu izanean bilatu behar dugu. Aurrenekoa geologikoa da, eta bigarrena, aurrekoaren ondorioz, klimari dagokio. Duela 11 milioi urte arte, gutxi gorabehera, Afrikako kontinentea basoez estalia zegoen oso-osorik. Landaredia trinko hori haize nagusiek Atlantikotik ekarritako euri-kopuru eta hezetasun handiaren emaitza zen. Alabaina, garai haietan mugimendu geologiko bat gertatu zen, eta haren ondorioz goratu egin zen gaur egun Riff Valley deitzen zaionaren eremua. Era horretan, gain berri horren ekialdean zeuden lur guztiak hezetasunetik aparte geratu ziren. Basoak lehortzen hasi ziren, harik eta azkenean sabanak estali zituen arte. Antropoide “tximuek” edo emigratu edo aldatu egin behar zuten: eremu zuhaiztsuetatik urruti bizitzen behar zuten ikasi, lur zelaian. Hori lortu zuen espezieetako bat Australopithecus izenekoa izan zen. Milioika urteko egokitzapen-prozesua behar izan zuen, eta prozesu horretan espezieak garesti ordaindu behar izan zuen sabanako harraparien kontrako borroka desorekatua. Urte horietan zehar, Australopithecusak bilakatuz joan ziren lehen giza formen aldera; bi hanken gainean ibiltzen hasi ziren, eskuak tresnak erabiltzeko libre utziz. Horrek, aldi berean, garunaren garapenari eragin zion.

Gizakiaren ezaugarri fisikoak Garunaren neurria handia da, gorputzaren neurriarekin alderatuz gero, eta horixe da gizakia gainerako animalietatik bereizten duen ezaugarri nagusia. Giza garunaren barne-antolamendua txinpantze batena baino hobea da, lobulu parietalak, frontalak eta tenporalak handiagoak baitira eta hobeto daude elkarrekin erlazionatuak; horrek hitz egitea, pentsatzea etab. errazten du. Gizakiak ikusmen binokularra du, hau da, begiak aurpegiaren aurreko aldean daude, kolorearekiko sentiberak dira eta gai dira irudi argiak fokatzeko, formak, neurriak eta tonalitateak bereizteko, eta ikusten diren objektuak urruti edo gertu dauden kalkulatzeko. Txinpantzeek ere begiak aurreraka dauzkate, baina ez dituzte gizakien gainerako ezaugarriak. Faringearen eta mingainaren berezitasunei esker, gizakiek txinpantzeek baino hots gehiago ebaki dezakete, eta era horretan errazagoa izan zen hizkuntza agertzea. Ahalmen horrekin, izugarri areagotu zen gizakiaren sormena. Hitz eginez, errazagoa da ezaguerak igortzea, irakastea eta ikastea. Gizakiak eskuak egokikorrak eta libreak ditu, aldi berean zerbaiti indar handiz heldu edota zerbait jo, zehaztasunez moldatu edota ukimen eta sentikortasun guztiz finak izan ditzakete. Besoak eta sorbaldak ez dira txinpantzeenen oso bestelakoak. Hankak besoak baino luzexeagoak dira, eta hori ez da gertatzen txinpantzeen kasuan. Gizakia da, eskeletoaren ezaugarriei esker, tente ibiltzeko gai den izaki bizi bakarra. Bizkarrezurra bertikala du, eta burezurrarekin lotua dago, horren behealdeko erdiko paretik. Beheko gorputz-adarretako hezurrak bertikalki daude pelbisarekin lotuak. Berezitasun horiek gainerako animaliek ez dituzte.

Australopithecus ramidusa 1993n, Tim White-k, Berkeleyko Unibertsitateko (Kalifornia) paleontologoa bera, Gen Suwa-k, Tokioko Unibertsitatekoa, eta Berhane Asfaw-k, etiopiar gobernuaren paleontologoa, hondakin fosildu batzuk aurkitu zituzten Etiopian, ustez gaur egun arte aurkitu diren gizakiaren aurrekaririk zaharrenak. Zientzialarien ustez, arbaso hori, zeina Australopithecus ramidus izendatu baitute, eremu ho-

rretan bizi bide zen duela 4,4 milioi urte inguru. Oraindik ere basoetan bizi izango zen segur aski. Australopithecus ramidus izenekoa neurri txikikoa zen, eta, dirudienez, fruituez eta hostoez elikatzen zen. Ia segurua da tximino handien mugimendu eta ibilera berak izango zituela, eta arazoak izango zituela bi oinen gainean ibiltzeko.

Australopithecus afarensisa 1974ko azaroaren 30ean, arkeologia-espedizio batek eskeleto ia oso bat aurkitu zuen Afar-en, Etiopiako iparraldean, duela ia hiru milioi urte bizi izan neska gazte batena. Eskeleto horri Lucy izena jarri zioten, Beatles musika taldearen â&#x20AC;&#x153;Lucy in the sky with diamondsâ&#x20AC;? kantuaren tituluaren omenez. Osoa ez bazen ere, eskeleto horren azterketatik datu garrantzitsuak atera dira. Lucyk, gutxi gorabehera, metro bat eta metro eta hamar zentimetro bitarteko altuera zuen (arrak altuxeagoak ziren), eta pisua berriz 30 kilogramokoa, hau da, sei urteko haur baten antzekoa. Lucyren garuna tenis-pilota bat baino handixeagoa zen (txinpantze batena baino handixeagoa zen beraz), eta hirurehun bat gramoko pisua zuen. Oinen eta aldaken

analisiaren ondorioz egin diren aurkikuntzen arabera, zuhaitzetan oraindik ere denbora asko pasatzen zuela ematen du. Bere kidekoekin komunikatuko bazen ere, zalantzarik batere gabe, ez zuen hizkuntza mintzatua antolatzeko ahalmenik. Landareez, fruituez eta haziez elikatzen zen, eta baita animalien haragiaz ere, nahiz eta beste haragijale batzuek bera ehizatu. Egurrezko eta harrizko tresnak eraikitzera iritsi zen, eta, landugabeak eta zakarrak izanagatik ere, bizirik irauteko egin behar zituen egiteko batzuk errazten zizkioten. Ikerlari askoren ustez, Lucy eta haren kidekoak gizaki modernoaren aurrekoa den Australopithecus motakoak ziren.

121

Australophitecusaren aldaketa Australophitecusaren bizimodu berriak hainbat ondorio izan zituen haren elikaduran. Bizirik iraun ahal izateko, orojale bihurtu zen, eta horrek hortzen aldaketa eragin zuen. Era berean, bizitzeko modu berri bati heldu zion, hainbat gizarte-jarrera hartu baitzuen, besteren artean ehiza taldean egitea, janaria partekatzea, etab. Taldeko jokamolde eta eginkizun horien guztien ondorioz, apurkaapurka, komunikazio eraginkorrago baten premia zabaldu zen, eta horren ondorioz sortu bide zen hizkuntza. Bilakaera-prozesu horri, zeina orduan hasi besterik ez baitzen egin, hominizazio-prozesua deitzen zaio. Australophitecus-ak izan ziren ezagutu ziren lehen “tximinogizakiak”. Espezie horren hondakinik gehienak leku berean aurkitu dira, Afrikako hego-ekialdean. Hominizazio-prozesuan, Austrolopithecus-a tipo desberdinetan bereiziz joan zen. Aurkitu diren hondakinen azterketatik datu asko eta oso garrantzitsuak ondoriozta daitezke espezie horiek nola bizi ziren eta beren bilakaeran, gaur egungo gizakia arte, nolako harremanak izan zituzten jakiteko.

Planetaren okupazio mantsoa Ez da ondo ezagutzen oraindik ere nolakoa izan zen izakiaren zabalkundea planetan barrena, baina aski argibide badugu bide horren funtsezko lerroak eta kronologia gutxi-asko zehazteko. Homo erectus deritzana izan zen lekuz aldatzen (emigratzen) hasi zen lehen gizakia, aurrena Afrikako eremu beroak eta epelak okupatuz, eta Asian eta Europan sartuz geroago. Elkarrengandik oso urruti dauden lekuetan aurkitu dira Homo erectusaren hondakinak, hala adibidez Ternifine-n (Aljerian), Javan, Zhoukoudian-en (Txinan), eta Neanderthalen aurreko gizaki-arrasto batzuk Europan. Zabalkundearen lehen uholdetik eskura dauzkagu, homo mota horrek erabilitako tresnen hondakinen arrasto garrantzitsuez gainera, “errekarri zizelatuak” izenekoak, Afrikan duela 1,5 urte arte iraun zuen teknika baten arabera eginak, eta “aurpegi bikoaren” industria (hau da, bi aurpegietatik zizelaturiko materialena), Europan duela 700.000 arte garatu zena. Duela 100.000 urte gutxi gorabehera, gizakiak beste zabalkunde (migrazio) bati heldu zion, bere sormenari esker klima hotzetara hobeto egokitzen ikasi baitzuen. Eurasiako iparralderako bidea hartu zuen orduan, Bering-

122

eko itsasartea gurutzatu eta Amerikan sartu zen. Baina ez zuen hori izango bide bakarra: Polinesian zehar igarobideak bilatu zituelarik, Ozeaniaraino ere iritsi zen.

Gizakiaren ezaugarri fisikoak Hominizazio-prozesu guztian zehar, etengabeak izan dira ezaugarri fisikoen aldaketak, gaur egungo gizakiarengana heldu arte. Gizakiaren ezaugarriak taxutzen dituzten ezaugarri fisikoek, kanpokoak nahiz barnekoak, oso jokamolde jakinak izatea ahalbidetu diote, eta horrek bereizten dute gainerako animalietatik. Ezaugarri horiek aztertuz, aise uler genezake nola eta zergatik iritsi den gizakia Lur planetaren erabateko nagusia izatera.

Giza jokamoldearen ezaugarriak Lehen ere esan dugun bezala, hominizazio-prozesuko gauzarik deigarriena, dudarik gabe, garunak gizakiei eman dien ahalmena da. Adimenaren bitartez, gizakiak ikasi egin dezake, deduzitu, erlazionatu, sumatu, hitz egin, irudikatu eta bere gorputzeko mugimendu eta ekintza guztiak kontrolatu. “Homo sapiens” da zientziak oro har eta Biologiak zehazki hautatu duen izena gizakia animalia pentsatzaile eta adimendun gisa izendatzeko. Ahalmen horien guztien ondorioz garatu ditu gizakiak jokatzeko modu bereziak. – Izaki soziala da eta beste pertsonekin elkartzeko joera du, familia-taldeetan, herrietan, nazioetan, etab. – Izaki sortzailea eta eraikitzailea da, eta tresnak ez ezik, ekintzak eta ideiak ere sortzen ditu. – Hizkuntza erabiliz, komunikatzeko gai da, eta zer egiten duen eta zer pentsatzen duen azal diezaieke bere kidekoei. Gizakiak, bere sormena eta hainbat teknika jakin erabiliz, apurka-apurka, eraiki ditu, adibidez, jantziak, eraikinak, tresnak eta materialak, eguraldi txarraren eta ingurumenak ezartzen dizkion ingurugiro-gorabeheren kontra egiten lagundu diotenak. Garapen teknologikoaren bidez, gizakiok era askotako eremuetan bizi gaitezke.

Mundu zaharreko tximinoak Aegytopithecus-a

Orangutana

Giboia

Ramapithecusa

Australopithecusa

Gorila

Txinpantzea

Milioi urte

Australopithecusen zenbait arbaso hurbilen zuhaitz genealogiko sinplea.

Kronologia

5 4

milioi bat 1 9 8

7 6

BEHE PALEOLITOA

Kulturak

100.000 9 8

7 6

ERDI PALEOLITOA

2 GOI PALEOLITOA

10.000 9 8

7 6

MESOLITOA

1.000 Urte (K.a.)

NEOLITOA

BRONTZEAROA

BURDIN AROA

Glaziazioak GLAZIAZIO ONDOKO ALDIA

Glaziazioen arteko aldiak Australopithecus afarensisa

Homo habilisa

Homo erectusa

Neanderthal gizakia

Cro-Magnon gizakia (Homo sapiens-sapiens)

Gaur egungo gizakia

Kokalekuak

Teknologia (lanabesak, tresnak, e.a.)

Homoak

Etiopia eta Tanzania

Etiopia, Tanzania, Kenia

Japonia, Siberia, Txina, Eskandinavia, Alaska, Espaina, Frantzia, Ingalaterra, Alemania, Suitza, Italia, Batez ere Europan: Iberiar Kanada, EEBB, Mexiko, Kolonbia, Peru, Txileko Grezia, Erdialdeko Europa, Krimea, Txina, Vietnam, Java, Penintsula, Frantzia, hegoaldea, Indonesia, Australia, Aljeria, Tanzania, Etiopia, Hegoafrika, Kenya… Italia… Zeelanda Berria…

Mundu osoan zehar hedatua

123

Ariketak 5. Esan ohi da teknologiak bere kidekoekin harremanetan jar-

1. Bila ezazu mapan Australopithecus ramidusa eta Lucy bizi ziren lekua.

tzen eta ingurugiroa menderatzen lagundu diola gizakiari. Taldean, azal ezazue horren zergatia, adibide argigarriak

2. Zergatik esaten dugu Lucy gizakien arbasoa dela? Zerk egiten du Lucy gizakiago eta ez horren primate?

ipiniz.

3. Luis Miguel Arizak, 1995eko martxoko CONOCER aldizkarian 146. zenbakia, honako hau zioen:

6. Kopia ezazu mapa zure koadernoan eta adieraz ezazu:

“Azken aurkikuntzek hainbat teoria sortu dituzte, aldeko eta etsai guztiz gogorrak dituztenak. Nahasmendu horretan, aurkikuntza berri batek beste bira bat emango luke, eta zientzialariek berriz ere teorien norabidea aldatu beharko lukete”.

– Gizakia non agertu zen. – Margo ezazu Riff Valley-ko eremua. – Noraino joan zen Homo erectus-a lehen migrazioetan.

– Zer azpimarratu nahi zuen hitz horiekin ? 4. Bila ezazu hiztegi batean “teknika” eta “teknologia” hitzen esanahia.

– Gizakiak egin zuen ibilbidea eta noraino iritsi zen bigarren migrazio-oldean.

– Aurkitu dituzun definizioetan oinarrituta, presta ezazu “garapen teknologiko” adierazpenaren azalpen bat. 80∞

160∞

120∞

80∞

40∞

– Seinala ezazu lekualdatze horien guztien kronologia. 0∞

40∞

80∞

120∞

160∞

80∞

40∞

0∞

40∞

80∞

180∞

124

160∞

120∞

80∞

40∞

0∞

40∞

2000

4000

80∞

6000

8000

10 000

120∞

12 000

80∞

160∞ 180∞

7. Ondoren eskaintzen den ereduari jarraituz, oso itzazue antzinako giza sorkariei buruzko hiru fitxa eta giza sorkari modernoei buruzko beste hiru, gizakiaren izaera sortzailea eta erakitzailea islatzen dutenak.

– Zein dira, oraingoz, ezagutzen ditugun lehen giza arbasoak?

giza sorkarien analisirako fitxa

– Nola azal genezake gizakia, Riff Valley eremuan sortua izan arren, planeta osoan aurkitzea?

Sorkariaren izena: ............................................................ Egiteko erabilitako lehengaiak: ..................................... ................................................................................................ Erabilgarritasuna: zertarako balio du? ........................

– Australophitecus mota bakarra izan al da?

– Asmatuko al zenuke gizakiaren zabalkundearen data batzuk ematen, jaio zen eremutik kontinente guztietara heldu zen arte? – Zein dira gizakiaren ezaugarri fisiko nagusiak? – Eta gizakiaren jokamoldearen ezaugarriak?

................................................................................................. – Zergatik bereizten du sormenak gizakia gainerako animalietatik?

Marrazkia edo argazkia.

11. Egin ezazu mapa honi buruzko azalpen bat. Ipini iezaiozu titulu bat.

8. Azal ezazu hurrengo adierazpen hau: “Bere sormenari esker klima hotzetara hobeto egokitzen ikasi baitzuen…” 9. Aurreko orrietan ageri diren tresnen irudiei behatuz, esan ezazu zein diren bi aurpegikoak eta zein huts-hutsik errekarri zizelatuak. 10. Giltzarriak berraztertuz. – Zer ondorio izan zuen Australophitecusarentzat klima-

Panidoen banaketa (txinpantzeak eta gorilak)

ren aldaketen mendeko bizimodu berriak? Hominido zaharrenen banaketa

– Zergatik garatzen da hizkuntza? Rift ibarra (Rift Valley)

– Zeri esaten zaio hominizazio-prozesua?

125

Atal honetan gai hauek landuko ditugu: Prozedurazko edukiak (Egiten jakin). – Alderdi historikoei, kulturalei, eta abarrei buruzko hipotesiak proposatzea, azaltzea eta egiaztatzea. – Hainbat iturritatik abiatuta garrantzizko informazioa lortzeko eta erregistratzeko urratsak egitea: ikonografikoak, arkeologikoak, etab. – Lortutako informazioa, banaka edo taldean, idatziz lantzeko urratsak egitea (laburpenak, lan monografikoak, taula konparatiboak, txostenak, ikerketa-lan txikiak, etab. antolatu eta egin). – Aldiak, kulturak eta zibilizazioak, gertaera historikoak, datuak eta lekuak denboran eta espazioan kokatzeko urratsak egitea. – Aldaketa-prozesuei urratsak egitea.

behatzeko

– Denborazko sekuentzien, denbora-lerroen eta friso historikoen irudikapen grafikoa egiteko teknikak erabiltzea. – Gizarte historikoen eta gaur egungo gizarteen arteko desberdintasunak eta aldeak identifikatzeko, analizatzeko eta konparatzeko teknikak erabiltzea. – Gertaera historikoen kausak aztertzeko urratsak egitea. – Hainbat garai eta kulturatako artelanen azterketa konparatiboa osatzeko urratsak egitea, eta analogiak eta desberdintasunak bilatzea. – Paisaien itxuran, zenbait gertaera geografikoren kokapenean eta banaketan, ingurumenaren degradazioan, etab. ingurunearen eta gizakien ekintzaren artean sortzen diren interakzioak aztertzeko urratsak egitea.

Balio-edukiak (Zure parte-hartzea eta inplikazioa ezinbestekoa da, eta ahalegindu behar zara zure iritzia eta jarrera aurkitzen). Horretan laguntzeko, hainbat tresna emango dizkizugu, honako alderdi hauek landu ditzazun: – Lehenaldiko gizarte-errealitatea ezagutzeko interesa, jakin-mina eta jarrera kritikoa gertaera historikoen aurrean. – Gizarte historikoen adierazpen artistikoak eta kulturalak balioestea eta errespetatzea. – Ondare kulturalaren eta ondare historiko-artistikoaren aberastasuna eta aniztasuna aintzat hartzea, errespetatzea eta hartaz gozatzea eta hura gordetzeko eta babesteko jarrera hartzea. – Gizonek eta emakumeek historiaren subjektu gisa bete duten zeregina balioestea. – Era aktiboan eta eraikitzailean parte hartzea, ahalegin pertsonala, erantzukizuna eta solidaritatea agertzea taldeko lanetan edo taldean egiten diren beste zereginetan. Naturaltasunez onartzea norberaren akatsak eta hutsegiteak, eta horiek zuzentzeko jarrera izatea.

Kontzeptuzko edukiak (Memorizatu eta ulertu). – Zibilizazioaren hastapenak – Hiri-estatuen sorrera: Mesopotamia – Planetako gainerako lurraldeetako lehen hiriak – Inperio handiak – Egipto – Feniziarrak, Mediterraneoko merkatariak – Asiako lehenengo inperioak – Grezia – Erroma – Erromaren eragina Euskal Herriko ingurune geografikoan – Kristautasunaren jatorria eta hedapena.

IV. Antzinaroko zibilizazioak

1. Zibilizazioaren hastapenak GALDERA GILTZARRIAK • Zeri esaten zaio Antzinaroa? • Planeta guztirako al da baliagarria esapide hori? • Zer dira gizarte harrapariak? • Zer ezaugarri nagusi zuten lehenengo gizarte ekoizleek? • Zer da kultura nomada? Zer da sedentarismoa? • Zer da soberakina?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Aurreko atalean gizataldeen eboluzioa aztertu dugu, sortu zirenetik lurra lantzen eta animaliak zaintzen ikasi zuten arte. Atal honetan Gizakiaren historiaren azterketarekin eta eboluzioarekin jarraituko dugu, Antzinaroa deritzon garaian oinarrituta. Lehenengo zibilizazioak non eta noiz sortu eta bizi izan ziren aztertuko dugu, eta, ondoren, gure kulturan eragin handien izan duten bi zibilizazioak landuko ditugu: Grezia eta Erroma. Horiei guztiei buruzko hainbat alderdi ikasiko dituzu: nola ateratzen zuten bizibidea, nola antolatzen zuten gizartea, nola idazten zuten, zer egoeratan bizi ziren emakumeak… eta horren guztiaren zergatia ere bilatuko dugu.

Antzinaroa. Edukiak Antzinaroa definitzea lan nekeza da. Tradizioz, idazketa agertu zenetik (Historiaren hasiera) Erromatar Inperioaren gainbeherara bitarteko garaiari esan izan zaio Antzinaroa. Hala ere, muga hori zalantzan jarri dute aditu askok; izan ere, bai hasiera bai bukaera finkatzeko, Europan eta Mediterraneoan berebiziko garrantzia izan zuten gertaera batzuk kontuan hartu ziren, baina gertaera horiek ez zuten halako adierazgarritasun eta eraginik izan planetako gainerako lurraldeetan. Beraz, argi izan behar dugu Antzinaroko kulturaz ari garenean Mediterraneoaren inguruaz eta Europaz ari garela.

Gizaki harraparitik gizaki ekoizlera Paleolito Aroan, ehiza, arrantza eta basafruituak bilduz bizi zen gizakia. Hau da, gizarte harrapariak ziren garai hartako gizarteak, eta naturaren mende bizi ziren; batetik bestera lekualdatu behar izaten zuten (transhumantzia),

162

bizitzeko eta sasoi bakoitzean bizirik irauteko baldintzarik onenen bila beti. Denborak aurrera egin ahala, ordea, gizakiek animaliak hezten ikasi zuten, baita landareen ugalketa kontrolatzen ere, eta fruiturik onenak aukeratzen eta horretarako bilketa antolatzen; hau da, ekoizle bihurtu ziren, pixkanaka, baina etenik gabe. Gainera, gizakiaren sormena ez zen elikagaiak lortzera mugatzen; bizi-kalitatea hobetzeko produktu eta tresna gero eta gehiago lantzen hasi zen, eta horien bidez, naturak ezartzen zituen zailtasun gero eta gehiago gainditzeko aukera izan zuten.

Abeltzaintza eta nekazaritza Abeltzaintzatik bizitzeko erabakia hartu zuten herri batzuek leku batetik bestera aldatzen jarraitzen zuten, abere taldeak batetik bestera eramaten, beren aziendentzat larre onak lortzeko; eta, hala, herri nomada bihurtu ziren. Nekazaritzaren aldeko hautua egin zuten herriek, aldiz, unerik onena baliatu behar zuten ereiteko, hazia zaintzeko, ureztatzeko, hazia honda zezaketen belar txarrak kentzeko, uzta biltzeko eta lursailak garbitu eta hurrengo ereinaldirako prestatzeko… Lan horrek guztiak denbora asko eta ahalegin handia eskatzen zuen eta, horrela, bizimodu hori aukeratu zuten giza taldeak sedentario bihurtu ziren. Sedentarismoarekin batera, lehenengo herriak sortu ziren. Nekazaritzatik eta abeltzaintzatik ateratzen zituzten produktuek urte osorako elikadura-beharrak asetzeko lain ematen zieten langileei, eta soberakinak sortzen hasi ziren. Soberakin horien bidez, beste batzuen elikadura ere berma zezaketen, denek nekazaritzan lanean aritu beharrik gabe. Hala, beste jarduera batzuk lantzen hasteko aukera izan zuten, eta tresna berriak sortzen hasi ziren, lana errazteko edo, besterik gabe, erakargarriak iruditzen zitzaizkielako: aitzurrak, ontziak, lepokoak, apaingarriak, etab. Soberakinei esker, halaber, gizartearen parte batek babes-lanetan eta kanpoko erasoei aurre egiteko lanetan hasteko modua izan zuten. Horrela, gizarte-antolaketa gero eta konplexuagoa sortu zen. Aztarnek erakutsi dutenez, orain dela hainbat mila urte lurra lantzetik bizi zen munduko toki hauetako jendea: Erdialdeko Amerika, Txina hego-ekialdea, India mendebaldea, Afrika ipar-ekialdea, eta Ilgora edo Ilargi Erdi Emankorra deritzona, hau da, gaur egungo Ekialde Hurbila eta Erdialdeko Ekialdea.

Txinatarra

Mesopotamiarra Egiptoarra

Indiarra

Azteka

Inka

Lehenengo zibilizazio nekazarien kokalekua.

Neolitoan, gizakiek ehiza egiten jarraitu zuten, Valltortan (Castelló) aurkitutako horma-irudi honetan ikus daitekeenez, baina gero eta gehiago aritu ziren nekazaritzan eta abeltzaintzan; eskuineko irudian, emakume batzuk Tassiliko ordokian (Afrika) nekazaritzalanetan ikusten dira.

Ariketak 1. Atlasaren laguntzaz, erantzun honako galdera hauei: – Zer ezaugarri zituzten gizakia nekazaritza lantzen hasi zen tokiek?

– Egin ezazu grafiko bat, goiko koadroan Lurreko biztanle kopuruaren bilakaerari buruz agertzen diren datuak grafikoki adierazteko.

– Zure ustez, zergatik ez zuten nekazaritza beste tokiren batean asmatu, adibidez Suedian, Errusia erdialdean edo Afrikan?

– Noiz gertatu zen biztanlerian igoerarik handiena? Zure ustez, zergatik gertatu zen igoera hori?

2. Begiratu K.a. 1. urtera arte munduko biztanleriak izandako ustezko bilakaera aditzera ematen duen koadro honi.

3. Eman dezagun antzinako gizarte nomada batean bizi zarela. Osa ezazu honako eskema hau:

Orain dela… urte

Aroa

Gizarte mota Harraparia

Biztanleria, gutxi gorabehera, milioika biztanletan

300.000

Behe Paleolitoa

100.000

Erdi Paleolitoa

Harraparia

2,5

25.000

Goi Paleolitoa

Harraparia

3,5

12.000

Mesolitoa

Harraparia

8.000

Neolitoa

Ekoizlea (nekazaria-urbanoa)

5.000

Antzinaroa

Ekoizlea (nekazaria-urbanoa)

110

3.000

Antzinaroa

Ekoizlea (nekazaria-urbanoa)

125

2.000 (K.a. 1. urtea)

Antzinaroa

Ekoizlea (nekazaria-urbanoa)

135

Behar nagusiak

Gizakiaren zer asmakizun edo sorkuntza izan daitezke behar horiek asetzeko baliagarriak?

Marrazkia

163

2. Hiri-estatuen sorrera: Mesopotamia GALDERA GILTZARRIAK • Zer dira hiri-estatuak? • Planetako zer ingurunetan sortu ziren lehenengo hiri-estatuak? • Zer garaitan? • Nolakoa zen hiri horietako gizartea? Nola zegoen antolatuta? • Zer material erabiltzen zuten eraikuntzan? • Zer sinesmen zituzten? • Nor zen Hamurabi? Zergatik izan zuen horrenbesteko garrantzia?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Ekialde Hurbilean, klimari eta jalkin-lurrei esker, Nilo, Jordan, Tigris eta Eufrates ibaien ertzetan, herriak nabarmen handitu ziren, ekonomia-jarduera biziaren eraginez. Hala, toki horietako batzuetan herrigune handiak sortu ziren, eta herri soil izateari utzi eta hiri bihurtu ziren. Horrela sortu ziren lehenengo hiri-zibilizazioak. Lurralde horietan jatorri askotako hizkuntza zuten hainbat herri bizi ziren elkarren alboan. Herri haietako batzuek hizkuntza indoeuroparrak erabiltzen zituzten, aurrerago latina izan zenaren antzeko samarrak; eta beste batzuek, berriz, jatorri semitikoko hizkuntzak zituzten, gaur egungo arabiar hizkuntzen antzekoagoak.

Mesopotamia Gaur egun Irakeko estatuak hartzen duen lurraldean, Pertsiako golkoaren ipar-mendebaldean, basamortuz inguratutako ordoki handi bat dago, bi ibai handik zeharkatua, Tigris eta Eufrates ibaiek zeharkatua, hain zuzen. Ibai horiek meandro eta zingiradi ugari eratzen dituzte malda txikiko guneetan. Eskualde horri Mesopotamia izena jarri zioten, “ibai arteko lurraldea”, eta hantxe garatu zen lehenengo kultura handia, berebiziko zabalkundea izan zuena. Inguru hartako klima lehorra zen, udak oso beroak ziren, neguak hotzak eta euri gutxi egiten zuen, baina lurra oso emankorra zen. Arkeologoek ikusi dutenez, orain dela 8.000 urte inguru, eskualde hartan finkatu ziren giza taldeak ibai ertzetako lurrak lantzen hasi ziren. Udan, urak estaltzen zituen ereindako lurrak, eta, horren ondorioz, uzta hondatu egiten zitzaien sarritan; horrek arazo larriak sortzen zituen elikagaien horniduran. Arazo

164

hori konpontzeko, presak eta ubideak eraiki zituzten, ibaien uholdeak erregulatzearren. Horrela, gainera, ibai ertzetatik urruneko lurrak ureztatzeko ura lekualdatzeko aukera ere bazuten, eta horrek erabilgarri bihurtzen zituen lursail ugari. Agertu diren aztarnen arabera, ura kanalizatzeko eta kontrolatzeko lehenengo azpiegiturak K.a. 4000. urtean eraiki zituzten. Antzinako herrixka txikietan biztanle kopuruak nabarmen egin zuen gora, eta garai batean herrixka izandakoak hiri bihurtu ziren; hiri horiek biztanle guztiak elikatzeko adina ekoizten zuten lursailak zituzten. Haiek izan ziren lehenengo hiri-estatuak; aurrerago, harresiz inguratu zituzten, beste jende edo herri nomada batzuen erasoetatik babesteko.

Ingurunearen aprobetxamendua Mesopotamiako biztanleen jarduera nagusia nekazaritza zen. Lurren emankortasunari eta lurrak ureztatzeko presak eta ubideak erabiltzeari esker, urtean hiru uzta eskuratzeko aukera zuten. Hiri inguruetako baratzeetan barazkiak eta fruitu-arbolak lantzen zituzten; baina, zalantzarik gabe, gai nagusiak zerealak ziren, garagarra eta garia, batez ere. Lursailak prestatzeko, goldea baliatzen zuten, eta zerealuztak siloetan gordetzen zituzten; siloak lurretik bereizita egoten ziren, laboreek hezetasunik har ez zezaten eta karraskariek uzta jan ez zezaten. Hainbat animalia hezi zituzten, adibidez ardiak, idiak, astoak zaldiak, txakurrak, gameluak, etab. Hala, abeltzaintza ere garrantzi handiko elikadura-baliabidea zen; baina, elikagai gisa ez ezik, animalia asko erabiltzen zituzten nekazaritza-lanetarako laguntza gisa ere. Gero eta gehiago erabiltzen zuten animalien indar motorra produktuak garraiatzeko; eta jarduera horretan sekulako aurrerapena egin zuten gurpilari esker. Ingurune geografiko hartan eta garai hartan asmatua bide da gurpila, hain zuzen ere.

Hirien ezaugarriak Hiriak erasoetatik errazago babesteko, Mesopotamiako hiriak goraguneetan eraikitzen zituzten. Mugak harresien bidez zehazten zituzten, adreiluz. Esparru sakratu bat izaten zen hirien erdigunean: zigurata izaten zen zentroa, piramide mailakatu baten tankerako dorrea, hiriko gainerako eraikinak baino garaiagoa. Dorre horren eginkizuna zeruaren eta lurraren arteko lo-

Friso honetan ikusten da animaliak zenbateraino zeuzkaten etxekotuta.

Asurbanipal, lehoia ehizatzen.

Zezen-buru polikromatua.

Ur-eko zigurata.

Sargonen jauregia, Khorsabaden.

165

tura egitea zen, jainkoek tenpluraino jaisteko modua izan zezaten; tenplua dorrearen goiko aldean egoten zen. Esparru sakratuan, beste eraikin ofizial batzuk ere jarri ohi zituzten: administrazioa, biltegiak, aleen eta elikagaien biltegiak, errege-jauregia, etab. Esparru horretatik kanpo, kaleak oso estuak ziren, eta zolatu gabeak. Litekeena da garai hartan herri barruan gurdien edo ibilgailu gurpildunen zirkulazioa debekatuta egotea.

Hirietako bizimodua Mesopotamiako hirietan, eskulangileen lantegi ugari zeuden, baita dendak ere; hirietan orotariko salgaiak eskuratzeko modua zegoen, beraz, bai bertan landutakoak, bai beste herri batzuetatik merkatariek ekarriak: alfonbrak, saskiak, zeramika, tresnak, armak, bitxiakâ&#x20AC;Ś Ordurako garrantzi handiko ekonomia-jarduera zen eskulangintza, baina eskulangileek ez zuten, artean, nekazariek adinako gizarteosperik. K.a. laugarren milurtekoaren bigarren erdirako, nekazaritzatekniken ezagutza sakona zuten Mesopotamian; hori delaeta, soberakin gero eta gehiago lortzen zituzten. Horrek eta eskulangintzako objektuen sorta zabalak bultzada handia eman zioten merkataritza-jarduerari. Hasieran, trukea edo produktu-aldaketa soila egiten zuten, baina laster hasi ziren ordainbide gisa metal bitxiak erabiltzen, urrea eta zilarra adibidez.

Etxeak eta etxebizitzak Etxeek oin bat edo bi izaten zituzten; adobez eraikiak ziren, buztin eta lastoz eta eguzkitan lehortutako adreiluz eginak, alegia. Barruan, zorua lur leun eta zanpatuzkoa zen. Leiho gutxi eta oso txikiak egiten zituzten, etxeen barrualdea berotik babestearren. Barne-patio bat izaten zuten; patio hori zen sukaldea, han edukitzen zituzten labea eta sua. Familia boteretsuenen etxebizitzek, komuna izaten zuten eta, batzuetan, baita lorategia ere.

Sinesmenak eta kultura Goi-mailako izakietan, jainkoetan, sinesten zuten; eta izaki haiei sakrifizioak eta elikagaiak eskaintzen zizkieten, zigurat izeneko harrizko tenplu handietan. Gurtza hartaz apaizak arduratzen ziren; haiek zuten, halaber, jainkoentzako opariak biltzeko eta administratzeko ardura ere, eta, horri esker, aberastasun eta botere handia edukitzen zuten. Mesopotamiarrek hainbat mito asmatu zituzten lurraren sorrera, jainkoen bizitza eta beren bizitza azaltzeko. Gainera, matematika, natur zientziak eta medikuntza landu zituzten. Haiek asmatua da, adibidez, sistema hirurogeitarra, an-

166

geluak neurtzeko erabiltzen duguna; baita eraikuntzako hainbat elementu ere, arkua eta ganga, esaterako.

Gizarteâ&#x20AC;&#x201C; eta politikaâ&#x20AC;&#x201C;antolamendua Mesopotamiako biztanleen aburuz, jainkoek antolatzen zuten mundua eta haiek erabakitzen zuten gizartea nola egituratu. Erregeak jainkoengandik jasotzen zuen botere guztia, eta jainkoek Lurrean zuten ordezkaria zen. Hori dela-eta, bera arduratzen zen gurtzaz eta herrialdea administratzeaz. Horrez gainera, bera izaten zen apaiz gorena, gudarosteko jenerala, epaile gorena eta administrari absolutua. Erregearen azpian gizon libreak zeuden (goi-mailako funtzionarioak, apaizak, militarrak, merkatariak, eskulangileak eta langile soilak). Gizarte-egituran maila bat beherago, bilauak edo hiritar sasiaskeak (artzainak, arrantzaleak, maizterrak eta gudarosteko soldaduak) zeuden. Eta azken muturrean, berriz, esklaboak: saleros zitezkeen pertsonak ziren, eta partikularren, tenpluen nahiz Estatuaren jabetzakoak izan zitezkeen.

Legeak eta kodeak Mesopotamiarrek kodeetan bildutako legeen bidez agintzen zuten; koderik ospetsuena Hamurabiren Kodea da. K.a. 1700. urte inguruan bizi zen Hamurabi erregeak osatu zuen kode hura, eta askotariko alderdiak arautu zituen: salerosketa, lapurreta, herentziak, soldatak, adopzioa, alokairuak, zorrak, kalte-ordainakâ&#x20AC;Ś

Ezkontza eta familia Ezkontzak bi familiaren arteko kontratu bidez egiten ziren, eta senar-emaztegaiak artean oso gazte zirelarik hitzartu ohi zituzten. Emaztegaiaren familiak ezkonsaria ematen zion neskari, eta ezkonsari hori senarrak administratzen zuen arren, emaztearen jabetzakoa zen betiko. Senarra hilez gero, alargunak senar-emazteena izandako etxean bizitzen jarrai zezakeen, baina ez zeukan inolako jabetzarik saltzerik. Gizona alargunduz gero, berriz, legeak ez zion betebehar jakinik ezartzen. Dibortzioa legez araututa zegoen, baina desabantaila handiak zekarzkion emazteari. Haurrak amek zaintzen zituzten, hiru urte bete arte. Harrezkero, hamar urtera arte, aiten zaintzapean gelditzen ziren. Adin horretatik aurrera, neskak ezkontzeko adinean sartzen ziren; hori zela-eta, ezkontzara begirako heziketa jasotzen zuten. Mutilek, bestalde, oso heziketa zorrotza zuten, eta zigor larriak ezartzen zizkieten aitaren edo lanbidea irakasten ari zitzaizkien pertsonen esana betetzen ez bazuten.

Ariketak 1. Azter ezazu aurreko orrialdeko lamina. Horretarako, gogoan izan aurreko ikasturtean horri buruz ikasitakoa, eta pentsatu: zer izenburu jarriko zeniokeen eta zergatik, zer elementu ikusten diren, zer giza jarduera ageri diren…

•

• • • •

2. Begiratu atlasean, eta esan gaur egungo zer herrialde hartzen dituen garai bateko “Ilgora Emankorra” deritzonak. Zergatik deritzo horrela? Kokatu informazioa alboko mapan.

3. Izenda itzazu Antzinaroko Mesopotamiako hiri batzuk.

4. Presta ezazu hiztegi bat beltzez nabarmendutako hitz eta esapideekin.

5. Zure ustez, zergatik zuten ospe gutxiago eskulangintzan ziharduten langileek, nekazaritzan zihardutenek baino?

6. Egin ezazu Mesopotamiari buruzko ardatz kronologiko bat.

•

• • • •

7. Aztertu atal honetako testua laguntzen duten irudiak eta, gorago azaldutako prozedurari jarraituz, esan irudi bakoitzak zer informazio ematen duen. 8. Zergatik erabiltzen zituzten adobezko adreiluak etxeak egiteko? Zergatik ziren etxeak txikiak eta leihoak hain urriak? 9. Irakurri Bitxikeriak atala, eta esan zer lotura dagoen Babelgo dorrearen eta Dur Kurigalzuko zigurataren artean. 10. Egin ezazu Mesopotamiari buruzko ardatz kronologiko bat.

Bitxikeriak Babiloniara erbesteratu zitueneko gertaera da (K.a. VI. m.); juduek bestelako kultura bat eta hainbat hizkuntza aurkitu zituzten han, idolo bat baino gehiago gurtzen zutela ere ikusi zuten, eta, batez ere, hango zigurat erraldoiekin liluratuta gelditu ziren.

Ezkerrean, Dur Kurigalzuko zigurata, eta eskuinean, Babelgo dorrea, Pieter Brugelek margotua (1562).

– Ziguratak eskailera moduko dorre batzuk ziren, adobez eraikiak eta 40-60 metro garaiak. Denborak aurrera egin ahala, eta tenpluak ixteko joera zabaldu zelarik, material haiek beste eraikin batzuk egiteko erabili zituzten; gertaera horren eta eguratseko eragileen ondorioz, ziguratek jatorrizko tankera galdu zuten, eta lur eta hautsezko mendi soil bihurtuta gelditu ziren. Hala, Dur Kurigalzuko dorrea Babelgo dorrearekin nahastu zuten. Biblian, gizakiek Jainkoaren mailara iristearren zerurainoko dorre bat eraikitzeko zuten interesaren berri ematen duen pasartean aipatzen da Babelgo dorrea. Seguru asko, Bibliako mito horren jatorria Nabukodonosorrek juduak

– Gauzen berri emateko (eskaintzak, ordainketak), K.a. IV. mende inguruan, Mesopotamiako apaizak buztinezko euskarri batean kontu haiek marrazten eta ondoren euskarriak egosten hasi ziren. Kanabera alakatuak erabiltzen zituzten idazteko, ziri modura, eta 900 zeinu inguruk osaturiko sistema konplexu bat zuten (idazketa kuneiformea). Idazketa hura sumeriarrek asmatu zuten, eta 3.000 urte baino gehiagoz erabili zuten Mesopotamian. 1835. urtera arte galduta egon zen, harik eta urte hartan ingeles ofizial batek Behistung idatzia aurkitu zuen arte: Pertsiako Dario I.aren agintaldian (Ka. 522 - K.a. 486) inperioko hiru hizkuntza ofizialetan zizelaturiko oholtxoak ditu idatzi horrek. – Egunari, gauari, hilabeteari eta urteari buruzko lehenengo aipamen idatzia karakter horietan idatzita daude, eta horiek neurtzeko (angeluak eta denbora) sistema hirurogeitarra asmatu zuten.

167

3. Planetako gainerako lurraldeetako lehen hiriak GALDERA GILTZARRIAK • Hirien sorreraren fenomenoa Erdialdeko Ekialdean bakarrik gertatu al zen? • Noiz hasi zen fenomeno hori planetako beste toki batzuetan? • Zein da Indo ibaiaren haraneko kultura nagusien ezaugarria? • Nola sortu zen gaur egungo Txina? • Zer garaitan sortu ziren lehenengo hiriak, Amerikan?

Berunaren, brontzearen eta kobrearen metalurgiari buruzko ezagutza sakona zuten, eta urregin aditu eta trebeak ziren. Idazketa ezagutzen zuten, eta pisu- eta neurri-sistema oso zehatz eta praktikoa erabiltzen zuten. Garrantzi handiko komunikazio-sare bat osatu zuten, eta sare hari esker, merkataritza-harreman oparoak bideratu zituzten beste kultura batzuekin, Mesopotamiarekin eta Egiptorekin, adibidez.

Txinaren jatorria AZALDU BEHARREKO IDEIAK Mendebaldeko munduan, gu bizi garen munduan, ingurune geografiko horretatik kanpo nabarmentzeko moduko beste kulturarik ez dela izan pentsatzeko joera dago. Egia da planetako gainerako lurraldeetan atzerapen kronologiko nabaria izan dela Mediterraneo aldeko kulturaren eta ekonomiaren garapenarekin eta inguru horren eraginarekin alderatuta; baina egia da, halaber, zibilizazio-maila altuko zibilizazioak izan zirela beste hainbat tokitan ere. Azter ditzagun horietako batzuk.

Indo haraneko kultura K.a. XXV. eta XVII. mendeen artean, Mesopotamiak eta Egiptok beren goren maila iritsi zuten garaian, kultura aipagarri bat sortu zen Indo ibaiaren ertzean, Indiako iparmendebaldean. K.a. hirugarren milurtekoaren hasieran, gaur egun Iran osatzen duen lurraldetik iritsitako giza talde batzuk inguru hartan sartu eta garapen-iturri izan ziren oinarri batzuk finkatu zituzten. Harappa eta, batez ere, Mohenjo-Daro izan ziren inperio izugarri hartako bi hiri nagusiak.

Nekazaritza Garia, garagarra, ilarrak, arroza eta meloiak ziren nekazaritzako produktu nagusiak. Era berean, sesamo-olioa ere egiten zuten, eta kotoia lantzen zuten. Ubideak eta ureztatze-sistemak erabiltzen zituzten, eta ongarriak ere bai; horri guztiari esker, etekin handia ateratzen zuten nekazaritzatik. Elikagaien soberakinak silo komunitariotan biltzen zituzten, uzta urriko garaietan erabiltzeko. Ekonomiaren beste alderdi aipagarri batzuk Nekazariak izateaz gainera, inguruko hainbat animalia hezi zituzten, adibidez, bufaloak, zebuak, ardiak eta txerriak.

168

K.a. laugarren milurtekoan komunitate nekazari ugari sortu ziren Ibai Horiaren ertzean. Laboreak lantzen zituzten, adibidez artatxikia eta garia; eta txerria, idia eta zaldia hezten hasi ziren. Zeramika lantzeko tekniketan ere adituak ziren. K.a. 1600 eta 1100. urteen artean, txinatar agintarien lehenengo dinastia agertu zen: Shang dinastia. Ibai Hori guztiaren gaineko nagusitasuna eskuratu zuen. Gizarte hierarkikoa antolatu zuten, erregea buru zela; erregeak klase noblearen babesa zuen, aginte militar, politiko, erlijioso eta ekonomikoaren babesa, hain zuzen ere. Hiri harresituak eraiki zituzten, horietako batzuk oso handiak. K.a. XI. mendean, Zhu dinastiak hartu zuen Shang dinastiaren tokia. Egonkortasunik eza nagusitu zen hainbat mendean zehar, baina, “erresuma borrokalarien” garaiaren ondoren, K.a. 221. urtean, Ts’in She Huang-ti buruzagiak bere arerio guztiak menderatu zituen eta “Tx’ineko lehenengo subirano augusto” izendatu zuen bere burua, hau da, Txinako lehenengo enperadore.

Amerikako hirien sorrera K.a. 3000. urtetik aurrera, hainbat nekazari-talde finkatu ziren Amerikan, eta lehenengo herrixkak sortu zituzten. Nekazaritzan oinarrituriko ekonomia zuten; nagusiki kalabaza, indabak, piperrak eta, aurrerago, artoa landu zituzten. K.a. 1500. urte inguruan, olmeken nagusitasuna eta eragina Amerikako kontinente guztira zabaldu zen. Hiri handiak eraiki zituzten, tenplu sakratuen inguruan, adibidez Tenochtitlan (gaur egun, San Lorenzo). Kolonaurreko Amerikan, garrantzi handiko hiria izan zen, orobat, Chavin, Andeetako mendietan kokatua (Peru). K.a XII eta V. mendeen artean erlijiogune handia izan zen.

Buru olmeka bat, Parque de La Ventan.

Mohenjo-Daron aurkitutako giza irudi bakarretakoa.

TeotihuacĂĄn tenplua, Mexiko.

Ameriketako nekazaritzako lehenengo produktuak. Artoa landare berezia da, ez baitzen jatorriz basalandarea, baizik eta indiar indigenek gauzatutako aukera-prozesu mantso eta sakon baten emaitza.

1. Egin ezazu munduko mapa bat, eta adieraz ezazu aurreko orrialdeetan landu dugun informazioa.

4. Egin itzazu honako izenburu hauei dagozkien munduko mapak:

Ariketak

2. Osa itzazu hiru ardatz kronologiko, paraleloak: bat Indoren haranerako, bestea Txinarako eta bestea Amerikarako.

â&#x20AC;&#x201C; Munduko nekazaritzako lehenengo produktuak.

3. Zer ezaugarri komun kontuan hartu ohi zuten planetako edozein tokitan hiriak eraikitzeko?

â&#x20AC;&#x201C; Munduko abeltzaintzaren hasieran erabilitako animaliak.

Bitxikeriak Indo haranari buruzko ikerketak egin dituzten arkeologoen arabera, Brontze Aroko Manhatan da Mohenjo-Daroko aztarnategia. Hiri modernoetan gertatu ohi denez, hiri hura eraikitzeko ere plangintza zorrotz bati jarraitu zioten sortzaileek. Hiri hartan eraikinen bat edo berrikuntzaren bat egiteko, agintarien baimena behar zen. Hiriak oso estolderia-sistema

eraginkorra zuen, kale nagusien kantoietan ontziak zituzten zaborrak biltzeko, etengabeko garbiketa-sistema bat antolatu zuten, etab. Hango aztarna arkeologikoek erakusten dutenez, emakumeek berebiziko garrantzia zuten gizartean. Izan ere, emakumezko irudiak agertzen dituzte orain arte aurkitutako eskultura eta estatuatxo ia guztiek.

169