IRUNBERRI,1990 ARROILARENNEGARRA
Obrahonenedozeinerreprodukziomodu,banaketa,komunikaziopublikoedoaldaketaegiteko,nahitaezkoadajabeenbaimena, legeakaurrezikusitakosalbuespenezkokasuetansalbu.Obrahonenzatirenbatfotokopiatuedoeskaneatunahibaduzu, joCEDROra(CentroEspañoldeDerechosReprográficos,www.conlicencia.com;917021970/932720447).
LiburuhonekEuskoJaurlaritzakoKulturaetaHizkuntzaPolitikaSailarendirulaguntzajasodu. LiburuhonekOñatikoUdalarensormendiru-laguntzajasodu.
1.argitalpena:2023koapirilean
Azalekoirudia:
IvanLanda.(EtakideekIrunberrinzeukatenakanpalekuarenargazkia, sumarioanjasotadagoena).
«Azkenalegatua»atalekomarrazkienegilea(259,263eta265.orr.): EñautUribesalgo.
Rubenachenburukotiroarengrafikoak(269.orr.): OihaneGoikoetxeaLarrañaga.
Liburuarendiseinuaetamaketazioa: Erein
©PakoAristi
©EREIN.Donostia2023
ISBN:978-84-9109-866-9
L.G.:D196-2023
EREINArgitaletxea.TolosaEtorbidea107
20018Donostia
T943218300
erein@erein.eus
www.erein.eus
Inprimatzailea:Gertuinprimategia
Zubillagaindustrialdea,9
20569Oñati,Gipuzkoa
T943783309
gertugrafika@gmail.com
www.gertu.net
Liburuhauinprimatzekoerabilidenpapera ekologikoadaetamodujasangarrian kudeatutakobasoetatikdator.IRUNBERRI,1990
ARROILARENNEGARRA PakoAristi
OñatikoGUREBAZTERRAKfundazioakbultzatuetababestuduikerketahau.Eskura jarrididatezeukatendokumentazioa,halanolatestigantzapertsonalaklortzekobideak.
EzinbestekoaizandaJuanJoseZubietakeskainididanhemerotekarenbilduma.
Ezinbestekoa,baitaere,Txalapartaargitaletxeak1990ekourrianargitaratuzuen Foz deLumbier,antecedentesycrónicadeunasejecuciones liburua,RicardoZabalzakidatzia.
EzinbestekoaTxemiGorostizaabokatuakemandakolaguntza,sumarioagureeskura utzizuelako.
ProiektuhonekEuskalMemoriaFundazioarenetaEgiariZorFundazioarenbabesa izandu.
IkerketahauitxiduguneanautopsiaetabertakoargazkiakAranzadiZientziaElkartearientregatudizkioGureBazterrakelkarteak,sakonagoikertuditzan.
Ezinbestekoa,azkenik,gertaerahauargitzenlagundudigutenguztienekarpena:
AbelCastillo
AitorArruti
AnderLizarralde
AranSagasta
EndikaMartinezZulet
EnkarnaMaiztegi
EñautUribesalgo
EstebanArregi
FerminMunarriz
FernandoRey
HalaBediirratia
HibaiGarai
IñigoAntia
Irunberrikolagunak
ItsasoUgarte
ItziarLizarralde
JoneArrazola
JoseManuelArzallus
JuanAntonioAnzar
JuanCarlosArrutiAizpitarte
JuanJoseZubieta
JuanitoRubenach
JulenAranburu
KarmenIñurritegi
KoldoGracia
KoldoGuridi
Lander,GasteizkoMartxoak3
Elkartea
LarraitzUgarte
MarianHusken
MentxuUriz
MilaMaiztegi
OlgaBrajnovic
RebekaMaestro
RobertoZabarte
SusanaUribetxeberria
TxemiGorostiza
Uzkudunsendia
XabierGoldaraz
XabierIgartua
XabierNieto«AresokoBeltza»
XabierUgarte
«Behinezinezkoabaztertuondoren, gelditzendenakegiabeharduizan, gertagaitzairudituarren».
ARTHUR CONAN DOYLEK, SHERLOCK HOLMESENAHOTAN
AURKIBIDEA
Iruñea Irunberri
Zangoza Esakourtegia
Ledea
Aparkalekua HervásetaOrtega
DomínguezetaRivero
Hervásenhilketa
Etakideenihesbidea etaagertuzirenlekua
Rubenach
LizarraldeetaArregi Holandarrak
1.Tunela(166m.)
Zonalde handitua
Deabruaren zubia
ZANGOZA–JAKA
2.Tunela(206m.)
TRAGEDIABATENLEHENNOTAK
Udakogoizeguzkitsubatean
1990ekoekainaren25ean,eguerdikohamabiakinguruan,hirulagun,bimutiletaneskabat,bainatzenaridiraIrunberrikoArroilaalderikaldezeharkatzenduenIratiibaikourfreskoetan.Iruñetik40kilometroradagoIrunberri,hegoalderapixkabat,ekialderabesteapurbat,Huescakobidea hartuta.Udahasiberriada,etaberosapaikaragarriaegitendu,goizeangoizetikbazterrakkiskaltzendituenhorietakoa.
Gazteaktxandakabainatzendira.Bizpahirupoltsadauzkateibaiertzekoharriengainean,etabetidagonorbaitpoltsakzaintzen.Haietakobateannortasunagirifaltsuakdauzkate,etagauzaarruntagoak:eskukoispilu bat,tabakoa,azkazal-moztailea…Bestepoltsanhirupistolagordedituzte, Browning9mmparabellum,etahirukargadore.Ezdute«gitarrarik»ekarri,metrailetak,haienargotean.Laguntzaileekdaukatengordelekubatean utzidituzte.ETAkoNafarroakomandoaosatzendute,bainaezdatozekintzabategitera,informazioajasotzerabaizik.Horidakomandoendinamika: laguntzaileekemandakoinformazioabaieztatuegitenduteekintzaeginaurretik;eurakdiraarriskuahartzendutenak,azkenbatean,etaezdirakamikazeak.Denaongiplanifikatu,ihesbideakzehaztuetaarriskuaahaliketa gehienmurriztuondorenematendutekolpea.
ETAindartsuzegoengaraihartan.Erakundeboteretsuada,hala baieztatzenduteiturripolizialekere.1987anHipercorrekoatentatuaegin bazuenere,etaerosketakegitenariziren21zibilhilikgertatu,estrategikoki Espainiakoindararmatuakbainoezzeudenharenjomugan.Aurrekourtean, 1989an,EspainiakogobernuaAljeriakonegoziaziomahaianesertzealortu zuen,hartarakomeniabateskainiz.Ahaleginakporroteginostean,bialderdiekeurenjarrerakgogortueginzituzten.Komandoeketsaiaetengabe etaahaliketasarrienkolpatzekoaginduajasozuten,etapoliziakmugaaskorikgabeegitenzienerasomilitanteei,«tiroketa»epigrafearekinmozorrotuz erailketaetaexekuziougari.
Zeintzukdiragaztehauek?
JonLizarraldeUrretadazaharrena,34urte,Andoainenjaioa.Esperientziahandikomilitantea,hamarkadabatdaramaerakundean.Bostaldizeginduihespoliziarenatzaparretatik.AurrekourteanLuisRoldán GuardiaZibilarenzuzendariarenondoanhartuzuenkafeaIruñekotaberna batean,harenaurkakoekintzaegitekoasmoz;bainabizkartzainaskodauzka inguruan,etabertanbeherautzidute.«Mikel»dugudaizena.«Tripax»ere deitzenziotenlagunek,bainapoliziak,batezere,«Heavy».
BesteaGermanRubenachRoizda,25urte,Bilbonjaioa,urteasko daramatzaIruñekoArrotxapean.Txalupakomandoanzebilen,bainabeste bikideakautoanprestatzenarizirenlehergailuakeztandaeginetahilziren, Germanamarenhiletanzegoenbitartean,etaIparralderaeginzuenihes. Gero,Nafarroakomandoanintegratuzen.«Joseba»duizenklabea.
SusanaArregiMaiztegidaneska,OñatikoKanpizelaibaserrian jaioa,25urtedituberakere.Arabakomandoarenlaguntzailelanetanaritu ostean,dozenakaguardiazibiletorrizirenbaserriamiatzera,berakanpoan zelarik,etaherritikiheseginzuen.Germanenbikotekideada.Biizenezdeitzendioteorain:«Sorgin»edo«Kontxi».
Gaztehauekbainatzerajaitsidirenarroilaosolekubereziada:motozerrakosmikobatekinebakitakomendiharritsuareneztarriikusgarribat. IrunberrietaLedeaherrienarteandago,herribakoitzetikkilometroetaerdiraedo.Handikhurbil,ZangozaetaEsakourtegiadaude.Arroilakberak milahirurehunmetroditu.Bimendi-paretaerraldoirenarteandago,tonu gorrixkaduenkareharrizkolabarraosatzendutenmurrailagaraiak,zatirik sakonenean400metrokoaltueradutenak.
Bisarbidebesterikezditu,bitunel:Irunberrikoa,etaLedeakoa.ErdianIratiibaiaigarotzenda,bereputzusakonekin,etaosoarriskutsuadahura gurutzatzeaedoigerieginezhandikateratzea.Itoizandajendeabertan.Erdianpresaartifizialbatdago.Jendeaegun-pasaedobainatzerajoanohida.
Irunberritikbehatzendugularik,ibaiarenezkerraldeandoanlurrezkobidebatekzeharkatzenduarroila.Kaminohaudapasabidebakarra: zerurantzaltxatzendirenharriakezinigodira,sigi-sagadoankorrontea tranpahilgarriliteke.Kaminoaetaibaiaparaleloandoaz,etahaientartea inoizezda20metrobainogehiago.Zerdagoeremuhorretan?Harriak,haitzak,sasiaketazuhamuxkak.Soilguneakerebai.Ezdaoihanitsuiluna,bertsioofizialakkontatukoduenbezala,iheslaribatzuekaurkitzekoiaegunoso batbeharizateraino.
Tunelak1911nzulatuzituzten,trenbideaeraikitzeko.Berrehun metroingurukoluzeradubakoitzak,etahorretarakoBilbokoLabeGaraietanesperientziazeukatenmeatzariakekarrizituzten.Haiekapurtuzuten arroilarenmilioikaurtekointimitatea,orduraartehegaztieketamendipiztiekbakarrikgozatzenzutena.
«Irati»izenajarriziotentrenharietaIruñeaetaZangozalotzenzituen,58kilometrokoibilbideabiorduetahamabostminutuan.1955ean utzizionibiltzeari;orduan,trenbideajasoetalurrekopistautzizuten.Orduanjendeanaturabasatiariirabazitakoespazioaokupatzenjoanzen.
Arroilasagu-tranpabatda,tunelakitxizgeroirteerarikgabekoespazioa.Egokiaekintzabategiteko,lehergailuazartaraztekoekintzaileaaurrekohormagaraianurrunekomandobatekinbaldinbadago;bainabarruan hesitzenbadute,ihesaezinezkobihurtzendueneremuarriskutsuada.
Hurrengoegunean,ekainaren26an,Nafarroakomandokohiru militantehorietatikbitirozhildaagertuziren:JonLizarraldeetaSusana Arregi;hirugarrena,GermanRubenach,ospitaleraeramanzuten25ekoilunabarrean,osolarri,bitirorekin:bateskuinbelaunean,besteaaurpegian.
Ekainekoegunhartatik33urteigarodira,etaotsailekogoizfresko bateanOñatirajoanginen,Kanpizelaibaserrira.Sukaldeanekonomika piztutadago.HanbizidaEnkarnaMaiztegi,SusanaArregirenama.Laurogeitahamarurteditu,buruaargi,etabadirudierdietsiduelabizitzakekarridizkionzoritxarrakonartzekopatxada:tirozhildakoalabazgain,minbiziakeramandionsemearenheriotzaereikusidu.Bestehirubiziditu.Eta baduarroiladeskribatzekomodubat,saminakharagibihurtudizkionhitz hauekin:
«Irunberrira,aldebixakzarrauezkero,ezdagoiñundikharasartzerik,hakartzelagarbi-garbixada.Hanezdagogeroiñoraihesegitterike!Haitzadakoaldebatetik,etabestealdetikerrekia,etaarantziaetazastrapia.Han basaurderikbeezdapasaitten!Nundiknoraebalizittuainbeezdakigu.Guriatorturatuegineuenazkenekotopeiraño.Egingootsaineginzeikiendanak. Etaazkenianemunotsainbitiro».
Esangonuke,inoizegonbaldinbada,gorrotoaharenbegiradanurtuadelaaspaldi,etaharenordezIrunberrietaLedeaartekomendilerroaren profilaitsatsitageratudelabetirakoberebegi-ninietan.
Komandoetakokidegehienak«liberatuak»izatenziren,poliziakfitxatuetaihes eginondorenlegezkanpobizizirenak,nortasunagirifaltsuekinetaerakundearenkontura.Aitzitik,laguntzailejendegehiena«legala»izatenzen,legearenbarruanzeuden,fitxatugabe.Jendehonekitxurazbizitzanormalazeukan, ezzutenpistolarikeramaten,bainababesa,informazioaetaazpiegiturakeskaintzenzizkietenliberatuei.Norkbereahalmenarenedoborondatearenneurrikokonpromisoahartzenzuen.ETAkbaliabideaskozituengaraihartan,arma laburetaluzeak,lehergailuakegitekoosagaiak,arma-biltegiak,pisuak,bahituentzakozuloak,dirua,etahaietakoaskolegalekgordetzenzituzten.
Nafarroakomandoakbazituenbostsostengutalde:Lekunberrin (MadotzetaMugiro),Iruñean,Tafallan,AresonetaCadreitan,haupertsona bakarbatekosatua,JulenPerezCambra«Tasio»k.Bederatzipertsonainguru guztira,etaezzutenakelkarezagutzen;komandokoeksoilikzeukatenlaguntzaileguztienberri.Atxilotzerairitsizgero,informazioiturriagorrezina zirenkomandoetakomilitanteak.
Urteaskoigarodira,etagaurhitzegindezakegugaraihartakobilaguntzailerekin:XabierGoldarazAldaya,Mugirokoa,etaJuanJoseZubieta Zubeldia,Lekunberrikoa.EurakeramanzituztenhirumilitanteakIrunberrikoArroilara.Gertaeretakogauhartaniheseginzuten,etaurtebeteraedo biraatxilotuzituztenlekuezberdinetan.BestekausabatzuenarteanIrunberriko«txoferrak»izateagatikkondenatuzituzten.Hogeitabiurtekartzelanemanondoren,kondenabeteadutegauregun.
Haiekgaztetanohizutenbezala,Lekunberrikofrontoiarenaurrean eginduguhitzordua,leihatiletanerrezelatxikiakdituenGoldarazenfurgonetan,etaoraindikeremantentzendituztehainbatsegurtasunneurri:mugikorrakurrundaude,ezdidategrabatzenutziko,etagerotestuaikuskatzeko eskubideaeskainidiegu.
Xabierribegiradaumeltzenzaiooraindikerehonetazhitzeginbeharduenean:
«Orainaskotanetortzenzaitgogorahoriguztia.Azkenbatean, neureideiaizanzen,neukeramannituenhara.Gauaskotanpentsatzendut hori,baina,borrokaarmatuanzabiltzanean,horezbadabestenonbaiten gertazitekeen.Lapurretakegonzirenkontuhorigukezgenekien».
Lapurretakegonzirenkontua:datugarrantzitsua.Aurrekoasteetan lapurretaugariizanzirenturistekaparkalekuanuztenzituztenautoetan, 17
ehunsalaketatikgora,etaGuardiaZibilaerneagozebilenlapurhaienpeskizan.ArdurahorrekgidatuzuenHervásibaiertzera.
GuztiaAsteSantuanhasizen.Xabieregunbatzukpasatzerajoanzen inguruhaietara,etaikusizuenpoliziapatruilekarroilaalderikaldezeharkatzenzutelaeguneanzehar.Ekintzabatentzatlekuonaizanzitekeelaotuzitzaion:sagu-zuloan,bideanlehergailubatzukjarrieta,patruilabereNissan Patroleanpareanigarotzenzeneangoitik,mendimalkarretikurrutikokontrolekogailubatenbidezaktibatukozuten.Arriskuakurriakziren,ihesbideasegurua.KomandoaklortubeharzueninformazioazeneaGuardiaZibilekopatruilekbazutenordufinkorikegunerohandikigarotzeko,edo aldianaldianetanahieranegitenzituztenbidaiak.
Askizutenhorretarakolibretabat,boligrafoa,etapazientziapuska bat,egunosoatxandakajagolegisaemateko.Hiruegunekoapunteakiritsi zaizkigu,JonLizarralderenletratxukunezidatziak,etadaudendatuengatik, esanlitekeJontragediabatenlehennotakidazterairitsizela:iragarriadago bertanasteleheneangertatuzitekeelakoaukera.
Bainagiharrak,gogoaetaaldarteaegurastekoereaprobetxatunahi zutenegonaldia,haizea,eguzkia,argiaetaibaikourarenfreskuradastatu,ia hiruhilabetelurpeanegotetikbaitzetozen.1989koazaroanAdolfoVilloslada bahituzutenIruñean,Beramendi-Urrizakomendietanlurpeaneraikitakozulo bateangordezuten,eta350milioipezetaordainduondoren1990ekootsaileanaskatuzutenarteezzirenkasikharenondotikmugitu.Egunargiaikusi barik,halamoduzjanezespaziotxikihartan,kondenabertsuaigarozuten bahitzaileeketabahituak,bigarrenakbereborondatearenaurka,noski.
Ledeakotuneletikateraetaezkerretaramendikopistabateaniakilometroetaerdigorajoanda,bistaizugarriakdauzkangaindegizoragarribat aukeratuzutenbikanpin-dendajartzeko.Dendatubularrakziren,«kamuflajekoak»,militarrekedoehiztariekerabiltzendituztenetakoak,inguruko arbolaetalandare-hostoekinberdintzeko.Ezpelaugariazenlekuhartan,eta guztizestaltzenzituendendak,behetikezinikusteraino.Hanzituztenarropak,jatekoak,urbotilak,tabakoaetaabarrak.Denalaguntzaileekeraman zieten;ezzirenherrirajaistenerosketakegitera.
Egunetara,sutarakoeguraskoaurkituzutenikertzaileekbertan,eta portzelanazkohirukikaratxuri,ertzurdindunak…Irudikagenezakesutxiki batgaueanizarrenazpian,kafeberoagoizeaneguzkiabazterrakhoritzenhasi aitzin…KikaretakobateanaurkitukoduteLizarralderenhatz-markabat, Arregirenakbesteobjektubatzuetan…
Kanpalekutik250metrorabehatokibatezarriazuten,biseraforma zeukanhaitzbatenbabesean.BertatikIruñea-JakaN-240errepidearenbost kilometrokozatiaikustenzuten,etaLedeatikhurbildagoenharrobia.Han joanzirenapuntatzen,egunezegun,patruilenjoan-etorriak,geropoliziak Jonenletragarbianidatziakaurkitukodituenak.
Ekainaren20ada.GoldarazeketaZubietakIruñeanjasodituztemilitanteak,etahandikabiatudasegizioa.LehenengoautoanXabieretaJuanjo; atzekoautoanhirumilitanteak.Aurrekoautoakzaintzalanakegitenditu,poliziarenkontrolenbategongobalitzedo.«Lanzadera»deitzenzitzaionauto horri.Nolaabisatu,ordea,telefonomugikorrikezzegoengaraian?
GogoanduJuanjokbidaia:«Hamarkilometroegitengenituen, haiekatzeanitxoitenzeudenbitartean.Kontrolikezbazen,bueltaeman, haienganaitzulietaatzetikekartzengenituen.Gubestehamarkilometroaurreratu,etaberdin,berriroatzeraetahaiekekarri.Guitzultzenezbaginen, esannahizuenkontrolazegoela,pasagenuela,zerengulegalakginen,ez geundenfitxatuak,ezerezzutengureaurka,bainaezingenuenatzeraitzuli, poliziarensusmoakezpiztearren.Guagertzenezbaginen,haiekIruñeraitzulikozirensegituan».
IruñetikIrunberrira39kilometrodira,hogeiminutukobideaautoan.Bainahaiekbiordubeharizanzituztenegunhartan,«Irati»izeneko trenabainomakalago.
Zorionarenazkeneguna
Ekainaren24ada,SanJoaneguna.XabieretaJuanjolagunakbisitatzerajoan diraIrunberrira,igande-pasa.Kostillakeramandituzte,sagardobotilabatzuk,etajanarizerbaitarroilangeratzenzaizkienbiegunetarako.Asteartean egindutehitzordua,26an,arratsaldekobostetanIrunberrikoaparkalekuan, haiekjasoetaIruñeraeramateko.Komandoakhitzordubatdaukaarratsaldekozazpietan.
Beroizugarriaegitendu,etaarroilarajaitsidirabainatzera.Igandea izaki,jendeaskodabilegun-pasajoanda,familiakumeekin,turistak,han badabarrealgara,oihuetaplisti-plastahotsa.Haragiaerretzekosuapiztu etaarroilanbertanbazkaldudute,sagardobotilakIratiibaianfreskatzenzirenbitartean.
Bostlagundira,ordubatzuetanbederenitxuranormaladaukanbizitzabatgozatzen,elkarrenkonpainia,bromaketasagardotragoak.Ezinda uneoroatezuanegon.Mendianibiltzenzirenahalzutenean,lasaiagoazen, urriagoapoliziarenpresentzia,eta,batezere,eguzkiahartzekoaukeraaprobetxatzenzuten,egurasteko.Sasianbizidenakhilabeteaskoemanditzake pisutxikibatetikirtenereegingabe.
UnebateanGuardiaZibilarenbiNissanPatrolpasatudirapolikipolikiarroilanbarrena,urertzarenfreskurandagoenjendearibegira,bekaitzez,agian;zeinenongiegonendenhortxe,kostillakerreetapatxadaederreandaudengaztehoriekbezala!Ordea,jendeaskodagoarroilaren