Gizarte zientziak DBH 2 by Erein argitaletxea

GEOGRAFIA ETA H ISTORIA

Gizarte Zientziak DBH 2

Alber to Prego

erein

Aurkibidea I. Biztanleria 1. Biztanleria ........................................................................................................................................................

2. Faktore naturalak ............................................................................................................................................

3. Faktore historiko eta sozio-ekonomikoak ....................................................................................................

4. Biztanleriaren banaketa, gaur egungo munduan ......................................................................................

5. Biztanleriaren berezko mugimendua ..........................................................................................................

6. Biztanleriaren hazkundearen gorabeherak..................................................................................................

7. Eredu demografikoak ....................................................................................................................................

8. Biztanleria eta garapena ................................................................................................................................

9. Arazoa ez da zenbat, nola baizik ..................................................................................................................

10. Gizartearen egitura ekonomikoa ..................................................................................................................

11. Migrazio-mugimenduak..................................................................................................................................

12. Espainiako biztanleria ....................................................................................................................................

13. Migrazio-mugimenduak Espainian................................................................................................................

14. Biztanleriaren egitura......................................................................................................................................

15. Demografia Euskal Herrian ..........................................................................................................................

16. Erregimen demografiko modernoa Euskal Herrian ..................................................................................

17. Biztanleriaren hazkunde erreala Euskal Herrian ........................................................................................

II. Hiriak Historian zehar 1. Non bizi gara?..................................................................................................................................................

2. Lehen hiri-espazioak eta lehen hiriak ..........................................................................................................

3. Hiria erdigune politiko gisa............................................................................................................................

4. Erdi Aroko hiriak: agonia eta gainbehera....................................................................................................

5. Errenazimentua, aldaketa handiaren gailurra ............................................................................................

6. XIX. mendeko eta XX. mende-hasierako industria-hiria............................................................................ 104 7. XXI. mendeko hiriak........................................................................................................................................ 108 8. Gure hiriak eta horien gobernua .................................................................................................................. 114

III. Erdi Aroa: aldaketa handiko garaia 1. Erromatar Inperioaren amaiera .................................................................................................................... 126 2. Europa Erromaren gainbeheraren ondoren .............................................................................................. 128 3. Esklabo izatetik jopu izatera .......................................................................................................................... 130 4. Zer da Erdi Aroa.............................................................................................................................................. 134 5. Feudoen Europa.............................................................................................................................................. 136 6. Desberdintasunen mundua............................................................................................................................ 140 7. Nekazaritza, ekonomiaren oinarri ................................................................................................................ 160 8. Kultura Erdi Aroan .......................................................................................................................................... 164 9. Mairuak eta kristauak, aurrez aurre.............................................................................................................. 176 10. Garapen ekonomikoa eta hirien susperraldia ............................................................................................ 184 11. Monarkiaren garapena Iberiar penintsulan ................................................................................................ 194 12. Austriako etxea ................................................................................................................................................ 196 13. Mundu modernoaren hasiera ........................................................................................................................ 200 14. Barrokoa .......................................................................................................................................................... 210

IV. Gaur egungo gizarteak 1. Gaur egungo gizarteak .................................................................................................................................. 220 2. Zer da garai moderno bat?............................................................................................................................ 222 3. Kulturen kultura................................................................................................................................................ 226 4. Zibilizazioen arteko talka ................................................................................................................................ 228 5. Gizarte modernoak dakartzan arriskuak...................................................................................................... 232 6. Genero-indarkeria .......................................................................................................................................... 236

Gai honetan zehar, honako gai hauek landuko ditugu: Prozedurazko edukiak (Egiten jakin) – Alderdi demografikoei buruzko hipotesiak proposatzea, azaltzea eta egiaztatzea. – Datu eta grafiko demografikoak irakurtzeko eta interpretatzeko eta informazio estatistikoa grafikoetan irudikatzeko urratsak egitea. – Lortutako informazioa bakarka edo taldean idazteko urratsak egitea (laburpenak, sintesiak, lan monografikoak, taula konparatiboak, txostenak, ikerketa-lan txikiak, etab. antolatu eta egin). – Paisaien itxuran, zenbait gertaera geografikoren kokapenean eta banaketan, ingurumenaren degradazioan, etab. ingurunearen eta gizakien ekintzaren artean sortzen diren interakzioak aztertzeko urratsak egitea. – Gaur egungo jokabide demografikoak eta horien ondorioak aztertzeko urratsak egitea. – Informazio grafiko eta kartografikoaren bitartez, ezaugarri eta joera demografikoei buruzko ikerketa errazak antolatzeko eta osatzeko urratsak egitea. – Kulturen arteko aldeak aztertzeko urratsak egitea. – Gaurkotasunezko gertaera edo egoera batekin lotura duen Erdi Aroko edo Aro Modernoko alderdiren bat aztertzeko urratsak egitea.

Kontzeptuzko edukiak (Memorizatu eta ulertu) 1. Biztanleria 2. Faktore naturalak 3. Faktore historiko eta sozioekonomikoak 4. Biztanleriaren banaketa, gaur egungo munduan 5. Biztanleriaren berezko mugimendua 6. Biztanleriaren hazkundearen gorabeherak

– Gizon eta emakumeek historiaren subjektu gisa betetzen duten papera aintzat hartzea.

8. Biztanleria eta garapena

– Kulturen arteko aldeak baloratzea.

9. Arazoa ez da zenbat, nola baizik

– Euskal Harriaren hizkuntza- eta kultura-askotarikotasuna taldea aberasteko faktoretzat hartzea. – Euskal gizartera etortzen diren beste kultura batzuetako pertsonak eta taldeak onartzea, errespetatzea, haiekin enpatia edukitzea eta haiekiko solidarioak izatea, aniztasuna aberastasuna dela oinarri hartuta. – Talde-lanetan edo bestelako zereginetan modu aktibo eta eraikitzailean parte hartzea, ahalegina egitea eta erantzukizunez eta elkartasunez jardutea. Norberaren akatsak eta okerrak modu naturalean onartzea eta zuzentzeko prest egotea.

7. Eredu demografikoak

10. Gizartearen egitura ekonomikoa 11. Migrazio-mugimenduak 12. Espainiako biztanleria 13. Migrazio-mugimenduak Espainian 14. Biztanleriaren egitura 15. Demografia Euskal Herrian 16. Erregimen demografiko modernoa Euskal Herrian 17. Biztanleriaren hazkunde erreala Euskal Herrian

I. Biztanleria

1. Biztanleria GALDERA GILTZARRIAK • Zer da demografia? • Zenbaterainoko garrantzia dute biztanleriari buruzko ikerketek?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Biztanleria hitza erabiltzen dugunean, hauxe adierazten dugu: lurralde jakin batean (herria, eskualdea, probintzia…) bizi diren pertsonen multzoa, oro har hamar urtez behin egiten den zenbatze-prozesu baten bidez (errolda) zenbatutako kideen kopuruak osatua. Biztanleriaren neurriari eta ezaugarriei buruzko ikerketak egiten dituen zientzia demografia da. Ikerketa horietatik abiatuta, hainbat kontzeptu sortu dira eta hainbat teoria garatu dira, errazago ulertzeko biztanleria munduan nola banatuta dagoen, pilaketa handiagoa eta txikiagoa non dauden, eta banaketa hori uniformea zergatik ez den.

2008. urtearen amaieran, 7.000 milioi laguneko biztanleria zuen munduak. Biztanleria horren banaketa ez da homogeneoa, ordea. Giza kontzentrazio handiko gune asko daude, baina, era berean, planetako eremu ia guztietan daude eremu mortuak, inor bizi ez den eremuak. Munduko biztanleria osotik % 60 Asian bizi da, eta % 0,5 baino ez da bizi Ozeanian. Antartika kontinente mortua da; ez da inor bizi, tarteka zeregin zientifikoetara hara joaten diren munduko hainbat herrialdetako espedizioetako kideak izan ezik. Bestalde, banaketa desorekatu hori ez da gertatzen kontinenteen artean soilik; estatu, herrialde eta erregioetan ere antzematen dira aldeak, eta arrazoi konplexuak eta askotarikoak daude desberdintasun horren oinarrian.

Biztanlegune handiak eta espazio libre zabalak Lehenik eta behin, kontuan hartu behar da Lurraren gainazalaren % 70 ura dela. Gainerako % 30a da likidoa ez den partea, eta biztanleria ez dago parte horretan era homogeneoan banatuta. – Munduko biztanleen % 60 lurrazalaren % 10ean bizi dira, hiru eremu geografikotan banatuta. Ekialdeko Asia dago lehenik, biztanleen ia % 30 hartzen dituena (Txina, Japonia, bi Koreak eta Filipinak eremu horretan daude). Bigarren eremuan biztanleriaren % 22 dago kontzentratuta, Indian, Birmanian eta Thailandian, besteak beste. Eta hirugarren eremuak biztanleen % 13 biltzen ditu; Europa eta Magreb sartzen dira eremu horretan.

Badira kontzentrazio handiko beste gune batzuk ere, eremu sekundariotzat har litezkeenak, hala nola Afrika tropikala, Ipar Amerika eta Brasil. – Lur azaleratuaren gainerako % 90ean planetako biztanleriaren laurdena besterik ez da bizi. Oso muturreko klimak dituzten eremuak direnez, nekez koka daitezke eremu horietan herriak; latitude handietako basamortuak, latitude tropikalak (Saharakoa, adibidez) edo altitude handietako basamortuak (hala nola Txinako Herri Errepublikako Taklamaka) dira eremu horretakoak. Era berean, Amerika, Asia eta Afrikako kontinenteen barnealdea, baita Ozeania ere, oso biztanleria txikiko eremuak dira.

Biztanleriaren banaketa desorekatuaren eskalak Kontinenteetatik herrialdeetara etorrita, horietan ere alde handiak ikusten dira batetik bestera, baita herrialde bakoitzaren barruan ere, eremuaren arabera. Mutur batean daude Singapur, 6.000 bizt./km2-ko biztanle-dentsitatea duena, eta Japonia, kontzentrazio handia duena hori ere, 1.000 bizt./km2-tik gorakoa eremu batzuetan. Beste muturrean, aldiz, Egipto dago, km2-ko 71 biztanle baino ez dituena, gehienak Nilo ibaiaren eta kostaldeko zerrenda txiki batean bilduta, edo Groenlandia, 0,03 bizt./km2-ko indizea duena. Bestalde, barnealdean, kontinenteen nahiz herrialdeen barnealdean, periferietan baino biztanle gutxiago izaten dira, oro har. Brasilen, esaterako, biztanleen % 85 kostaldeko zerrenda estu batean bizi dira, herrialdeko lurraldearen % 30 baino hartzen ez duen zerrenda batean. Era berean, Errusia, ia hutsik dago erdialdean eta iparraldean.

Jendeztatutako espazioa hedatzeko lehia Giza kokaleku iraunkorrak dauden espazioei ekumene deritze; eta, aldiz, inor bizi ez den edo tarteka hutsik egoten diren eremuei anekumene esaten zaie. Historian zehar, gizakiak lurraldeak konkistatzeko eta ahalik eta lurralde gehien okupatzeko lehian jardun du, eta lehia horrek askotariko emaitzak eman ditu; elkarri kontrajarritako emaitzak, askotan. Gailur garaiek, basamortuek, oihan handi eta sarriek… inork ikertu gabe iraun dute, ezkutuan iraun dute, nahiz eta gizarte-garapenaren ondorioz oso lurralde konplikatuetara bidaia egiteko eta horietan bizitzeko modua aurkitu duen gizakiak. Era horretakoak dira, besteak beste, Saharako basamortua, Antartika eta Himalaia. Anekumenearen erakusgarri garbiak dira guztiak.

OZEANO GLAZIAR ARTIKOA

Londres

Mosku París

New York Los Angeles

Munduko bizanleria-dentsitatea

Seul

Istanbul Kairo

OZEANO ATLANTIKOA Mexiko Hiria

Biztanleak km2-ko

Teheran

New Delhi Dhaka Karachi Kolkata Mumbai

Tokio Osaka Shanghai Manila

Lagos

100 baino gehiago 50etik 100era

OZEANO

10etik 50era

BAREA

Jakarta

INDIAKO OZEANO

Rio de Janeiro Sao Paulo Buenos Aires

1etik 10era 1 baino gutxiago

OZEA NO GLAZIAR A NTA RTIK OA

10 milioi biztanletik gorako aglomerazioak

Txabolak Rio de Janeiron eta Tokion. Bi hiri horien egitura sozialak eta ekonomikoak ez dira berdinak, baina antzeko biztanleria-dentsitatea dute.

NBEren arabera, bosniar haur bat izan da munduko 6.000 milioigarren biztanlea AGENTZIAK – Sarajevo / Madril – 1999/10/12 Sarajavoko haur bat izendatuko du Nazio Batuen idazkari nagusi Kofi Annanek planetako 6.000 milioigarren gizakia, NBEk Bosniako hiriburuan duen bozeramaile batek atzo adierazi zuenaren arabera. Erakunde horrek urriaren 12an jarri zuen planetaren 6.000 milioi pertsona bitarteko hazkunde demografikoaren data sinbolikoa. “Idazkari nagusiaren arabera, Sarajevoko haur bat izan da 6.000 milioigarren biztanlea”, adierazi zuen NBEren bozeramaile den Douglas Coffmanek. “Gauerdiaren ondoren jaiotzen den lehenengo haurra izango da”, erantsi zuen:

Zeremonia gaur arratsaldean izango da, Kosovoko ospitalean, oso leku sinbolikoa baita: 1992-1995 urteetako Bosniako gerran, Sarajevoko emakumeek ospitale horretako amaetxean erditzen zuten, serbiar artilleriak jaurtitako obusen artean. Hazkunde demografikoak gaur egungo erritmoan jarraitzen badu, 2050. urtean 9.400 milioi pertsona biziko dira Lurrean. Asiaren hego-ekialdean, biztanleria hirukoiztu egin da 40 urtean, eta 1960ko erroldan 195 milioi pertsona egotetik 511 egotera igaro dira, gogorarazi zuen atzo NBEren mendeko Asia hego-ekialderako Ingurumen Programen zuzendari den Hugh Kirkmanek.

Ariketak 1. Egin ezazu mapa bat, eta zehaztu bertan aurreko orrialdeko testuan aipatu diren lekuak. Erabil ezazu kolore bat eremu jendeztatuetarako eta beste bat eremu hustuetarako.

2. Zer da ekumenea? Eta anekumenea? 3. Bila ezazu munduan biztanle gehien dituzten hamar herrialdeei buruzko informazioa. Zertan datoz bat?

2. Faktore naturalak GALDERA GILTZARRIAK • Ba al dute eraginik faktore naturalek, habitata hautatzeko orduan? • Zer faktore nagusik dute eragina pertsonek bizitzeko eremu jakin bat hautatzeko edo baztertzeko garaian?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Aurreko orrialdeetan ikusi dugunez, gizakiak oso era desorekatuan banatuta gaude planetan. Baina zergatik daude eremu handi batzuk giza kokalekurik gabekoak eta beste batzuk milioika biztanle biltzen dituztenak? Ba al dago gizakia bizitzeko toki jakin batzuk aukeratzera eta beste toki batzuk baztertzera bultzatzen duen arrazoi naturalik? Zer faktore dira erabaki horretan eragin gehien dutenak?

Erliebearen eragina Oro har, itsas mailatik oso gora dauden eremuetan, malda pikoetan eta lurzoru uniformea ez duten eremuetan, zailagoak gertatzen dira giza jarduerak, hala nola, nekazaritza eta komunikazioak, eta, beraz, ez dira izaten gizakiak lehenetsitako kokalekuak. Aldiz, eremu lauak, esaterako ordokiak eta zabaldiak, eta altitude txikitan kokatutakoak erakargarriagoak izaten dira gizakiarentzat, eta horietan kokatzeko joera nabariagoa izaten du. Historian zehar, giza kokaleku gehienak 500 m-tik beherako altitudea duten eremuetan kontzentratu izan dira. Edonola ere, berez oso erakargarriak izan ez arren, salbuespen gisa eta arrazoi jakinak direla medio, batzuetan mendialdeetako eremuak aukeratu izan ditu gizakiak, nahita. Horren adibide dira, besteak beste, Mexiko Hiria (itsas mailatik 2.500 m-ra), Quito (2.800 m-ra) eta La Paz (3.500 m-ra).

Klimaren eta landaretzaren garrantzia – Klima da giza kokalekuak aukeratzeko garaian eragin handi izaten duten elementuetako bat. Gizakiarentzat, ez dira erakargarriak basamortuak, eremu oso hotzak edo oso beroak, eurite asko izan ohi diren lurraldeak, edo, hainbat urtez euririk egiten egin ez, eta egiten duenean uholde-euriak izaten direnak… Aldiz, eremu epelak, sasoi hotzen eta beroen artean alde termiko handirik ez dutenak, sasoi hezeak eta lehorrak txandaka gertatzen direnak, euria neurriz egiten duen guneak… erakargarriagoak dira gizakientzat bizitoki gisa.

– Landarediak zuzen-zuzeneko lotura du klimaren ezaugarriekin (tenperaturarekin eta hezetasunarekin) eta, beraz, lotura estua du gizakiaren interesekin ere. Edonola ere, landare-estalki bera edukitzeak ez du esan nahi bi eremuk okupazio-maila bera izango dutenik. Horren erakusgarri garbiak dira Amazoniako oihana eta Indonesiakoa; klima- eta landaretza-ezaugarriak antzekoak dira bietan, baina Brasilgo oihanean ez da ia inor bizi, eta Asiakoan, aldiz, biztanleria-kontzentrazio handia dago.

Ubideak eta kostaldeak Ura, uraren urritasuna edo ugaritasuna, funtsezko faktorea izan da kokalekua aukeratzeko garaian. Hain zuzen ere, gizakiak kostaldetik eta ubideetatik hurbileko eremuak aukeratu izan ditu bizitoki. Gainera, urik ezari aurre egiteko, asmakuntzak egin ditu, eta, ureztatze- eta uholdetze-tekniken bidez, basamortu-eremuak ereiteko lur bihurtu ahal izan ditu. Itsasoa elikagai-iturri oparoa izan da gizateriaren sorreratik bertatik. Eta horrek erakarrita, jende ugari bizi izan da, beti, kostaldean. Bestalde, Ganges, Ibai Urdina (Txina) eta Nilo (Egipto) moduko ibai handien ertzetan ere biztanleria oso ugaria izaten da; izan ere, ibaiek edateko ura, lurrak ureztatzeko aukera eta industriarentzako oinarria eskaintzen dituzte. Ibaiek gainez egitearen ondorio negatiboek nolabaiteko ordaina izan dute, beti, uholdeek emankor bihurtzen baitute lurra. Ibai batzuek jainko-izaera ere hartu dute. Horietakoa da, besteak beste, Ganges ibaia, Nepal, India eta Bangladeshetik igarotzen dena; ibai horren ertzetan dago munduko biztanleria-kontzentraziorik handienetakoa (biztanleria osoaren % 8). Hinduismoaren arabera, Maa Ganga jainkosaren adierazpena da, eta ibaiaren uretan egiten den murgilaldi bakoitzean bekatu baten bakarmena lortzen da. Beste ibai batzuk hainbat kulturarentzat funtsezkoak izan dira; Nilo ibaia, esaterako, ezinbestekoa izan zen egiptoar kultura agertu eta garatzeko. Ura eskuragarri edukitzea hain da beharrezkoa, non, euri gutxi egiten duen eremuetan, basamortu inguruetan, mendiak ere erabili izan baitituzte likido preziatu hori babesteko eta herriak urez hornitzeko. Hala gertatzen da, besteak beste, Sahararen bihotzean dauden Hoggar (Ahaggar) mendietan. Azken batean, faktore naturalek, bereziki uraren eskuragarritasunak, berealdiko eragina izan dute biztanleria planetan barrena banatzeko moduan.

Hoggarreko edo Ahaggarreko mendiak Aljeria erdialdeko Saharan daude, eta 2.000-tik gorako gailurrak dituzte. Bertako mendietan Tassilien goiordokia dago. Bertan bizi dira ahaggarrak, beduino zaharrenak.

Takla Makan Asia erdialdeko basamortua da. 270.000 km2-ko azalera du. â&#x20AC;&#x153;Sartzen bazara, ez zara irtengoâ&#x20AC;? esan nahi du, hitzez hitz, izenak. Jade Zuria ibaiak zeharkatzen du alderik alde. Jade jalkinak garraiatzen dituelako esaten zaio horrela.

Yangtse ibaia Tibeteko goi-ordokian jaiotzen da, eta 6.300 km egin ondoren, Txina Ekialdeko itsasoan isurtzen ditu bere urak. Bertan egin da Hiru Zintzurretako urtegia, munduko handiena.

Benares, Ganges ibaiaren ertzean dagoena, hinduismoaren zazpi hiri sakratuetako bat da. Elezaharraren arabera, Shiva jainkoak sortu zuen K.a. 3100. urtean.

Nilo ibaia da Afrikako ibairik luzeena eta munduko bigarrena, Amazonasen atzetik. Nasaren argazkian ikus daitekeenez, ibaiaren zati handiena basamortutik igarotzen da, Sudan eta Egipto artean. Egiptoko herri gehienak ibaiaren bazterretan daude.

Ariketak 1. Egin ezazu munduko mapa bat, eta zehaztu bertan aurreko orrialdeko testuan aipatu diren gune geografikoak.

2. Zure ustez, bizi-baldintzak berdinak al dira 2.000 metroko garaieran eta itsas mailan? Arrazoi ezazu erantzuna.

Asma ezazu ikur konbentzional bat mapan azaltzeko zergatik aipatzen den gune edo toki hori biztanleriari dagokionez.

3. Zure ustez, zergatik ematen zaio Ganges ibaiari jainko izaera?

3. Faktore historiko eta sozio-ekonomikoak GALDERA GILTZARRIAK â&#x20AC;˘ Ba al dute garrantzirik faktore historiko, ekonomiko eta kulturalek, gizakiek kokalekua hautatzeko garaian? â&#x20AC;˘ Zein dira aukera horretan eragina duten faktore sozio-ekonomikoak?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Jendeak toki jakin batzuetan kontzentratzeko joera du, eta joera horretan, eragin handiagoa dute alderdi historiko, kultural, ekonomiko eta sozialek, alderdi naturalek baino.

Historian zeharreko iraunkortasuna Biztanleriak gaur egungo munduan duen banaketa giza kokaleku edo bizitokien historiaren ondorioa dela esan daiteke. Gizadia sortu zenetik bertatik, gizakiak espazio jakin batzuk hautatu izan ditu bizitzeko, eta gaur egunera arte bizi izan da jendea toki horietako askotan, iraunkorki. Jakina denez, orain dela 3 edo 4 milioi urte agertu zen gizakia Lurrean, Rift harana deritzon Afrikako ekialdeko eremu batean. Handik sakabanatuz joan zen, pixkanakapixkanaka, Ekialde Erdikoan, Asian eta Europan barrena, eta handik Amerikako kontinentera, duela 100.000 bat urte Bering itsasartea zeharkatuta. Orain dela hiru milioi urte, Lurreko biztanleriaren % 50 gaur egun ere giza kokalekuak diren biztanleria-eremu handi batzuetan kontzentratuta bizi bide zen. Gizadia sortu zen garaiko ekumenea hedatuz joan zen, ordea, betiere arrazoi ekonomikoekin loturiko migraziomugimenduei esker. Okupazioaren hedadura areagotzeko prozesurik handiena XV. mendearen amaieran gertatu zen, Amerikaren aurkikuntzaren garaian, eta XVI. mendean eman zitzaion jarraipena, politika kolonialen bidez. Hurrengo mendeetan, XVII. eta XVIII. mendeetan, koloniekiko merkataritzaren bidez mundu globalizaturako lehenengo urratsak egin ziren, eta planeta osoan barrenako pertsonen trukea bideratzen hasi zen. Aurrerapen teknologikoek, industriaren garapenak, potentzia politikoen handinahikeriak eta XIX. mendean nagusitu zen espiritu ekintzaile eta ikertzaileak (burdinbide transiberiarrak, ibilbide transatlantiko handiak, Suezko kanalaren eta Panamakoaren eraikuntzaâ&#x20AC;Ś) kokaleku berrien sorrera ekarri zuten. Edonola ere, azken mendeetako migrazioek biztanlegune historikoen hierarkia sendotu dute; are gehiago, gune ho-

riek indartu egin dira, eta gero eta gehiago hazten ari dira, faktore sozio-ekonomikoak direla-eta.

Faktore tekniko eta sozio-ekonomikoak Neolitoaren hasieratik, orain dela 10.000 urte ingurutik, demografia-hazkundeak biztanleguneekin lotura izan dute eta gune horiek baldintzatu izan dituzte. Ikusi dugunez, ura eskuragarri edukitzea da bizitokia aukeratu eta pixkanaka biztanleguneak sortzeko kontuan hartu ohi den arrazoi nagusia; horrela sortutako biztanlegune askok biztanle-dentsitate handia dute, gainera. Ur-baliabideak eskura edukitzeak baliabide horien kontrolerako teknologiaren eta baliabide horiek nekazaritzan erabiltzeko teknologiaren sorrera ekarri zuen. Hala, teknologia hori lortu zuten inguruetan zibilizazio eta kultura handiak sortu ziren. Horren adibide dira, besteak beste, Txina, India, Egipto eta Ekialde Erdikoa; inguru horietan, ur-baliabideei eta nekazaritzara aplikaturiko teknologiari esker, lurren ustiapen egokia bideratu ahal izan dute, historian zehar, eta horrek biztanleriaren hobekuntza eta hazkundea ekarri du. Asiako hego-ekialdean, esaterako, etekin handia atera izan zaio arrozaren lanketari, eta horrek okupazio handia ekarri du. Aldiz, ur-baliabide urri eta teknologia eskasa duten eremuak lurralde ia mortuak dira. Hala gertatzen da, esaterako, Afrikako kontinentearen erdialdeko eremuetan: nekazaritza estentsiboa eta oso errendimendu apalekoa dute eremu horietan. Europan XVIII. mendean gertatutako nekazaritza-iraultza funtsezko ardatza izan zen Europako biztanleriaren hazkundeari dagokionez, eta hazkunde horri esker gertatu zen, gerora, industria-garapena. Industriak bultzatuta, landa-inguruetatik hirietarako exodo handia gertatu zen; hala, hiriak asko handitu ziren, eta orokortu eta areagotu egin ziren biztanleen arteko desberdintasunak eta alde sozio-ekonomikoak. Industriak ekarritako iraultzarekin eta horren eraginez zerbitzuek izandako garapenarekin, hiri handietan hazkunde sistematiko eta geldiezina gertatu da, eta indar handia hartu du urbanismoak. Hortaz, alderdi teknikoei eta sozio-ekonomikoei erreparatuta, errazago ulertuko ditugu historian zehar izan den berdintasunik eza eta biztanlerian nabarmendu den mailaketa, baita gaur egungo eraldaketen zergatiak azaldu ere.

Kristau-aroaren hasiera

1800ean

Rift Valleytik abiatuta gizakiak Lurrean izan duen hedapenaren mapa 1 milioi pertsona

Akueduktuak erromatarrek ura ibai edo iturburuetatik garraiatzeko eta hartaz hornitzeko erabiltzen zituzten eraikinak ziren.

Panamako itsasarteak, Suezkoak bezalaxe, nabarmen laburtu zuen itsasoen eta ozeanoen arteko ibilbidea.

Asiako herrialdeetan arroz-alorrek monolaborantza osatzen dute, eta horiek definitu dute hainbat mendez herrialde horietako paisaia. Argazkian, arroz-alorrak Birmanian.

Australia barnealdea erdi-lehorra da, eta â&#x20AC;&#x153;outbackâ&#x20AC;? izena ematen zaio. Eremu emankor gutxi dago, eta horietan behi eta ardi haztegiak daude.

Gai honetan zehar, honako gai hauek landuko ditugu: Prozedurazko edukiak (Egiten jakin) – Alderdi demografikoei, historikoei, kulturalei, eta abarrei buruzko hipotesiak proposatzea, azaltzea eta egiaztatzea. – Hainbat iturritatik (ingurukoak, ikonografikoak, arkeologikoak, idatziak, informazioaren teknologiek eskainiak, etab.) garrantzizko informazioa lortzeko eta erregistratzeko urratsak egitea. – Lortutako informazioa bakarka edo taldean idazteko urratsak egitea (laburpenak, sintesiak, lan monografikoak, taula konparatiboak, txostenak, ikerketa-lan txikiak, etab. antolatu eta egin). – Denboran eta espazioan aldiak, kulturak eta zibilizazioak, gertaera historikoak, datuak eta lekuak kokatzeko urratsak egitea. – Aldaketa-prozesuei behatzeko urratsak egitea. – Denborazko sekuentzien, denbora-lerroen eta friso historikoen irudikapen grafikoa egiteko teknikak erabiltzea. – Gizarte historikoen eta gaur egungo gizarteen arteko aldeak eta antzekotasunak identifikatzeko, aztertzeko eta konparatzeko teknikak erabiltzea. – Gertaera historikoak hainbat arrazoik eraginak izaten direla aztertzeko urratsak egitea: gertaera historikoen kausak eta ondorioak beren izaeraren arabera ezagutzea eta gizarte-gertaeren kausak era askotakoak izaten direla jabetzea. – Kulturen arteko desberdintasunak aztertzeko urratsak egitea.

Balio-edukiak (Zure parte-hartzea ezinbestekoa da, eta ahalegindu behar duzu zure iritzia eta jarrera aurkitzen). Laguntzeko, hainbat tresna emango dizkizugu, honako alderdi hauek landu ditzazun: – Espazioa osagai fisikoen eta gizakien ekintzaren arteko harremanen adierazpena dela aurkitzeko eta aztertzeko interesa edukitzea. – Lehenaldiko gizarte-errealitatea ezagutzeko interesa eta jakin-mina eta jarrera kritikoa, gertaera historikoen aurrean. – Ondare kulturalaren eta ondare historiko-artistikoaren aberastasuna eta aniztasuna aintzat hartzea, errespetatzea eta hartaz gozatzea eta hura gordetzeko eta babesteko jarrera hartzea. – Gizonek eta emakumeek historiaren subjektu gisa bete duten zeregina balioestea. – Kulturen arteko aldeak baloratzea. – Era aktiboan eta eraikitzailean parte hartzea, ahalegin pertsonala, erantzukizuna eta solidaritatea agertzea taldeko lanetan edo taldean egiten diren beste zereginetan. Naturaltasunez onartzea norberaren akatsak eta hutsegiteak eta horiek zuzentzeko jarrera izatea.

Kontzeptuzko edukiak (Memorizatu eta ulertu). 1. Non bizi gara? 2. Lehen hiri-espazioak eta lehen hiriak 3. Hiria erdigune politiko gisa 4. Erdi Aroko hiriak: agonia eta gainbehera 5. Errenazimentua, aldaketa handiaren gailurra 6. XIX. mendeko eta XX. mende hasierako industria-hiria 7. XXI. mendeko hiriak 8. Gure hiriak eta horien gobernua

II. Hiriak Historian zehar

1. Non bizi gara? GALDERA GILTZARRIAK • Zein dira gizakiaren premia nagusiak? • Historiako zein alditan sortu ziren herriak eta herrixkak? • Zer ekarri zion hiriaren sorrerak gizadiari?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Neolitoan zehar, giza taldeen bizimodua aldatu egin zen, nekazaritzan eta abeltzaintzan jarduteko teknikak eta ezagutzak ikasi zituzten, eta bizimodu sedentarioa hartu zuten. Horrela sortu ziren lehenengo kokalekuak, eta kokaleku horiek, poliki-poliki, hazten joan ziren, hiri bihurtu arte. Hiriguneen sorrera izan zen gizadiaren lorpenik handienetako bat. Hiriaren “asmakari” hark errotik aldatu zituen giza usadioak, pentsamoldea eta bizitzeko modua. Izan ere, giza taldeen gizarte-antolamendua etengabe aldatuz joan da historian zehar, forma konplexuagoen bila. Bilakaera hori aztertuko dugu gai honetan, eta, aldi berean, ezagutuko ditugu lehen hiriguneak non sortu ziren, jakingo dugu zein izan diren historiako hiri handiak, nola bizi ziren orduko biztanleak, zer arazo zituzten, zertan jarduten zuten, etab.

1719an Daniel Defoek Robinson Crusoe eleberria idatzi zuen, Alexander Selkrik-en istorioan oinarri hartuta. Aipatutako eleberrian, gizon batek bere izatasun naturalari nola aurre egiten dion erakusten zaigu; egoera horretan gizonak garatu egiten ditu bizirik irauteko sena eta ikasteko gaitasuna. Literaturako pertsonaiak eleberriaren hainbat unetan zehazten du zer gauza hartzen dituen kontuan eta zer premia ase nahi dituen. Transkribatutako testu honetan ondo ikusten da hori.

Gero buru-belarri ekin nion neure burua babesteari, bai gizaki basatien kontra, baldin eta baten bat agertuko balitz, edo baita ere, uhartean baleude, animalia basatien kontra. Gauza asko bururatu zitzaizkidan hura egiteko moduaz eta eraiki beharko nuen bizileku motaz; alegia, lurrean leize-zuloren bat egin edo lur gainean denda bat eraiki, eta, labur esateko, biak egitea erabaki nuen, eta ez zait desegokia iruditzen eraikitzeko modua eta bizilekuen deskribapenaren berri ematea.

Berehala konturatu nintzen ni nengoen lekua ez zela egokia han bizilekua kokatzeko, batez ere azpian itsaso ondoko lurra laua eta zingiratsua zuelako, eta iruditzen zitzaidan ez zela bizitzeko oso leku ona, are gehiago inguruan edateko urik ez zegoelako. Beraz erabaki nuen lur osasungarriagoa eta egokiagoa aurkitzea. Niretzat egokiak izango ziren zenbait gauza hartu nituen kontuan: lehenik eta behin, oraintxe esan dudan bezala, edateko ur ona; bigarrena, itzala, eguzkiaren berorik ez izateko; hirugarrena, izaki gosetuen kontrako babesa, gizon nahiz animalia; laugarrena, handik itsasoa ikustea, Jainkoak itsasontziren bat bidaltzen bazuen inguru horietara, salbatzeko aukerarik gal ez nezan, ez bainuen oraindik etsi nahi. Kontakizunean ikus daitekeenez, gizakiaren lehenengo premietako bat bizitokia bilatzea da, hau da, bizitzeko, ostatu hartzeko, segurua den leku bat bilatzea. Hasieran, gizakiek izadiak eskaintzen zizkien lekurik onenak bilatu zituzten beren burua babesteko, eta elementu naturalen eta eguraldi txarraren erasoetatik eta beste animalien arriskutik defendatzeko. Pixkana-pixkana, etxola soil-soilak eraikitzen hasi ziren, erraz muntatzen eta desmuntatzen zirenak, eta hori abantaila handia izan zen haien bizimodu trantsumantean. Eraikuntzarako zeuzkaten lehengaiak biodegradagarriak ziren. Izadiak eskaintzen zituen elementuak ziren. Olduvai-n (Tanzania), esaterako, etxolak adarrez eta egurrez eraikitzen zirela erakusten duten arrastoak aurkitu dira. Estepa inguruetan, berriz, mamut hezurrekin egiten zituzten etxolak, eta gero larruz eta lurrez estaltzen zituzten.

Lehen herrixkak, etxebizitzen kokalekuak Neolitikoan izugarrizko urratsa egin zen gizakien historian, batetik hiriguneetan bildu eta lehenengo herrixkak osatu zirelako, eta bestetik, komunikatzeko metodo gisa idazketa erabiltzen hasi zelako. Historiaurrea utzi eta Historian, letra larriz, sartu zen gizakia. Ikusmolde neolitikoarekin batera egonkortu egin zen bizitza trantsumantea; horren ondorioz, etxola gero eta sendoagoak eta seguruagoak egiten hasi ziren, eta, batez ere, taldekatzen hasi ziren. Horrela sortu ziren lehenengo herrixkak.

1659KO IRAILAREN 1EAN AFRIKA ALDERA ABIATU NINTZEN, ITSASONTZI BATEAN, FERNANDO DE NORONHA UHARTE ALDERA. ORDU TXARREAN!

HAMABI EGUN GEROAGO, EZIN SINETSIZKO EKAITZ BAT LEHERTU ZEN, IA ASTEBETEZ LUZATU ZENA, MERKATARIEN IBILBIDE GUZTIETAIK URRUNDU GINTUENA.

GOIZ BATEAN, EKAITZA BETE-BETEAN ZELA, ONTZIAK HONDOA JO ZUEN, ETA PRESAKA UTZI BEHAR IZAN GENUEN, KAOS IKARAGARRI BATEN ERDIAN.

DOZENA BAT GIZONEK TXALUPA BAT HARTZEA LORTU ETA LEHORRERA ABIATU GINEN ARRAUNEAN.

HALAKO BATEAN, UHIN IZUGARI BATEK TXALUPA IRAULI ETA URETARA BOTA GINTUEN.

GERATZEN ZITZAIDAN INDAR URRIAREKIN AHAL BEZALA HELDU NINTZEN HONDARTZARA, ETA LO SEKO GERATU NINTZEN ZUHAITZEN AZPIAN.

ESNATU NINTZENEAN BIZIRIK ATERA NINTZEN BAKARRA NINTZELA IKUSI NUEN, ETA BAKARRIK NENGOELA JENDERIK GABEKO UHARTE BATEAN.

ARGI ZEGOEN LEKU SEGURU ETA EGOKI BAT BILATZEA ZELA EGIN BEHAR NUEN AURRENEKO GAUZA NIRE ETXEA BERTAN JARTZEKO, ETA HORRETARAKO, GAUZA ASKO HARTU BEHAR NITUEN KONTUAN.

Ibilbide luzea dago herrixka haiek eraiki zirenetik gaur egungo hiri handietara, eta ibilbide horretan, herriguneak gero eta konplexuagoak eta handiagoak ziren, eta hobeto antolatuta zeuden, baina, batez ere, giza ongizatearen eta garapenaren aurreramenduaren motor izatera iritsi ziren. Ez dago gizakiaren aurreramendua, haren kulturaren garapena eta gizartearen aurrerabidea hiriak bezain ongi erakusten duen sorkaririk.

Familia-etxebizitzatik espazio kolektiboetara Etxebizitza hitza aditzen dugunean, gure etxeak, logelak, sukaldea, egongela eta abar etortzen zaizkigu burura. Alabaina, historian zehar gizakiak gizarte, klan eta tribuetan bildu dira, eta talde bakoitzak zeinek bere ideiak izan ditu bizimodua erosoagoa eta seguruagoa lortzeari buruz. Klimatologiak eta habitatak erabateko eragina izan dute eraikuntza motaren hautaketan. Hala, eskimalek beren igluak izotz puska handiekin eraikitzen dituzte; Ozeaniako uharteetako oihanetan, berriz, etxolak egiten zituzten, eskura zeuzkaten adar, hosto eta zuhaixkekin.

Lehenengo etxebizitzak Argi dago gizakiek haitzuloetan, kobazuloetan eta barrunbe naturaletan bilatu zutela eguraldi txarretik eta animalietatik babesteko lekua. Naturari kendutako eremu hura, gizatiartua, partekatu egiten zen. Lehenengo gizakiek eremu kolektibotzat hartzen zuten natura, eta leku berean ahaidetasun-loturak zituzten komunitate handiak bizi ziren, elkarrekin, familia bereizketarik egin gabe. Haitzuloetako kultura zen. Baina kolektibismo hori banakako pentsamolde bihurtu zen berehala: familia bakoitzak bere estalpeak eraikitzen zituen. Hala eta guztiz ere, familiak ez ziren taldearengandik bereizten. Familia bakarreko txabolak edo etxolak elkarren ondoan eraikitzen hasi ziren, eta klan edo tribu bat osatzen zuten denen artean. Etxebizitza ulertzeko modu horren adibide garbia dira amerikar indioen dendak (tipiak). Leku batetik bestera joaten zirenez ehizatzera, familia bakoitzak bere denda desmuntatu, garraiatu eta berriro muntatu behar izaten zuen, tribuaren barruan bilduta betiere. Hala ere, behin-behineko etxebizitza multzo horiek ezin dira hirigunetzat, herrixka edo herritzat hartu, hainbat arrazoi direla eta.

Herrixken agerpena Etxola, txabolaâ&#x20AC;Ś sail batek ez du berez herrixka bat osatzen. Kolektibitatearen, talde bateko kide izatearen kontzeptuak espazio komunak behar ditu, partekatuak, denek erabiltzeko modukoak. Komunitatearen eta komunitatearentzako lekuak edo inguruneak, denborarekin gero eta gehiago espezializatuko direnak: babeserako harresiak, tresnak egiteko, larruak ontzeko, nekazaritzako gaiak biltzeko eta abarretarako guneak. Gune horiek egokitasunez erabiltzeko, ezinbestekoa zen taldea ondo antolatzea eta lana banatzea. Abian zen gizartearen egituraketa.

Herrien ezaugarriak Komunitateetan elkartzeak eta lanaren antolamenduak egonkortasuna ekarri zieten pixkana-pixkana giza taldeei. Trantsumantziak sedentarismoari utzi zion, behin betiko, lekua. Klanetako kideen arteko harremanak sendotuz joan ziren. Balizko etsaiengandik defendatzeko eta jabetza txikiei eusteko premia sortu zen, eta, pixkana-pixkana, giza taldeak auzotarrengandik urruntzen joan ziren. Horren guztiaren eta lurraren ezaugarrien ondorioz, talde bakoitzak bere harreman modu bereziak sortu eta bere jokamolde-kodeak osatu zituen: hitz egiteko era, janzteko eta apaintzeko modua, dantzatzeko eta entretenitzeko bidea, tresna espezializatuen erabilera, etab. Gaur egun arte iraun duten nortasun-ezaugarriak dira horiek guztiak, herriak elkarrengandik bereizi eta nortasunez hornitzen dituztenak: hizkuntza, ohiturak, folklorea, elikatzeko modua, jantziak, etxebizitzak, etab. Giza taldeek naturaren premiei eta eskakizunei emandako erantzunaren bitartez haien pentsamendua eta bizimodua definitzeko moduari esaten diogu kultura. Hiriguneak ez dira eragin horretatik kanpo gelditu. Are gehiago, herrixka, herri edo hiriei erreparatuz gero, bertako jendea nola bizi zen, zertan jarduten zuen eta zer bizi-maila eta kultura-garapena zuten jakin dezakegu.

Herrixkatik hirira Pertsonen bizileku horiek, denboraren poderioz, hazi eta bilakatu egin dira, eta aldatu egin dira, oro har, horiek izendatzeko erabiltzen diren hitzak: herrixka, herria, hiribildua, hiria, etab. Alabaina, adierazpen horietako bakoitzak ez du beti esanahi bera, kulturaren arabera aldatu egiten baita. Horregatik, kultura batentzat herrixka dena, bestearentzat herria edo hiribildua da.

F. Justine Blethrow

Tipia etxebizitza koniko bat da, animalien larruekin, bisonteenekin esaterako, egina. Ipar Amerikako tribuek erabili izan zituzten. Oso erraz muntatzen eta desmuntatzen ziren, eta horregatik erabiltzen zituzten beren joan-etorrietan.

Palafitoak Inle aintziran, Birmanian. Zutarrietan edo hesoletan bermatutako etxebizitzak dira, ur bareko paisaietan kokatuak. Leku ugaritan erabili izan dira, Argentinan, Beninen, Txilen, Perun, Venezuelanâ&#x20AC;Ś

Himba tribukoak Namibian jaioak dira, eta mende askotan bizitza-estilo berari eutsi diote. Beren etxebizitzak biribilak dira, familia bakarrarentzat, eta emakumeek eraiki ohi dituzte buztinez eta urez; zutoin nagusi baten gainean eraiki ohi dituzte, eta apaingarri gisa larruak jartzen dituzte.

Mongolek, beren bizimodu nomada dela-eta, etxebizitza arina eta desmuntagarria diseinatu zuten: yurta izenekoa. Egurrez eta larruz eginak dira. Egurrezko plataforma bat izaten dute oinarria, eta hormak egurrezko listoiez egiten dituzte, eta listoiak larru zatiez lotzen dituzte elkarren artean. Sabaiaren erdian, uztai bat jartzen da, eta bertan bermatzen dira egurrezko habexkak; egitura horrek, halaber, tximiniaren zeregina betetzen du.

Arg-ĂŠ Bam, Iranen, Unescoren Ondarea 2004. urteaz geroztik. Hiriko lehenengo eraikinak K.a. 250. urtekoak dira, baina gehienak Safavida Inperioaren garaikoak dira (1502-1722). 2003. urtean, lurrikara baten ondorioz, hiria arriskuan egon zen, eta berreraiki egin behar izan zuten.

Etxe orratzak New Yorken. Gizakiok gauza asko hartzen ditugu kontuan leku jakin batean bizilekua hartzeko, baina arrazoi nagusia leku horretan bizitzeko baliabideak izatea da. Horregatik pilatzen dira hiri modernoetan milaka eta milaka pertsona, eta, batzuetan, baita milioika ere.

Ariketak 1. Irakurri arretaz aurreko orrialdeetako komikia, Daniel Defoeren “Robinson Crusoe” nobelari dagokiona. Taldean, erantzun honako galdera hauei: – Zer egoeratan dago Robinson? Zergatik? – Zein da Robinsonen kezka nagusia? – Egoera berean egongo bazinete, zein lirateke zuen kezka nagusiak? Eman arrazoibideak. – Konpara itzazue zuen iritziak beste taldeen iritziekin, eta aipa itzazue etxebizitza aukeratzeko orduan kontuan hartuko zenituzketen alderdiak. 2. Konpara itzazue Robinsonek etxebizitza aukeratzeko adierazi dituen argudioak gelakide guztien artean osatu dituzuenekin, eta ikusi ea bat datozen. Argudio batzuk bat ez badatoz, saia zaitezte arrazoiak ematen.

– Egin gauza bera beste alderdi batzuekin, adibidez: pinturarekin (artea), larru-ontzearekin, hazi-biltzearekin, ehizarekin, etab. 6. 1. irudi-orriari begiratuz, erantzun galdera hauei: – Zertaz elikatzen ziren ilustrazio honetan ageri diren gizakiak? – Zein da hiru kanpamentuetan ageri den elementua? Zergatik uste duzu ateratzen dela hiruetan? 7. Azter itzazu ondorengo irudiak eta erantzun galdera hauei: – Zer lehengai erabili da etxebizitza horiek eraikitzeko? – Zer interes eta premia izango ote zituzten etxebizitza horiek eraiki zituzten pertsonek? – Ipini itzazu munduko mapa batean zure ustez era honetako etxebizitzak dauden lekuak.

3. Planetako zein lekutan bizi nahiko zenuke, eta zergatik? 4. Munduko zein leku bisitatu nahiko zenuke, edo nora joango zinateke oporretan? Zergatik? 5. 1. irudi-orriari begiratuz, bila ezazu hurrengo orrian deskribatzen den prozeduraren “d” atala osatzeko informazioa: – Tresnak: egin itzazu irudi-orrian ikusten dituzun era guztietako lanabesen eta tresnen marrazkiak. – Eraikuntzak: egin itzazu ilustrazio honetan ageri diren eraikinen eta etxebizitzen fotokopiak edo marrazkiak. – Egin ezazu jantziekin gauza bera.

8. Taldean, bila itzazue hainbat alditako hiri-espazioen beste ilustrazio, argazki edo marrazki batzuk, eta osa ezazue mural bat titulu honekin: “Munduko hiri-espazioak”. Esan zer alde ikusten duzuen bertan ageri diren etxebizitzen eta eraikinen artean. 9. Taldean, osa ezazue herrietan eta hiri-eremuetan egon ohi diren espazio kolektiboen eta publikoen zerrenda bat. 10. Koka ezazu munduko mapa batean irudi bakoitzari dagokion lekua.

Bitxikeriak Altamirako haitzulo berria eta Ekainberri Milaka urtez, Altamirako eta Ekaingo haitzetako pinturek ingurumen-baldintzei esker iraun zuten, hau da, mundutik babesten zituen eta gordetzeko egokiak ziren baldintzei esker. Haitzuloak ireki zirenean eta jendea samaldaka sartzen hasi zenean, ordea, aldatu egin zen haitzuloetako mikroklima ahula; horren ondorioz, itxi egin behar izan ziren. Altamiran, 1973. urtean, 174.000 bisitarira iritsi ziren. Paleolitiko ondare artistiko hura kaltetu gabe erakusteko interesak bultzatuta, haitzulo horien kopia artifizialak egin dira, eta horietan, jatorrian erabilitako teknika eta material berberak erabiliz egin dira erreprodukzioak. Altamirako haitzulo berria eta Ekainberri horren adibide garbiak dira. Jatorrizko haitzuloak, beren erliebeekin, at-

mosferarekin… modu ia milimetrikoan errepikatu dira, denboran zehar Madeleine aldira arteko bidaia egiteko asmoz.

Altamirako kobazulo berria airetik ikusia. Museo moderno eta funtzionala da, bertan bizi izan ziren lehen gizakien bizimodua ezagutarazteko helburua duena: haien kultura, artea, teknologia…

Irudi-orriaK Oinarrizko prozedura Hiriei eta hirien bilakaerari eskainitako kapitulu honetan, zenbait irudi-orri aurkeztuko dizkizugu, denboran zehar haietan gertatzen diren aldaketak ikus ditzazun. Irudien oinarrian ez dago leku jakinik; aitzitik, historialariek iraganeko hainbat garairi buruz egindako azterlanetan oinarritutako berreraikuntza bat da. Informazioa hobeto baliatzeko, prozedura berezi bat erabiliko dugu; hementxe duzu lehenengo adibidea. Ez dezagun ahaztu, historian zehar, herri guztiek eta espazio geografiko guztiek ez dutela bilakaera bera izaten, eta ez direla aldi berean bilakatzen.

Nola jokatu irudi-orriekin a) Aurrena, ikusten ditugun irudiei dagokien izenburua definitu behar da: giza bizilekuak Paleolitoan. b) Bigarrenik, zergatik aukeratu den izenburu hori argudiatu behar da. Irudi-orriaren analisi bat eginez, Paleolitokoa dela esan ahal izango dugu, bertan ageri den bizimoduaren zenbait ezaugarri direla-eta: – Ez da sumatzen ekonomia egonkorrari dagokion formarik, laborantza eta nekazaritza formarik adibidez. – Ikusten diren bizimoduak ehizarekin, hazi- eta fruitu-bilketarekin, arrantzarekin eta itsaski-bilketarekin daude lotuak.

–Etxebizitzak egonkortasun eskasekoak izateko itxura duten kobazuloak edo etxola soilak dira. – Giza taldeak oso txikiak dira, familia-klanak batez ere. c) Hirugarrenik, idatzi txiki bat egingo dugu, irudian ikusten den gizarte-giroa azaltzeko: Gizadiaren lehen uneetan, gizakiak ingurune fisikoaren mendean bizi ziren. Trantsumanteak ziren eta ez zuten bizileku finkorik. Hasieran, izadiak berak eskaintzen zizkien elementuak eta espazioak (kobazuloak, haitzuloak, harpeak, etab.) baliatuz babesten ziren, baina pixkana-pixkana beren etxebizitzak eraikiz joan ziren (etxolak, dendak, txabolak…), eta horretarako era askotako materialak erabiltzen zituzten: hezurrak, egurrak, hostoak… d) Azkenik, osa ezazu informazio hori bestelako iturriekin, eta egin itzazue garai horri dagozkion marrazkiak, edo bilatu irudi egokiak. – Tresnak, lanabesak, makinak, eta abar. – Eraikinak, azpiegiturak, eta abar. – Jantziak, modak, estetika, apaingarriak, eta abar. – Irudian ageri diren giza taldeen bizimodua definitzen laguntzen duten beste alderdi eta ezaugarri batzuk.

1. irudi-orria

2. Lehen hiri-espazioak eta lehen hiriak GALDERA GILTZARRIAK • Zer ondorio izan zituen “soberakinen” sorrerak? • Zer ondorio izan zituen gizarte sedentarioen bizimoduan jabetza pribatuaren agerpenak? • Nola sortu zen merkataritza? • Planetako zein lekutan agertu ziren lehen hiriak? Zer garaitan agertu ziren? • Nola bizi ziren lehen hiri haietako biztanleak? • Zerk definitzen du hiri bat? • Zeri esaten zaio irizpide kualitatiboa? Eta zeri irizpide kuantitatiboa?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Bizimodu sedentarioaren eta lehen herrigune egonkorren agerpenak aldatu egin zuen gizadiaren garapena. Jarduera ekonomiko berriek hankaz gora jarri zuten lehendik zegoen gizarte-antolamendua, eta gizarte-desberdintasunak eta ongizateari dagozkion desberdintasunak sortu ziren biztanleen artean. Denboraren joanean, gutxi batzuk agintari bihurtu ziren, eta gehienak agintepekoak. Neolitoko aurreramenduei esker, herrigune horiek handitu egin ziren, gero eta konplexuagoak ziren, eta lehen hiriak sortu ziren. Hiri barnean, elkarren ondoan bizi ziren eskulangileak, merkatariak, apaizak, administratzaileak, soldaduak, gizarte-klaseak, eta elkarren ondoan zeuden aberastasuna eta pobrezia. Kultura-asmoak ere sortu ziren, artea, idazkera, etab. Historian zehar, herrialde guztietan eta garai guztietan hiriak ez dira irizpide berberen arabera aintzat hartu, hala eta guztiz ere, badira hainbat osagai komun, denboraren joanean aldatu ez direnak: bizitzeko modu bat, ekonomia jakin bat, etab.

Biziguneak jaio egiten dira, hazi, bilakatu eta, batzuetan, hil ere egiten dira, izaki biziak balira bezala. Hiri-paisaia bat ikusten dugunean, eraketa-bide luzea egin duen espazio bat dugu aurrez aurre, urteak, hamarraldiak, mendeak eta, zenbaitetan, milurtekoak iraun dituen bidea hain zuzen ere. Hiriguneen garapena kulturaren eta teknologiaren bilakaeraren eta hobekuntzaren parez pare joan da, zibilizazio-prozesuaren parez pare, azken batean.

Merkataritzaren eta aisialdiaren sorrera Ikusi bezala, Neolitoan sortu zituzten gizakiek lehenengo kokaleku egonkorrak. Nekazaritzaren eta abeltzaintzaren sorreraren ondorioz, tribu nomadak sedentario bihurtu ziren. Eta nekazaritzako soberakinen ondorioz, gizabanakoak espezializatu egin ziren. Pertsona bakoitzak, edo familia bakoitzak, ez zituen nahitaez bere elikagaiak landu eta bildu behar, eta premiazko gaiak trukatzen hasi ziren: horrela sortu zen merkataritza. Gizabanakoek elkarren alboan egon behar zuten, eta herrixkak ziren horretarako lekurik egokienak. Herrixka horiek hazi egin ziren, eta lurra lantzeaz arduratzen ez ziren pertsonen esku gelditu ziren zerbitzuak eta teknifikazioa; eta nekazariak arduratzen ziren, aldi berean, pertsona horiek mantentzeaz, elikagai-soberakinen bitartez. Hazkundearen ondorioz, hainbat herri hiri bihurtu ziren. Gizarte-egituraren antolamenduari esker, hainbat hobekuntza egin ziren uztak ekoizteko eta biltzeko tekniken alorrean, eta horrela sortu ziren lehenengo soberakinak. Bestalde, lanak gero eta konplexuagoak ziren, eta ondorioz, jarduerak dibertsifikatu egin ziren. Zereginak familien artean banatu ziren, adinaren, sexuaren, etab. arabera, eta horrek izugarrizko konplexutasuna eragin zuen gizartean. Teknika eta zerbitzuak espezializazioaren bitartez garatu ziren, eta zerbitzu horiek ezinbestekoak ziren nekazaritzaekoizpena optimizatzeko. Lanaren antolamendu berri horrek ekonomiaren oparoaldia ekarri zuen berarekin, eta horrek, aldi berean, biztanleriaren hazkundea. Aurrerakuntza horien guztien ondorioz, bizi-iraupenarekin zerikusirik ez zuten hainbat jarduera sortu ziren (artea, esate baterako).

Jabetza pribatuaren sorrera Elikagai-soberakinek jabetza pribatuaren sorrera bultzatu zuten, eta horrekin batera, pertsonak familia-unitateko kideek bakarrik erabil zitzaketen ondasunak gozatzen hasi ziren. Horrela, gizarte-desberdintasunak areagotu egin ziren, trukeak edo soberakinen salmentak sortzen zuen aberastasunaren arabera edo gizabanakoak gizartean egiten zuen lanaren arabera. Jauntxoak eta apaizak sortu ziren, eta horiek berehala berenganatu zuten aginpidea. Familia aberatsenek familiatik kanpoko beste pertsona batzuk hartzen zituzten lanerako beren negozio eta jabetzetan,

Elikagai-soberakinen agerpena funtsezko elementua izan zen giza taldeek aurrera egin zezaten, eta era horretara, beren ahaleginak eta adimena, elikagaien bilaketan edo ekoizpenean ez ezik, beste gauzetan ere baliatu ahal izan zituzten.

Ikerlariek alde handiak aurkitu dituzte garai hartako ehorzketetan. Hilen artean ere baziren gizarte-mailak. Hilobi batzuek altxor handiak zituzten barruan.

Hirien barneko jarduera gero eta konplexuagoa egin zen, eta horren ondorioz, bizimodua ateratzeko modu berriak sortu ziren: eskulangileak, merkatariak, etab.

Peña Larga (Elvillar) babeslekuko zeramika kardiala.

Hazilar Çatal Hüyük

KASPIAR ITSASOA

Zawi Chemi Shamidar

Cayonü Tigris

Jarmo Tepe Guran

MEDITERRANEO ITSASOA

Eufrates

El Faiun

Samarra

Jeriko

Ali Kosh Uruk

Beidha

Eridu R

IA RS PE LK GO OA

A ITS IA RR GO

Planoan argi ikusten da non izan ziren gizakien lehenengo kokalekuak. Oasiak eta Tigris, Eufrates eta Nilo ibaien bazterrak hautatu ziren lehenengo bizilekuak kokatzeko eta nekazaritzan eta abeltzaintzan jarduteko.

Hallstatteko (Alemania) nekropoliaren planoa. Inguruko gatz meategietako langileen 200 hilobi baino gehiago aurkitu dira. Hilobi haien aurkikuntzak Hallstatt-eko kultura neolitikoa ekarri zuen. Kultura haien lehenengo kokalekuak gotortuta zeuden, eta lurra lantzeaz bizi ziren. Horrez gainera, brontzea eta burdina urtzeko teknikak ezagutzen zituzten. Nekropolitik hurbil arrokako gatz-meategiak zeuden, eta gatz hura ateratzeari esker oparotasuna lortu zuten eta beste eskualdeetako biztanleekiko trukearen bitartez balio handiko objektuak lortu ahal izan zituzten.

eta lan horren truke, lansari edo soldata bat ematen zieten. Eta horrela, gizarte-klaseak sortu eta bi talde nagusi bereizi ziren: nagusiak eta mendekoak. Prozesu horrekin batera, esklabotasuna sortu zen. Gizarte-maila aberatsenen lursailetan eskulanaren kostuak merkatzeko modua izan zen esklabotasuna.

Lehenengo hiriak Ikusi bezala, herrixka neolitikoak ez ziren babes natural hutsak, gizakiaren plangintzaren araberako gune eraldatuak baizik. Lursail landuak elikagaiak ekoizteko eta bildutako elikagaiak, laborantzako tresnak, babeserako materialak, etab. gordetzeko lekuak. Gizarte haiek gai ziren, halaber, taldelana antolatzeko, eta baita baliabide hobeak eta baliabide gehiago lortzeko ere. Gizakiaren aurrerakuntza izan den aldaketa kualitatibo horri hiri-iraultza esan izan zaio. Eufrates, Tigris eta Nilo (Ekialde Hurbila) ibaien inguruko oasietan kokatu ziren, hain zuzen ere, hiri-zibilizazioen lehenengo haziak (Kristo aurretik lau mila urte, gutxi gorabehera). Geroago, Asian, Amerika Erdialdean eta Hegoaldean sortu ziren era horretako kokalekuak. Lehenengo hiriguneetan harresiak, kaleak, eraikin publikoak, tenpluak, azokak, etab. eraiki ziren, eta kontsumogune handiak bihurtu ziren. Bertako biztanleak, bestalde, hainbat zereginetan espezializatu ziren, nekazaritzarekin, abeltzaintzarekin edo arrantzarekin lotuak guztiak. Lehenengo aglomerazio haiek inguruko eremuen zentro dinamizatzaile bihurtu ziren, gainera. Eta horietako askok milaka urte iraun dute. Eraikuntza egonkorragoak eraikitzen hasi ziren, harriaz eta adobeaz baliatuta.

Hiriak, erakarpenguneak Lurra lantzeko ezinbestekoa da ura. Neolitoko gizarteek ezagutzen zituzten metalak, gurpila, gurdia, arraunontziak eta belaontziak, eta gai ziren, lanaren antolamenduaren bitartez, gehiago eta hobeto ekoizteko. Janarien zati bat taldelanaren bitartez eraikitako biltegietan pilatzen zen. Horrela, aro berri bat sortu zen ekonomian: nekazaritzaren ekoizpena handitu egin zen, soberakinak pilatzen hasi ziren eta biztanleria ugaldu egin zen, eta baita hiriaren nagusitasun teknikoa eta militarra bermatzen zuten produktuak ere.

Hiriak produktuak trukatzeko gune bihurtu ziren. Hara joaten ziren inguruko nekazariak eta artzainak beren soberakinak (elikagaiak edo nekazaritzako edo abeltzaintzako soberakinak) produktu manufakturatuekin trukatzeko: zeramika, metalezko gaiak, etab. Era horretara, hirietan, nekazaritzan eta elikagaien ekoizpenean jarduteaz gainera, artisau eta merkatari ugari biltzen hasi ziren. Merkatari horietako batzuk hiri batean produktuak erosi eta beste batean saltzen hasi ziren; horrela sortu ziren merkatari ibiltariak eta lehenengo merkataritzabideak. Zenbait hirik lortu zuten aberastasuna, ordea, beren kalterako izan zen, mendean hartzeko saioak egiten zituzten taldeak erakarri baitzituzten; horregatik, babeserako eraikinek, hau da, harresiek, garrantzi handia hartu zuten.

Hirietako bizimodua Denborarekin, hiri haietako batzuk asko hazi ziren, eta ospe eta tamaina handia lortu zuten. Bertako agintariak antolamendu-lanetan hasi ziren, eta azpiegiturak eraikitzen hasi ziren: babeserako harresiak, jauregiak, tenpluak, parkeak edo ura eramateko sistemak. Baina lan haiek guztiek kostu bat zuten, eta kostu hori hirietako biztanleen artean edo zerbitzu haiek erabiltzen zituztenen artean banatzen hasi ziren, bakoitzaren aukeren arabera. Horrela sortu ziren zergak. Bestalde, biztanleriaren hazkundearekin, gizarte-mailen sorrerarekin eta jabetza pribatuarekin batera, hainbat arazo sortu ziren elkarbizitzaren alorrean. Sor zitezkeen gatazkei irtenbidea emateko asmoz, lehenengo legeak sortu ziren, eta haien bitartez, herritarrek hainbat jokabidearau bete behar zituzten. Ezagutzen ditugun lege zaharrenak â&#x20AC;&#x153;Hammurabiren Kodeaâ&#x20AC;? delakoan biltzen dira; K.a. 1960. urte inguruan aldarrikatu ziren.

Hiriaren definizioa Hiri gehienek, bai ezagutzen diren kokaleku zaharrenek bai Europako XIX. mendeko industriagune handiek edo gaur egungo hiri modernoek, hainbat ezaugarri komun dituzte: bertan bizitzeko erabakia hartzen duen jendea; bertako bizitza, bai jokabideari dagokionez bai antolamenduari dagokionez, antolatzen duten arauak; eta arau horiek betearazteaz arduratzen diren agintariak.

Hammurabiren Kodea (K.a. 1760) Antzinako kulturetan, jainkoek agintzen zizkieten legeak gizakiei. Kasu honetan, Samash jainkoa izan zen legeak Babiloniako Hammurabi erregeari eman zizkiona (K.a. 1790-1750). Kodean grabatutako 282 legeetan, eguneroko bizitzako hainbat gai arautzen ziren: soldatapeko lana, merkataritza, alokairuak, oinordetzak, jabetza, lapurretak, hilketak, etab. Bertan hiru “gizaki” mota bereizten dira: askeak, esklaboak eta zerbitzariak. Emakumeak gizon baten ardurapean agertzen dira beti, hau da, senarraren, aitaren edo beste senideren baten ardurapean. Ikus ditzagun lege horietako batzuk. 8. Legea. Norbaitek idi bat edo behi bat edo asto bat edo txalupa bat lapurtzen badu, eta lapurtutakoa tenpluen edo estatuaren jabetzakoa bada, hogeita hamar bider haren balioa itzuli beharko du. Hiritar batena baldin bada, hamar bider haren balioa itzuliko du. 132. Legea. Emakume batek beste gizon batekin harremanak dituela-eta esamesak zabaltzen badira, horren frogarik ez badago ere, emakumeak bere burua ibaira botako du, bere senarraren maitasunagatik. 170. Legea. Gizon batek haurrak balitu lehenengo emaztearekin eta bere esklaboarekin, eta inoiz esango balie esklaboaren haurrei: “Ene haurrok!”, hori nahikoa litzateke aurreneko emaztearen

haurrekin berdintzeko. Aita hiltzen denean, beraz, lehenengo emaztearen eta esklaboaren seme-alabek bidezko moduan banatuko dituzte aitaren herentziaren ondasunak, baina lehen emaztearen oinordekoak zati handiagoa jasoko du. 196. Legea. Seme batek aita jotzen badu, eskua moztuko zaio. 196. Legea. Norbaitek aristokraziako kide baten begia suntsitzen badu, haren begia suntsituko da. 198. Legea. Plebeio baten begia hondatzen badu, isun bat ordainduko du. 199. Legea. Esklabo baten begia suntsitzen badu, esklaboaren balioaren erdia ordainduko dio haren nagusiari.

Hiriaren sorrera Gordon Childe historialariak, bere “Zibilizazioaren jatorria” lanean, aurreneko hiriek zeuzkaten elementuei buruzko iritziak ematen ditu: 1. Baziren haietan ogibide askotan espezialistak zirenak: funtzionarioak, garraiolariak eta apaizak. Enplegu horietan lan egiten zutenek beren zerbitzuak elikagaien truke aldatzen zituzten, eta horrek hirira erakartzen zituen nekazariak. 2. Hiriak Neolitoko herriak baino handiagoak baziren ere, biztanleek espazio gutxiago zuen. 3. Batzuek artelanak egiten pasatzen zuten denbora, edo bizitza errazagoa eta erosoagoa egingo zuten berrikuntzak asmatzen. 4. Negozioetako kontuak eramateko, idazkera eta zenbakiak asmatu ziren. Era horretan, kontuak truka zitezkeen eta baita gorde ere, kontrolatzeko.

5. Era berean, geometria, astronomia eta matematika asmatu ziren. 6. Hirietako agintariek, izan erlijiosoak izan politikoak, zergak kobratzen zituzten eta pilaturiko aberastasuna administratzen zuten. 7. Agintariek beren boterea inposatzen zuten, eta batzuetan, hiriko mugak ere gainditzen zuten. 8. Hiriek, sarritan, monumentu handiak eraikitzen zituzten, aberastasuna eta boterea erakusteko. 9. Merkataritza funtsezkoa zen, eta distantzia handietan ere egiten zen. 10. Alde handia zegoen aberatsen eta behartsuen artean, ez bakarrik bizitzeko baliabideei eta izan zitezkeen bitartekoei zegokienez, baita eskubide, betekizun, pribilegio, askatasun eta abarrei zegokienez ere.

Denok dakigu zer den hiri bat, ez da erraza, ordea, hirigune bat zergatik den hiri edo zergatik ez azaltzea. azaltzea zergatik den hirigune bat edo ez hiria. Hori kontuan hartuta, bi irizpide nagusi dituzte bereizketa hori egiteko. a) Irizpide kualitatiboak – Hiria landaren aurrez aurreko terminoa: • Ortega y Gasset: “Hiria landaren ukoa da”. • AEBetako 1950eko errolda, etxe multzo bat hiritzat hartu ahal izateko derrigorrezko baldintzak aipatzen dituena: “Nekazari ez diren langileek konderrian enplegaturik dauden langileen bi heren hartu behar dituzte, gutxienez”.

– Hiria, oroz gain, giza kokalekua da, muga zehatzak dituena; zenbait kasutan, muga horiek fisikoki ere nabarmentzen dira (harresiak). – Hiriak hiri-kultura bat hartzen du bere baitan, aurrerakuntzan, teknologian, garapenean, modernizazioan eta beste hainbat baliotan oinarritua. – Hiriak lurralde-eragina izaten du inguruan duen eremu baten gainean. – Hiriek hiri-paisaia berezia dute. Paisaia horren ezaugarri nagusia eraikinak, kaleak, eremu libreak, etab. nahasturik dituen eremu eraikia izaten da. b) Irizpide kuantitatiboak – Hirian bizi diren biztanleen kopuruari dagozkion irizpideak dira. Herrialde eta organismo bakoitzak bere irizpide bereziak erabiltzen ditu hirigune jakin bati hiriaren kategoria emateko. Hiri esaten zaio, oro har, pertsona kopuru handia biltzen duen edo jende kopuru handiaren bizileku den guneari (kopurua, ordea, aldatu egiten da herrialdeen eta kulturen arabera). Hirigune bateko biztanleak noiz bizi diren hiri batean eta noiz ez esatea, ikusi dugun bezala, oso gauza konplexua da, ez baita soilik kontuan hartu behar biztanleen kopurua edo hiriak hartzen duen neurria, alegia, badira aintzat hartu beharreko beste eragile batzuk ere, gai honetan aztertuko ditugunak.

Hiriaren nahitaezko elementuak Hiri bat sortzeko arrazoiak, bertan egiten diren jarduera nagusiak eta betetzen dituzten funtzioak ez dira beti berdinak izaten, eta denboraren joanean ere aldatu egiten dira.

Ikusi bezala, Neolitoko hiriguneak bi motor eragile nagusiren ondorioz hazi ziren: nekazaritza/abeltzaintza eta merkataritza. Oinarrizko jarduera horiek giza kulturaren garapenarekin batera hedatu ziren. Gaur egungo hirietan, industriak eta zerbitzuek hartzen dituzte funtzio eragile horiek. Ikusi bezala, hiriguneen sorrera eta iraupena honako alderdi hauei lotuta egon da historian zehar: a) Biltegietan gorde zitezkeen elikagaien soberakina, eta jatorrizko bizilekuetako herritarren premiak asetzeko lehengaien ugaritasuna, hala nola zura, harria, etab. b) Hiriko bizitza eta jarduera antolatzeko aukera eman zuen gaitasun teknologikoa: babeserako eta garraiorako, hornikuntzarako baliabideak, teknologia berriak, erreminta berriak, etab. Hirigune barruan lanak eta ekoizpena modernizatzeko, errentagarri bihurtzeko eta arintzeko aukera ematen zuten tresnak, azken batean. c) Antolamendu sozial eta politiko egokia. d) Antolamenduaren ondoriozko dinamikak idazketa sistemaren bat sortzeko beharra eragin zuen, hau da, kontuak egiteko eta hirira sartzen ziren eta hiritik irteten ziren ondasunak erregistratzeko aukera emango zuen sistemaren bat. Aurrerakuntza teknologikoa izan da Historian zehar aldatu ez den ezaugarrietako bat, hirietako jardueraren osagai dinamizatzailea baita. Lehenengo hiriguneak agertu zirenetik gaur egun arte, hiriak aldatuz eta bilakatuz joan dira. Bilakaera hori nolakoa izan den aztertuko dugu.

Antzinako hiriak Mesopotamia (ibaien arteko lurraldea). Horrela esaten zaio Tigris eta Eufrates ibaien arteko eskualde historikoari; gaur egungo Irakeko basamortu ez diren guneei dagokio. K.a. 6000. eta 5000. urteen bitartean, Neolitoarekin batera, nekazaritzak eta abeltzaintzak nagusitasuna hartu zuten mantenurako jarduera gisa, eta bizimodu sedentarioa nagusitu zen. Ekoizpen-teknika berriekin batera, lehenengo hiriak sortu ziren: Yarim, Umm Dabaghiyah eta Uruk. Hainbat eraikuntza daude antolamendu modu berri horren erakusgarri: ubideak, ura lur ongarrituetan barrena bana-

Çatal Höyük 1958an, espedizio ingeles batek, James Mallaart-ek zuzendurik, antzinako hiri hau aurkitu zuen Anatolian (Turkia). Hiriaren hondakinak Harri Aroan garatu zen nekazaritzakulturaren lekuko dira. Lehenengo etxeak duela 9000. urte ingurukoak dira, baina hiriaren unerik oparoena K.a. 6000. urte inguruan iritsi zen; metala erabiltzen hasi aurretik desagertu zen betiko. Ibai baten ertzean zegoen eraikia, eta inguruan obsidianazko meatzeak (kolore iluneko eta beira itxurako sumendi-harria), kobrezkoak eta marmolekoak zeuzkan, bertako biztanleek ustiatzen zituztenak. Gezi-puntak, dagak, kalizak, eta ispilu moduan erabil zitezkeen objektu batzuk aurkitu dira, material horrekin eginak. Hirigunearen inguruan ubideak eta labore-sailak ureztatzeko sistemak zeuden. Lanaren antolamendu egokiak eta eskulangintzaren espezializazio-maila handiak asko lagundu zion hi-

riaren garapen harrigarriari. Unerik gorenean, hiria hamabost hektareatik gora izatera iritsi zen, eta sei mila biztanletik gora bizi ziren bertan. Çatal Höyük-eko etxebizitzak eta eraikin publikoak maila bakarrekoak ziren eta oin laukizuzenekoak; teilatutik zuten sarrera.

Jeriko

Richard Pacocke ingeles gotzainak, Testamentu Zaharrean aipatzen diren lekuen arrastoen bila zebilela, Jerikoko hiria izan zenaren kokalekua aurkitu zuen 1745ean. Ordudanik, arkeologia-indusketa ugari egin dira, eta haiei esker “munduko hiri zaharrentzat” hartzen denari buruzko aski datu ezagutu ahal izan ditugu. Gaur egun ditugun datuen arabera, duela 12.000 urte baziren, dirudienez, Jerikoko oasira joaten ziren giza taldeak. Basauntzen, gazelen eta hartzen ehiztariak ere joaten ziren inguru horretara tarteka-tarteka.

K.a. X. mendetik aurrera hartu zuten leku honetan bizileku iraunkorra giza talde batzuek. Ezagutzen den Jerikoko eraikinik zaharrena etxe obal bat da, K.a. 9250 inguruan eraikia. K.a. 7000. urte inguruan Jeriko jadanik hiri handi bat zen, ia lau hektareakoa, oin zirkular edo obaleko etxebizitzak eta harresi sendo, lodi eta altu bat zituena, bertako biztanleak babesteko. Betunaren, gatzaren edo sufrearen salerosketak izan zuen garrantziak bultzatu zuen hazkunde hori, dirudienez.

tzeko; harresiak, hiria babesteko; biltokiak, taulatxo sistemarekin kontuak egiteko; tenpluak jainkoentzat, eta etxeak gizakientzat; etab. Garai hartan, gizartea berdintasunean oinarritua izango zen, seguru asko, eta agintariak ondasun komunen administratzaile hutsak izango ziren. Hiri haietako hondakin arkeologikoak aurkitutako moduak bermatu egiten du tesi hori, izan ere, bertako eraikinetan ez da hierarkia arrastorik ikusten, eta etxebizitza guztiak estatus berekoak dira. Eraikin horitarako, adobeaz gainera, beste material batzuk ere erabili izan ziren, kareharria, esaterako. K.a. III. milurtekoaren inguruan, Mesopotamiako hiriek estatu independenteak osatu zituzten, eta elkarren artean borrokan hasi ziren, bi ibaien arteko lurrak, Tigris eta Eufrates ibaien artekoak, berenganatzeko asmoz. Botere politikoa eta botere erlijiosoa parekatu egin ziren eta errege-jauregiek tenpluaren garrantzia hartu zuten.

Sumeria. Antzinako Mesopotamiaren parte bat hartzen zuen Sumeriak. Sumeriarrek K.a. 3500. urte inguruan hartu zuten bizilekua bertan. Garai hartan asmatu ziren gurpila (K.a. 3500), eltzegilearen tornua eta idazketa (K.a. 3200). Aurrerakuntza teknologiko haiek funtsezkoak izan ziren gizakiaren etorkizunerako, eta haiei esker izan da Sumeria lehenengo Zibilizazioa, letra larriz. Sumeriar hiriak handiak izaten ziren, oro har. Ur hiriak, esaterako, 100 hektarea hartzen zituen eta milaka biztanle izatera iritsi zen. Sumeriar hiriek harresiak eta zulo bat izaten zuten inguruan, babesteko eta naturatik bereizteko. Landa ere aldatu egin zen. Zelaiez, soroez eta fruitu arbolez beteriko paisaia artifiziala nagusitu zen, ureztatzeko ubideekin; lur haiek taldean lantzen eta administratzen ziren. Hiri-eremua, berriz, banakako ondasunetan banatuta zegoen. Tenpluak erraz bereizten ziren etxeetatik, handiagoak baitziren; lehenengo dekorazio-seinaleak sortu ziren: mosaikoak.

Egipto. Mesopotamian gertatu bezala, K.a. seigarren milurtekoaren inguruan, Saharako basamortutik etorritako tribu nomadak Nilo ibaiaren bazterretan eta oasietan kokatzen hasi ziren, eta nekazaritza lantzen hasi ziren. K.a. 3050. urte inguruan, herrialdea bateratu egin zen. Bertako kulturak eta ohiturek sustrai sendoak zituzten, eta bere horretan iraun zuten 3000 urtez, gutxi gorabehera. Kultura-berdintasun horrek batasun politikoa ekarri zuen, klanen arteko borroka-garai baten ondoren.

Kristo aurreko hirugarren milurtekoaren inguruan, faraoia ez zen Jainkoaren ordezkari, Jainkoa bera baizik, eta hark ziurtatzen zuen lurraren emankortasuna, Nilo ibaiaren emariaren bitartez. Jainkozko ahalmenari esker, herrialde osoa hartu zuen mendean, eta Mesopotamiako subiranoek baino soberakin gehiago jasotzen zituen. Soberakin horiekin hiria eraikitzen zuen, baina, batez ere, bere hilobia prestatzen zuen, betikotasuna ziurtatu ahal izateko. Harriko monumentu haiek jainkozko hiri bat osatzen zuten, herritarren hiriaren guztiz bestelakoa, azken horiena adreiluz egina baitzen. Nekazaritza Nilo ibaiaren zikloaren mendekoa zen, dike, urtegi eta ureztatzeko ubide-sistema batean oinarritua. Garia, garagarra eta lihoa biltzen zituzten batez ere, eta ilarrak, dilistak, porruak, luzokerrak, mahatsak, datilak eta urazak landatzen zituzten. Egiptoarrek soberakin handiak zituzten, eta haiek trukatuz, beste hainbat produktu lortzen zituzten: intsentsua, zura...

Grezia. Brontze Aroaren amaiera aldean, Grezia estatu beregain txikietan zegoen zatitua, polis izenekoetan. Gerrari-familiek agintzen zuten haietan. Estatu aberatsak ziren, eta itsasoa hurbil zegoenez, itsas merkataritza garrantzitsua zuten. Burdinaren kulturaren garapena, idazkeraren eta alfabetoaren sorrera, txanponen irartzea eta itsas trafikorako kokagune egokia zirela medio, polis haiek garapen handia izan zuten, eta kultura berri bat sortu zuten, Europako kultura-tradizioaren oinarria izan zena. K.a. V. mende inguruan izan zuten hiri haiek oparotasunik handiena. Polisa, jatorriz, muino txiki baten magala zen, eta bertan babesten ziren nekazariak etsaietatik. Denborarekin, harresi batez edo gehiagoz gotortu zuten gune hura. Muinoaren gailurrean jainkoen tenpluak egoten ziren (Akropoli izenekoak), eta beheko aldea harreman zibilei eta merkataritzari eskainia izaten zen. Erakunde sail baten bitartez kudeatzen zen hiria: â&#x20AC;&#x201C; Etxe komuna. Bertan eskaintzen zitzaizkion jainkoari sakrifizioak, eta bertan ospatzen ziren errituzko oturuntzak. Aldareak eta suak osatzen zuten parte nagusia, eta sukalde bat eta hainbat jantoki ere izaten zituen, ospakizunetarako erabilia. Suak beti piztuta egon behar zuen. â&#x20AC;&#x201C; Nobleen kontseilua. Hiritarren biltzarraren ordezkariak ziren nobleak, eta areto estali batean bildu ohi ziren.

Zigurata antzinako Mesopotamiako eraikuntza zen, adreilu egosiz egina. Jainkoen bizitoki izateko funtzioa betetzen zuen, eta apaizek baino ezin zuten barrura sartu. Litekeena da Biblian aipatzen den Babelgo Dorre mitikoa zigurat bat izatea.

Askatasunaren estatua New York

150 m

Koloniako katedrala, Alemania Taj Mahal, Agra, India

San Pedro, Erroma, Italia

Big Ben, Londres

100 m 50 m

Piramide mailakatua, Saqqara

Keopseko Piramide handia

KedrĂŠneko piramidea

Mikerinoseko piramidea

Piramide makotua

Antzinako Egiptoko piramideak zirraragarriak dira beren neurri eta handitasunagatik, batez ere beste eraikinekin alderatzen badira. Harrigarria gertatzen da eraikin horiek antzinako faraoien hilobi izateko eraiki izanak. Babilonia, erdigunearen planoa eta gazteluaren ikuspegia. Babilonia Hammurabiren erregetzaren kapitala izan zen, eta K.a. 2000. urtean antolatu zen. Angelu zuzenaren forma zuen, 2.500 x 1.500 metrokoa, eta bi zatitan banatzen zuen Eufrates ibaiak. Hiri osoa zegoen geometria arauen arabera marraztua eta esparru zentrokideez osatua: kanpoaldean edonor ibil zitekeen, baina, barrualdean, apaizak eta erregea besterik ez. K.a. VI. mendean, Nabukodonosor II.a erregeak, Amitis emazteari zion maitasuna erakusteko, Lorategi Zintzilikari ospetsuak eraikiarazi zituen.

7 9 8 2 4

Akropolia edo hiri altua, hiriko gurtzagune nagusien egoitza zen. Atenasen tenpluak greziar kulturaren sinbolo eta arkitektura-eredu bihurtu dira.

6 3

12 10 11

Atenasko Akropolia 1. BeulĂŠ Atea 2. Agriparen Monumentua 3. Atenea Nikkeren Tenplua 4. Propileoak 5. Atenea Higearen Santutegia 6. Partenoia 7. Erecteiona 8. Zeus Polieusen aldarea 9. Apoloren Santutegia 10. Dionisoren antzokia 11. Eumeneren Stoa 12. Herodes Anticoren Odeion

– Hiritarren biltzarra, merkatuaren plazan edo leku ireki batean (agora izenekoan) elkartzen zena. Hiri-estatu haietako biztanle kopurua txikia izaten zen. Periklesen garaian (K. a. V. mendea), esaterako, Atenasek 40.000 biztanle zituen, eta beste hiru hiri baizik ez zeuden 20.000 biztanletik gorakoak. Neurri politiko baten bitartez kontrolatzen zen hirien hazkundea. Hiria hazten zenean, espedizioak antolatzen ziren, kolonia berriak eratzeko asmoz. Hiriek gudaroste bat osatzeko adina jende behar zuten; hala ere, biztanle kopuruak ez zuen biltzarren ohiko funtzionamendua kaltetzeko adinakoa izan behar; herritar guztiak ezagutzeko edo ordezkariak hautatu ahal izateko modukoa izan behar zuen. Hiriak, ikuspegi horretatik, osotasuna lortu zuen, parte independente edo itxirik gabe. Etxe guztiek egitura berbera zuten, ez, ordea, neurri bera. Hiriaren espazioa hiru partetan zatitzen zen: esparru pribatua, esparru sakratua (tenpluak) eta esparru publikoa (bilera politikoak, antzerkia, etab. egiteko guneak, salerosketan, kirolean, etab. aritzeko lekuak). Azkenik, hiriak lotura estua zuen izadiarekin, paisaia errespetatzen baitzuen eta hartan egoki txertatzen baitzen, eta elementu berri bat ere ekarri zuen: zabalkundea egiteko modua. Zabalkundea ez zen hiria apurka-apurka handituz egiten; aitzitik, erakunde berri bat sortzen zen, hiri berri bat, eta zaharrari eransten zitzaion.

rapen ekonomiko handiko garaia zen; laboreen nekazaritzak eta ganaduaren hazkuntzak gero eta garrantzi handiago zuen, eta ezinbestekoa zen ondo kontrolatzea zenbat produktu zeuden, zenbat saltzen ziren eta zenbateko etekina ematen zuten. Apaizek uztak biltegiratu, kontrolatu eta banatzeko eginkizuna zuten, eta horrez gainera, eraikin eta azpiegitura handien balioa kalkulatu behar zuten; hala, sortzen ziren aberastasun guztiak erregistratu eta zenbatu behar zirela pentsatu zuten. Buztina freskoko pieza txikiak izan ziren idazteko lehenengo euskarriak; horien gainean markak, marrazki sinbolikoak, egiten zituzten produktuak erregistratzeko (ardiak, garia, garagarra, etab.). Ondoren, zenbatutako unitate bakoitzeko, hozka bat egiten zen. Idazketa modu horri piktograma bidezkoa esaten zaio (“pictus” hitzak marrazkia esan nahi du latinez, eta “gramma” hitzak letra grezieraz).

Dena dela, piktografiaren bitartez zenbakizko kalkuluak eta gutxi gehiago egin zitekeen, hau da, ez zen nahikoa mezuak emateko eta ideiak adierazteko. Sumeriarrek asmatu zuten objektuak irudikatu ordez hotsak irudikatzeko modua, eta haiek izan ziren letren aurrekariak. Ikur bakoitzak hots bat irudikatzen zuen eta ziri batekin irudikatzen zen; idazkera kuneiformea esan zitzaion. K.a. 3000. urte inguruan, Mesopotamia osoan zegoen zabalduta ziri formako idazketa sinbolikoa. K.a. 1500. urtea arte itxaron behar izan zen, ordea, lehenengo alfabetoa ikusteko.

Idazkera, nahitaezko asmakaria Lehen ere ikusi dugunez, aurreneko hiriek etengabe eguneratu behar zuten. Hiri horietan gero eta jende gehiago elkartzen zen, gero eta jarduera ekonomiko gehiago sortzen ziren, eta elkarbizitzarako zailtasunak ere gero eta ugariagoak ziren; horren guztiaren ondorioz, ezinbestekoa zen elkarbizitza zibikoa eta baketsua lortzeko moduak bilatzea. Idazketa izan zen ekarpen nagusia.

Idazketaren sorrera Suaren aurkikuntza alde batera utzita, asmakari gutxi izan dira idazketaren sorrera bezain erabakigarriak gizadiarentzat. Komunikatzeko asmoarekin sortu bazen ere, idazketari esker, gure pentsamenduek hitzek baino gehiago irauten dute. Horregatik, zenbait pentsalarik “gizakiaren oroimen” gisa definitu dute idazketa. Lehen idazketa-saioak orain dela 5.000 urte inguru egin bide ziren, Ekialde Erdikoan, Mesopotamia inguruan. Ga-

Egiptoar hieroglifikoak Egipton K.a. 3000. urte inguruan hasi ziren idazketa erabiltzen, Mesopotamian hasi ziren garai bertsuan eta premia berberen ondorioz, seguru asko. Egiptoarren idazketa hieroglifikoa, sortu zenetik beretik, liluratuta utzi ditu ikerlariak, oso berezia eta konplexua baita. Greziarrek jarri zioten izena, oso erakargarria baitzen beraientzat, eta horregatik jarri zioten “hieroglifiko” izena, hau da, “irudi sakratuak”. Idazketa mota horren erakusgarri ugari iritsi dira gaur egun arte tenpluetako hormetako, hilobietako, obeliskoetako edo hileta objektuetako grabatuen bitartez. Egiptoarrek idazketa hieratikoa edo demotikoa ere erabili zituzten. K.o. IV. mende inguruan, greziar alfabetoa erabiltzen hasi ziren, eta horren ondorioz, bazterrera utzi ziren idazketa tradizionalak.

Babilonia Sikuloko Diodorok, K.a. I mendean bizi izan zen historialari grekoak, Semiramis erreginaren elezaharrari buruz idazten du, hari egozten baitzaio Babiloniako hiriaren gobernua K.a. 1.000 urte inguruan. Kontaketaren parte batzuk, argi dago, gehiegikeria badira ere, dokumentuak ondo agerian uzten ditu lehen hirietako gobernariek beren indarra erakusteko egiten zituzten ahaleginak. â&#x20AC;&#x153;Semiramisek, zeina izadiak gauza handiak egiteko ahalmenaz hornitu baitzuen, eta tronuan bere aurrekari izandakoak zuen fama gainditu nahi baitzuen, Babiloniako hiria handitzeko asmoa hartu zuen. Helburu horrekin, mundu ezagun osoko arkitekto eta eskulangile hoberenak elkartu zituen, eta obrak hasteko beharrezko prestakuntza guztiak egin zituen. Bi milioi gizon baino gehiago bildu zi-

tuen, bere erresumako bazter guztietatik etorriak, eta lanean jarri zituen bere helburua lor zezaten. Adreilu egosiak fabrikatu zituzten, eta haiek, betunarekin nahasturik, berrogeita hamar besabeteko* harresi bat eraikitzeko balio izan zuten. Goiko partea hain zen zabala, non bertatik bi zaldi-gurdi joan zitezkeen elkarren ondoan jarrita. Eufrates ibaia hiriaren erdi-erditik igarotzen zenez, harresiaren zabalera bereko kai bana eraiki zen bi ertzetan, eta kai haietan berrehun eta berrogeita hamar dorre banatu ziren. Era berean, Semiramisek bi jauregi eraiki zituen, ibaiaren alde banatan.

* Besabete bat, besoak ahalik eta gehiena zabaldurik, besoaren mutur batetik bestera dagoen distantzia da.

Hieratikoa Hieroglifikoen bidezko transkripzioa Demotikoa Hieroglifikoen bidezko transkripzioa

Egiptoar idazketa hieroglifikoaren adibideak.

Mesopotamiako idazkera.

Idazkeraren lehen euskarria buztin freskozko ohol txikiak izan ziren, puntzoiekin markatzen zirenak.

Sumeriar gudu-orgak (Ur hiriaren estandartea).

Bauer eta Virolleaud ikerlariek, antzeko bost objektu aztertuz, Ugarit alfabetoa dezifratzea lortu zuten; alfabeto horrek hogeita hamar ikur ditu.

Ariketak 1. Aurreko orrialdeetan irudiak analizatzeko azaldu dugun prozedura kontuan harturik, azter ezazu 2. irudi-orria, eta idatz ezazu zure iritzia zeure koadernoan. – Zer aldaketa ikusten duzu aurreko irudi-orriaren ondoan? 2. Labur itzazu Neolitoko kulturaren ezaugarri nagusiak, eta bila itzazu irudi-orrian ageri diren elementuetan. 3. Irudi-orriko zein partetan daude soberakinen agerpenaren ondorio diren elementuak? 4. Egin 3. irudi-orriaren analisi bat. – Zein dira, aurreko irudi-orriarekin alderatuz gero, berrikuntza nagusiak? 5. Irakur itzazu, arretaz, Hammurabiren Kodearen artikuluak, eta saia zaitez galdera hauei erantzuten:

– 199. artikuluan isun bat jartzen da. Zeri ematen zaio garrantzia isuna jartzeko garaian? 6. Erantzun honako galdera hauei: – Zer eragilek erraztu zuten lehen hiriguneen sorrera? – Zergatik sortu ziren aurreneko hiriak ura ugari zen lekuetan? – Zer esan nahi du esklabotza eskulana merkatzeko jaio zela esateak? – Zer harreman dago jabetza pribatuaren sorreraren eta gizarte-klaseen jaiotzaren artean? 7. Azter ezazu Diodororen testua (75. or.).

– Jende guztia modu berean tratatzen al da? Ba al da alderik emakumeak gaur egun tratatzen diren moduarekin? Argudia ezazu erantzuna.

8. Osa ezazu ardatz kronologiko bat ikasi ditugun data nagu-

– Zein dira gizarte horretan existitzen diren gizarte-maila edo-talde nagusiak?

9. Azaldu edo definitu ondoko adierazpide hauek: akropolia,

siekin.

agora eta polisa.

Bitxikeriak – Ur hiria, bikaintasun goreneko unean, 360.000 biztanle inguru edukitzera iritsi zen. – Babilonian zeuden antzinako munduko gauza mira-

– Jean François Champolion egiptologo frantsesak, 1822an, lortu zuen aurreneko aldiz egiptoar hieroglifiko bat dezifratzea.

garrienetakotzat hartu ziren “Lorategi zintzilikariak”. Harresia 18 kilometro luze zen. 200.000 biztanle izatera heldu bide zen.

– K.a. 3.500. urte inguruan gurpila agertu zen. Gurpila-

– 1770. urtean Oxfordeko Unibertsitateko hebreerazko ira-

gurpila baino tresna hoberik salgaiak eta pertsonak le-

kasle batek ziriz egindako idatziak zeuzkaten zenbait ohol

ren erabilera oso urrats garrantzitsua izan zen produktuen garraioan. Gaur egun ez da oraindik aurkitu horretik garraiatzeko.

txiki aurkitu zituen, eta “kuneiforme” esan zien. Ala-

– Rosetta harria granito beltzeko estela bat da, 1799an

baina, urte asko igaro ziren arrasto haien esanahia dezi-

aurkitua; metro bat da luze eta 760 kg-ko pisua du.

fratu ahal izan zen arte.

Giltzarria izan da egiptoarren antzinako hieroglifikoak

– Henry Creswicke Rawlinson, 1846an, lanean hasi zen

dezifratzeko. Gainaldean idazkun bat du, laurogeita

idazkera kuneiformea nola dezifratu jakin nahian. Be-

hamabi lerrokoa, grezieraz eta egiptoeraz. Ptolomeo

rrogeita hamar urte geroago idazkera akadiarra dezifra-

V.a (K.a. 210 -181) faraoiaren dekretu bat da, hiru

tzea lortu zen, antzinako idazkera sumeriarretik eratorria,

idazketaren arabera idatzia: hieroglifikoa, demotikoa

zeina ezagutzen den idazkera mota zaharrena baita.

eta hazbeteko greziera (letra larriz idatzia).

2. irudi-orria

3. irudi-orria

3. Hiria erdigune politiko gisa GALDERA GILTZARRIAK • Zerk eragiten du hirien hazkundea? • Zergatik da Erroma garrantzitsua? Nolakoa zen eguneroko bizitza hiri barruan? • Erromatar herritar guztiak al ziren maila berekoak? • Zein izan zen Erromatar Inperioaren zabalkundearen tresna nagusia? • Zerk osatzen zuen Erromatar Inperioaren komunikaziosarea? • Noiz hasi zen eta noiz bukatu zen Erromatar Inperioa?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK K.a. VI. mendetik aurrera, Erromako hiria, poliki baina etenik gabe, zabaltzen hasi zen, harik eta Estatu handi bat, inperio izugarri bat, sortu zen arte. Inperio hark Mediterraneo itsasoaren kostalde osoa hartu zuen. Estatu hark gobernu mota jakin bat (errepublika lehenbizi eta inperioa gero), hizkuntza bat (latina) eta lege idatzi batzuk (zuzenbidea) osatu zituen, hau da, biztanle guztientzat balio zuen kultura propio bat: erromatartzea. Erromatar Inperioak hiru elementu nagusitan oinarritu zuen bere lurraldearen kontrola: armada trebe eta oso abertzale bat, inperioaren bazter guztietara laster iristeko moduko komunikazio-sare bat (galtzadak) eta eskualde guztiak menderatzen zituzten hiri-sarea.

Lehenengo hiri haiek haziz joan ziren eta urrun bizi zen jende ugari erakarri zuten: beren egoera ekonomikoa hobetu, salerosketan jardun, hiriaren barneko bizimodu erakargarrian parte hartu, etab. bilatzen zuten herritar haiek. K.a. 5000. urtetik aurrera, hiri haietako asko eremu geografiko handietako hiriburu eta erakarpengune bihurtu ziren. Alexandria, Babilonia (milioi erdi biztanletik gora izatera iritsi zen), Atenas, Kartago, Damasko eta Erroma dira, besteak beste, K.a. I. mendearen aurreko hirigune handien adibideak.

Erroma, hiriburu handiaren adibide K.a. IV. mendetik aurrera eta K.o. IV. mendearen bukaera arte, erromatarrek Inperio handi bat osatu zuten; Erroma

zen inperioaren hiriburua. Hasieran txikia zen, apurka zabaltzen joan zen hiri-estatu bat. Inperioaren batasun politikoa lortu zenean, Karakala enperadoreak erromatar herritartasuna eman zien inperioko biztanle guztiei. Munduaren zentro bihurtu zen, lortutako ospeari, eta, horrekin batera, aita santuen egoitza izendatu izanari esker. Oraindik ere ezaguna da garai hartan lortutako garrantzia argi adierazten duen esaldia: “Bide guztiek daramate Erromara”. Mendeen joanean, inperioko hiriburu ez ezik, munduko merkataritzaren, politikaren, kulturaren eta erlijioaren gune nagusia ere bihurtu zen Erroma. Zentralismo hori indartzeko, inoiz inongo botere politikoak zabaldu duen komunikazio-sarerik ikusgarriena (galtzada bikainak eta itsasbide seguruak) osatu zuen Erromak. Galtzadak lekurik bakartuenetara iristen ziren, eta haietatik igarotzen ziren salgaiak, soldaduak, mezulariak, bidaiariak, etab. Egiazko arteriak ziren, inperioaren bihotzera, Erromara, iristen zirenak. Itsaso Atlantikoaren europar kostaldetik Ekialde Erdiko eremu kontinentaletara hedatzen zen lurraldearen ardatz bihurtu zen, hortaz, hiria. Ospea eta ezagutza eskuratu nahi zuten politikari, merkatari, militar edo jakintsuek metropoli handira joan behar zuten, derrigorrezkoa zen Erromara joatea. Hiri irekia izan zen K.o. II. mendea arte; baina mende horretan, barbaroen erasoen kontra defendatzen hasi behar izan zuen, eta harresi-gerriko bat eraiki zuen. 2.000 hektareako eremua izatera iritsi zen. Hiriaren kanpoaldeko alorretan landetxeak eta nekazari-etxalde handiak zeuden. Milioi bat biztanletik gora izatera heldu zen Erroma.

Gizarte-banaketa Hiriaren hasierako garaian bi herritar mota zeuden: askeak eta esklaboak. Erromatar gizartea, beste gizarte asko bezala, gizarte-desberdintasunean oinarritzen zen. Bost gizarte-maila zeuden: patrizioak, plebeioak, esklaboak, bezeroak eta libertoak.

Patrizioak Erromako jatorrizko familiak eta haien ondorengoak ziren. Haiek osatzen zuten goreneko gizarte-maila. Erromaren sorreraren oinarria ziren, eta eskubide osoko herritarrak ziren.

3 1

Antzinako Erromaren maketa. 1. Coliseuma. 2. Circus Maximusa. 3. Foroak.

Erroma Foroaren inguruan zegoen egituratua. Hantxe zeuden hiriko eraikin publiko gehienak. Foroa zen hiriaren erdigunea, han biltzen zen Senatua, han entzuten ziren epaileen auziak, han egiten ziren negozioak, merkataritzaâ&#x20AC;Ś

Erromako kaleetan sekulako jendetza eta denda eta zerbitzu ugari egoten zen, gaur egungo hiri gehienetan bezalaxe. Trajanoren merkatua horren adibide egokia da. Barnean 150 saltoki baino gehiago zeuden, hainbat solairutan antolatuta eta erdiko plaza batera ematen zuten guztiek: gaur egungo saltegi handiak bezalaxe!

Galtzaden eta itsas ibilbideen sarea, Inperioaren hedadura handieneko garaian (117. urtea)

Erromatar Inperioaren lurraldea Galtzadak Itsasbideak

Erromatar galtzaden sarea izan zen Erromatar Inperioa egituratu zuen osagai nagusietako bat. Erromatar legioak batetik bestera joateko pentsatuak izan ziren hasieran, baina, denborarekin, helburu administratiboetarako eta merkataritzarako ere erabili ziren. Bide pretoriarrak ziren nagusiak, Inperioko hiri nagusiak lotzen zituztenak, eta estatuak ordaintzen zituen horien gastuak. Tarteko zabalerako ibaien gaineko harrizko zubien eraikuntza izan zen berrikuntza nagusietako bat, eta orobat tunelen indusketa eta mendi-mazeletako igarobideen eraikuntza. Via Apia zen ezagunena, Erromatik Bridisira zihoana.

Plebeioak, biztanleriaren zatirik handiena, errefuxiatu pobreak edo nagusiekin haserretutako bezeroak ziren. Esklaboak gerrako presoak ziren. Ez zuten inolako eskubiderik. Bezeroak atzerritarrak edo errefuxiatu pobreak ziren, eta patrizio baten babespean bizi ziren: diruz laguntzen zieten, legearen aurrean defendatzen zituen, etab. Libertoak aske gelditutako esklabo ohiak eta haien familiak ziren. Beren nagusi izandakoei lotuta jarraitzen zuten, bezero moduan.

Erromako bizimoduaren bikaintasuna Erromako bizitzak, Inperioko beste hiri garrantzitsuenetakoen antzera, gaur egungo hiriburu modernoen distira bide zuen. Erromatar kale eta hiribideetan denetarik eskaintzen zen, eta gauzarik harrigarrienak aurki zitezkeen: tabernak, ostatuak, termak, bainu publikoak, parkeak, monumentuak, prostituzio-etxeak, azokak, denda txikiak, Inperioko bazter ezkutukoenetatik ekarritako gai exotikoak saltzen zituzten dendak, ikuskizun handiak anfiteatro, antzoki, zirku eta abarretan. Horrez gainera, premiazko azpiegiturak zituzten, besteak beste, estolda-sistema. Denetarik metropoli handiko herritarren eskura. Aberatsak etxe handi eta dotoreetan bizi ziren, baina biztanle gehienak gela txikietan bizi ziren, zenbait solairuko eraikinetan.

Erroma, ekonomiaren erdigunea â&#x20AC;&#x153;Urteko urtaro guztietan, baina udazkenean bereziki, itsasontzi asko iristen dira Tiber ibaiaren itsasertzean amarratzera eta Erroma munduko merkaturik unibertsalena bihurtzen dute. Sekulako salgai-zamak ikus daitezke bertan, Indiatik eta Arabiatik ekarriak. Babiloniako ehunak eta urrutieneko herri barbaroetako bitxi ugari iristen dira Erromara, laster eta seguru. Erroman saltzen diren aleak eta elikagaiak Egiptoko eta Siziliako soroetakoak dira, edo Afrikako lur landuetakoak. Horregatik esan genezake Erroman ikusi ez dena ez dela existitzenâ&#x20AC;?. AELIOREN HITZALDIA (I. MENDEA)

Aisia eta dibertsioa Erromatar Inperioan Erromatar hirietan, herritarrentzako zerbitzuak garrantzi handikoak ziren, eta bereziki zuten garrantzia aisiaren alorreko zerbitzuek. Antzoki, terma, anfiteatro edo zirku ugari eraikitzen ziren.

Hiritarrak oso maiz joaten ziren ikuskarietara, batez ere gladiadoreen arteko hil ala biziko borrokaldietara edota koadrigen lasterketetara (lau zaldik tiratutako bi gurpildun gurdia zen koadriga). Ikuskari haietako zenbaitek egunak eta egunak irauten zuten, eta publizitate handia eginez iragartzen ziren.

Inperioaren kontrola Eraginkortasunez gobernatzeko, Erromak hiri sail bat eraiki zuen, inperio osoan zehar banatuta. Hiri haiek beren inguruko hiriburu politikoak izateko eginkizuna betetzen zuten. Haietako gobernua eta boterea erromatar klase politikoaren esku zegoen, eta hark hartzen zituen erabaki garrantzitsuak, kobratzen zituen zergak, egiten zituen eraikuntza-lan publikoak, eta arduratzen zen bere lurraldearen barnean segurtasunari eta ordenari eusteaz. Edonola ere, erromatarren gudarostea izan zen hiri erromatarren zabalkundearen eta kontrol politikoaren tresna nagusia. Garai hartako herri eta zibilizazioetako gudarosteak, oro har, mertzenario profesionalez osatuak ziren eta ez zen soldaduen jatorria kontuan hartzen; erromatar gudarostean sartzeko, ordea, erromatar herritarra edo Erromaren mendeko herri batekoa izan behar zen, nahitaez. Soldadutza hamazazpi eta hirurogei urte bitarteko gizonek egin behar zuten. Herritar aberatsenek zalditerian edo infanteria astunean jarduten zuten, eta pobreenek, berriz, infanteria arinean. Beste herritarrak itsas armadan eta zalditerian aritzen ziren. Maila goreneko erromatarrek ez zuten soldaduska saihesten, hura egitea ezinbestekoa baitzen politikaren munduan sartzeko. Kanpaina militar bat hasten zenean, zozketa bidez hautatzen zen nork parte hartuko zuen. Soldaduei lansari bat ematen bazitzaien ere, ez zuten beren lurrak nork zaindu, eta kontuan hartuta kanpainak gero eta luzeagoak zirela eta erromatarrek gero eta denbora gehiago igaro behar zutela etxetik urrun, esklaboak erabiltzen hasi ziren, erromatarrek ezin egin zituzten lanak egiteko. Denborarekin, soldaduek konfiantza eta segurtasun gehien ematen zien jeneralaren edo agintari militarraren mende jartzen ziren, eta hari leialtasuna eskaintzen zioten, soldata eta diru truke. Hori dela eta, jeneralak bihurtu ziren Erromako egiazko jabe. Bestalde, konkista berrien ondorioz, bide-sare berriak eta hiri-asentamendu berriak eraiki behar izaten ziren. Hiriak

Erromatar Inperioaren antolamendu politikoa Tribuen biltzarra hiritar libreek osatzen zuten, eta haiek honako hauek aukeratzen zituzten:

Zenturien biltzarrak legea betetzen zela zaintzen zuen, eta honako hauek aukeratzen zituen:

Edilak Tribunoak Magistratu zergariak

Zerbitzu publikoak Plebeioen defentsa (patrizioak ez zirenena) Ogasunaren administrazioa

Pretoreak Kontsulak Zentsoreak

Justiziaren administrazioa Armadako buruzagiak, Senatuko lehendakariak, egiazko estatuburuak. Moral publikoa eta senatarien aukera

Patrizio nobleen biltzarrak erlijioaren gaineko auziak erabakitzen zituen

Senatua: Legeak idazten zituen eta Erromako kanpo-politika zuzentzen zuen.

1 2

Sarritan, garrantzizko zerbitzuak emandako armadako kideei, nekazaritzan eta abeltzaintzan aritzeko moduko lurrak ematen zitzaizkien saritzat (fundusak). Denborarekin, bizigune horiek villa (hiribildu) bihurtu ziren, hau da, nekazaritzan jarduteko eraikin multzo handia. Hiribilduaren barruan hiru eremu bereizten ziren: 1. Pars urbana edo familia noblearen eta konfiantza handieneko jopuen bizitokia. 2. Pars Rústica. Jopuentzako eta esklaboentzako eraikinak, atseden hartzeko eta lurra lantzeko lanabesak gordetzeko erabiltzen zena. 3. Pars Flumentaria. Lanari loturiko eraikinak, hau da, eskortak eta nekazaritzako produktuen biltegiak.

Bitxikeriak – Gaur egun, antzinako Erromari dagokion monumentueremuan ezin da lur-mailatik behera inolako egiturarik edo garajerik eraiki. Erroma azpian zabaltzen den ondare historiko ugari eta garrantzitsua hondatzeko arriskutik babesteko hartu da neurri hori.

– “Erromatarrak, konkistako gerretan, objektu baliotsu edo luxuzkoez ez ezik, garrantzizkoa zen harrapakin mota batez ere jabetzen ziren: gerrako presoak, militarrek beren etxeetatik atereak eta esklabo bihurtzen zirenak. Haietako batzuk soldadu sartzen ziren armadan, eta gainerakoak merkatuetan saltzen zituzten”. J. BURIAN ETA J. JANDA. Erromatarrak eta haien inperioa

komunikabideetatik hurbil eraikitzen ziren. Eta etsaiengandik defendatzen eta hazkundea mugatzen zuten harresiez inguratzen zituzten hiriak. Akueduktuak, zubiak, ura banatzeko sistemak, eraikin handiak –Kuriaren antzekoak–, merkatuak, basilikak, antzokiak, anfiteatroak eta termak eraikitzen zituzten. Sarritan, eginkizun berberetan aritzen ziren pertsonak kale berean elkartzen ziren, eta haiek ematen zioten izena kaleari. Erromatarrek sortutako hirigune berrien jatorria bitarikoa izaten zen: a) Kanpamentu militarrak, hiri bihurtzen zirenak. b) Laborantzan eta abeltzaintzan oinarritutako kokaleku txikiak. Kontuan hartu beharreko beste osagai bat fundusak ziren, eta hiribilduen sorrera ekarri zuten denborarekin. Nekazaritzaren inguruko kokalekuak ziren, ustiapen ekonomikoan oinarritutako unitateak ziren, eta gudarosteko soldaduak saritzeko erabiltzen ziren. Fundus garrantzitsuak aurkitu dira Ebro aldean eta Akitaniako lurretan; baita Faltzesen (Nafarroa) eta Kabrianaren (Araba) artean ere; eta orobat Ledearen eta gaurko Zangozaren artean.

Erromatar Inperioa Euskal Herrian Zibilizazio klasikoak (feniziarrak, grekoak eta erromatarrak bereziki), beren merkataritza- eta kolonizazio-asmoek bultzatuta, mendebaldeko munduaren azken mugetaraino heldu ziren: Finis terrae (gaurko Finisterre, Galizian). Erromatar historialariei esker, badakigu Euskal Herrira heldu zirenean bazirela sei tribu bertako lurretan bizi zirenak: akitaniarrak, baskoiak, autrigoiak, karistiarrak, barduliarrak eta beroiak. Iberiar penintsulan aurreneko aldiz lehorreratu ondoren (Anpurias, K.a. 218) hasi ziren erromatarrak Euskal Herriko lurraldeetan sartzen. K.a. 179an sortu zuten Penintsulako aurreneko hiria, Graccurris (Alfaro), eta K.a. 178an heldu ziren Euskal Herrira. Pompaeloren sorrera da (gaur egungo Pamplona, Iruñea), K.a. 75ean, lur hauen erromatartzearen daturik esanguratsuena. K.a. 56an Novenpopulania sortu zuten Akitaniako lurretan, eta K.a. 19an bukatu zen konkista, Pirinioak barne. Erromatarrak zazpiehun urtez bizi izan ziren euskal lurretan, eta, hala, euskaldunek erromatartze-prozesu sakona bizi izan zuten, eta hizkuntza galdu ez bazen ere, latinaren era-

gin handia izan zuen. Lurraldeotako biztanleek beretu egin zuten konkistatzaileek zekarten zibilizazioa, eta baita haien teknika ere (goldea). Erromatar estatua herri-federazio bat zen ia. Erromatartze-prozesuaren ezaugarri nagusia erromatarren eta bertako biztanleen arteko harreman onak izan ziren. Askotan errekrutatu ziren baskoiak eta erabili ziren erromatar legioetan, eta askotan parte hartu zuten Inperioko kanpaina militarretan. Erromak helburu ekonomikoak bilatzen zituen Euskal Herrian: nekazaritza-gaiak, metalak eta esklaboak batez ere. Erromak bi partetan zatitu zituen euskal lurrak: a) Ager izenekoa, Ebro ibaiaren inguruan, lurraldearen hegoaldean; aise lantzen ziren lurrak zeuzkan, labore sailak bereziki. b) Saltus izenekoa, iparraldean, sarbide zaileko eremua. Baso-eskualde bat hartzen zuen; Erromarentzako ez zuen baliabide interesgarririk, zenbait mineral eta esklaboak eta mertzenarioak eskuratzeko aukera izan ezik.

Erromatar hiri bat Araban Trespondeko herrian (Araba), Zadorra ibaiaren ertzean, daude Euskal Herriko lurretako erromatartzearen hondakin interesgarrienetako batzuk. Veleiako erromatar “opiddum” izenekoa da, geroago bertako biztanleek Iruña esango ziotena. Mendi-muino baten gainean dago, eta herri garrantzitsua behar zuen izan, bertan aurkitu den aztarna kopurua kontuan hartuz gero. Karistiarren taldeko gune gotortu bat bide izan zen, hasieran. Toki ezin hobean zegoen, eta horregatik erabaki zuten erromatarrek bertan hiri bat eraikitzea. Astorga-Bordele ibilbidean, distira handiko uneak izan zituen (flaviotarren garaia) eta 5.000 biztanle eduki zituela uste da. Erromatar herri hori gure aroko I. eta II. mendeetan zehar eraiki zen. Eraikin handiak zeuden bertan, kategoria handiko estatua apaingarriak, luxuzko lanabesak, etab. Hasierako eraikuntzaren garaian, hiriak ez zeukan harresirik, ezta defentsarako babesgarri berezirik ere. Babeserako osagaiak K.o. III. mendetik aurrera eraiki ziren, eta, azkenean, 1,5eko perimetroa zuen gerriko hesitu bat eraiki zuten. IV. mendean gotorleku handi bat zen hiria, harresi sendosendoekin, eta 500 bat soldadu zeuzkan guztira.

Lapurdum

Goikolau

Hasparren

KARISTIARRAK BARDULOAK

OIA RIG AUT

Oiasso Deba

Flaviobriga Forua Areatza

Veleia Suestassium (Arcaia) (Iruñea)

Cabriana

Peryoade

Alba Araceli

Carasa Imus Pyrenaeus

ILUROIAK

Aquae Tarbellicae

Turissa

Tullonium

Pompaelo Bituris Iluberri Oteiza Ledea Zangoitza VEROIAK Arroniz Tarraga Faltzes Villares Tricio Nemanturisa Andelos San Esteban Cara K Bezares Funes OIA Calagurris SK BA Alesbes

Deobriga

Arenatza

Kokaeremuak Gatzagak Erromatar galtzada

Gracurris Curnonicum Ercavika Fitero

La Mosquera Cascatum Soto de Romaletes Turiaso

Inperioko azken mendeetan hiri erromatarretan harresi lodiak eraiki ziren arren, tribu barbaroek konkistatu eta arpilatu egin zituzten.

Euskal Herria erromatarren garaian.

Iruñako indusketetan aurkituriko gorputzenborra (Arabako Arkeologia Museoa).

Iviliari eskainitako aldareko harria, Ereñoko harrobietatik ateratako marmolez egina. Foruko elizako ataria.

Iruñako “oppidum”aren harresia.

Trespondeko erromatar zubia.

Ledeako hirigunea, Irunberriko Arroilaren parean.

Iruñeko hiriaren sorrera K.a. 74. urtean, Kneo Ponpeio Magnok, Sertorioren kontrako liskarretan, erromatar kanpaleku bat ezarri zuen antzinako Iruñea herri baskoiaren gainean. Haren ohorez jarri zioten Pompaelo izena. Oholesi bat eta zubi bat eraiki zituzten, eta foruaren erromatar ereduari jarraituz kolonizatu eta urbanizatu zuten; ohiko zerbitzuez hornitu zuten (forua, termak, azoka…). Gaur egun Navarrería deritzanaren goreneko partean zegoen (Katedrala eta Curia eta Dormitalería kaleak hartuz). Penintsularen eta Inperioko gainerako lurren artean zuen pribilegiozko kokagunea zela medio, hiriburu nagusi bihurtu zen inguruko lurren artean; K.o. II mendean izan zuen goreneko aldia.

-Iruñeko herri zaharraren gainean erromatarrek Pompaelo (Pamplona, Iruñea) sortu zuten. Muturreko auzoak edo aldiriak oso zabalak ziren, etxeak txikiak ziren eta tabernazuloak ugariak, eta hantxe bizi ziren eskulangileak eta nekazariak beren artalde eta animaliekin; euskara asko erabiltzen zen han, baina erdialdeko auzoetan, haietan latina erabiltzen baitzen, eraikuntzak aberatsagoak ziren. Etxeak, batez ere, erromatar erara eraikitzen ziren, klima hotzaren eskakizunetara apur bat egokituak, klima hark, urte osoan ia, ez baitzuen aire zabaleko bizimodua egiten uzten. B. ESTORNÉS LASA, Historia General de los Vascos

Erromatar Inperioko hiriburutik hiri handi modernoetara Erroma da antzinaroko hiri-metropoliaren adibiderik argiena. Inperioko hiriburu gisa zuen mailak komunikazio guztien erdigune bihurtu zuen (“bide guztiek daramate Erromara”), eta nahitaez bisitatu beharreko tokia zen edozein esparrutan –politikan, kulturan, artean zein armagintzan– gailendu nahi zuen pertsonarentzat.

Metropoli-eremua Ikusi dugunez, hiriak ez dira bakarrik bertan bizi diren pertsonentzako jardueraguneak, baizik eta hiria inguratzen zuen eremu zabaleko biztanleentzako jardueraguneak. Eragineremu horri esaten zaio metropoli-eremua. Zenbat eta handiagoa izan hiri bat, orduan eta garrantzitsuagoa izango da, eta orduan eta zabalagoa haren metropoli-eremua. Saltokiguneen, osasun-laguntzaren, goi-mailako lehiaketako kirol-ikuskarien, kulturaren (museo, erakusketa, dokumentazio-zentro eta abarren), janari azoka nagusien, lanaren eta hirigune txikiagoetan ezin aurkitu dituen zerbitzuen bila joaten da jendea hiriburura edo hirira.

Horregatik, zenbat eta gehiago hazi hiri bat, hainbat eta premia handiagok ditu errepideei, burdinbideei, aireportuei eta komunikabideei dagokionez, bertan errazago sartu ahal izateko. Hirien eragina zenbait eratakoa izan daiteke: erlijiosoa, politikoa, ekonomikoa, kulturala, etab. Sarritan oso, hiriek era askotako eragina izaten dute. Laburtuz, metropoli-eremu bat gune nagusi baten inguruan zabaltzen den hiri-lurralde bat izaten da, eta hark ematen dio izena multzo osoari. Esparru horretan, halaber, hiri-satelite batzuk izan daitezke, neurriz txikiagoak, eta egoitza-, merkataritza- edo zerbitzu-eremuen eginkizuna betetzen dutenak.

Megalopoliak eta konurbazioak Gaur egun, metropoli-eremu bat hazten denean, neurri handi samarra hartzen duenean eta hainbat hiri garrantzitsu bateratzen dituenean, eta haiekin merkataritza- edo industria-harremanak ezartzen dituenean, pertsonen, salgaien eta ideien truke erosoa errazten duten komunikazio- eta garraio-sare handiez hornitzen denean, megalopoli esaten zaio eremu horri. Metropoli-eremu batek garai batean beregainak ziren hiriak eta hiriguneak hartzen dituenean bere baitan, konurbazio bihurtzen da. Bai erkidegoen mailan, bai maila nazional edo nazioartekoan, erraza da metropolien edo konurbazioen adibideak aurkitzea. Euskal Herrian, konurbazio adibide argiak dira Bilbo eta ibaiadarraren bi ertzetako hiria, edota Gasteiz, Arabako lurraldeko erakargunea. Madril, Bartzelona, Valentzia, Sevilla edota Zaragozako hiriak ere metropoliguneen eta konurbazioen adibide aipagarriak dira. Aipamen berezia merezi du atal honetan “DonostiaBaiona Eurohiria” deritzanaren sorrera-proiektuak. Eurohiri hori (Europar Batasunaren legediaren babesean sortua delako deitzen da horrela, Europar Batasunak herrialde kideen arteko mugak ezabatzen baititu eta zenbait herrialderen artean era guztietako egiturak sortzea ahalbidetzen baitu), konurbazio lineal bat sortzeko saio bat da (hiri lineal bat), mugaren alde batean eta bestean, Gipuzkoan eta Baionaren barrutian (frantses estatuko Pirinio Atlantikoen eskualdearen barruan) kokaturiko hirien artean. Ohiko konurbazioak edo metropoli-espazioak ez bezala, hiri linealak, berez, konurbazioak dira, eta osagai dituzten hiri guztiek zeinek bere nortasuna gordetzen dute, eta ez diete irizpide huts-hutsik hierarkikoei jarraitzen, alegia, hiri bat ez zaio gainerako guztiei gailentzen.

Ponpeia, probintziako hiri erromatarra

Pompeiako kalea.

K.o. 79. urtean, Vesuvio sumendiaren erupzio batek —ia 1500 urte lo igarotako sumendia zen Vesuvio—, oso-osorik hobiratu zuen Ponpeiako hiria. Tragediak ustekabean harrapatu zituen biztanle guztiak, eta hain laster gertatu zen guztia, non herritar askok ezin izan baitzuten ihes egin. Eraikinak, altzariak eta pertsonak, dena gelditu zen labaren azpian hobiraturik. 1748an, soroan lanean ari zen nekazari batek berraurkitu zuen hiria. Azken bi mendeotan zehar arkeologoek sumendi-errautsak tonaka mugitu dituzte, eta hiria zehaztasun handiz berreraikitzea lortu dute. Ponpeiako hiriak oso informazio aberatsa ematen digu erromatar hirietan bizimodua nolakoa zen jakiteko. Sekulako eraikin publikoak aurkitu dira bertan: – Lau terma, gizonentzako eta emakumeentzako bereiziak; zenbaitetan, igerileku-zerbitzua ere bazen. – Merkataritza-kaleak. – Elikagaien merkatua. – 8.000 lagunetik gora sartzen ziren anfiteatroan, eta instalazio osagarriak ere bazituen, hala nola, artisten gelak, agertoki-esparruak, etab. Hainbat sektoretan banatuta zegoen, ikuskizunera joaten ziren gizarte-taldeak bereizita egon zitezen.

Anfiteatroa, 20.000 lagunetik gora hartzen zituena.

– Antzokiaren ondo-ondoan, odeoi bat zegoen, hau da, musika-areto bat. Eraikin hori, bere garaian, estalita zegoen, eta 2.000 ikuslerentzako lekua zeukan. – Hiriaren kanpoaldean antzokia zegoen, bizitegi auzo batean egoten zen eta eraikinik gabeko baina primeran urbanizatutako esparru zabal batez inguratua. Antzokiak 20.000 ikusletik gora har zitzakeen. Ponpeiako kale guztiak oso ondo zolatuak zeuden, basaltozko harriz. Kale guztietan, hainbat bloke egoten ziren espaloiaren maila berean, oinezkoak kalearen alde batetik bestera igarotzeko izaten ziren. Harrizko zatien artean zegoen bereizketa halakoa zen, non egunero-egunero hiriko kaleak betetzen zituzten salgaien gurdiak igaro baitzitzaketen. Kalerik gehienetan zeuden, halaber, iturri publikoak. Ponpeiak, adituen arabera, 10.000 eta 15.000 bitarteko biztanleria izan zezakeen.

Ariketak 1. Irakur ezazu, arretaz, Aeliok Erromako hiriaz idatzitako testua (80. or.), eta egin ezazu zuk beste bat, berdina, bizi zaren hiriari edo zure eragin-eremuan dagoenari buruzkoa; esan ezazu nondik iristen diren produktuak bertako merkatuetara. 2. Lehenengo irudi-orrian aipatutako irizpideei jarraituz, azter ezazu Erromatar Inperioari buruzko 4. irudi-orria. Zein dira, aurrekoarekin alderatuz gero, berrikuntza nagusiak? 3. Bila ezazu Erromatar Inperioaren garaiko Iberiar penintsulako hiri garrantzitsuei buruzko informazioa. 4. Zergatik esaten dugu Erroma inperio bat izan zela? – Zer esan nahi du “Bide guztiek daramate Erromara” esaldiak? – Nor joaten zen Erromara? Zertara? – Bila ezazu informazioa eta egin ezazu Erromatar Inperioko hiri handiak erakusten dituen mapa bat. 5. 79. or. Erromako maketa baten argazki bat ageri da. Zer eraikin eta zer espazio publiko ikusten duzu argazki horretan? 6. Irakur ezazu, arretaz, Burian eta Jandaren testua (81. or.), eta erantzun honako galdera hauei:

– Termak – Vesuvioa 11. Erantzun iezaiezu honako galdera hauei: – Zure ustez, zergatik izan ziren erromatar hiri garrantzitsuak, besteak beste Iruña-Veleia, Iruñea edo Graccurris, Euskal Herriko lurraldearen baitan? – Zer esan nahi du Euskal Herriko lurraldea erromatartua izan zela esateak? – Zure ustez, zergatik aurkitu dira erromatar hirien hondakinak Euskal Herriaren hegoaldean, eta askoz ere gutxiago iparraldeko partean? – Zergatik eraikitzen ziren sorreratik harresirik ez zuten hirietan harresiak? – “Fundus” hitzetik, latifundio eta minifundio hitzak sortu dira. Esan ezazu zer esan nahi duten. 12. Beha iezaiozu, Erromako galtzaden mapan, gaurko Euskal Herriari dagokion lurraldeari. Aldera ezazu gaur egungo mapa batekin, eta osa ezazu galtzada haiek gaur gurutzatuko zituzketen hirien zerrenda. 13. Defini itzazu honako hitz hauek: – Metropoliko eremua

– Zer onura ateratzen zuten erromatarrek gerretatik?

– Metropolia

– Zeinek erosten zituen esklaboak azokan, eta zertarako erabiltzen ziren?

– Megalopolia

7. Nola osatzen zen Erromako armada? 8. Erantzun honako galdera hauei: – Zenbat lagun iritsi ziren Ponpeian bizitzera? – Non dago kokatuta Ponpeiako antzokia? Zure ustez, zergatik ote zegoen hor? – Zertarako eraiki ote zen hiriak guztira zeuzkan biztanleak baino askoz ere gehiago hartzen zituen antzoki bat? 9. Aurreko orrialdeetan Ponpeiari buruz ageri den informazio guztia bilduz, zer datuk laguntzen digu “Aisialdia eta dibertsioa Erromatar Inperioan” testuko informazioa berresten?

10. Zure ezagutzak osatzeko, bila ezazu hitz hauei buruzko informazioa:

– Hiri lineala – Hiri sateliteak – Konurbazioa 14. Zergatik esaten zaio Eurohiria “Donostia – Baiona hiri lineal” delako proiektuari? 15. Bila ezazu informazioa eta jar itzazu munduko mapa batean gaur egungo metropoli handiak, bereziki ikasi berri dugun eragin motaren bategatik garrantzitsuak direnak. 16. Zer hirik osatzen dute Bilbo handiaren metropoli-eremua? – Saia zaitez jakiten zein diren Euskal Herriko probintzia bakoitzeko metropoliguneak.

Bitxikeriak

– Erromako oparotasun handienaren garaian, K.o. 300 – Ponpeian egin diren azterketa arkeologikoetan, hourtearen aldean, etxebizitza-arazo larriak zeuden. Hi-

nako testu hau aurkitu da eraikin bateko horman ze-

riaren barneko espazioa ez zen aski. Usadiozko erro-

goen kartel batean:

matar etxeak, patio baten inguruan eraikiak eta solairu bat edo bi besterik ez zituenak, lur gehiegi hartzen zuen jende gutxirentzat. Horrela, insula zeritzana sortu zen, zenbait solairukoa eta sarritan 10 etxebizi-

“Decimus apaizaren enpresako berrogei gladiadore eta haren semearen enpresako beste hogei borrokatuko dira Ponpeian apirilaren 8tik 12ra. Piztien borroka ere izango da. Ikusleen eserlekuak estaliak izango dira”.

tzatik gorakoa izaten zen. – Erroman 46.000 insulatik gora zeuden erroldan. Osa- – Barbaro hitza grekotik dator, eta “atzerritar” esan nahi du. sun-arazoak zirela-eta, eta su hartzeko arriskua zegoelarik, Augusto enperadoreak debekatu behar izan

“Mundu zaharkituak galdu du garai bateko sasoia…, neguak ez

zuen, lege bidez, hiri barnean 70 oinetik gorako etxeak

dakar haziak elikatzeko adina urik, ezta udak uztak epeltzeko

eraikitzea, hau da, 21 bat metrotik gorakoak.

berorik ere…, landan ez da nekazaririk, itsasoan ez da arran-

– Erromak bere inperioan zabaldu zuen bide-sare izu-

tzalerik, kanpamentuetan ez da gudaririk…; ez da justiziarik

garriari esker, posta-zerbitzu ofizialak, “cursus publi-

epaiketetan, ezta gaitasunik ere lanbideetan, ohituretan dizipli-

cus”, eguneko 75 km-ko abiadan bana zezakeen

narik ez…; izurriteak populazioa murrizten du…; hurbil da jui-

posta arina.

zioaren eguna”. SAN ZIPRIANO, III. MENDEA

4. irudi-orria 87

Gai honetan zehar, honako gai hauek landuko ditugu: Prozedurazko edukiak (Egiten jakin) – Hainbat iturritatik garrantzizko informazioa lortzeko eta erregistratzeko urratsak egitea. – Lortutako informazioa bakarka edo taldean idazteko urratsak egitea (laburpenak, sintesiak, lan monografikoak, taula konparatiboak, txostenak, ikerketa-lan txikiak, etab. antolatu eta egin). – Denboran eta espazioan aldiak, kulturak eta zibilizazioak, gertaera historikoak, datuak eta lekuak kokatzeko urratsak egitea. – Aldaketa-prozesuei behatzeko urratsak egitea. – Denborazko sekuentzien, denbora-lerroen eta friso historikoen irudikapen grafikoa egiteko teknikak erabiltzea. – Gertaera historikoak hainbat arrazoik eraginak izaten direla aztertzeko urratsak egitea: gertaera historikoen kausak eta ondorioak beren izaeraren arabera ezagutzea eta gizarte-gertaeren kausak era askotakoak izaten direla jabetzea. – Artelanak dagozkien testuinguruan irakurtzeko eta interpretatzeko urratsak egitea. Hainbat garai eta kulturen arteko azterketa konparatiboa, horien arteko aldeak eta berdintasunak bilatuz. – Kulturen arteko desberdintasunak aztertzeko urratsak egitea. – Erdi Aroko edo Aro Modernoko alderdiak gaur egungo gertaera batekin alderatuta aztertzeko urratsak egitea.

Balio-edukiak (Zure parte-hartzea ezinbestekoa da, eta ahalegindu behar duzu zure iritzia eta jarrera aurkitzen). Laguntzeko, hainbat tresna emango dizkizugu, honako alderdi hauek landu ditzazun: – Espazioa osagai fisikoen eta gizakien ekintzaren arteko harremanen adierazpena dela aurkitzeko eta aztertzeko interesa edukitzea. – Lehenaldiko gizarte-errealitatea eta horrek gaur egungo gizartearekin duen harremana ezagutzeko interesa eta jakin-mina eta jarrera kritikoa, gertaera historikoen aurrean. – Gizarte historikoen adierazpen artistiko eta kulturalak balioestea eta errespetatzea. – Ondare kulturalaren eta ondare historiko-artistikoaren aberastasuna eta aniztasuna aintzat hartzea, errespetatzea eta hartaz gozatzea eta hura gordetzeko eta babesteko jarrera hartzea. – Gizonek eta emakumeek historiaren subjektu gisa bete duten zeregina balioestea. – Kulturen arteko aldeak baloratzea. – Euskal gizartearekin bat egiten duten kulturetako pertsonak eta kulturak onartzea, errespetatzea, enpatia eta solidaritatea izatea. – Era aktiboan eta eraikitzailean parte hartzea, ahalegin pertsonala, erantzukizuna eta solidaritatea agertzea taldeko lanetan edo taldean egiten diren beste zereginetan. Naturaltasunez onartzea norberaren akatsak eta hutsegiteak eta horiek zuzentzeko jarrera izatea.

Kontzeptuzko edukiak (Memorizatu eta ulertu) 1. Erromatar Inperioaren amaiera 2. Europa Erromaren gainbeheraren ondoren 3. Esklabo izatetik jopu izatera 4. Zer da Erdi Aroa 5. Feudoen Europa 6. Desberdintasunen mundua 7. Nekazaritza, ekonomiaren oinarri 8. Kultura Erdi Aroan 9. Mairuak eta kristauak, aurrez aurre 10. Garapen ekonomikoa eta hirien susperraldia 11. Monarkiaren garapena Iberiar penintsulan 12. Austriako etxea 13. Mundu modernoaren hasiera 14. Barrokoa

III. Erdi Aroa: aldaketa handiko garaia

1. Erromatar Inperioaren amaiera GALDERA GILTZARRIAK • Zergatik banatu zen Erromatar Inperioa?

iraun zuen, hau da, turkiarrek hiriburua hartu zuten arte. Urte hori hartzen dute historialariek, hain zuzen ere, Erdi Aroaren amaieratzat eta Aro Modernoaren hasieratzat.

• Zenbat zatitan banatu zen? • Zer zen Ekialdeko Erromatar Inperioa?

Bizantziar Inperioa

• Nola zegoen antolatuta?

395. urtetik inperioa erabat desagertu zen arte bi aldi bereizten dira.

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Historialarien arabera, Erromatar Inperioa 476. urtean amaitu zen. Inperioaren mendebala erreinu ugaritan banatu zen, elkarren artean loturarik ez zuten erreinutan, eta horietan hartu zuten bizilekua Europa erdialdetik eta iparraldetik iritsitako germaniar herriek. Ekialdeko Erromatar Inperioak (Bizantziar Inperioak), aldiz, 1453. urtea arte iraun zuen, hau da, turkiarrek Konstantinopla, hiriburua, hartu zuten arte.

K.o. II. mendetik aurrera, hainbat arazo sortu ziren Erromatar Inperioan, inperioaren mugak zirela-eta. Rhin eta Danubio ibaien iparraldeko hainbat germaniar herrik ibaiak gurutzatu eta inperioaren mendeko hiriak arpilatzeari ekin zioten. Teodosio I.a enperadoreak (346-395), Inperioa defendatzeko asmoz, hura bi zatitan banatzea erabaki zuen, 395. urtean. – Mendebaldeko Erromatar Inperioa, hiriburua Erroman zuena. Mendebaldeko zati hori 476. urtean desagertu zen, Odoakro heruliar jeneralak Romulo Augusto Erromako enperadorea atxilo hartu eta Italiar Penintsula osoa menderatzea lortu zuenean. Urte hori hartzen dute historialariek, hain zuzen ere, Antzinaroaren amaieratzat eta Erdia Aroaren hasieratzat. Urte horretatik aurrera, Inperioaren zati hori hainbat erreinutan banatu zen. Han hartu zuten bizilekua muga zeharkatuta iritsitako germaniar herriek: suebiarrak, bandaloak, alanoak… Horien guztien artean, frankoak nabarmendu ziren; Galian kokatu ziren, eta handik bi mendera, Inperioa berregiten saiatu ziren, Karlomagnoren agintepean. – Ekialdeko Erromatar Inperioa, Bizantziar Inperioa deitua. Bizantzio hiritik datorkio izena. Konstantino enperadoreak 330. urtean hiria berreraiki eta inperioaren hiriburu bihurtu zuen. Horregatik ezagutzen da Konstantinopla izenez. Ekialdeko Inperioak 1453. urtea arte

126

– Inperioa sortu zenetik Justinianoren erreinaldiaren amaiera arte (527 – 565). Erreinaldi hori izan zen, hain zuzen, Inperioaren goreneko aldia. Justiniano saiatu zen 395. urtean galdutako batasuna berreskuratzen eta Erromatar Inperioa berreraikitzen. Horretarako, mendebaldera bidali zuen bere gudarostea; Afrika iparraldea, Sizilia eta ia Italia osoa konkistatu zituen, eta Iberiar penintsulara ere iritsi zen; antzinako erromatar Hispaniaren hego-ekialdeko lurralde zabala menderatzea lortu zuen. – Justiniano hil ondoren, krisi garaia iritsi zen, eta VII. mendean zehar hainbat lurralde galdu zituen musulmanen esku: Egipto, Palestina, Siria… Iparraldeko hainbat lurralde, berriz, bulgariarren mende gelditu ziren. XI. mendetik aurrera, krisiak okerrera egin zuen: Italia normandiarren esku gelditu zen; gurutzaden setioari eutsi behar izan zioten, eta turkiarren aurrean amore eman behar izan zuten.

Bizantzioren antolamendu politikoa Antolamendu egoki bati eta gudaroste indartsu bati esker lortu zuen Bizantziar Inperioak hamaika mendez bere indarrari eustea. Gizartearen goreneko mailan enperadorea zegoen, eta hark zuzentzen eta agintzen zituen bai administrazioa bai gudarostea. Koroatzeko zeremonian, Konstantinoplako patriarkatzat hartu zen, eta hura zen, hain zuzen, erlijioan mailarik gorena; horregatik eman zitzaion enperadoreari izaera sakratua. Gizartea zuzentzeko, administrazio zentral batez baliatzen zen Inperioa, oso ondo trebatu eta antolatutako funtzionarioez osatua. Horrez gainera, erromatar zuzenbidean oinarritutako legedia berenganatu zuten: Corpus luris Civilis. Lurraldea probintzia handietan banatu zen, thémak; Strategosak ziren horietan buru, eta ahalmen politikoak zein militarrak zituzten. Sistema hori guztia gudaroste indartsu eta diziplinatu batean oinarritzen zen. Gudarostean bi talde bereizten ziren: zalditeria eta armada (itsas ontzidia).

BIZANTZIAR INPERIOAREN KRONOLOGIA 395. Inperioa Teodosioren garaian. 476. Erromaren erorialdia. 527-575. Justinianoren gobernua. 534-537. Konstantinoplako Santa Sofiaren eraikuntza. 610-641. Heraklioren erreinaldia. 678. Musulmanen setioa Konstantinoplan. 1054. Ekialdeko zisma. 120-1204. Laugarren Gurutzadak Konstantinopla hartu zuen. 1261. Greziarrek berriz konkistatu zuten Konstantinopla. 1453. Turkiarrek Konstantinopla hartu zuten. Bizantziar Inperioaren amaiera.

Jainkozko Jakinduriaren Eliza edo Hagia Sophia bizantziar artearen erakusgarri nagusietako bat da. 532-537 urteetan eraiki zuten, Justiniano I.aren agintaldian, Konstantinoplan (gaur egun Istanbul, Turkian), Bizantziar Inperioaren hiriburuan.

â&#x20AC;&#x201C; Nekazaritza izan zen Inperioko ekonomiaren oinarria. Nekazaritzaren ustiapena lursail handien bitartez egiten zen: latifundioen bitartez, hain zuzen. Lursail horien jabetza nobleen eta monasterioen artean banatzen zen, eta jopuek jarduten zuten horietan lanean. Luxuzko produktuen eskulangintzak ere garrantzi handia izan zuen (tapizak, zetak, esmalteakâ&#x20AC;Ś). Estatuak ere bere tailerrak izaten zituen, eta langile ugarik lan egiten zuen horietan. â&#x20AC;&#x201C; Inperioaren kokaleku geografikoaren eta hedaduraren ondorioz, merkataritza oso jarduera errentagarria izan zen VII. mendea arte, hau da, Islamak hegoaldea hartu zuen arte. Konstantinopla bihurtu zen munduaren azoka. Bizantziar inperioaren ekonomia indartsuak garrantzi handia izan zuen Inperioaren hedapen-prozesuan.

Justiniano I.a Handia (483-565) izan zen Ekialdeko Erromatar Inperioaren agintari handienetako bat.

Konstantinopolis Salonika

Bizantziar Inperioaren mapa, K.o. 550. urtean, Justinianoren agintaldian.

Bizantziar Inperioa 1400. urte inguruan.

127

2. Europa Erromaren gainbeheraren ondoren GALDERA GILTZARRIAK â&#x20AC;˘ Zer gertatu zen Mendebaldeko Erromatar Inperioarekin hura desagertu ondoren? â&#x20AC;˘ Nolakoak izan ziren desagerpenaren ondorengo urteak? â&#x20AC;˘ Nor izan zen Karlomagno?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK 476. urtean Romulo Augusto kargutik kendu ondoren, hainbat herri germaniar kokatu ziren Mendebaldeko Erromatar Inperioaren lurraldeetan. Italian, ostrogodoak eta lonbardiarrak kokatu ziren; Galietan, frankoak (hortik dator Frantzia izena); Iberiar penintsulan, bisigodoak eta sueboak, etab.

Mendebaldeko Erromatar Inperioa desagertu ondoren, herri inbaditzaileak konkistatutako lurraldeetan finkatu eta bertan gelditu ziren. Herri haiek guztiek errege baten buruzagintzapean aritu ziren borrokan, hark baitzuen botere politikoa eta militarra. Errege haiek erreinu berriak ezarri zituzten, baina funtzionarioen laguntza behar zuten erreinu berrietarako. Funtzionarioei, egiten zuten lana ordaintzeko, lurralde baten ustiapena ematen zitzaien, behin behienean batzuetan eta behin betiko besteetan. Errege haien inguruan, gizarte-maila aristokratiko bat osatu zen, eta haien agintepean lantzen zituzten nekazariek lurrak, eta beste hainbat lan ere egiten zituzten. Inbasio garaiaren ondoren, sozietateak sortu ziren, nekazaritza-sozietateak batez ere, eta horren ondorioz, hiriek eta hiriko jarduerek behera egin zuten. Hiriaren gainbeherarekin batera, ordea, kultura eta artea indargabetu egin ziren, eta monasterioetara mugatuta gelditu ziren.

Inperio Karolingioa Frankoak (askeak beren hizkuntzan) Rhin ibaiaren ingurutik (gaur egungo Alemania) etorri eta Galia iparraldean eta Belgikan kokatutako tribu bat ziren. Erromatarren aliatu izan baziren ere, erromatarren agintaritzaren gainbeheraz baliatu ziren Galia berenganatzeko; era horretara, frankoak izan ziren Erromatar Inperioan kokatu ziren lehenengo germaniarrak. Indar handia lortu zuten eta Europako erreinu garrantzitsuenetako bat izatera iritsi ziren. VII.-IX. mendeetan izan zen frankoen goreneko garaia, dinastia karolingioaren mende, hain zuzen ere.

128

Karlomagno Karlos I.a Handia, Karlomagno deitua (742-814), izan zen frankoen errege nagusia. Hark sortu zuen dinastia karolingioa. Mendebaldeko Erromatar Inperio zaharra berriro antolatzea izan zen haren lehenengo helburua, eta horretarako, jarduera militar izugarria jarri zuen abian. Lan horri esker bereganatu zituen, besteak beste, lonbardiarren Italia iparraldeko lurraldea, saxoniarrek Alemania erdialdean eta iparraldean zuten lurraldea eta bavariarrek Europa erdialdean zutena. Konkista haien guztien eta erregearen jarrera erlijiosoaren ondorioz, Leon III.a aita santuak Imperator Augustus izendatu zuen 800. urteko Gabon egunean. Karlomagno hil ondoren, haren seme Luis Errukitsuak hartu zuen inperioa, oinordetzan. Errege berriak arazo ugari izan zituen eta 840. urtean inperioa hiru zatitan banatzea erabaki zuen, eta seme bakoitzari zati bana eman zion.

Gobernua Karlomagno enperadoreak bere esku zuen inperioaren agintaritza politiko eta militar osoa. Baina horrez gainera, botere erlijioso izugarria lortu zuen, aita santuak kristautasunaren babesle aitortu baitzuen; horri esker, Elizaren gaietan ere esku hartu ahal izan zuen. Gobernuak behar bezala funtziona zezan, funtzionario talde bat osatu zuen, eta lurraldea konderri izeneko eremuetan banatu zuen; kondeak jarri zituen konderrietan buru. Beste erreinu batzuekin arazoak zituzten lurraldeei marka izena eman zien, eta markesak jarri zituen haietan zuzendari eta gobernari.

Artea Inperio Karolingioan Karlomagnoren agintaldian, distira handia lortu zuten arteek oro har. Erromatar Inperioa berregiteko asmoaren ondorioz, antzinaroko lan handiak berreskuratzen saiatu zen, eta haiek erabili zituen modelo gisa. Latina hartu zuen hizkuntza ofizialtzat bai administrazioan bai irakaskuntzan, eta aurrerapen handia izan zen hori kultura suspertzeko prozesuan. Akisgran (Alemania) izan zen jarduera politikoaren gune nagusia. Jauregi izugarri bat eraikiarazi zuen, eta erdian, jauregiko kapera; hura izan zen Karlomagnoren erreinuko arkitektura-lan nagusia. Eliza, monasterio eta jauregi ugari eraikitzeaz gainera, garai horretako arte-adierazpen nagusia urregintzako eta zilargintzako lanak eta liburuetako miniaturak eta ilustrazioak izan ziren.

Kieveko printzerria Britainiar erresumak

OZEANO

Saxonia

Bretainia Iparraldeko eslaviarrak

ATLANTIKOA

Inperio Karolingioa

Kristau erresumak Elizaren estatuak Spoletoko dukerria

Karlomagnoren inperioaren hedadura Frankoen erresuma

Hegoaldeko eslaviarrak

Al Andalus Bizantziar

Inperioa

Karlomagnoren konkistak Muga-seinaleak

MEDITERRA NEO ITS A S OA

Karlomagnoren egoitza Islamiar erresumak

Karlomagnoren tronua jauregiko kaperan.

Tobias Helfrich

Zortzigarren mendean, erabat islamiartuta zegoen Penintsula, erreinu bisigodoa guztiz desagertuta. 718. urtean, Iruñeak gobernu musulmana zuen. 721. urtean, Eudon printze baskoiak musulmanak garaitzea lortu zuen, Tolosatik hurbil. Hurrengo urteetan, baskoiek gogor aurre egin behar izan zieten frankoen erasoei, izan ere, frankoak, musulmanen inbasioaren kontrako borrokan lagundu beharrean, Vasconia berenganatzen eta kontrolatzen ahalegindu ziren. Baskoien eta monarkia karolingioen arteko harremanak ez ziren, inondik ere, adiskidetsuak izan. Karlomagnok koroa hartu zuenean, baskoiak “Wascones rebelles”-tzat (baskoi asaldatzailetzat) hartu ziren frankoen artean. Karlomagnok gudaroste indartsua bidali zuen Ebroren harana konkistatzera, baina porrot egin zuen. 778. urte ingurua zen, eta Frantziarako itzuleran, gudaroste hark Iruñea suntsitu zuen; nafarrek, ordea, beren gudarostea bildu zuten Orreagan, eta Karlomagno garaitzea lortu zuten, Roldan buru zela. Handik urte batzuetara, Kordoba eta Karlomagno nagusi ziren Vasconian.

Holger Weinandt

V. mende inguruan, apenas gelditzen zen Penintsula inguruan Erromatar Inperioaren egitura politiko eta sozialaren arrastorik. Berehala sortu ziren lurralde bisigodo askeak, erromatar kutsua zutenak bai bizimoduari bai itxurari zegokionez. Epe horretan, eta VIII. mendea arte, Vasconiak berretsi egin zituen bere nortasun-ezaugarriak, eta aldi berean, aldendu egin zen aitasantutzatik eta germaniar noble eta erregeerreginengandik.

Akisgrango jauregiko kapera Eudesek eraiki zuen 790-805 urteetan.

129

3. Esklabo izatetik jopu izatera GALDERA GILTZARRIAK • Zer garai historiko amaitu zen Erromatar Inperioaren gainbeherarekin batera? Eta zer garai hasi zen? • Zein izan ziren Erdia Aroko aldaketa ekonomiko, politiko eta

Jaunek hainbat lursail gordetzen zituzten beren onurarako (erreserbak), eta bertan esklabo bakar batzuk aritzen ziren lanean, izan ere, lan gehiena nekazariek berek egiten zuten. Nekazari horiek, gainera, nagusien lurretan ere jardun behar izaten zuten lanean.

sozial nagusiak? Zer garrantzi izan zuten? • Zer da bezeria?

Gizartearen aldaketa

• Zergatik igaro ziren esklabo izatetik jopu izatera?

Baina, lurjabe haiek zergatik nahiago zuten korbea sistema berria (jopuek nagusien lurretan, erreserbetan, lan egiten zuten, sari baten truke) “giza ganaduaren” erabileran oinarritzen zen prozedura baino?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK

Teorian, esklabo izaten jarraitzen bazuten ere, praktikan, beren egoera beste nekazari libreen egoeraren antzekoa zen. Lanaren bitartez lortutakoaren zati bat baino ez zioten ematen nagusiari, hau da, beren denboraren zati bat baino ez; beren etxea zuten eta beraiek erabakitzen zuten beren lurrak nola landu, eta beren lurretatik eta abereetatik errendimendu hobeak ateratzen bazituzten eta bizitzeko edo nagusiei zergak ordaintzeko behar zutena baino produktu gehiago lortzen bazituzten, aukera zuten horiek saltzeko edo trukean erabiltzeko.

Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbeherak (476) markatzen du Antzinaroaren amaiera, eta ondorioz, baita aldi berri baten hasiera ere: Erdi Aroa. Antzinako gizartearen antolamendua (esklabotasunean oinarritua) desagertu eta antolamendu berri bat sortu zen, nekazaritzan oinarritua. Egitura berri horretan, nekazariek jaun bakar batzuen zerbitzura jarduten zuten. Erdi Aroan zehar, Europa lurralde-unitate txikietan zatitu zen, eta unitate txiki horiek, aldi berean, feudo izeneko beste egitura txikiagoetan zeuden zatituta. Monarkiaren boterea eta aginpidea, askotan, babesle zituen jaun feudalen kopuruaren araberakoa zen, eta ezinbestekoa zuen horien babesa, haien mende egon baitzitekeen errege-erreginen hautaketa. Denboraren joanean, monarkiek gero eta botere handiagoa zuten, eta ondorioz, monarkia feudal deituak sortu ziren lehenbizi, eta monarkia autoritario deituak ondoren (Aro Modernoa izeneko aro berrian).

Erdi Arorako trantsizioa Erromatar munduaren lehenengo mendeetan, lan merkea oso zabalduta zegoen (oso pobrea izan behar zuen pertsona batek esklabo bat edo gehiago ez bazituen), baina IX. mende inguruan, esklabotzak ez zuen jadanik hain leku nabarmenik gizartean. Kristau Aroaren hasieran, lurralde-jabetza handiak zeuden, eta esklabo-osteak behar izaten ziren haiek lantzeko. Erromatar Inperioaren bukaera aldera, ordea, etxalde txiki ugaritan banatu zituzten lurralde haiek (mansoak), eta bertan aritzen zirenek errenta bat ordaindu behar zuten lur horiek landu ahal izateko. Esklabo askok eta askok hartu zituzten etxalde haiek.

130

Geroago, esklabo-nekazari haiek nekazari libreez osatutako gizarte-geruza handia eratu zuten. Kristautasunak garrantzizko zeregina bete zuen trantsizio-aldi horretan. Elizak esklaboen arteko ezkontzak onartzeaz gainera, manumisioa (“nagusiek” esklaboei askatasuna onartzeko egintza) arimak salbatzeko modua ere bazela adierazten zuten.

Aldaketaren garrantzi ekonomikoa Manumisioak abantaila ekonomiko handiak ekartzen zizkien nagusiei. Esklaboa, kolono libre bihurtu ondoren, nagusi ohiari lotuta gelditzen zen “opariaren” bitartez, eta horrek hainbat eginbide betetzera behartzen zuen, besteak beste: – Urtean behin zerga bat ordaindu behar zuten salgaietan edo dirutan. – Ondareen parte bat nagusiarentzat gorde behar zen. – Ezkontzeagatik zergak ordaindu behar zituzten. – Nagusi ohiaren erreserban lan egin behar zuten. Horrez gainera, manumisioak, askotan, esklaboek berek “erosten zituzten“, beraz, hori ere garrantzizko diru-sarrera izaten zen nagusiarentzat.

Esklabo izatetik… Antzinaroan esklabotza oso zabalduta zegoen. Esklaboak animaliatzat hartzen ziren, eta hortik dator “giza ganadua” esapidea. Ez zuten eskubiderik batere, ezta bizitzeko ere. Era guztietako lanak egin behar zizkioten nagusiari. Lan egin zezaten, nagusiak “aska” komun batean ematen zien jaten, eta gela bat ere uzten zien, ukuiluen oso antzekoa.

... jopu izatera Erdi Aroan zehar gutxitu egin zen esklaboen kopurua, eta handitzen joan zen, aldi berean, jopuena. Beren bizi-baldintzek onera egin zuten, teorian: ondasunak edukitzeko eskubidea zuten, bizitzeko eskubidea (alegia, norbaitek jopu bat hiltzen bazuen, zigorra ezartzen zitzaion), ezkon zitezkeen, etab. Baina praktikan, ezin zituzten landutako lurrak abandonatu, lurrekin batera sal zitezkeen, nagusiari errentak ordaindu behar zizkien, baita uzta txarra zen garaian ere, etab.

Esklaboa langile txarra zen; oso errendimendu txikia zuen. Bestalde, kapital galkorra ziren […]. Esklaboa hil, zahartu edo gaixotzen zenean, nagusiak beste bat erosi behar zuen; logikoa denez, galdu egiten zuen lehenengoagatik ordaindutakoa […]. Desabantaila horiek guztiak, ordea, ez ziren kontuan hartu “salgai” ugari zegoenean eta merke eros zitezkeenean […], baina (Inperioaren azken garaian) gero eta zailagoa zen esklaboak lortzea.

arrazaren iraupena luzatu egiten da. Utzi zaizkion lurretan egiten duen lana kalitate hobekoa da. Errentak nahitaez ordaindu behar dituenez, bere lanaren mende egongo da produktu-soberakina. Gainera, nagusiaren erreserban egin beharreko lanak gelditzen ziren. Bere errendimendua ez zen bikaina, baina mansorik gabe gelditzeko beldur zenez, pentsatzekoa zen esklabo-nekazariak aska komunetik jaten zuenak baino hobeto beteko zuela bere zeregina.

Pentsa dezagun bere kontura, etxalde txiki batean, lanean hasten den esklaboan. Bizimodu hobea zuenez, bere

BLOCH, Marc, Esklabotzatik feudalismorako trantsizioa HAINBAT EGILE. AKAL egokitua

San Bernulforen Ebanjelariaren miniaturan (XI. mendea) ongi ikusten da nolako borrokak izaten ziren nagusi feudalen mende zeuden jopuen artean.

Nagusi feudalak aginduak ematen dizkio langile buruari uzta biltzeko. (Britainiar museoa, Londres).

131

Ariketak 1. Aurreko ikasturtean ikasi zenuen agiri idatziak direla Historiaren iturri nagusiak. Gogoan izango duzunez, testu historikoen (ikertzen den garai historikoan bizi izan zirenek idatzitako testuak) eta testu historiografikoen (lehenaldiko gertaera bati buruz historialariek idatzitako testuak) arteko bereizketa egin genuen. – Nola definituko zenuke aurreko orrialdean esklabotasunetik feudalismorako trantsizioa lantzen duen testua?

3. Osa ezazu honako eskema hau: Jopua Nola iristen zen jopu izatera?

Alde onak

Alde txarrak

2. Zergatik erabiltzen da, askotan, “giza ganadua” esapidea esklaboei buruz hitz egiteko?

Testu historiografikoen iruzkina 1. Bezeriaren osaera “Kontzilio honetan (Toledoko V.a) hartutako neurri guztiak garrantzi handikoak dira politikaren ikuspegitik, elkar osagarriak dira eta bisigodoen erreinuaren gainbehera eta hondoratzea, Chintilak beldur zion prozesuaren arabera gertatu zena, azaltzen lagunduko digute: monarkia hautapen bidezkoa zenez, erregea bizirik zela prestatzen zen ondorengotza; nobleak adiskide ahaltsuekin harremanetan jartzen ziren tronura iristeko, eta zeregin horretan laguntzen zietenei agintzen zieten agintaritzan zen errege-familiaren eta haren laguntzaileen mendeko ondasunak emango zizkietela. Errege-familiaren laguntzaile horiek, bestalde, etorkizunean beren lekutik kenduko zituztela eta beren ondasunak kenduko zizkietela ikusirik, ez zuten erregeari zerbitzatzen jarraitzeko interesik.” José Luis Martín. La Península en la Edad Media. Teide Argitaletxea. 1980

Corveasen lanak Santa Isabelen Salterioan (XIII. m.). (Friuliko Cividale Museoa).

132

2. Erregeen ahultasuna “Talde horiek (nobleek) zenbat eta ondasun gehiago eduki orduan eta independenteago ziren, eta ondorioz, ahuldu egiten zen erregearen agintea eta indar militarra; era horretara, erregea beste noble bat baino ez zen, eta bere indarra ordain zezakeen soldadu kopuruaren araberakoa zen, hau da, bere aberastasunaren araberakoa.” José Luis Martín. La Península en la Edad Media. Teide Argitaletxea. 1980.

3. Nola iristen da jopu izatera? “Jopu mailara iristeko hainbat kausa zeuden, erromatar gizartean zeuden berberak: jaiotzez; gatibu izateagatik –gerrako gatibuak–; borondatez, nork bere burua aurkeztuta, hala nola gizaki libre izanik beren burua esklabo izateko saltzen zutenek (nahiz eta, ia gehienetan, “borondatezko” hori zalantzazkoa zen, eta ia beti behar ekonomikoek behartuta izaten zen); zorrengatik edo epai-zigor baten ondorioz. Aipatutako arrazoi horiez gainera, jopu bihurtzen ziren: gezurrezko lekukotasunaren ondoriozko kalteak ordaintzeko adina ondasun ez zituztenak eta hainbat sexudelituren egileak, hala nola bortxaketak, bahiturak, adulterioa, emakumeak jopuekin edo mendeko ez zituzten libertoekin ezkontzea edo ohelagun izatea, bigarrenez ezkontzea seguru egon gabe lehenengo ezkontidea hilik dagoela, ume galtzeak eragitea, seme-alabak abandonatzea, gizon libreak jopu balira bezala saltzea…” José Luis Martín. La Península en la Edad Media Teide Argitaletxea. 1980.

4. Irakur itzazu, arretaz, orrialdearen behealdeko testuak. Zer dira testu historikoak edo historiografikoak? Zergatik? – Aurreko ariketako eskemari jarraituz, egin ezazu horiei buruzko iruzkina. 5. 1. testuaren ulermena. Bezeriaren osaera. – Nola iristen da errege izatera? – Zer eskaintzen zuten errege-erregina izan nahi zutenek hautatuak izan zitezen? 6. 2. testuaren ulermena. Errege-erreginen ahultasuna. – Zergatik handitu zen nobleen independentzia eta boterea? – Zergatik gutxitu zen errege-erreginen indarra eta aginpidea? – Zeren mende zegoen horien aginpidea?

4. Jopu bihurtzearen alderdi onak “Ahaltsuek, eta arrazoi handiagoz Estatuko administrazioan posturen bat zutenek, oso erraz presionatzen zieten umilei beren mende jar zitezen, eta aldi berean, hainbat abantaila ekar ziezaieketen, hala nola hirugarrengoen kontra defendatu, eta baita botere zentralaren egitateen kontra ere.” Historia de España, M. Tuñón de Larak zuzendua. Labor argitaletxea. II. liburukia

“Ervigiok aurreko lege bati egindako eranskinak argi eta garbi erakusten du VII. mendearen bukaeran ohikoa zela lurjabe txikiek beren ondasunak beste batzuei eman eta gero haiengandik jasotzea, eta beren posesioez gozatzea, mendeko nekazari modura. Halaber, ez da zaila asmatzea nolako zailtasunei aurre egin behar zieten lurjabe txiki haiek. Errendimendu eskaseko nekazaritzan,… uzta txarrek (klimaren gorabeheren ondoriozkoak zein izurriteen ondoriozkoak, larrapoteenak besteak beste), goseak eta horien eta epidemia handien ondoriozko hilkortasunek murriztu egiten zuten giza lanaren indarra, eta horrela ereindako lurraren gainera etortzen zen, heriozko ukaldi erabakigarri baten moduan, ahaltsuen presio gero eta indartsuagoa eta Estatuaren zerga-sistema gogorraren zama…” Historia de España, M. Tuñón de Larak zuzendua. Labor argitaletxea. II. Liburukia.

7. 3. testuaren ulermena. Nola iristen da jopu izatera? – Zergatik komeni zaio pertsona libre bati jopu bihurtzea? – Zergatik behartu daiteke pertsona bat jopu bihurtzera?

8. 4. testuaren ulermena. Jopu bihurtzearen alderdi onak. – Zein dira ahaltsuak? – Zer eskaintzen zieten pertsona libreei beren zerbitzura jardun zezaten? – Lurjabe batek zergatik nahiago du lur horiek eman eta horietan jopu gisa aritu?

Nola egin testu historiografikoei buruzko iruzkina a) Testua arretaz irakurri eta ezagutzen ez diren hitzak aztertu. b) Egilea eta biografia. Egilearen izena eta bere bizitzari buruzko hainbat datu aipagarri emango ditugu, hala nola ideologia, egin dituen beste lan historiko batzuk… Azaldu egileak zer asmo zuen lana idaztean (informazioa eman, konbentzitu, interpretazioak eskaini, etab.). c) Testuaren izaera. Adierazi testua publikoa (erakunde publiko baten aginduz egina) edo pribatua (prentsa, memoriak, gutunak…) den, eta zer lurralde-eremuri dagokion: tokikoa, nazionala edo nazioartekoa. Azkenik, zer gai lantzen duen adierazi behar da: ekonomia, gizartea, politika, demografia, juridikoa, etab. d) Testuaren ideia nagusia. e) Testua eta bere garaia. Testuaren edukiaren eta lantzen duen gai historikoari buruz ditugun ezagutzen arteko erlazioa zehaztu behar dugu. f) Norberaren iritzia. Atal honetan gaiari buruz dugun ikuspegia azaldu behar dugu, eta testua objektiboa iruditzen zaigun edo egilearen sinesteen eta ideologien eragina duen (subjektiboa) adierazi behar dugu.

133

– Gizarte historikoen eta gaur egungo gizarteen arteko aldeak eta antzekotasunak identifikatzeko, aztertzeko eta konparatzeko teknikak erabiltzea.

– Gizonek eta emakumeek historiaren subjektu gisa bete duten zeregina balioestea.

– Gertaera historikoak hainbat arrazoik eraginak izaten direla aztertzeko urratsak egitea: gertaera historikoen kausak eta ondorioak beren izaeraren arabera ezagutzea eta gizarte-gertaeren kausak era askotakoak izaten direla jabetzea.

– Euskal Herriko hizkuntza- eta kulturaaniztasuna taldea aberasteko osagarritzat hartzea.

– Kulturen arteko desberdintasunak aztertzeko urratsak egitea.

– Kulturen arteko aldeak baloratzea.

– Euskal gizartearekin bat egiten duten kulturetako pertsonak eta kulturak onartzea, errespetatzea, enpatia eta solidaritatea izatea, eta aniztasuna aberasgarritzat hartzea. – Era aktiboan eta eraikitzailean parte hartzea, ahalegin pertsonala, erantzukizuna eta solidaritatea agertzea taldeko lanetan edo taldean egiten diren beste zereginetan. Naturaltasunez onartzea norberaren akatsak eta hutsegiteak eta horiek zuzentzeko jarrera izatea.

Kontzeptuzko edukiak (Memorizatu eta ulertu) 1. Gaur egungo gizarteak 2. Zer da garai moderno bat? 3. Kulturen kultura 4. Zibilizazioen arteko talka 5. Gizarte modernoak dakartzan arriskuak 6. Genero-indarkeria

IV. Gaur egungo gizarteak

1. Gaur egungo gizarteak GALDERA GILTZARRIAK • Zer da herrialde moderno bat? • Zer ezaugarrik adierazten dute herrialde bat modernoa dela? • Zein dira modernitatearen ezaugarri berezigarriak?

koitza osatzen duten pertsonei informazioa irakasteko/transmititzeko premia du. Gizarteak beharrezkoa du bere kideek etengabe aldatzen eta berritzen ikastea. Ekonomian, esapide berri bat sortu da hori definitzeko: I + G+ B (Ikerketa, gehi Garapena, gehi Berrikuntza).

Kapitalismoa eta kontsumoa AZALDU BEHARREKO IDEIAK Gaur egun, garai ezohiko, berri, moderno bateko protagonistak garela pentsatu ohi dugu; historiako ezagutza zaharkituak gainditu dituen eta, beraz, iraganeko guztiarekiko loturak eten dituen garai batean bizi garela pentsatu ohi dugu. Gure gizartean, bizi garen gizartean, dena aldatzeko berebiziko ahalmena da, hain zuzen, gehien nabarmentzen den ezaugarria; antzinakoa den oro desagerrarazteko eta dena berritzeko, aldatzeko eta ideia berri gisa eraldatzeko duen erraztasuna. Ikuspegi hori sinpleegia da, ordea, gaur egungo gizartea bere osotasunean hartzeko; izan ere, mundu osoa ez da bizi modernitatean, eta modernoa den guztia ere ez da berdina.

Zer esan nahi du modernoa izateak? Modernoa izateaz mintzo garenean, bi alderdi nagusi bereizten dira: – Batetik, moderno hitzak (duela gutxikoa, berria) denborarekin erlazioa du, gauzen kronologiarekin lotura du, eta historialariek iraganeko denbora bereizteko eta zatitzeko erabiltzen dute. Hain zuzen ere, historia modernoa Erdi Aroaren ondorengo garaiari dagokio; aditu batzuen arabera, Konstantinopla hartzearekin (1453) hasi zen garai hori, eta, beste batzuen arabera, berriz, Amerikaren aurkikuntza du abiapuntua (1492). Ikuspegi horiei jarraituz, beraz, historia modernoaren barruan sartzen da XV. mendetik gaur egunera bitartean gertatutako guztia.

Garai modernoa burgesia kapitalistaren ideietatik eratorritako emaitza da; burgesia kapitalistak feudalismoa ordezkatu eta XVI. mendetik XIX. mendearen azken mende laurdenera arte, gutxi gorabehera, garatutako ideien emaitza. Garai hartan, egitura ekonomiko eta politiko berriak agertu ziren eta jatorrizko kapitalismo burgesa eraldatu zuten. Monopolioak sortu izanak (merkatu handi baterako produktu eskaintza bakarra), nazioz haraindiko enpresak agertu izanak (bulegoak eta instalazioak herrialde batean baino gehiagotan dituztenak) eta teknologien garapenaren abiadura izugarriak elkarri kontrajarritako bi joera sozial, ekonomiko eta pentsamenduzko sorrarazi zituen: – Joera kapitalista, ideia inperialistak dituena. Kapitalismoak, une hartatik aurrera, nazioen kontrola eten zuen, bere negozioen geografia hedatu zuen, gobernuen kontrolari itzuri egin zion, eta, nazioen eta herrien aurrerapenaren aurretik, nork bere burua aberasteari eman zion lehentasuna. Kapitalismoaren funtsezko oinarri filosofikoa merkatu-askatasunaren defentsa da; planeta osoa inolako aduana edo muga ekonomikorik gabeko merkatu bateratu bat bihurtzea. Gaur egun bizi dugun globalizazioa da joera honen adierazpenik moderno eta sofistikatuena.

Aldaketa, aurrerapena eta modernitatea

– Joera sozialista. Kapitalismoaren neurrigabekeriek, adin nahiz sexu orotako langileei ematen dien tratu gordinak eta langileria babestuko zuten legerik eta erakunderik ezak ideia sozialistak sortzeko bidea eman zuten. Langileek, batez ere Industria Iraultzaren garaikoek, pentsatu zuten sozialismoa zela beren gizarte kapitalista bidegabeari aurre egiteko bide bakarra. Sozialismoaren filosofian, kolektibotasunak du lehentasuna, kapitalismoak sustatzen dituen banakako ekintzen diru-gosearen eta berekoikeriaren aurretik; jabetza pribatua deuseztatzen du, eta dena kolektiboaren esku gelditzen da. Estatuari dagokio ondasunen eta zerbitzuen (osasuna, hezkuntza, justizia…) jabetza eta, era berean, hark arautu eta babestu behar ditu herritarrak banakako ekintzen diru-gose eta berekoikeriatik.

Gizarte modernoak informazioan eta ezagutzaren transmisioan oinarritzen dira, eta ezagutza zientifikoen eta garapen teknologikoaren bidez eraikitzen dira. Gainera, gizarte ba-

Gizartea, estatuak, bi joera sozioekonomiko horietako baten arabera (kapitalista ala sozialista) antolatzen dira, oro har, goitik behera ez bada ere.

– Bestetik, moderno hitza gaur egun bizi dugun garaiarekin bat datorrena adierazteko ere erabiltzen da: ideia, ohitura eta abar aurreratuak dituena, gizarte aurrerapenaren maila zehazten duena, gizarterik garatuenak zein diren bereizten duena. Gizarte modernoak dira, hortaz, aurrera egin dutenak eta gizadiaren aurrerapenen aitzindari direnak, alderdi guztietan: ekonomian, politikan, gizartean, giza alderdian, etab.

220

IIturria: S. Arana-Dpto de Historia Contenporรกnea UPV/EHU.

Trianoko meatzeak, Somorrostron, XIX. mendearen amaieran.

Bilboko Areatza, XX. mendearen hasieran.

Kolkhoz deritzenak Sobietar Batasun ohiko nekazaritza-kooperatibak ziren.

New Yorkeko Bosgarren Etorbidea, gauez.

Hego Koreako Incheongo nazioarteko aireportu modernoa.

Parisko Les Halles merkataritzaguneko sarrera.

Ariketak 1. Presta ezazu kartel bat, gizartearen ultramodernotasuna eta tradizioei eusten eta ondarea kontserbatzen saiatzen den kulturarekin duen aldea erakusteko. 2. Zer da monopolio bat? Eta enpresa transnazional bat?

3. Presta ezazu kartel bat denbora tarte jakin batean produktu batzuek izan duten bilakaera adierazteko: urtebete, 5 urte, 10 urte, etab. Era honetako produktuak aukera ditzakezu: sakelako telefonoak, autoak, arropa, mp3a, erlojuak, etab.

221

2. Zer da garai moderno bat? GALDERA GILTZARRIAK • Zer ekarpen egiten du modernitateak?

dituen akats larriak gogoan ez dituen gizarte batek ez du aurrera begirako aukerarik, ez du etorkizunik.

• Zer abantaila ditu?

Kapitalismoa, nortasun ikur gisa

• Mundu osoko jendea berdin bizi da?

Gizarte modernoa deritzona sistema kapitalistaren garapenarekin batera agertu zen. Ekoizpen-sistema feudalak (nekazariak nahiz artisauak) errentagarritasun ekonomiko eta produktibo handiagoko beste sistema baterantz jo izanak erabateko aldaketa ekarri zuen pentsamenduaren nahiz balioen arloetara, eta aldaketa horretatik abiatuta ikur nagusitzat erosketa-ahalmena duen gizarte bat sortu zen.

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Garai modernoa nagusiki bi ideia edo pentsamolde hauetan oinarrituriko garaia da. Lehenengo ideia giza arrazoiaren eta ezagutzen ikerketa-ahalmenarekiko fedea da (arrazionalismoa); eta, bigarrena giza arrazoiaren eta esperimentazioaren emaitza gisa sorturiko sorkuntza zientifikoei ematen zaien garrantzia (enpirismoa).

Pentsatzeko eta jarduteko modu berri horien bidez, adierazpen berriak ekarri ditu modernitateak, hainbat arlotara: hala nola, artera eta bizitza errazten eta osatzen duten materialen eta gauzakien eraikuntzara. Pertsonen artean erlazionatzeko modu berriak ere sortu dira, eta erakunde politiko berriak, pertsonen eskubideak ulertzeko modu berriak, eta, batez ere, moral berri bat edo portaera eta jarduteko modu berri bat.

Nola iristen da modernitatea? Gizarte modernoaren izaera ez dute herri guztiek aldi berean eskuratu; aitzitik, bakoitza bere garaian iritsi da egoera horretara, bere prozesuen bilakaeraren arabera eta bere zailtasunak gainditzeko behar izan duen denboraren arabera. Estatu batzuek XVI. mendean iritsi zuten modernitatea, eta beste batzuk, aldiz, bidean dira oraindik (Garatzeko Bidean Dauden Herrialdeak). Modernitatera iristeko erritmo mantsoagoa duten herrialdeetako biztanleek paradisu baten gisara ikusten dute mundu garatua: “lur agindutzat” dute, beren pobreziari aurre egiteko eta bizitzan aukera gehiago izateko modua emango dien eremutzat. Eta ideia horixe dago herrialde aberatsetarako migrazio-mugimenduen jatorrian. Edonola ere, gaur egungo gizartean ez da dena modernitatea: artean gelditzen dira orain artean bizi izandako prozesu historikoaren arrastoak. Adibidez, tradizioz jasotako legeak (euskal foruak esaterako), hainbat mendean zehar egindako eraikuntzak (herriguneak, monumentuak), ohiturak eta tradizioak, etab. Gizakiak ezin baitu erabat eten iraganarekiko lotura. Memoriarik ez duen gizarte moderno batek, historian zehar zerbaitetan bete-betean asmatu izan dueneko uneak eta egin

222

Gizarte-klaseak Biztanleriaren eraldaketa-prozesu hartan, bi giza talde handi bereizi ziren: ekoizpen-bitartekoen jabe zirenen taldea eta haien jabe ez zirenena, hain zuzen ere. Hala, elkarren bestelako interesak eta helburuak zituzten bi gizarte-klase nagusi bereizi ziren: burgesia (enpresaburuak) eta soldatapeko langileak (langileria). Gerora, beste giza talde batzuk ere agertu ziren, adibidez, lurjabe handiak, burges txikiak, langile autonomoak eta nekazariak. Gizarte moderno guztietan elkarrekin bizi ohi dira gizarteklase horiek, bakoitza bere ezaugarri, helburu eta interesei jarraituz.

Gizarte modernoen ezaugarri bereizgarriak Gizarte moderno guztiek badituzte ezaugarri komun batzuk: – Herritarren gizarte-mobilizazioa; herritarrek hautatzen dituzte beren buruzagiak, herritarrek markatzen dute estatuaren norabidea, eta herritarrek zehazten dute zer zerbitzu eskaini behar diren, horietan zenbat diru erabili behar den eta zer gizarte-laguntza eman behar diren, besteak beste. – Industrializazioa, lehengaiak produktu landu bihurtzen dituena, herritarren bizimodua hobetzen duena, lanpostuak sortzen dituena, etab. – Gizarte-partaidetza, agintari politikoak aukeratzeko hauteskunde-sistemak eratzeko, partaidetza-eskubideak eta beren interesen defentsarako eskubideak finkatzeko (auzitegiak, kontsumitzaile-bulegoak), etab. – Zerbitzu publikoak, gizartea antolatzeko eta sistemaren gabeziak edo bidegabekeriak orekatzeko xedea dutenak, hala nola: hezkuntza, osasuna, justizia… – Gizartearen funtzionamendu egokirako azpiegiturak: errepideak, aireportuak, sare telematikoak, energia-banaketa…

Langileak, Begin estadioaren eraikuntzako azken fasean.

Palestinaren aldeko manifestazioa, Londresen.

Donostiako Danborrada eta Iru単eko Sanferminak, gizarte modernoetan indarrean dauden bi jai-adierazpen.

Musika zeltako jaialdia, eta, eskuinean, Andy Warholek 1962an egindako Marilynen diptikoaren zati bat. Kultura garrantzi handiko elementua da gizarte modernoak sendotzeko.

223

Edonola ere, ezaugarri komun batzuk edukitzeak ez du esan nahi gizarte horiek homogeneoak direnik, eta, are gutxiago, berdinak direnik. Gizarte bakoitzak nortasun-ikur jakin batzuk ditu, iraganean izandako zailtasunetatik eta lortutako arrakastetatik eratorritako ikurrak.

Antolamendu politikoa. Nazio-estatua Gizarte modernoek demokrazian eta herritar ororen partaidetzan (edozein sexu, sinesmen nahiz etniatakoak direla ere) oinarrituriko antolamendu politikoko moldeak baliatu ohi dituzte. Sistema horren ardatz nagusia estatua da, estatu gutxi asko zentralizatua, eta lurralde-eremu jakin baten gaineko eragina duena. Estatua, era berean, egitura txikiagoetan banatzen da, erabakiak herritarrei errazago helarazteko: departamenduak, autonomiak, probintziak, udalak… Administrazio politikoak arduratzen dira gizarte modernoen ekonomia, gizartea eta kultura eraldatzeko prozesuen plangintza egiteaz eta horiei buruzko erabakiak hartzeaz. Estatu modernoek nazioa kontzeptutik abiatuta osatzen dute beren nortasuna. Nazio-estatua kontzeptuaren inguruan, nortasun-ikur berezi batzuk finkatzen dira, eta beren burua giza talde bereizi eta bereizgarri jakin bateko kidetzat duten pertsona guztien lotura komun gisa jarduten dute ikur horiek. Sinboloek (ereserkiek, banderek, ezkutuek, koloreek, folkloreak…) ados jartzeko eta interes eta helburu komun batzuei jarraituz jarduteko beharrezko kohesio-indarra ematen diete nazioko kideei.

Teknologia eta kontsumoa Pentsaezina da gizarte bat gizarte aurreratua izatea zientzia eta teknologiako azken aurrerapenak bereganatu ezean. Modernitatea eta teknologia hain estu daude elkarri lotuta, non gizarteen teknologia-berrikuntzaren mailaren mende baitago modernitate-maila, zuzen-zuzenean. Berrikuntza teknologikoak zenbat eta bizkorrago ezarri, orduan eta modernitate handiagoa. Baina gauzak aldatzeko presa horrek, berrikuntza etengabearekiko kontzientzia horrek, kontsumismo hutsean gelditzeko arriskua ere ekar dezake. Eroste hutsagatik erosteko arriskua, erositako objektuen premiarik eduki ez arren erosteko arriskua. Gizarte honek kontsumo iraunkor eta irrazionalera bultzatzen gaitu, eta gero eta gehiago hedatzen ari da zoriontsu izateko gauzen jabe izatea beharrezkoa delako uste okerra.

Ideologiak Gizarte modernoetan ideia eta balio berriak sortu dira, gizarte feudaletako edo kapitalismo-aurreko gizarte garaikideetako ideien eta balioen oso bestelakoak.

224

Ildo horretatik, modernitatearen ardatz nagusia gizabanakoaren askatasunekiko errespetua da. Askatasun horiek kosta ahala kosta defendatzen dira, indibidualismoa sustatzeraino. Horren ondorioz, edozein ideia plantea daiteke eta edozein ideia errespetatu beharra dago, baita lege naturalei (bizitza, askatasuna, berdintasuna…) kontra egiten dietenak ere. Modernitateak aukera ematen du elkarri zeharo kontrajarritako ideiak era paraleloan eta erabateko zabaltasunez planteatzeko, hainbat arlotan, hala nola erlijio-sinesmen, botere politiko, ekonomia-jarduera eta abarretan. Tolerantzia ideologikoa da, maila zientifiko, sozial, politiko nahiz erlijiosoan, gizarte modernoen oinarria.

Zientzia, teknologia eta hedabideak Hezkuntzaren eta kulturaren garapena funtsezkoa da gizarte modernoak sortzeko eta sendotzeko. Herritarren eskubidea eta betebeharra da hezkuntza eta kulturarako sarbidea izatea. Herrialde garatuetan, hezkuntzan denok errespetatu beharreko printzipio batzuk finkatu dira: – Zientzia eta teknologia gizarte-garapenerako ezinbesteko elementutzat hartzen dira. – Kultura orori aitortzen zaio bere ideiei, adierazpideei eta sinboloei eusteko eskubidea (kulturaniztasuna), baldin eta lege naturalen kontra jotzen ez badute, betiere. – Kulturaniztasuna eta mestizaia aintzat hartzen dira, kultura eta gizarte modernoa aberasten duten balioak diren aldetik. – Bereizi egiten dira pentsamendu erlijiosoa eta pentsamendu horrek gizartean duen zeregina, alde batetik, eta pentsamendu ez-erlijiosoaren eremua (laikoa), bestetik. Bestalde, gizarte modernoek etengabe egiten dute garraiosistemak, hedabideak eta informazioaren teknikak hobetzeko ahalegina. Gaur egun, komunikazio-bideei esker, zama astunak eta salgai ugari lekualda daitezke kontinente batetik bestera, abiadura ikusgarrian garraia daitezke pertsonak, informazioa planetako toki guztietara aldi berean helaraz daiteke eta munduko urruneko tokietan kokatutako pertsonekin aldi berean eta bat-batean elkarrizketak eduki daitezke. Masa-hedabideek, satelite bidezko komunikazioekin eta Internetekin batera, munduagoa txikiagoa balitz bezala ikusarazten digute, globalagoa, unibertsalagoa balitz bezala, eta horrek mugen eta herrialdeen esanahia berraztertzera behartu gaitu.

“Jainkorik ez dago. Goza ezazu” Astelehena, 2009ko urtarrilaren 12a Gabriela Torres, Bartzelona. Bartzelonako (Espainia) garraio publikoaren erabiltzaileek honako mezu hau topatu zuten astelehenean: “Seguru asko, ez da Jainkorik izango. Utzi kezkak alde batera, eta gozatu bizitzaz”.

“Izugarria iruditzen zait”, esan dio BBC Mundori Salvadorak, autobus horietako batera igotzera zihoan espainiarrak. “Gizatasunik gabekoa eta are oldarkorra iruditzen zait”, jarraitu du ahots leunez, baina besoak bularrera eramanez, harriduraren harriduraz.

Zenaida izeneko filipinar batek, berriz, BBC Mundori azaldu dio berak Bi autobus-lineatako autobusen alKanpaina hori bera Londresen. Jainkoarengan sinesten duela, baina, boetan eta atzeko aldean ezarri dikartelarekin bat ez datorren arren, ez duela mindu. tuzte kartelak, Kataluniako Ateo eta Pentsalari Askeen Elkartearen “Askotan, nire lantokian Jainkoari buruz jarduten dudanean, baekimenez; “bus ateoaren” kanpaina horren bidez, eztabaidarako tzuek begi txarrez begiratzen didate, baina ezin uka daiteke krisigune bat sortu nahi dute jendartean. “Jendearen erreakzioa ikusi egoeran gaudela eta nekeza dela jendeak ezertan sinestea”, nahi genuen, hitz eginarazi nahi genion Espainiako jendeari, haingehitu du. bat urtean erlijioa tabua izan den lurraldea izaki”, azaldu dio el“Bagara” kartearen bozeramaile Albert Ribak BBC Mundori. Albert Ribak azaldu duenez, kanpaina (2.500 euro) ez dute siRibak erantsi duenez, jendeak era honetako sustapen bat behar nestunei begira antolatu, ateoei begira baizik. Eta ateoek egin dizuen –Londresen, Erresuma Batuan, egina zuten aurretik–, trantuzte, hain zuzen, datozen lau asteetan Bartzelonako kaleetan tsizioko (1975az geroko garaia, Franco hil ondokoa) beldurrak ikusgai izango den publizitate hori ordaintzeko emaitzak ere. Eta uxatzeko. “Izan ere, (garai hartan) ez zegoen hitz egiterik, beldulaster errepikatuko dute ekimena beste hiri batzuetan, Madril, Varragatik, ustezko erlijio-gerra bat sortzeko mehatxua zegoelako”. lentzia, Zaragoza eta Sevillan, esaterako. “Baina erabaki genuen badela hitz egiteko garaia”, jarraitu du Ribak. “Gizarte zibilizatu batean gaudelako”. Kalean Edonola ere, polemika handia sortu du “bus ateoak”. Erabiltzaile batzuei anekdota hutsa iruditzen zaie publizitatea, baina badira auzia serioago hartzen dutenak.

“Hau guztia hasi zenetik, 15.500 euro inguru jaso ditugu. Horregatik erabaki genuen kanpaina Espainia osora hedatzea”, erantsi du Ribak. Ateoen Elkartearen bozeramailearen aburuz, lortu dute herritarrei hor daudela ikusaraztea. “Orain jabetzen ari gara hor daudela, eta, ez hori bakarrik, biztanleriaren % 20 garela eta gure ahotsa ere entzuten hasi beharra dutela”.

Ariketak 1. Nola definituko zenuke modernitatea? – Noiz esan daiteke gizarte bat moderno egin dela? 2. Testuaren arabera, modernitatearen ardatz nagusia norbanakoaren askatasunekiko errespetua da. Gizarte modernoak

3. Beha iezaiozu orrialde honetako artikuluari. Gizarte modernoak ideien errespetuan oinarritzen dira. Argudioak emanez eta indarkeriarik gabe, nork bere ideiak eztabaidatu eta defenda ditzake, eta onargarri jotzen ez direnen kontra ager daiteke.

estatutan antolatuta daude, politikoki.

– Ados zaude era horretako kanpainak egitearekin?

Zure ustez, estatuek norbanakoaren askatasunak gauzatzeko

– Zer xede dute, zure ustez?

bermea ematen dute?

– Norbait mindu dezakeela iruditzen zaizu?

225

3. Kulturen kultura GALDERA GILTZARRIAK • Gure gizarteak sinesmen bateratuak ditu? • Zein dira gure ingurunean bizi diren gutxiengoen adierazpen nagusiak?

AZALDU BEHARREKO IDEIAK Gaur egun, mundu garatua izugarrizko kontraesan kulturalean murgilduta bizi da. Alde batetik, gutxiengoekiko errespetuan oinarrituriko kultura bat garatu du; baina, bestetik, den-dena bateratzera eta berdintzera jotzen du: globalizazio ekonomikoa sustatzen du, komunikatzeko nazioarteko hizkuntza bat erabiltzen du (ingelesa), modaren multinazionalak sortu dira, etab. Elementu horiek aurrez aurre topo egiten dute gure gizartean indar handiz sartzen ari diren beste kultura batzuekin, eta zibilizazioen arteko talka gertatzen da horren ondorioz.

Garatzeko bidean dauden herrialdeetatik lehen mundurako migrazio-mugimendu etengabeek eta lehen munduak eskulan merkea eskuratzeko duen premia iraunkorrak amaigabeko kontraesanak sortzen dizkiote Mendebaldeko munduari. Mendebalde garatuak oinarri dituen balioetan, bereziki nabarmentzekoak dira askatasunaren eta norberaren ideien errespetua, gainerakoei kalte egiten ez badiete edo balio horiek berak gauzatzea eragozten ez badiete, betiere. Baina etorkinen olde iraunkorraren ondorioz, gero eta talde gehiago agertzen ari dira ohikoez bestelako ideologiak, erlijioak eta bizimoduak dituztenak. Etorkinek kulturaaberastasuna dakarte; baina, batzuetan, informaziorik ezaren eta ezjakintasunaren eraginez, gatazka askoren iturritzat ere hartu ohi dira.

Gure gizarteko gutxiengoen kulturak Gure gizartean hainbat eta hainbat gutxiengo bizi dira; gutxiengo horiek, ordea, beren sustraiekiko, kulturarekiko eta jatorrizko gizartearekiko loturari eusten saiatzen dira, familiartean batzuk, eta legezko elkarte eta taldeetan antolatuta beste batzuk. Gutxiengo batzuek, gainera, beren kulturaren jendaurreko adierazpenak antolatu ohi dituzte, adibidez: Txinatarren Urteberriko ospakizuna Txinatarrek erabiltzen duten egutegiak –japoniar, korear nahiz vietnamdarrek ere egutegi hori erabiltzen dute– Eguzkiari begiratuz markatzen du urte berriaren hasiera, eta Ilargiaren posizioa ere kontuan hartzen du. Haientzat, neguko solstizioaren (abenduaren 22a) ondorengo bigarren ilberriarekin batera hasten da urtea. Beraz, solstiziotik 30-59 eguneko tartean; hau da, gure egutegiko urtarrilaren 21a eta otsailaren 21a bitartean.

226

Txinatarren Urteberriko ospakizunetan, Udaberriko Mugimendua gertatzen da, planetako migrazio-mugimendu handienetakoa; izan ere, milioika txinatarrek beren sorterrietara jotzen dute, urte berriaren hasiera ospatzera. Islamiarren ramadana Azken hamarraldietan, nabarmen egin du gora gure inguruan bizi diren afrikar jatorriko eta islamiar erlijioko etorkinen kopuruak. Gizartean pisu handia hartzen ari dira, eta, horren eraginez, gero eta sarriago agertzen dira haien kulturari eta erlijio-adierazpenei buruzko albisteak egunkari eta hedabideetan. Ramadana da adierazpen horietan nagusietakoa. Ramadana egutegi musulmaneko bederatzigarren hilabetea da. Hilabete horretan, musulmanek baraua egiten dute, egunez, egunsentitik iluntzera arte. Eguneko barau hori jatordu batez eteten dute, iftar izeneko jatorduaz; eta jatordu horren ondoren senide eta lagunei bisita egiteko eta otoitzean aritzeko ohitura dute. 2009ko urtarrilean, Espainian 1.080.478 lagunek zuten beren burua islamaren jarraitzailetzat. Kopuru handia da, inondik ere, eta ez da harritzekoa beren ohiturek eta bizitzaren gaineko ikuspegiak gero eta oihartzun handiagoa izatea gizartean. Amerikarren komunitateak Latinoamerikatik (AEBak eta Kanada herrialde anglosaxoietatik etorritako etorkinak kanpo utzita) gure herrirako migrazio-joera gero eta handiagoa da. Eta ez da harritzekoa, egoera asko errazten baitu hizkuntza bera erabiltzeak –gaztelaniaz hitz egiten dutenei dagokienez– edo oso antzeko hizkuntza erabiltzeak –brasildarren kasuan, adibidez; portugesez hitz egiten baitute–. Erraztasun horri esker, gero eta nabarmenagoak dira truke kulturala eta ohituren trukea. Hala, gure inguruan arreta berezia eman ohi zaie, besteak beste, Brasilgo inauteriei edo Ekuador, Bolivia, Argentina nahiz Kolonbiako hauteskunde-prozesuei. Shabat eta Yom Kipur ospakizunak Gure herrian, judu-komunitate handia bizi da; komunitate horrek tinko eutsi die bere tradizioei, eta zorrotz eta ardura handiz begiratzen ditu bere erlijioaren arabera gorde beharrekoak. Yom Kipur eta Shabat dira beren bi ospakizun nagusiak. Lehena urte osoko egunik sakratuena da, barkamenaren eguna; jendea unibertsoaren Sortzailearen aurrera agertzen da egun horretan, urte osoan egindako hobenak barka diezazkien. Egun horretan, zuriz jantzi ohi dira juduak, eta zenbait erritu egiten dituzte, adibidez, baraua eta otoitza. Shabat izenekoa, berriz, gure larunbataren baliokidea da, nolabait; baina juduen arabera, egun horretan ezin egin daiteke inolako lanik. Juduen ohitura adierazgarrienetakoa da.

Konstituzio-erreferenduma

Madrilen bizi den txinatar komunitateak idiaren urtearen hasiera ospatu du Idiaren urtea, txinatarren ilargi-egutegiaren arabera lan gogorraren eta energiaren sinboloa dena, Madrilera iritsi da, eta musikaz eta dantzaz beteriko festa handi batean elkartu dira Espainiako hiriburuan bizi diren 8.000 bat txinatar hari ongietorria egitera. 2009/1/29

92.000 ekuadortarrek botoa emango dute, igande honetan, Espainian Mariana Cantero. Konstituzio berria onartzeko erreferenduma delaeta, Espainian bizi diren 92.766 ekuadortarrek botoa emateko aukera izango dute igande honetan. Madril da boto-emaile gehien dituen hiria: 33.336 ekuadortar daude han erroldatuta eta hauteskundeetan parte hartzeko onartuta. Murtzia da hurrengo hiria, 30.033 hautesle dituena; eta ondoren datoz Bartzelona (18.000 boto-emaile erregistratu) eta Valentzia (11.368 hautesle).

Przemyslaw â&#x20AC;&#x153;Blueshadeâ&#x20AC;? Idzkiewicz.

Ekuadortik kanpoko boto-emaile ekuadortarren kontzentraziorik handiena da; bost kontinenteetako Ekuadorko kontsuletxeen ordezkaritzetan eratutako hauteskunde-erroldetan izena eman zuten 157.003 hautesleen % 59,1, hain zuzen ere. Ekuadortar boto-emaileen bigarren kopururik handiena duen herrialdea Italia da (26.620), eta haren ondoren datoz Estatu Batuak (20.261), Venezuela (4.696) eta Txile (2.135).

Juduak Yom Kipur egunean sinagogan otoitzean. (Maurycy Gottielb, 1878).

Hurghadako (Egipto) kale bat erdi hutsik, Ramadanean.

Ijito herria Historian zehar polemika gehien sortu izan duten komunitate edo gutxiengo etnikoetako bat ijito herria izan da. Ijito edo erromani herria Europa osoan eta Amerika, Afrika eta Asiako parte batean hedatuta dagoen eta ezaugarri eta kultura-berezitasun komunak dituzten kideak biltzen dituen etnia bat da. Ijito hitza egiptano hitzaren interpretazio oker batetik eratorria da; ustez Egiptotik zetozelako zeritzen horrela, baina uste hori ez zen zuzena. XVIII. mendean egiaztatu zutenez, erromani hizkuntza jatorriz hindua zen, Punjab eskualdekoa se-

guru asko (India). Dirudienez, ijitoek 1000. urte inguruan alde egin zuten sorterritik, Afganistan, Iran, Armenia eta Turkia aldera, eta handik mundu osora hedatu ziren, XI. mende inguruan. Europan sartu zirela adierazten duten lehenengo dokumentuak XV. mendekoak dira. Ijitoen jatorrizko hizkuntza erromania da, baina, gaur egun, bizi diren lurraldeko hizkuntzan mintzatzen dira gehienak. Iberiar penintsulan, calo edo hispaniar-erromania, eta Euskal Herrian, erromintxela, euskararen eragina duen erromaniaren aldaera bat.

227