Emakumeak teknologiaren historian by Erein argitaletxea

EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN Asmatzaileak eta aitzindariak

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47). Liburu honek Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailaren diru-laguntza jaso du.

1. argitalpena: 2020ko maiatzean

Azalaren diseinua: Erein Maketazioa: Itxaropena © Gontzal Avila Rodriguez © Ilustrazioak: Iosune Avila Rodriguez © EREIN. Donostia 2020 ISBN: 978-84-9109-497-5 D.L.: D 00430-2020 EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 107 20018 Donostia T 943 218 300 F 943 218 311 erein@erein.eus www.erein.eus Inprimatzailea: Itxaropena, S. A. Araba kalea, 45. 20800 Zarautz T 943 835 008 itxaropena@itxaropena.net

EMAKUMEAK TEKNOLOGIAREN HISTORIAN Asmatzaileak eta aitzindariak

Gontzal Avila Ilustrazioak: Iosune Avila

Me estremeció la mujer que parió once hijos, en el tiempo de la harina y un kilo de pan, y los miró endurecerse mascando carijos, me estremeció porque era mi abuela, además. Me estremecieron mujeres que la historia anotó entre laureles, y otras desconocidas gigantes, que no hay libro que las aguante. Silvio Rodríguez

AURKIBIDEA Hitzaurrea.............................................................................. 13 Liburuaren antolaketari buruz........................................... 17 Lehenengo atala. Atik Zra........................................................ 19 Ada Lovelace.................................................................... 21 Amanda T. Jones.............................................................. 23 Amelia Earhart Otis.......................................................... 25 Anna Connelly................................................................. 27 Anna Wagner Keichline.................................................... 28 Ann Makosinski............................................................... 30 Annie Londonderry Cohen Kopchovsky............................. 32 Angela Ruiz Robles........................................................... 33 Barbe-Nicole Clicquot....................................................... 34 Beatrice Tilly Shilling........................................................ 36 Bertha Benz..................................................................... 38 Beryl Markham................................................................ 40 Bessie Coleman................................................................ 42 Beulah Louise Henry........................................................ 45 Bette Nesmith Graham...................................................... 47 Candelaria Perez............................................................... 49 Caroline Lucretia Herschel................................................ 50 Celia Sanchez-Ramos Roda............................................... 52 Cristina Casadevall de la Camara....................................... 54 Edith Clarke..................................................................... 55 Eldorado Jones................................................................. 57

Elena Garcia Armada........................................................ 59 Elia Garci-Lara Catalá....................................................... 61 Elizabeth J. Magie............................................................. 62 Elizabeth MacGill............................................................. 64 Ellen Ochoa..................................................................... 66 Ellen Swallow Richards..................................................... 67 Emily Warren Roebling..................................................... 69 Emma Lilian Todd............................................................ 72 Erna Schneider Hoover..................................................... 74 Esther Borao Moros.......................................................... 76 Evelyn Berezin................................................................. 78 Fermina Orduña............................................................... 80 Florence Lawrence............................................................ 82 Francisca Jaquinet............................................................. 84 Gladys Mae West.............................................................. 86 Grace Murray Hopper....................................................... 87 Harriet Williams Russell.................................................... 89 Hedy Lamarr.................................................................... 90 Helen Blanchard............................................................... 92 Hélène Dutrieu................................................................. 94 Henrietta Swan Leavitt...................................................... 96 Hertha Marks Ayrton........................................................ 98 Hipatia Alexandriakoa.................................................... 101 Jeanne Villepreux-Power................................................. 103 Joy Mangano.................................................................. 104 Josephine Cochrane........................................................ 105 Julia Rodriguez Maribona................................................ 106 Juliette Gordon Low........................................................ 107 Kate Gleason.................................................................. 108 Katharine Burr Blodgett.................................................. 110 Lillian Moller Gilbreth.................................................... 112 Luz Rello Sanchez........................................................... 113 Margaret Meg Crane....................................................... 115

Margaret Eloise Knight................................................... 117 Maria E. Beasley............................................................. 120 Maria Hebrearra............................................................. 121 Maria Montessori........................................................... 122 Maria Telkes................................................................... 124 Maria Teresa de Pedro Lucio............................................ 125 Marie Marvingt.............................................................. 127 Marie Van Brittan Brown................................................. 129 Marion Donovan............................................................ 131 Marjorie Stewart Joyner.................................................. 133 Martha Coston............................................................... 135 Mary Anderson.............................................................. 137 Mary Dixon Kies............................................................ 139 Mary Elizabeth Walton.................................................... 140 Melitta Bentz.................................................................. 141 Miriam Benjamin........................................................... 142 Nancy M. Johnson.......................................................... 144 Olive Wetzel Dennis....................................................... 145 Patricia Billings.............................................................. 147 Rachel Zimmerman Brachman........................................ 148 Ruth Benerito................................................................. 149 Sarah Boone................................................................... 151 Sarah Goode.................................................................. 152 Sarah Guppy.................................................................. 153 Shirley Jackson............................................................... 155 Sophie Opel................................................................... 156 Stephanie Kwolek........................................................... 157 Sybilla Masters............................................................... 158 Temple Grandin............................................................. 159 Valentina Tereshkova...................................................... 160 Valerie Thomas............................................................... 162 Yvonne Brill................................................................... 163

Bigarren atala. Emakume euskaldunak eta euskal jatorrikoak... 165 Cesarea Garbuno............................................................ 167 Eulalia Abaitua............................................................... 170 Maitane Alonso Monasterio............................................. 172 Margot Duhalde Sotomayor............................................. 174 Martina de Zuricalday..................................................... 176 Mercedes Diaz Morales................................................... 179 Hirugarren atala. Emakumeen kolektiboak Euskal Herrian..... 183 Batelariak...................................................................... 185 Liho-ehuleak.................................................................. 187 Zigarrogileak................................................................. 189 Laugarren atala. Laburrean................................................... 193 Alice H. Parker............................................................... 195 Amye Everard Ball ......................................................... 195 Angela Vilariño Facal...................................................... 196 Barbara S. Askins............................................................ 196 Berenice Abbott.............................................................. 197 Barbara Crawford Johnson.............................................. 197 Carmen Fabregas............................................................ 197 Charlotte Bridgwood ...................................................... 198 Clatonia Joaquin Dorticus............................................... 198 Deepika Kurup............................................................... 198 Elisa Leonida Zamfirescu ................................................ 199 Ellen Eglin..................................................................... 200 Emilia Pardo Bazan......................................................... 200 Emily Jayne Cummins..................................................... 200 Evelyn Miralles .............................................................. 201 Florence Parpart ............................................................ 201 Frances Gabe................................................................. 202 Gerda Taro..................................................................... 202

Grace Aboh Dotou.......................................................... 203 Hannah Slater................................................................ 203 Ida Forbes...................................................................... 204 Jane Ni Dhulchaointigh................................................... 204 Janet Emerson Bashen .................................................... 204 Jeanne Bertrand ............................................................. 205 Judy W. Reed ................................................................. 205 Letitia Geer.................................................................... 205 Louisa Llewellin ............................................................. 206 Mallika Srinivasan ......................................................... 206 Maral Yazarloo-Pattrick................................................... 207 Margarete Steiff ............................................................. 207 Margaret Wilcox............................................................. 208 Maria Bernaldo Quiros................................................... 208 Maria Cunitz.................................................................. 208 María del Carmen Ortiz de Arce...................................... 209 Mariam Al Asturlabiyy.................................................... 209 Maria Pereira ................................................................ 210 Maria Teresa De Filippis ................................................. 210 Martha Jones.................................................................. 211 Martine Bertereau .......................................................... 211 Martine Kempf............................................................... 211 Mary Engle Pennington .................................................. 212 Mary Jane Reynolds........................................................ 212 Mary Jones De Leon....................................................... 212 Mathilde Fibiger............................................................. 213 Melisa Marquez Rodriguez.............................................. 213 Nana Akua Oppong........................................................ 213 Olga D. Gonzalez-Sanabria.............................................. 214 Omowunmi Sadik.......................................................... 214 Pratibha Gai .................................................................. 214 Raymonde de Laroche..................................................... 215 Rita de Morais Sarmento................................................. 215

Ruane Jeter.................................................................... 215 Ruth Handler................................................................. 216 Sarah Mather ................................................................. 216 Salome Campos.............................................................. 217 Tabitha Babbitt .............................................................. 218 Thérèse Kirongozi........................................................... 218 Veena Sahajwalla............................................................ 219 Bosgarren atala. Glosario txikia............................................. 221 Informazio-iturriak: bibliografia, blog eta web-orriak, dokumentalak, filmak eta bideoak. Beste informazio-iturri batzuk.............................................. 229 Erreferentziak....................................................................... 233 Argazki eta irudien jatorria................................................... 235 Eskertzak.............................................................................. 237

HITZAURREA Amye Everard Ballek Ingalaterran 1637. urtean azafrai-tintura patentatu zuenetik, milaka emakumek eskaini dute beren lan, ekimen eta asmamena eguneroko bizitzako arazo askori erantzuna emateko, betiere soluzio originalen, burutsuen eta, batez ere, praktikoen bidez, horiek baitira, azken finean, mundu teknologikoaren oinarria. Gaur egun, ikertzaile askok zalantzan jartzen dute emakumeak historian izandako paperaz eman den ikuspegia. Jose Luis Corral Lafuente historialariak horren inguruko hainbat datu ematen dizkigu: “X. mendean, emakumeak zeuden eskuizkribuak argiztatzeko tailerren buru. Kasu nabarmenetako bat Enderena izan zen. Endek Tábarako (Zamora) San Salvador monasterioko miniaturen tailerra zuzentzen zuen Emeterio fraidearekin batera. 1254. eta 1271. urteen arteko Parisko ofizioen liburuan, emakumeek egiten zituzten lanetako batzuk zerrendatzen dira, eta horien artean ageri da eraikuntza. Marseilla hiriko gremioen 1297ko erregistro batean, 150 ofizio jasotzen dira non emakumeak agertzen diren: XIX. mendean baino gehiago. Era berean, dokumentu zaharretan jasota dago Erdi Aroko Europako katedral gotikoetako langileen % 30 emakumeak zirela. Kare-orea prestatu eta garraiatu, materialak eta adreiluak eraman, metalak landu, igeltsu-xaflak egin, beirateak… Azken finean, gizonen lan berberak egiten zituzten. Erdi Aroko emakumeek hezkuntzarekiko interesa ere bazuten; horren erakusgarri da Llibre de les dones* (Emakumeen liburua), Francesc Eiximenisek 1396 inguruan katalanez idatzitako lana. Bertan, emakumeen hezkuntzarako gida bat dago, eta gomendatzen da irakurtzen eta idazten ikastea(1). Lumière anaiek beren lehen dokumental laburra XIX. mendearen amaieran emakumeak industrian jokatu zuen paperaren testigantza grafiko bihurtu da hura grabatu eta 125 urtera. Izan ere, Lumière fabrikako langileen irteera dokumentalean, argi eta garbi ikus dezakegu

emakume ugari fabrikatik irteten. Berrogeita bost segundo garran tzitsu, emakumearen eta teknologiaren arteko harreman ukaezinaren ikuspuntutik. Banakako ahaleginen adibideak ere aurkitu ahal izan ditugu emakumeen artean. Besteak beste, lehen ontzi-garbigailua, autoen haizetakogarbigailua eta hegazkinen zarata arintzeko isilgailua Estatu Batuetako hiru emakumek asmatu zituzten. Hirien arteko distantzia luzeak autoz egiten ez ziren garai batean, alemaniar emakume batek egin zuen lehen bidaia luzea (107 km), eta harrigarria iruditu arren, hogeita sei urteko errusiar emakume bat izan zen espaziora joan zen lehen per tsona zibila. Lan honetan zehar, agerian gelditzen da emakumeek zer-nolako garrantzia duten, tradizioz hainbat eskubide ukatu zaizkion arren. Hain zuzen ere, diskriminazioa ohikoa izan da emakumearen lanari lotuta. Erdi Aroan dagoeneko, katedraletan lan egiten zuten emakumeei gizonezkoei baino gutxiago ordaintzen zieten(2). Urte askoan, emakumeek ezin izan dute jabetzarik izan beren izenean. Aiten, senarren eta semeen izenean jarri behar zituzten beren sorkuntza eta asmakizunak. Esaterako, 1809ra arte, Estatu Batuetan emakume batek ezin zuen asmakizunik bere izenean jarri. Frantziar jatorriko Francisca Jaquinet izan zen Espainian asmakizun bat erregistratu zuen lehen emakumea, 1826an, eta senarraren izenean jarri zuen. Ordurako, ordea, senarra hila zen. Benetan izan zen asmatzailea senarra? 1909an, Elisa Leonida Zamfirescuk Berlingo Unibertsitate Teknikoan sartzea lortu zuen, baina, izena ematean, errenuntzia zezan konbentzitzen saiatu zen dekanoa. Horretarako, hiru K-k aipatu zizkion: Kinder, Küche, Kirche (seme-alabak, sukaldea, eliza). Elisak hiru urtean eta bikaineko emaitzekin bukatu zituen ikasketak, ordea. Historiako lehen emakume ingeniarietako bat izan zen. Bizikletaren historia bitxian, pedalkadak ematera ausartu ziren lehen emakumeak iraindu, harrika hartu eta gaitzik txarrenetara kondenatu zituzten. Medikuen arabera, bizikletan ibiltzeak antzutasuna eta nerbionahasmenduak eragin zitzakeen(3). XIX. mendearen bukaeran, ordea, haietako batek munduari bira eman zion bizikleta gainean.

Espainian, 1910era arte, Alfontso XIII.aren errege-agindu batek lehen aldiz aukera hori eman zuen arte, emakumeak ezin ziren uniber tsitatean matrikulatu. Eta 1962ra arte ez zen legez baimendu emakume ezkonduek lan egitea. Ana eta Rosa Iziz Iruñeko ahizpa historialariek aipatzen dutenez, emakumeen protagonismoa nabarmentzen duen dokumentazioa aurkitzea ez da erraza. Haiek diotenez, “erdi ikusezinak beste erdiarekin partekatzen zituen nekazaritzako, ehungintzako eta merkataritzako lanak, eta baita gazteluak, harresiak eta zubiak eraikitzeko lanak ere”(4). Alegia, emakumeak, nekazaritzan eta ehungintzan ez ezik, merkatari tzan eta eraikuntzan ere partaide aktiboak ziren. Iago Irixoak datu batzuk ematen dizkigu euskal emakumeen lanei buruz: “Emakumeak gizartearen ezinbesteko zati ziren eta komunitatearen partaide izaki, komunitate horren beharretara joateko obligazioa zuten. Beraien partaidetza guztiz errotua zegoen bideak garbitzen, lurra kentzen, edo material-garraiolari gisa”(5). Iruñeko katedralean bertan dugu emakumeek eraikuntzan lan egiten zutela erakusten duen froga garbi bat: klaustro gotikoko kapitel batean emakume bat ontzi bat eta morteroa garraiatzen ikus daiteke. Emakume askok alarguntzean garatu ahal izan dute beren lana; izan ere, orduan, emakume independente gisa, senarrak hasitako negozioa beren gain hartzen zuten, askotan, baita negozio hori hobetzen, diber tsifikatzen eta erabat eraldatzen ere. Alargunari jarduteko gaitasuna aitortzen zion legeak (ezkondutakoak, aldiz, senarraren lizentzia behar zuen). XVI. mendetik XVIII. mendera bitartean, alargunen pribilegioa beste emakume batzuei ere aplikatu zieten: etsaiek harrapatutakoen, erbesteratuen, espetxeratuen, errege-ontzietan zauritutakoen eta itsuen emazteei, hain zuzen(6). Kostaldean, senarrak itsasoratzen zirenean, emakumeek hartzen zituzten beren gain haien lanak, itsas-portuetan itsasontzien maniobrak zuzentzeko edo hiribilduen defentsako lanak barne. Pasaiako XVI. mendeko emakumeek itsasontziak gidatzen eta galeoiak atoian eramaten zituzten. Emakume askok lihoa lantzen zuten baserrietan, era guztietako lanabesekin, eta geroago ehungintza-fabriketan lanera sartu ziren. 1893an, Errenteriako Fabril Lanera lantegian bi sexuetako 200 langile

inguru enplegatzen ziren(7). XX. mendean, emakume askok lan egiten zuten fabriketan, Donostiako tabako-fabrikan adibidez, non, 1925ean, 1.030 langileetatik 913 emakumeak ziren(8). 1940ko hamarkadan, Legazpiko Corporación Patricio Echeverria enpresan, emakumeek erabiltzen zuten batez ere karraka lauak egiteko makina, laurogeita bost karraka orduko egiten zituena(9). 1950eko hamarkadatik aurrera, emakumeek paper nabarmena izan zuten Eibarko bizitzan eta ekonomian, loratzen hasi berria zen makinaerremintaren sektorean batez ere. Normalean, 14 urterekin hasten ziren lanean, ikasketak uztean. Beistegi Hermanos S.A. lantegian bereziki garrantzitsua izan zen emakumeen lana. “Puntzoiei akabera onena ematen zietenak” zirela esaten zuten. Askok sopleteak egiten lan egiten zuten(10). Gure artean ere ezagutu dute emakumeek diskriminazioa eta esplotazioa zer den. 1850etik 1910era bitartean, Intxaurrondoko eta Altzako emakumeek trenbidean lan egiten zuten, eguzkiz eguzki, eta gero, besteak beste, belarra mozten, behiak jezten, egurra mozten eta arropa garbitzen aritu behar izaten zuten(11). Noiz egiten zuten lo? 1900eko erroldaren arabera, Gipuzkoan 95.945 gizon eta 99.905 emakume bizi ziren; lehen hezkuntzan 18.083 mutil eta 17.625 neska ari ziren; bigarren hezkuntzan, 1.451 mutil, eta neska 25 baino ez(12). Gerra aurreko urteetan, Eibarko Alfa enpresako gizonek eta emakumeek ez zuten ordutegi bera, emakumeek beste behar batzuk bete behar zituztelako. Eibarko enpresa gehienek 8etatik 12etara eta 13,30etik 17,30era lan egiten zuten arren, Alfako emakumeei ordutegia aldatzea erabaki zuten, 8,15etik 11,45era eta 14,15etik 17,15era lan egin zezaten. Horrela, nahikoa denbora izaten zuten goizean oheak egiteko eta baz karia prestatzeko; pixka bat beranduago sartzen ziren arratsaldeetan, garbiketa egiteko; eta lehenago irteten ziren erosketak egiteko(13). Esanguratsua da Donostiako tabako-fabrikako 1959ko kontratu batean irakur zitekeena: “Aprendizgoak irauten duen bi urteetan, emakumea ezingo da ezkondu. Ezkonduz gero, enpresak langilearekiko kontratua deuseztatuko du, hark inongo kalte-ordainik jasotzeko eskubiderik gabe”(14).

Zer gertatu da, orduan, historian zehar emakumeen trebetasunak ia oharkabean pasatu daitezen? Zergatik emakumeak eta teknologia bikote bateraezintzat jotzen duen lelo hori, edo negozioetarako eta enpresazuzendaritzarako ustezko ezintasun hori? Ez da liburu honen helburua galdera horiei erantzutea, baina Jose Luis Corral Lafuente idazle eta historialariak argibide batzuk ematen dizkigu: hainbat mendean zehar emakumearen papera ezkutuan gorde da, besteak beste, Santo Tomas Akinokoa eta Aristoteles pentsalarien eraginez; elizaren eraginez, XIII. mendearen bigarren erditik aurrera; Errenazimenduko humanisten eraginez, XV. mendearen amaieran; eta XIX. mendeko historialari kontserbadoreen eraginez(15). Gaur egun, ordea, badakigu asko direla teknologiaren esparruari ekarpenak egin dizkioten emakumeak. Horietatik gutxi batzuek bakarrik lortu dute aitortza, beren asmakizunen eta lanen ordainetan bizitzea eta gizartearen esker ona jasotzea. Gehienak, tamalez, ez dira aintzat hartuak, eta, horien artean, asko dira gutxietsirik eta zangopilaturik bizi izan direnak. Halaber, ez dira gutxi pobrezia gorrian hil direnak, eskrupulurik gabeko enpresaburu apartak beren ekimenaz balia tzen ziren bitartean, eta, askotan, haien sormenaz baliatu den gizarteak baztertuta eta ahaztuta. Liburu hau urrats txiki bat baino ez da teknologiarekin, asmakizunekin, enpresarekin eta beste hainbat gairekin zerikusia duten emakumeak ezagutzeko; aurrera ateratzeko aurkitu dituzten zailtasunak ezagutzeko, eta haietako askori egokitu zaien egitekoa zalantzan jartzeko. Zoritxarrez, oraindik emakume asko daude iluntasunean ezagutzea merezi dutenak, orri hauetan ere tokirik izan ez dutenak. Lan honek balio beza emakume horiek guztiak apaltasunez omentzeko, eta gizarte justuago bat lortzeko zer egin handia dagoela ez ahazteko. Izan ere, ez dago ulertzerik gizateriak gaurdaino egin duen bidaia luzea kontuan hartu gabe emakume horien guztien bultzada eta ekarpenak. Liburuaren antolaketari buruz Irakurle agurgarria, esku artean duzun liburu honek ondo bereizitako bost atal ditu:

Lehenengoan, Atik Zra deitutakoan, larogeita sei emakume aurkituko dituzu, asmatzaile eta sortzaile handiak, garrantzi berezia dutenak arlo teknologikoari dagokionez, eta bizitza harrigarria izanak guztiak. Bigarren atalean, euskal emakume edo euskal jatorrikoei buruzkoan, eremu desberdinetako sei emakume ezagutuko dituzu. Hirugarrenean, Euskal Herrian jarraituz, emakumeen hiru kolektibo aurkezten ditugu gure historiako uneren batean beren familien, herrien edo hirien bilakaeran nolabaiteko protagonismoa izan dutenak. Laugarren atalean, beste 58 emakume aipatzen dira, labur-labur. Horietako askori buruz informazio gutxi dugu, aurkitu ez dugulako edo emakumeek jasandako ahanzturaren beste adibide bat direlako. Bosgarren atalean, glosario txiki bat dago, testuan erabilitako kon tzeptu eta sigla batzuk argitu ditzakeena. Bestalde, esan behar da Internet-eko mundu digitalean informazioa aurkitzea erraza dela baina askotan zaila da jakitea datuak guztiz zuzenak diren, kontatzen diguten guztia errealitatera % 100 egokitzen den. Egile horiek egindako ahalegina zalantzan jarri gabe, batzuetan ia ezinezkoa da informazio horren zuzentasuna egiaztatzea. Horregatik, nahiz eta beti saiatu garen emandako informazioa zuzena dela ziurtatzen, onartu behar dugu gu geu ere ez gaudela salbu balizko akats horietatik, zeinak erakusten baitigute alor horretan asko dagoela egiteko. Bukatzeko, gogoan izan liburu hau oraindik idazteke dagoen beste handiago baten lehen kapitulua baino ez dela. Ea falta den atala denon artean osatzen dugun.

LEHENENGO ATALA

Atik Zra

Ada Lovelace (1815-1852)

Lehenengo programazio-lengoaia

Ada Lovelace 1815eko abenduaren 10ean jaio zen, Londresen. Programatzailea, idazlea eta matematikaria izan zen. Adaren ama, Anne Isabella Milbanke, matematikaria eta ekintzaile politiko eta soziala izan zen, eta aita, George Byron, poeta ezaguna. Ada jaio eta egun gutxira, gurasoak banandu egin ziren, eta Ada amarekin joan zen Anne Isabellaren gurasoek Seahamen (Durham) zuten etxe batera. Banantzearen ondorioz, alaba poesiatik urruntzen saiatu zen ama; aitzitik, oso zorrotz jokatu zuen alabak ikas zezan. Adaren heziketa bera oso txikia zela hasi zen; lau urterekin irakasleak zeuzkan jada. Zortzi urte zituela, musika, frantsesa eta aritmetika ikasten zituen. Amak ahalegin handia egin zuen alabak matematika ikas zezan, diziplina hura praktikatzen baitzuen berak. Amak diziplina zorrotza ezarri zion Adari, sari eta zigor sistema batean oinarritua. Adak hamar urte zituela, Ingalaterratik kanpora bidaiatu zen amarekin, taldean. Hamabost hilabeteko bidaiaren ondoren, Bifronsen jarri ziren bizitzen, hiritik urrun zegoen landetxe batean. Hamaika urte zituenean, hegan egitea zen Adaren ametsa, eta hegan egiteko makina bat asmatzeko irrika bizia zuen. Helburu horrekin, urteak eman zituen hegaztien anatomia ikasten eta amestutako proiektuaren marrazkiak egiten. Hamalau urterekin, elgorriak hanketako paralisia eragin zion, eta denbora luzez egon behar izan zuen ohean. Horrek erabat markatu zuen Ada: aurreko izaera ameslaria galtzen hasi zen, eta gogor ekin zion ikasteari eta irakurtzeari.

Denbora batez, Mary Somerville matematikari eta zientzialari eskoziarra izan zen Adaren tutorea. Zientzialari hura estimulu eta eragin handia izan zen Adarentzat. Hemezortzi urterekin, Londresko goi mailako gizarteko jai batean Charles Babbage ezagutu zuen. Babbagek berrogeita lau urte zituen une hartan, eta ezaguna zen, besteak beste, esku artean zuen proiektuagatik: gizakiaren laguntzarik gabe funtzionatzen zuen makina analitiko bat. Ada eta Babbage lagunak egin ziren. Harreman hura akuilu izan zen Adarentzat, alderdi intelektualetik. 1835eko udaberrian, Adak William ezagutu zuen, lord King. Lord King familia aristokrata batekoa zen, eragin handia zuena politikan, gizartean, erlijioan eta intelektualen artean. Urte hartan bertan ezkondu ziren, eta Ada lady King bihurtu zen. Hiru seme-alaba izan zituzten. Bigarrena, Annabella, jaio eta berehala, Adak gaixotasun mingarri eta luze bat izan zuen, eta hilabeteak behar izan zituen sendatzeko. 1837an, William Kingek beste titulu bat hartu zuen, Lovelaceko kondearena, eta une hartatik aurrera, Adak beti sinatu zuen Ada Lovelace izenez. 1841etik aurrera, Babbageren lanetan parte hartu zuen Adak. Babbageren ideiak interpretatuz, lehenengo programazio-lengoaia garatu zuen Adak. Horregatik, historiako lehenengo informatika-programatzailetzat hartua da gaur egun. 1852ko udan, Adaren osasunak okerrera egin zuen. Urteak zerama tzan nerbio-nekea eta ahultasun orokorra pairatzen, baina urte hartan umetokiko minbiziaren lehen sintomak izan zituen. 1852ko azaroaren 27an hil zen, hogeita hamasei urte zituela, ama eta William lagun zituela. Aitaren ondoan lurperatu zuten, berak hala eskatuta. Ada Lovelaceren omenez, Estatu Batuetako Defentsa Departamentuak Ada izena jarri zion 1983. urtean sortu zuen informatikalengoaiari.

Amanda T. Jones (1835-1914)

Elikagaiak hutsean ontziratzeko metodoa

Amanda T. Jones 1835eko urriaren 19an jaio zen, East Bloomfield-en (New York, AEB). Idazlea eta asmatzailea izan zen. Amanda hamabost urte besterik ez zeukala hasi zen eskola-maistra. Urte batzuk geroago, lehen poema liburua argitaratu ondoren, irakaskuntza alboratu, eta idazteari ekin zion. Hainbat poema eta autobiografia bat idatzi zituen. Amandak osasun ahula zuen, eta tuberkulosiak jo zuen 1859an; suspertzeko, urtebete eman zuen bere ama alargunaren etxean. 1872. urtean, koinatu baten laguntzaz, elikagaiak hutsean ontziratuta kontserbatzeko metodoa garatu zuen: Jonesen prozesua. Asmakizun horrek eman zion ospea. Amandak beste gailu bat ere asmatu zuen: segurtasuneko erregailu automatikoa. 1880. urtean lortu zuen horren patentea. Gailu horri esker, petrolio gordina labeetan erre zitekeen. Eta, handik aurrera, asmakizun harekin asko erraztu ziren lurruna sortzeko, metalak urtzeko eta beira ekoizteko lanak. Zoritxarrez, asmakizun horien kontura bizitzeko ahaleginek ez zuten behar bezain emaitza onik eman, eta idazteari ekin zion berriz ere. Emakumeen eta haien boto-eskubidearen defendatzaile sutsua izanik, 90eko hamarkadan Women’s Canning and Preserving Company konpainia fundatu zuen Chicagon, emakumeei lana emateko. Tamalez, konpainiak porrot egin zuen. Orduan, desengainu handia hartuta, Chicagotik alde egin zuen, Junction Cityra (Kansas), bere bi ahizpak bizi ziren tokira.

Jonesek bere asmakizunekin lanean jarraitu zuen, eta kontserbatzeko prozesuarekin lotutako patenteak lortu zituen1903., 1905. eta 1906. urteetan. 1904., 1912. eta 1914. urteetan olio-erregailuarekin zerikusia zuten beste patente batzuk ere lortu zituen. Guda hispaniar-amerikarraren ondoren, Amerikako Itsas Armadak ikatza baztertu eta petrolioa erabiltzeko sistema aurkitu nahi zuen. Amandaz gogoratu ziren, eta horri buruzko artikulu tekniko batzuk idazteko eskatu zioten. Amandak eskatutakoa egin zuen, eta armadak eskuzabaltasunez ordaindu omen zizkion idatzitako lau artikuluengatik. Bizitzaren amaieran Brooklynera (New York) joan zen bizitzera. Han hil zen, gripeak jota, 1914. urtean.