Euskal hizkuntza eta literatura 3. DBH by Erein argitaletxea

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 12:13 Página 2

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo Cedrora (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia (2015- IV-15)

Maketazioa: IPAR S.L. arte grafikoen tailerra. Donostia Azala eta ilustrazioak: Landa Estudioa © Kepa Larrea, Aintzane Etxebarria, Julian Maia, Urtza Garay, Hiart Legarra, Aizpea Gorrotxategi, Lur Gallastegi © EREIN. Donostia 2015 ISBN: 978-84-9746-728-5 L.G.: SS-798/2015 EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 107 20018 Donostia T 943 218 300 F 943 218 311 e-mail: erein@erein.com www.erein.com Inprimatzailea: Gertu Zubillaga industrialdea 9, 20560 Oñati T 943 78 33 09 F 943 78 31 33 e-mail: gertu@gertu.net

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetaci贸n 1 03/07/15 11:38 P谩gina 3

Euskal Hizkuntza eta Literatura 3. DBH Larrea Aintzane Etxebarria Julian Maia Ur tza Garay Hiar t Legarra Aizpea Gorrotxategi Lur Gallastegi Kepa

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_MaquetaciĂłn 1 03/07/15 11:38 PĂĄgina 4

Aurkibidea 1. unitatea: Entzun duzuâ&#x20AC;Ś? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Testu mota. Berria (Albistea) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak. Azalpenak eman, deskribatu, albisteari sarrera eta bukaera eman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu. Albistea entzun/ikusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Hizkuntza aldaerak: Galdetegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Kazetaritza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Erlatibozko perpausak. Morfema adjektibalak: -(e)n, -tako, -bait-, zein, non.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskalkiak: - Euskara batua eta euskalkiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Aditz laguntzailea Mendebaldeko euskaraz (orainaldia) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Albistea idatzi eta grabatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 12 14 18 18 20 22 28 30 34 37

2. unitatea: Han ere txakurrak oinutsik (herrialde ezberdinen egoera eta bizimodua) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Testu mota. Iritzi artikulua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak. Argudioak eman: autoritate-argudioak, iritzi orokorrarena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu. Debatea entzun/ikusi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Modalizazioa: beharrizana, balorazioa, ziurtasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Ekitaldiak eta jarduerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Kausazko perpausak (Birpasa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskalkiak: Morfosintaxia Mendebaldeko euskaraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Gai baten inguruko iritzi-artikulua sortu eta ikaskide batena zuzendu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hizkuntz gaitasuna (1. ebaluazioa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aukera anitzeko galderak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskara hobetzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lehenengo ebaluazioko proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Irakurketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41 44 48 53 53 56 59 62 67 72 73 73 77 79 81

3. unitatea: Ingurumena: zaindu beharreko altxorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Testu mota. Koadro sinoptikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak. Erlazionatzea eta kategorizatzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu. Koadro sinoptiko baten azalpena (idatzizkoa, ahozkoa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Koadro-sinoptiko motak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Hau zarata!. Ingurumena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: - Zenbait arazo: aditzaren nominalizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Zenbait arazo: izena eta izenondoa erabiliz egiten diren zenbait kalko oker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskalkiak: Erdialdeko euskalkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Sortu koadro sinoptikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85 90 93 97 97 101 104 108 109 112 115

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetaci贸n 1 03/07/15 11:38 P谩gina 5

4. unitatea: Bularreko minbiziari aurre egin beharra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

118

1. Testu mota. Hitzaldia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak. Ideiak antolatzea: kausa/ondorioa, sekuentziala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu. Elkarrizketak eta irakurgaiak minbiziari buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Elementu paralinguistikoak azalpen-testuetan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Medikuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: - Ordena markatua eta galdegaiaren legeak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Arindu atzerakarga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskalkiak: Zenbait esamolde erdialdeko euskaraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Ahozko hitzaldia sortu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hizkuntz gaitasuna (2. ebaluazioa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aukera anitzeko galderak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskara hobetzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bigarren ebaluazioko proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Irakurketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

119 124 129 132 132 137 140 144 146 151 157 159 159 163 165 166

5. unitatea: Kuboa, ideien gunea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

168

1. Testu mota. Iragarkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Jarraibideak edota argibideak ematea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Kronologiaren araberako antolaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu. Irrati-saio bateko iragarkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Limurtzeko, konbentzitzeko hizkera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Komunikazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: - Aditz lokuzioak: behar, nahi, ahal, ezin, lan egin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Aditzaren aspektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskalkiak: Euskara nafar-lapurtarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Euskara sustatzeko ekitaldi batzuk Interneten iragarri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

169 172 172 176 178 181 181 185 188 194 196 200 204

6. unitatea: Lau haizeetara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

206

1. Testu mota. Gida Turistikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak. Deskribatu, definizioak eman, konparatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu. Irakurmena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Leku-denborazko deskribapenak egiteko zenbait esamolde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: - Zenbait arazo: egitura pasiboak eta inpertsonalak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Zenbait arazo: gerundioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskalkiak: Euskara zuberotarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Gida turistikoa sortu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hizkuntz gaitasuna (3. ebaluazioa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aukera anitzeko galderak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Euskara hobetzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hirugarren ebaluazioko proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Irakurketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

207 211 215 218 218 221 224 227 232 238 242 244 244 248 250 253

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetaci贸n 1 03/07/15 11:39 P谩gina 6

UNITATEA

Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 7

1. TESTU MOTA BERRIA

1. Irakur itzazu testuak. Batzuk albisteak dira, besteak, aldiz, ez. Gai zara batzuk eta besteak bereizteko? Eta albisteak ez direnak, zer dira? Titularrak

Bai

1. GIZARTEA (2012-10-17) Gizon baten gorpua aurkitu dute Getxon, lepoan labana bat zuela. 2. ARGI iz. 1. Materiak goritasunez edo luminiszentziaz igortzen duen erradiazioa, begiak hautematen duena eta objektuak ikusteko gai bihurtzen dituena. 2. Eguargia. 3. Argi artifiziala, bereziki elektrizitatezkoa. 3. EKIALDERA BEGIRA (2012-10-17) Zin degizuet saiatu naizela gogotik, izan ditudan indar guztiekin saiatu ere –noski, asko-asko ere ez dira indarrok, ez pentsa euskal Hulk baten aurrean zaudetenik–. Baina etsi egin behar izan dut azkenerako: ezin izan ditut, nahita ere, telebistako hauteskunde-elkarrizketa guztiak ikusi. 4. AEBetako HAUTESKUNDEAK (2012-10-17) Obama garaile izan da bigarren aurrez aurrekoan, inkesten arabera. 5. ESPAINIAKO BIGARREN ERREPUBLIKA 1931tik 1939 arte iraun zuen erregimen politikoa izan zen, errepublikan oinarritua. Espainiako Gerra Zibilak markatu zuen Espainiako Bigarren Errepublikaren amaiera eta Francisco Francoren diktaduraren hasiera. 7

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetaci贸n 1 03/07/15 11:39 P谩gina 8

Titularrak

Bai

6. KIROLAK (2012-10-17) Athleticek, Osasunak eta Realak bihar jakingo dute noren aurka jokatuko duten Espainiako Kopan 7. ZERUTAR BAT Nik orain gomuta ez dodan etxaguntza baten bizi ei zan bigarrenez ezkonduriko emakume bat, buru-barrua hutsik edo behinik behin ondo beterik ez eukana bera, irakurleak igarriko dauan lez. 8. HEGALAK EMAN DIZKIO (2012-10-16) Felix Baumgartner austriarrak inoiz egin den jauzirik handiena egin du: 39.000 metroko garaieratik egin du salto. Hotsaren lastertasuna hautsi duen lehena da; orduko 1.324 kilometroko abiada hartu du.

2. Gertaera bat noiz bihurtzen da albiste? Honako eskema honek azaltzen du nola bihurtzen den gertaera bat albiste.

Jakin-mina sortzen duena Berriki gertatua Hurbila Eragina duena

Bihurtzen da

Garrantzitsua GERTAERA

Bitxia

ALBISTEA

Aurkikuntza zientifikoa

Zeri deitzen diogu albistea? Argi dago albiste batean intereseko gertaerak aipatuko ditugula. Albisteak honako 5 ezaugarri hauek hartuko ditu kontuan: 1. Gaurkotasuna. 2. Berria izatea. 3. Egia izatea. 4. Ez ohikoa izatea. 5. Askorentzako interesekoa izatea. 8

1. unitatea: Entzun duzu... ?

Aurreko koadroa kontuan hartuta, esan zergatik bihurtu diren albisteak 1. ariketako gertaerak.

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 9

3. Albistearen informazioa Irakur ezazu albiste hau, eta bila itzazu sei galdera horien erantzunak (5 W eta H 1):

Bost urteko haur baten gorpua aurkitu dute Sestaoko osin batean Antzinako Aurrera enpresaren orubean gertatu da, Bizkaiko herri horretako Rivas kalean

Albistea komunikabideetan azaltzen den edozein gertaera izan daiteke. Baina gertaera guztiak ez dira albiste. Albistea informazioa da, baina beste edozein informazio motatik bereizten duena gaurkotasuna da. Kazetaritzan honako galdera hauei erantzun ohi die albisteak (ingelesez 5 W eta H 1): Who? (Nor(k)?) What? (Zer?) Where? (Non?) When? (Noiz?) Why? (Zergatik?) How? (Nola/Zelan?)

EFE – Bilbao – 2008/01/03

ost urteko haur baten gorpua aurkitu dute, itota, antza denez. Ertzaintzak jakinarazi duenez, antzinako Aurrera enpresaren orubeko osin batean zegoen, Sestaoko Rivas kalean hain zuzen. Iturri berberek adierazi dute haurraren gorpua arratseko 22:30ean Sestaoko udaltzainek aurkitu zutela, aitona-amonek haurra aurreko egunean desagertua zela salatu ondoren, haiekin bizi baitzen.

Haurra inguru hartan jolasean zebilen sei urteko beste haur batekin, baina sei urtekoa arratsaldeko hirurak aldera etxera bildu zen. Ertzainek istripua izan dela esan badute ere, ikerketa bat

bideratu dute gertatutakoa argitzeko, eta autopsiaren emaitzaren zain daude. Sestaoko alkateak, Jose Luis Marcos Merino sozialistak, atsekabeturik, samina erakutsi du, eta adierazi du haurra zintzoa zela eta ez zela aitona-amonen etxetik urruntzen. “Ezbehar handia izan da eta horrek biziki samindu gaitu, batez ere egun hauetan haurrak protagonistak baitira”, horrela esan du Bizkaiko herri horretako alkateak. Rivas kalea, haurra bizi zen tokia, Txabarri-Simondrogas auzoan dago, Ezkerraldeko alderik hondatuena eta narriatuena da.

Albistearen egitura Albiste batean, leku txikian ahalik eta informazio gehien sartu behar da. Datu garrantzitsuenekin hastea komeni da. Gero, interesgarriak diren gainerakoak azalduko ditugu. Hauek dira atal nagusiak: – Idazpurua edo titularra (goi-titulua, titulua eta azpititulua) – Lead edo sarrera. – Berriaren gorputza. Prentsa birakaria

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 10

4. Albistearen egitura Jar iezaiozu atal bakoitzari dagokion izena: – orrialdea eta data – goi-titulua – idazpurua edo titularra – lead edo sarrera – idazlea – berriaren gorputza – titulua – argazki oina – zinta – azpititulua. Oharra: atalak osatzeko laguntzarik behar baduzu, irakur ezazu berriaren ondorengo informazioa. Nick Holonyak

Ezarian Zientzia

2012-10-18 // berria // 46

Duela mende erdi, argi ikusgarria igortzen zuen lehen diodoa sortu zuen Nick Holonyakek: LED argia.

LED argiak, 50 urte LED argia askoz ere eraginkorragoa da, elektrizitate gutxiago baliatzen duelako. Amaia Portugal

anpara bat itzaltzen denean, bonbillari erreparatzen zaio lehenik: hura aldatuta konpontzen da arazoa, askotan. Grabagailuaren argi gorria pizten ez denean, ordea, kazetariak bateria madarikatzen du lehen kolpean, ez zaio burutik pasatu ere egiten bonbilla txiki horrek huts egin dezakeenik.

LED bonbillak etxeetan erabat sartzen direnean etorriko da benetako orokortzea. / BERRIA Edozein gailu elektrikotan ikus daitekeen distira gorri hori LED argia da, eta mende erdia bete berri da erabilgarri jarri zutenetik. Horrek kale egitea baino askoz ere posibleagoa da, esaterako, pilak kargatzea ahaztu izana.

1962ko urrian, Nick Holonyak ikertzaile estatubatuarrak aurkikuntzaren berri eman zien General Electric etxeko bere nagusiei: diodo batek gizakiek ikusteko moduko argia igortzea lortu zuen, omas Alva Edisonek sortutako enpresak Siracusan zuen laborategi batean (New York, AEB). Hala, LED argiaren industria abiarazi zuen. …/… Iturria: Berria (2012/10/18)

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 11

Kontuan izan 1. Burua edo titularraren ezaugarriak: • Albisteari buruzko jakin-mina sortzen du. • Albistearen informazio garrantzitsuena laburtzen du. • Ezinbesteko informazioa biltzen duenez, berriaren gai nagusia adieraz dezake. 2. Lead edo sarrera albistearen lehenengo paragrafoa da, eta albistearen mamia laburtzen du. Hartarako sarri askotan tipografia berezi bat erabiltzen da. Oinarrizko datuak jasotzen dituenez, gertaeraren informazio garrantzitsua erakusteaz gain, irakurlearen arreta erakartzen du. Askotan oinarrizko sei galderei erantzuten die. 3. Berriaren gorputza lead-etik abiatzen da, eta berriaren gainerako datuak ematen ditu. Normalean, datu nagusiak hasieran idazten dira, eta, gero, beste guztiak.

Bazenekien… – … egunkari eta telebista zabalduenak eta eraginkorrenak editoreen talde pribatuek kudeatzen dituztela? – … egunkari bakoitzak ildo editorial jakin bati jarraitzen diola? – … editoreen taldeak nola edo hala botere politikoei eta ekonomikoei atxikita daudela? – … informatzeaz eta entretenitzeaz gain, egunkarien helburuetariko bat dirua irabaztea dela? – … egunkari batzuen izenaren ondoan “egunkari independentea” idatzita agertzen bada ere, ez direla erabat independenteak, eta, kasurik onenean, hori asmoen aitorpen bat baino ez dela? –…

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 12

2. HIZKUNTZA-EKINTZAK Azalpenak eman Egunkari bat irakurtzean honako hiru puntuok kontuan hartu behar ditugu: Edukia: Zer esaten duen eta Nola esaten duen. Itxura: Zein den artikuluaren luzera, letraren tamaina, hitz kopurua, irudien garrantzia eta inpaktua… Tokia: Non dagoen: azalean, kontrazalean, erdiko orrialdeetan… (eskuinaldeko orrien goiko aldean kokatzen dituzte nabarmendu nahi dituzten albisteak, eta ezkerraldeko orrien behealdean, aldiz, ezkutatu nahi dituztenak).

1. Zer esan? Nola esan? Azter ditzagun bi egunkaritatik harturiko berriak eta egunkariak barrutik:

PSOEk latu apezpikuak sa ia ditu demokraz ez errespetatzen dutelako te zuzendu Gotzainek ez du indako gobernuari eg erasoa.

PSOEk Eliza e ta Konstituzioa b buru jartzen d uruz it dituen hautesl u, e ak asaldatzeko PPren iritziz “e rradikala eta neurrigabea” da sozialistek igandeko ekita ldiari emandako erantzuna.

/03 El País 2008/01

ABC 2008/01/ 03

Elementu horiek guztiek erakusten dute egunkariaren norabide editoriala, ideologia eta objektibotasuneta askatasun-maila.

– Gertaera berari buruz ari dira bi egunkariak? – Modu berean kontatu dute gertaera bi egunkariek? – Zer adierazi nahi du lehenengo titularrak? Eta bigarrenak?

2. Zer ezkutatzen eta nabarmentzen dute? Talde txikietan, irakur itzazue gertaera berari buruzko hainbat idazpuru eta saiatu adosten berri bakoitzak zer nabarmentzen duen eta zer ezkutatzen duen.

1. unitatea: Entzun duzu... ?

Zezenketak debekatzea erabaki du Kataluniako Legebiltzarrak

Katalunia zezenak debekatzeko bidean Espainiatik urruntzeko

“Animalien babeserako legeak” aldeko 68 boto jaso ditu, 55 kontra. 2012. urtetik aurrera ezin izango da zezenketarik egin Katalunian.

Gehiengo txikiak babestu du ekimena (67/59)

Kataluniak zezenak debekatu ditu Kataluniako Parlament autonomoak zezenketak eragotzi ditu, 68 boto alde eta 55 kontra izanik. PPk jaialdi hori Gorteetara eramango duela iragarri du, bertan erabateko interesa duela hura babesteko adieraziko du.

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 13

3. Zentsura / Autozentsura Bila ezazu bi hitz horien esanahia, eta hitz egin taldekideekin zer eragin izan dezaketen kontzeptu horiek albisteak idazteko moduan: – Zentsura: – Autozentsura:

Kontuan izan Edukia, paragrafoka antolaturik • Paragrafo bat, ideia bat. Paragrafoak ideia nagusi bat eduki behar du; ideia horrek gidatzen ditu paragrafoa osatzen duten gainerako esaldiak, eta ideia horrek ematen die zentzua. Testu bateko paragrafoek jarraitutasun logikoa eduki behar dute, diskurtsoaren zati batetik bestera galdu gabe joateko adinakoa. Ordena • Informazio nagusia, aurrean Informazio nagusia esaldiaren hasieran eman behar da, eta bestelako xehetasunak, gero. Esaldia luzea baldin bada, hobe da elementu batzuk aditzaren atzera pasatzea, mamia aurreratu ahal izateko. [??] Joan den asteazkenean Gasteiz-Eibar errepideko Larreategiko zubibidearen laugarren zutabean zintzilik geratu ziren hiru piezek GI-627 bidean eragin dituzten arazoak konpontzeko lanak Gipuzkoako Aldundiko Garraio eta Errepide Sailak espero moduan ari dira egiten, bertako iturriek atzo jakinarazi zutenez. [Egokiago] GI-627 bideko arazoak konpontzeko lanak espero moduan ari dira egiten, Gipuzkoako Aldundiko Garraio eta Errepide Sailak atzo jakinarazi zuenez. Joan den asteazkenean zintzilik geratu ziren hiru pieza Gasteiz-Eibar errepideko Larreategiko zubibidearen laugarren zutabean, eta horrek arazoak sortu ditu.

• Aditza, lehenbailehen Esaldi ulerterrazak idazteko, komeni da aditza lehenbailehen ematea. Galdegaia aditzaren aurrean joateak ez du esan nahi aditza atze-atzean jarri behar denik, ordena aski librea baita euskaraz: aditzaren ezker-eskuin banatu ohi dira esaldiaren osagaiak. Aditza aurreratuz gero, askoz ere esaldi arinagoak osatzen dira. Horrek erraztu egiten du mezua ulertzea. [??] Desobedientziaren bidean barneratu zirenetik, Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Zuberoako herritar, hautetsi eta elkarte ugari salaketatik eraikuntzarako urratsa egiten ari dira. [Egokiago] Desobedientziaren bidean barneratu zirenetik, salaketatik eraikuntzarako urratsa egiten ari dira Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Zuberoako herritar, hautetsi eta elkarte ugari. Iturria: Berria, estilo-liburua

4. Zeinek hobeto komunikatu! Bi esaldi hauek aztertu eta erabaki: a) Zuzenak dira biak? b) Zer arrazoi dugu bat edo bestea hobesteko? Arrazoitu erantzuna eta eztabaidatu lagunekin, ea bat gatozen. Hona hemen esaldiak: – Pasaiako herritik dator notizia zezen bat izan dela jenioz bizia – Pasaiako herritik, jenioz bizia den zezen bat izan delako notizia dator

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 14

5. Berridatzi esaldiak Berridatz itzazu esaldi hauek, errazago uler daitezen. Kontuan izan edukiari, paragrafoari eta hitzen ordenari buruz orain arte irakurritakoa: 1. Adinekoak edo gaixoak zaintzeko langileren bat kontratatu behar izaten duten familiei emango zaizkien laguntzak ez dira helduko arazoa duten etxe guztietara. 2. Gure elkarteak proiektuan parte hartuko duten guztiekin adostu nahi du. 3. Zuzendaritza-taldeko lau kide bakarrik aurkeztearen aldeko ahotsak badirela jakina da. 4. Generalitateak eskatu du bideoklipak, pornografia, Interneteko solasguneak edo sekta erlijiosoen edukiak zabaltzen dituzten kateak lehiaketatik kanpo uztea.

3. ULERTU

Non aurki daitezke albisteak?

ENTZUMENA 1. Albisteak Irakur ezazu pasarte hau, eta entzun itzazu albisteak. Euskadi Irratiko azken albiste laburpena (EITB Irratia)

Euskadi Irratia Eguerdiko hamabiak dira. Euskadi irratiko informazio-zerbitzuak. Albisteak: Orduz orduko albiste zerbitzua izan da. Euskadi Irratia albistearen harian. • Egunon entzuleok. Pobreziaren aurkako nazioarteko eguna da. Urriaren hamazazpia. Herrialde garatuenetan ere pobrezia gero eta zabalduago. Hego Euskal Herrian gora egin du, pobreziaren irudia aldatu egin da: kanpoan kale gorrian ikusten genituenak ziren lehen behartsuak, orain, aldiz etxe barruetara sartu da pobrezia. Halaxe adierazi du Fatima Otegi Gipuzkoako Caritaseko kideak faktorian. • Lehengo familiak, orain arte maila bat mantendu dutenak, ba, egoera honetan lanik gabe gelditu direnak eta orduan pobrezia hori etxe horietan sartu da. Ez, ez dago diru sarrerarik eta ez da egongo aldaketarik epe motzean mantentzeko.

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 15

Galderei erantzun: aurreko albisteak entzun ondoren erantzun galdera hauei: 1. Irratian albisterik entzuten duzue inoiz? 2. Zein da entzumena ataleko irratsaioa?

ALBISTE MOTAK Albiste mota asko daude, eta albiste baten barruan ere mota bat baino gehiago egon daiteke. Hona hemen sailkapen txiki bat:

3. Zenbat albiste ematen dira? 4. Zer ataletan dago banatuta? 5. Adierazi esaldi hauek egia ala gezurra dioten: a. Pobrezia kale gorrian dagoen behartsuen kopurua igo delako nabaritzen da. b. Leherketaren arrazoia gas-eztanda izan da. c. Bankia da Madrilgo burtsan gora egiten ari den bankuetako bat. d. USADAK eta beste zenbait auzik arretaz jarraitu dute Michele Ferrari. e. Haizea ez da oso indartsua, baina, hala ere, arretaz gidatu. 6. Asmatu titular bat entzundako albiste bakoitzarentzat. Gogoratu jakinmina piztu behar duela eta albistean agertzen diren ideia nagusiak laburtu behar dituela.

2. Albiste motak Irakurri albiste hauek, eta adierazi zer motatakoak diren. a. Joserra Senperena eta Capsularen disko berriak prest ditu Gaztelupeko Hotsak-ek. 2012-10-26 Udazken honetan Gaztelupeko Hotsak argitaletxeak hainbat musika talderen disko berriak argitaratuko ditu. Joserra Senperena eta Capsularenak dira aipagarrienak. Iturria: http://www.argia.com/

b. Europak eskatu dio Nafarroari irrati eta telebista pribatuak euskaraz bermatzeko. 2012-10-26 Espainiako Estatuak Europako Hizkuntza Gutxituen Ituna sinatua dauka. Europako Batzordeak Nafarroan eta Euskal Autonomia Erkidegoan euskararen egoera aztertu du eta emaitzekin txostena argitaratu. Iturria: http://www.argia.com/

c. Haurrentzako antzerkia: SCRRABLE Astigarraga. 17.30 Kultur Etxean. 20112/10/28 Efektu berezi ugari eta ikusleekiko interakzio handia eskaintzen duen ikuskizun xarmagarria. Kutxak babestua. Iturria: http://www.berria.info/zerbitzuak/agenda

Laburbildutakoak Hainbat informazio ematen dituzten albisteak dira. Esaterako, udaleko batzordean hartutako erabakiak. Gaurkotasunekoak Azken gertakarien berri ematen dutenak. Irratian eta telebistan egunekoak edo berehalakoak izaten dira. Egunkarietan aurreko egunekoak. Etorkizunekoak Gertakariren bat iragartzen dutenak, hauteskundeak, argazkiaren prezioaren igoera, langabezia-tasaren igoera hurrengo hilabeteetan… Efemerideak eta urtemugak Pertsonaia baten jaiotza, gertakari baten urteurrena, oroitzapenak… Kronologikoak Eginkizunak gertatutakoaren ordenan kontatzen direnean. Batzuetan, garrantzitsuena hasieran jartzen da. Gudu-albisteak, biografiak adibidez… Egoerazkoak Ez dira azken boladan sortutako berriak, baina bai interesa sortzen dutenak. Esaterako gazteen egoera, berrikuntza teknologikoak, drogaren ondorioak… Zerbitzuzkoak Multzo honetan daude, eguraldia, agenda, kultura-berriak, filmen zerrenda… Lekuaren arabera, albisteak bertakoak, naziokoak edo nazioartekoak izan daitezke. Iturria: Portal educativo. http://www.tiposde.org MEC. http://recursos.cnice.mec.es/media

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 16

Aurrez egiteko galderak

3. Solasean

– Gustuko duzu birziklatzea? – Zuen eguneroko bizitzan zer gauza egiten dituzue birziklatzeko? – Nola lagun diezaioke birziklatzeak gure gizarteari? – Ezagutzen duzu birziklatzeko kanpainarik?

Irakur ezazu pasarte hau, eta entzun itzazu albisteak. Bizkaia irratia (Gaizka Aurrekoetxea)

Bizkaia Irratia Bermeo aldera goaz. Bermeoko Udalak eta Ekobidriok herriko alkarte gastronomikoei zuzenduta martxan… e... jarri dabe “Herrian beira birziklatzen dugu” kanpaina. Kanpaina honetaz berba egiteko Gaizka Aurrekoetxeagaz gagoz, ingurumen teknikariagaz...

– Entzun ondoren, erantzun galdera hauei: a) Zer alde daude idatzizko eta ahozko albisteen artean? b) Erantzun entzun berri duzuen albisteari buruzko sei galderei (5W eta H1). Who? (Nor(k)?) What? (Zer?) Where? (Non?) When? (Noiz?) Why? (Zergatik?) How? (Nola?) 16

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 17

c) Zure erantzunei erreparatuz, zer albiste mota dela esango zenuke? d) Jar iezaiozu titular bat entzundako albisteari. e) Orain, entzundako albistea, albiste idatzia bihurtuko dugu. Bete taula hau, eta idatzi argi eta txukun informazioa: Albiste mota: Burua/titularra: Lead/sarrera: Gorputza: Edukia: Itxura: Tokia:

Bermeoko Udalak, txokoei zuzenduta “hemen beira birziklatzen dogu” izeneko kanpainea martxan jarri dau Bermeo, 2012-10-17

ermeoko Udalak eta Ecovidriok, herriko alkarte gastronomikoei zuzenduta, “hemen beira birziklatzen dogu” kanpainea martxan jarri dau. Holan Bermeoko Udalak txokoen ordezkariakaz batzar bat egingo dau urriaren 18an, bihar, arratsaldeko 19:30ean kultur etxean. Bertan Ale Hop sistemako edukiontziek, hau da tabernak erabilten dabeza-

nak zelan funtzionetan daben azalduko da. Bermeon guztira 30 txoko dagoz. Iturria: Bizkaia irratia

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 18

4. HIZKUNTZA-EZAUGARRIAK 4.1. EGITURA BEREZIAK HIZKUNTZA-ALDAERAK: GALDETEGIA 1. Aztertu Zer esan nahi du esaldi honek? “Kazetariak bilatu behar ditu iturriak informazioa biltzeko, baina, zenbait kasutan, iturriek bilatzen dute kazetaria”

Kontuan izan Galdetegiak Kazetariak jaso dezake informazioa inkesten eta galderen bidez. Galdetegiek hiru galdera mota izaten dituzte: Informazio-iturriak Non bilatu informazioa? – Iturri ofizialak: erakunde publikoak, administrazio-bulegoak… – Elkarte eta enpresa pribatuak – Egunkarietako berriemaileak – Agiriak, bibliografia… – Alderdi politikoak eta sindikatuak – Gobernuz kanpoko erakundeak – Adituak – Lekukoen testigantzak – Berriemaileen agentziak

• Galdera irekiak: horrelakoetan inkestatuak nahi duena eta nahi duen eran erantzun dezake. Informazio aberatsagoa eskuratzen da era honetako galderen bitartez, baina informazio hura antolatzea eta aztertzea zailagoa izaten da. • Galdera itxiak: kazetariak erantzun posible guztiak aurreikusten ditu, eta horrela mugatzen du galdera. Galdera itxiek ematen duten informazioa murritzagoa da, baina jasotako informazioaren tratamendua errazagoa da. Bi eratakoak izan daitezke: – Aukera bikoak (dikotomikoak): bai / ez; gizonezkoa / emakumezkoa… – Aukera anitzekoak: a), b), c)… • Galdera mistoak: galdera hauetan aukera kopurua edozein izan daiteke, baina

Nola jaso informazioa? – Ikus-entzunezkoak: grafikoak, argazkiak, bideoak, grabazioak… – Ahozko informazioa: elkarrizketak, inkestak, galdetegiak… – Idatzizko informazioa: dokumentu idatziak, agiriak, eskutitzak… Nola eman informazioa? – Aipu zuzena: kazetariak hitzez hitz jasotzen ditu lekukoaren edo informazio-iturriaren hitzak (komatxoen artean idazten dira). – Zeharkako aipuak: kazetariak bere erara azaltzen edo laburtzen du lekukoak edo informazioiturriak adierazi duena. 18

1. unitatea: Entzun duzu... ?

erantzuteko era aldez aurretik finkatuta dago. Gehienetan, galdera itxi baten erantzuna zehazteko aukera ematen dute, hartutako aukeraren ondoren honela galdetuz: “zergatik”, “zertarako” edo “nola”. Informazioaren gaiari buruz galdetzeko honako elementu hauek kontuan har daitezke: • Gertaerak: Zer gertatu da? • Jakintzak: Nola aurkitu zenuen? • Iritziak eta jarrerak: Zer uste duzu? • Eskarmentuak: Gogorrak izan ziren gerra-urteak? • Egoerak: Nola ospatzen dira zure herriko jaiak? • Prozesuak: Azalduko didazu nola egiten dituzun espartinak?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 19

2. Kazetariarena

“Baloi baten atzetik haur bat dago beti” – Zure auzoan automobil-istripu bat gertatu da, eta horri buruzko artikulu bat idatzi behar duzu. Grabagailua hartu, eta kalera abiatu zara, lekukoen bila. – Eskema honi jarraituz, osa ezazu galdetegia. Horretarako, aukeratu galdera hauen artetik eta idatz ezazu horietako bakoitza dagokion tokian; ondoren, asma itzazu erantzunak (hau da, eraman itzazu beheko koadroko galderak goiko koadrora): 1. Galdera irekia: eskatu gertatutakoari buruzko informazioa. 2. Galdera mistoa: informazioa sakontzeko. 3. Galdera mistoa: esperientziaren berri eskatzeko. 4. Galdera irekia: iritzia eskatzeko. 5. Galdera irekia: argudioak eskatzeko. 6. Galdera itxia: auzoaren egoera azaltzeko. 7. Galdera irekia: auzoaren egoera konpontzeko. a) Zer dela eta gertatzen dira horrelako istripuak auzoan? b) Zer gertatu da? c) Zure ustez, nola konpon daiteke arazoa? d) Haurra bakarrik zegoen ala lagunekin? Norekin? e) Nola hobetu daiteke auzoaren egoera? f) Haurren jolastokiak ondo babestuta eta seinaleztatuta daude? (Bai / Ez) g) Inoiz horrelakorik gertatu izan da auzoan? Noiz? 19

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 20

3. Galderak Zer galdetzen edo adierazten du galdera bakoitzak? Kontuan hartu behar da doinuak, keinuek eta aurpegierak ere alda dezaketela “egiazko azken esanahia”. Hori gogoan hartuta, lehenengo saia zaitez beheko koadroa osatzen, eta gero, binaka jarrita, egin ahozko ariketak hainbat doinu eta aurpegierarekin, “egiazko esanahia” nola alda litekeen ikusteko. 1. Erantzungo zenioke galdera bati? 2. Hara joan? Zertarako baina? 3. Zenbat bider esan behar dizut ezin duzula hori egin? 4. Ez duzu egingo, ala? 5. Bazatoz…? 6. Baina zoratuta zaude, ala? 7. Zerbait egitekotan zabiltza? 8. Zer egin behar da papera birziklatzeko? 9. Nahi al duzu zurekin joatea? 10. Zenbat lantegi dituzue herrian? 11. Zenbat esan duzu? Kiloa 8 euroan? 12. Zer diostazu? Ez da egia izango!!! 13. Ez da horrela, ala?

a. Proposamenak egin. b. Baimena ukatu. c. Gaitzetsi. d. Zer asmo duen galdetu. e. Informazioa eskatu. f. Galderen bidez adoretu zerbait egitera. g. Harridura azaldu. h. Ados dagoen galdetu. i. Informazioa egiaztatu. j. Galdetzeko baimena eskatu. k. Laguntza eskaini. l. Prozesu bat deskribatzeko eskatu. m. Zerbait egitea debekatu.

4.2. LEXIKOA 1. Lot itzazu ezkerreko zutabeko hitzak eskuineko zutabean dauden esanahiekin. Albistea

Esaten denaren euskarritzat ematen den arrazoia edo froga.

Artikulua

Gertakari bat ahal den modu zuzenenean azalduz egindako kazetari-lana, irudiekin, zenbait pertsonaren adierazpenekin eta, oro har, kazetariak berak jasotako informazioarekin osatua.

Elkarrizketa

Zerbaitez edo norbaitez eta bereziki gai edo arazo eztabaidagarri batez pentsatzen dena, hari buruzko uste edo ikuspuntua.

Argudioa

Egunkariko zuzendariaren edo kazetari baten iritziak adierazten dituen artikulua edo iruzkina, sinatuta edo sinatu gabea eta egunkariaren iritzi-ardatza dena.

Iritzia

Erreportajea

Editoriala 20

1. unitatea: Entzun duzu... ?

Gertaera baten adierazpena, berria. Bi lagun edo gehiagoren esakune kateatuaren segida; norbaitekin, zerbaiten berri jakiteko edo zerbaiti buruzko iritziak izateko egiten den solasaldia. Zerbaiti buruzko iritzia agertuz, egunkari edo aldizkari batean argitaratzen den izkribua. Iturria: Harluxet hiztegi entziklopedikoa

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 21

2. Aurki itzazu, beheko taulan, beltzez ageri diren hitzen sinonimoak. – Azken berriek diotenez, langabeziak gora egingo du datozen hilabeteotan. – Kazetariaren oinarrizko tresna hitza da. – Gero eta jende gutxiagok irakurtzen du egunkaria mendebaldeko herrialdeetan. – Hedabideak informazioa eta datuak hedatzeko tresnak dira. – Atzerriko albiste batzuk azpitituluekin heldu ohi zaizkigu gure hedabideetara. Elea

Azpidatzi

Kazeta

Albiste

Komunikabide

3. Sailka itzazu beheko taulan agertzen diren hitzak dagokien 5 eremu hauetakoren batean. Hitz bakoitza eremu batean baino gehiagotan ager daiteke. Irratia – Aldizkaria – Telebista – Internet – Egunkaria uhin elektromagnetikoak irratsaioa sarea

txioa

harpidetza

kamera

irrati-uhinak bloga

publizitatea

entzulea

posta elektronikoa

hemeroteka telebista-katea

telekomunikazioa

iruzkina ikuslea

iritzi-artikulua

azken ordukoak idazlea

4. Osatu hitzak Gogoratuko duzunez, hitz bati atzizki, aurrizki edo artizki bat gehituz gero, hitz eratorriak osa ditzakegu. “Berri” hitza oinarri hartuta, saia zaitez, atzizki hauek baliatuz, beheko esaldiak betetzen. -tze

-kuntza

-tzaile

-tasun

-tu (aditza)

– Aurtengo azokak hainbat ……………....... ditu bezeroentzat. – Udaletxeko leihoak ……………….... aritu dira goizean langileak. – Musika-talde horren azken diskoa erabat ………………….. da. – Kale nagusiko hainbat eraikinetan ……………......... lanetan ari dira. – Ikerketa eta ……………….. oinarrizkoak dira zientzian aurrera egiteko.

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 22

5. Zertan dabil? Beheko argazkietan hainbat hedabidetan parte hartzen duen jendea agertzen da. Asma ezazu zer hedabide motatan aritzen diren, eta saiatu argazkietan agertzen direnekin lotzen. Aurkezlea – blogaria – iritzi-emailea – esataria – kolaboratzailea – berriemailea

Maialen Iriarte

Joseina Etxeberria

Amaia Etxezarreta

Josebe Iturrioz

Anjel Lertxundi

Beñat Sarasola

6. Bila ezazu esaera zahar eta esamolde hauen esanahia. – “Urrutiko intxaurrak hamalau, bertara joan eta lau” – “Usteak erdia ustel” – “Berriak berritu” – “Gaur goizeko kontua(k)”

4.3. MORFOSINTAXIA Erlatibozko perpausak Erlatibozko perpausak DBH 1. liburuan ere ikusi genituen. Hala ere, orduan ikusitakoa sakonduko dugu oraingoan, unitate honetako testu motei –berriei, alegia– lotuta. Gogoan izan: mendeko perpaus gehienak perpaus nagusiko aditzaren mende egoten badira ere, erlatibozko perpausak izen-sintagma baten mende daude. Horrela, erlatibozko perpausek, zenbait kasutan, izenlagunaren funtzioa betetzen dute, eta ondoko izen-sintagma mugatu eta zehazten dute. Izen hori agerian zein ezkutuan egon daiteke. Besteetan, berriz, erlatibo esplikatiboak dira, eta arrazoia edo kausa adierazten dute. 22

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 23

Aditz jokatuaz

Aditz jokatugabeaz -TAKO -(R)IKO

-(E)N

Beste batzuk BAITZEIN(A) ...-(E)N ZEIN(A) ... BAIT-... NON ...-(E)N NON ... BAIT-...

Egunkarian irakurri dudan albistea egia ote da? Horixe da ulertzen ez duguna! Ez dago inor munduan teoria hori sinetsiko duenik! Kontxako bandera irabazi zuteneko eguna gogoangarria izan zen! Osasun arloan eginiko grebaren ingurukoak nagusi dira egunkarien azaletan. Etxe zahar hori, udalarena baita, bota egingo dute etxe berriak eraikitzeko.

Kontuan izan • Euskalkien arabera, hainbat erabilera-eredu edo joera daude: Oraindik gogoan dugu Chernobilen gertatutakoa. (Mendebaldean)

Kontuan izan gazteleraz eta frantsesez, euskaraz ez bezala, erlatibozko esaldiak erabiltzen direla: Él os dirá lo que tenéis que hacer. Il va vous dire ce que vous allez faire.

Oraindik gogoan dugu Chernobilen gertatua. (Ekialdean) Mikel Laboa, zein euskal kantari eta musikagile famatua izan zen, 2008an zendu zen. (Mendebaldean)

• -(e)n (erlatibozkoa) ≠ -(e)la (konpletiboa), sarritan nahasi egiten dira

Mikel Laboa, zein euskal kantari eta musikagile famatua izan baitzen, 2008an zendu zen. (Ekialdean)

*Aktorea, saria irabazi duela, epaimahaikide baten semea da.

• Gehiegizko erabilera. Batzuetan gomendagarria da erlatibozko perpausen ordez egitura arruntagoak erabiltzea. Adibidez, konpara itzazu bi egitura hauek [(a) egituraren ordez, (b) erabil daiteke]: (a) Badira langile asko pozik ez daudenak. (b) Langile asko ez daude pozik. • Erabilera okerrak. Zehar-galdera beharko lukeen tokian erlatiboa erabiltzen dugu. Konpara itzazu adibide hauek: *Hark esango dizu egin behar duzuna. Hark esango dizu zer egin behar duzun.

Aktorea, saria irabazi duena, epaimahaikide baten semea da. Saria irabazi duen aktorea epaimahaikide baten semea da. *Badut lagun bat Bilbokoa dela. Badut lagun bat Bilbokoa dena. Nahasbideak Jaio nintzenean egin zuten ospitale berria. (= jaio nintzen etxean) (Erlatibozkoa) Jaio nintzenean egin zuten ospitale berria. (= jaio nintzen urtean) (Denborazkoa)

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 24

1. Irakurri honako berri hau, eta azpimarratu erlatibozko perpausak. Ea zenbat aurkitzen dituzun!

«“Nire argazkia” dokumentalak eguneroko euskarari tokia ematen dio» Jokin Etcheverriak zuzendu du “Nire argazkia” dokumentala. ETBko Chiloé bidaia emankizunean eta Burp saioan parte hartu zuen, eta dokumentala produzitu duen J.O.K Films ekoiztetxeko sortzailea da. Benjamin Duinat, Benito lagunentzat, filmeko gidoilaria da. Historiako irakaslea izateko ikasketak egin zituen Parisen, eta gaur egun kazetaria da Euskal Herriko Kazetan. “Nire argazkia” dokumentalaren helburua euskalkiak agerraraztea da. Horretarako, Euskal Herriko hiru euskalki aurkezten dira: Lekeitioko, Azpeitiako eta Donapaleuko hiru familia mintzarazten dira. Dokumentalaren aurkezpena Bilboko Kafe Antzokian egin zen 2013ko urriaren 24an Beñat Achiaryren eta Urko Menaiaren kontzertuak lagunduta. Nola sortu zen egitasmoa? Benjamin Duinat: Euskalkien inguruan ikus-entzunezko bat egin nahi genuen, era errazean eta sinplean. Hasi ginen begiratzen zer zegoen eginda horren inguruan; Ahotsak, Eleketan... ikusi genituen. Horrek konbentzitu gintuen zerbait dinamikoa egin behar genuela. Jokinek pentsatu zuen dinamikoa eta intimitatean sartzeko izan behar zuela, ez bakarrik euskalkia aditzeko, baizik eta esaten denari garrantzia emateko, biak lotuz. Beraz, argazkiak erakusteko eskatzea bururatu zitzaion, jendearen intimitatean sartzeko. Horregatik deitzen da “Nire argazkia”, jendeari bere argazki bat aurkezteko esaten zaiolako. Pentsatu genuen edukia eman behar zitzaiola, euskalkia interesatzen zitzaigun forma zela, baina edukia eman behar geniola eta argazkiekin ez zen nahikoa, orduan belaunaldien arteko lotura izatea pentsatu genuen. Horregatik familia batzuk hartu genituen, hizkuntza bat nola aldatzen den, edo ez, ikusteko. Esaterako, Donapaleuko familian, euskalkia gordetzen bada ere, aitona-amonen eta iloben artean bada alde gehiago Azpeitiko familiakoen artean baino, inguru euskaldunagoa delako beharbada.

Benjamin Duinat eta Jokin Etcheverria

rrian zehar, familiaz familia. Familiekin tartekatuz Iñaki Gaminderi, zeina Euskal Herriko Unibertsitateko ikertzailea baita, bisita egiten dio. Ez dugu artxibatze-lan bat egiteko asmoa, ez da lan zientifikoa. Iñaki Gamindek lan hori egin du 30 urtez, 2.600 informe baditu, eta berak esplikatu digu nolakoa den lanprozesu hori, oso zientifikoa. Gure ideia da euskalkiak topatzea, hartzea, baina gu ez gara zientifikoak izango, horretarako dugu Iñaki Gaminde. B.D.: Berarengana jo genuen hizkuntzalari baten eskutik, jakiteko euskalkien gainean gaur egun zer ikerketa burutzen diren eta problematika nagusiak zein diren, eta biziki interesgarria iruditu zitzaigunez sartu egin genuen. Behin azaltzen du zer den euskalki bat, gero esplikatzen du nola pasatzen den bere elkarrizketa bat euskalkien gaineko ikerketa bat egin ahal izateko. Bukatzeko, berak ere argazki bat aurkezten du.

Zer kontatzen da “Nire argazkia” lanean?

Hasieran, euskalkien gaineko gauza bat egin nahi genuen, baina berarekin mintzatuz konturatu ginen argazki linguistikoa handia zela, berak esan zigun gaur egungo problematikak ez direla horiek, baizik eta ikustea norantz doan hizkuntza.

Jokin Etcheverria: Badira hiru familia proiektuan, baina filmean Benito bere bidaia egiten ikusten dugu Euskal He-

J.E.: Horrek kontzeptua ere biribiltzen du, euskalkiak gai bat dira, baina euskalkien atzean gai asko dira. Hizkuntza

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 25

bat nola moldatzen den belaunaldi batetik bestera, baita ere sozialki. Ideia Gamindek esaten duena erakustea ere bada: “Hizkuntza bariazinoa da”, bizia bezala. Zer helburu du epe luzera? B.D.: Nahi dugu proiektua garatu. Interesgarria iruditzen zaigu euskararen aldetik, kuriosoa ere jendearen intimitatean sartzeko. Eta iruditzen zaigu eguneroko euskarari toki bat ematen diola. J.E.: Euskalkiek erakusten digute dibertsitatea, euskaldun bezala sentitu zaitezke exotikoa zure herrian, eta hori, nire ustez, aberastasuna da. Horrek gogoa ematen du gehiago egiteko. Zergatik aukeratu zenituzten Lekeitio, Azpeitia eta Donapaleu? B.D.: Gaminderi galde egin nion lehenbiziko ale bat egiteko zer hartu beharko litzatekeen, jakinez Bizkaiko, Gipuzkoako eta Iparraldeko bana hartu nahi genituela. Eta hark esan zidan bere ustez hartu behar zirela Bizkaian LeaArtibai eta Gipuzkoan Azpeitia, hango euskalkiak bereziki aberatsak direlako. Gomendio horri segituz hasi ginen, eta, gainera, horrek problema gutxiago ekartzen ditu, zonalde oso euskaldunak direlako, eta hala, familia osoa euskalduna izateko aukera gehiago badira. Bestalde, Donapaleukoa eztabaidatzen hasi ginen. Lapurdiko familia bat topatu nuen, baina azkenean ez zen gauzatu, eta Donapaleukoarekin ongi joan zen. J.E.: Etorkizunean ideia da hainbat soinu lortzea, eta beste toki batzuetara joango gara, beste probintzietara. Zein dira hurrengo aleko euskalkiak? B.D.: Eskas diren probintziak beteko ditugu. Nahiko genuke Aramaioko familia bat hartu, zeren eta Araba da eta bizkaieraz hitz egiten dute, pixka bat bitxia da. Lapurdi, bistan da, gurea den Lapurdiko itsas bazterreko euskara agerraraztea, Xiberoa eta Nafarroan Baztan edo Bortziriak. Familiekin zer moduz ibili zarete? B.D.: Familietan batzuetan ongi, gaizki sekula ez, baina batzuetan erdizka. Batzuetan ez zuten ongi ulertzen zer nahi genuen, zer kontatuko ziguten interesgarria. Orokorki oso harrera ona izan dut familia gehienetan. J.E.: Errealizazio aldetik ideia da ez izatea sentsazionalista. Ideia da familiekin zerbait polita egitea, freskoa eta errea-

lista izatea, baina aldi berean oroitzapen polita ateratzea. B.D.: Intimista izatea, baina sentsazionalista izan gabe. Jendearen hasierako kezka horiek uxatzea pixka bat mintzatuz, eta hala, asko bilatu gabe ohartzea denok ditugula gauza interesgarriak kontatzeko eta politak izaten ahal direnak beste batzuek aditzeko. Grabatzera joaten ginen, ‘petit comité ’an, Jokin, kamera eta biok. Komeni da horrela izatea, bai diruaren aldetik, baita intimitate hori irudikatu ahal izateko ere, pertsona eroso senti dadin. Euskalkiak arazo izan dira? Dena ulertzen zenuten? J.E.: Egia esan, edizioa egin dut, dena hogei aldiz ikusi dut, eta orain ulertzen dut, baina hasieran ez nuen dena ulertzen. Baina proiektuarekin ideia hori hautsi nahi dugu. Nik hori oso ongi dakit Iparraldekoa bainaiz Bilbon. Askotan esaten didate ez zaitugu ondo ulertzen, baina hori hautsi nahi dugu, ez bada dena ulertzen, gaia behintzat ulertzen dela testuinguruarekin. Topatzen dituzu sentimenduak, gaia ulertzen duzu. Ez dut uste jende gehienak dena ulertuko duenik, euskalkiak oso markatuak baitira, baina zentzu orokorra ulertuko da, eta horrek egiten du gure hizkuntzaren aberastasuna. Ez dugu beti elkar ulertuko, baina zerbait konpartitzen dugu elkarrekin. Hori euskaldun bezala onartu behar dugu, eta muga hori apurtu. B.D.: Proiektu honen bidea da baliabideak ematea modu sinple eta dibertigarrian, hainbat tokitako euskalkiak hobeto ulertu ahal izateko. Batzuetan, traba bat bezala ikusten dugu, eta guk horri atea ireki eta sartzeko bidea egin nahi diogu. Azpitituluak jartzea pentsatu zenuten? B.D.: Euskalkia problema bat da, baina bada espainol eta frantsesaren problema ere. Egia da bizkaieraz ez baldin badakizu Lekeitioko edo Ondarroako bat ulertzea zaila dela. Baina ez badakizu bizkaieraz eta ez badakizu espainola, zaila da oso. Hori ikusten da filmean. Eguneroko euskara hitz egiteko eraren gainean ere gogoeta egiteko balio du. Elkarri hobeto ulertzeko ere bada oztopoa, eta ea nola egiten dugun horrekin. J.E.: Ez genuen lan didaktiko bat egin nahi euskalkiei buruz. Euskalkia euskara da eta hori sentiarazi nahi genuen narrazio baten bitartez. Horregatik ez ditugu azpitituluak eman nahi. Iturria: Gara, 2012/10/22 (moldatua)

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_MaquetaciĂłn 1 03/07/15 11:39 PĂĄgina 26

2. Berridatzi berri hauetako pasarteak erlatibozko perpausak osatzeko. Adi, aukera zuzen bat baino gehiago egon liteke! ipua izan du Auto batek istr ean. Autoa Baionarako bid torren. Biarritzetik ze

AHTa Senpere eta Az kaine ekialdetik igaroko da . Baionan geltokia iza ngo du

Basque Culinary Center-eko ikasleek 50 lagunentzako 30-50 â&#x201A;Ź bitarteko menuak prestatuko dituzte hilean behin. Horretarako sukaldari adituen laguntza izango dute. Itsaso erriko tik eka Hego Euskal H itz a d zi re a b o . p H na re o he rrek e a sartuko biztanleen u u ir e H r karrik ik bizi da. o du, ia mugaren azpit ro e a eu g urrera hilean 900 egin a unak biztanletik bat a. d h i iz ala. b n oreki baino gutxiag

1. ............................................................................................................... 2. ................................................................................................................ 3. ................................................................................................................ 4. ................................................................................................................ 5. ................................................................................................................

3. Hona hemen albiste bakarra era bitara idatzita: batean ez da erlatibozko egiturarik erabili; bestean erabili nahi dira, baina hutsuneak bete behar dira horretarako.

Lance Armstrongek ez du lekurik txirrindularitzan Nazioarteko Txirrindularitza Batasunak, UCIk, AEBko Dopinaren Aurkako Agentziaren txostena ontzat eman du. Dopina praktikatzea eta taldekideak gauza bera egitera bultzatzea leporatzen diote Armstrongi txostenean.

Nazioarteko Txirrindularitza Batasunak, UCIk, AEBko Dopinaren Aurkako Agentziaren txostena, zeinetan Amstrongi leporatzen (1)_______ dopina praktikatzea eta taldekideak gauza bera egitera bultzatzea, ontzat eman du.

Ondorioz, Nazioarteko Txirrindularitza Batasunak erabaki du Lance Armstrongi Frantziako zazpi Tourrak kentzea. Tour horiek 1999 eta 2005 bitartean irabazi zituen. Aldi berean, biziarteko zigorra ezarri dio.

Ondorioz, Nazioarteko Txirrindularitza Batasunak erabaki du kentzea Lance Armstrongi 1999 eta 2005 bitartean (2)_______ Frantziako zazpi Tourrak. Aldi berean, txirrindulariari biziarteko zigorra ezarri dio.

Armstrongi zazpi Tourrak kentzeko erabakia hartuz gero, zazpi irabazle berri izendatuko ez zituztela esan zuen Christian Prudhomme Frantziako Tourreko zuzendariak orain dela gutxi.

Armstrongi zazpi Tourrak kentzeko erabakia hartuz gero, zazpi irabazle berri izendatuko ez (3)_______ berria eman zuen Christian Prudhomme Frantziako Tourreko zuzendariak orain dela gutxi. Iturria: EITB Kirolak

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetaci贸n 1 03/07/15 11:39 P谩gina 27

Ondoren, taldeka elkartu, eta erantzun honako galdera hauei: a) Zure ustez, zein testu ulertzen da hobeto? b) Erlatibozko perpausak erabiltzea argigarria ala nahasgarria dela uste duzu?

4. Interneten hainbat modu dituzu egunkariak (Berria, Gara, Hitza...), aldizkariak (Argia, Aizu, Elhuyar, Gaztezulo...)... euskaraz irakurri ahal izateko. Taldeka elkartu, eta aukeratu berri labur bat; ondoren, aztertu zer-nolako egiturak ageri diren eta erlatibozko perpausik erabiltzen den.

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 28

4.4. EUSKALKIAK 1. Euskara batua eta euskalkiak – Euskaldun guztiok darabilgun hizkuntza euskara da, baina ez da modu berean hitz egiten Euskal Herri osoan. Hitzak, aditzak, azentua, ahoskera… nabarmen aldatzen dira leku batetik bestera. Hori dela eta, hainbat euskalki bereizten dira Euskal Herrian. – Irakur itzazu testu hauek, eta, taldeka, erantzun iezaiezu galdera hauei: • Zer esan nahi du “euskalki” hitzak? • Zenbat euskalki daude? • Non mintzatzen dira? • Bat datoz euskalkien mugak eta lurraldeei dagozkienak? • Zer dira gehiago, euskalkiak ala lurraldeak? Zergatik?

Euskara batua Hizkuntza modernizatzeko arauak ezarri behar dira eta eredu estandar bat definitu. Euskaltzaindia, sortu zenetik (1919), hizkuntza estandarrak zer izan behar zuen definitzen saiatu zen. Auzi horri buruzko idatzi eta eztabaidetan “euskara batua” Txillardegi edo “hizkuntza literario komuna”, oro har, sinonimoak ziren eta idatzizko hizkuntza adierazten zuten. Helburua begi bistakoa zen: euskaldun guztiek ulertu ahal izango zuten hizkuntza komuna ezartzea euskalkien gainetik. Helburu hori lortzeko, garrantzitsua da bai hizkuntza estandarraren oinarrizko ezaugarriak finkatzea (lan horretan Euskaltzaindia da aitzin-esku) bai hizkuntza normalizatua zabaltzea hezkuntzaren, komunikabideen eta gainerako kanalen bidez, ahalik eta hiztun gehienek bere egin dezaten. Euskara batzeko beharra gure lehen idazleek ere aipatu zuten. Baina Euskaltzaindia sortu zenean (1919) bihurtu

zen helburu nagusienetako bat. Hasieran proposamenik indartsuena gipuzkera oinarri zuena izan zen (Azkue). Gerra ostean Euskaltzaindiak berriro heldu zion auzi honi eta literaturaren historia aztertu ondoren lapurtera klasikoa hartu zuen eredu (Krutwig). Urte batzuk geroago batasuna sustatu zuten beste hainbatek (Aresti, Txillardegi, Kintana), eta belaunaldi berriko idazleek, aldizkariek eskaintzen zieten azpiegituraz baliatuz, arau ortografikoen inguruan iritzi-trukeak eta eztabaidak izan zituzten. Aldizkari horiek, ondoren, erabakitako arauak betetzen zituzten. Ekimen horiek, jakina, zabalpen txikiagoa edo handiagoa izan, talde edo sektore mugatuek burutzen zituzten. 1968an Euskaltzaindiaren Arantzazuko Biltzarraren ondoren bateratzeko lehenengo arau multzoa izan zuen euskarak. Lehen egitasmo hark ortografia, morfologia, deklinabidea eta neologismoak jorratu zituen. Arau horiek hizkuntza idatziari zegozkion. Proposamen horrek gipuzkera-nafarrerak hartu zituen oinarri eta bigarren mailan ertzetako euskalkietako aldaerak. Hurrengo urteetan Euskaltzaindia egitasmo hori osatuz joan da. Aditza batzeko Aditz Batzordeak 1973an egindako proposamena azpimarra dezakegu. Proposamen hori 1987an gauzatu zen aditzari buruzko gramatika bat argitaratu zenean. Iturria: Eusko Jaurlaritza (Euskadi.net) (moldatua)

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetaci贸n 1 03/07/15 11:39 P谩gina 29

Euskalkiak Dialektoak hizkuntza baten aldaera edo barietateak dira. Hizkuntza guztietako hiztunen artean badira, hizkuntza bera hitz egin arren, hainbat aldaera erabiltzen dituzten hiztun multzoak, batzuk handiak besteak txikiak. Aldaera horien arteko muga ezartzea ez da erraza, dialekto bat zehazten duten eta beste dialektoetatik bereizten dituzten ezaugarri guztiek ez baitute hedadura bera izaten. Geografia Linguistikoan diharduten adituak arduratzen dira dialektoak bereizteaz, eta fenomeno horiek aztertu eta mugarteak ezartzen dituzte. Euskalkiak euskararen aldaera bereziak dira. Hainbat berezitasun dituzte, baina hizkuntza bera dute oinarrian. Euskal literatura euskalkietan idatzi izan da nagusiki gerraostera arte eta batez ere Arantzazuko Batzarraren ondoren euskara batuaren oinarriak finkatu ziren arte. Lau literatura-euskalki erabili izan dira batik bat tradizio idatzian zehar: mendebaldekoa edo bizkaiera deitu izan dena, erdialdekoa edo gipuzkera, lapur-nafarrera eta zuberera. Euskara batua sortzeko oinarrizko irizpide batzuk landu eta erabakiak hartu ondoren, 1960-80 bitartean, batuaren aldekoak eta euskalkien aldekoak elkarren

kontrakoak ziren. Jarrerak nahiko muturrera heldu zirela esan daiteke. Denborarekin gauzak baretzen eta bakoitzak bere lekua daukala aitortzen hasi ziren. Batasunerako emandako arauak eta hartutako erabakiak onKoldo Mitxelena doen beteta ere, herri-hizkeren bizitasuna eta adierazkortasuna beharbeharrezkoak dira hizkuntzaren lehenengo helburua, komunikazioa, ahalik eta hobekienik betetzeko. 1990eko hamarkadan, XX. mendearen amaieran hasita, hizkera bakoitzari lekua egiteko jarrerak gero eta ugariagoak izan dira. Gaur egun eskola giroan lekuan lekuko hizkeraren balioa aitortzen da. Bestalde, herri edo eskualde mailako aldizkariak hedatu diren neurrian, toki euskaldun askotan hartzaileen hizkuntza-ohituretara egokitu dituzte argitalpenen ereduak. Iturria: Eusko Jaurlaritza (Euskadi.net) (moldatua)

Euskaltzainak 1972an Arantzazun izan zen bilera batean. Goian ezkerretik eskuinera: Koldo Mitxelena, Iratzeder, Jean Haritxelhar, Alfonso Irigoien, Luis Villasante, Jose Mari Satrustegi, Patxi Altuna eta Imanol Berriatua. Behean: Juan San Martin, Jose Luis Lizundia, Joseba Intxausti eta Xabier Kintana.

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 30

Euskalkien banaketa Batez ere Koldo Zuazok egindako lanari esker, badugu gaur egungo euskalkien mapa eguneratua. Sailkapena egiteko, euskalki bakoitzean gertatu diren berrikuntzak hartu ditu kontuan. Bost euskalki eta hamaika azpieuskalki bereizi ditu: – Mendebaldekoa. – Erdialdekoa. – Nafarra. – Nafar-lapurtarra. – Zuberotarra.

Iturria: Koldo Zuazo, 1999

Aditz laguntzailea mendebaldeko euskaraz (orainaldia): 2. Nafarroa oinez a) Berri hau mendebaldeko euskalkian idatzita dago, baina adizkiak falta dira. Osa ezazu testua, falta diren adizkiak jarriz. Horretarako, zerrenda honetako adizkiak erabili behar dituzu:

1. unitatea: Entzun duzu... ?

dagoan

dau

dira

daian

dauen

dira

dabe

dan

dauz

dogu

dabe

dau

deutsie

jakez

dabez

dau

dira

jako

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 31

‘Kolore&hitz’

lemapean, datorren domekan Zizurren (1) hitzordua Nafarroa Oinezegaz an Fermin Ikastoleak 30 kontzertutik gora eta hainbat emonkizun eta jolas antolatu (2) datorren domekan, urriak 21, Zizur Txikian eta Zizur Nagusian egingo (3) Nafarroa Oinezen 32. edizinoan. Aitatu bi herrietan diseinautako ibilbidean zehar (8,5 km) bost gune jarriko (4) eta, nobedade lez, Ekotxosna bat antolatu (5), produktu ekologikoakaz, eta 11-15 urtekoentzako aisialdi alternatibak 3. gunean. Danetara, ia 1.800 boluntario ibiliko (6) antolaketa lanetan.

Nafarroa Oinez 2012koaren bitartez, San Fermin Ikastoleak autortu gura (7) Euskalerria Irratia euskerearen zabalkundean Iruñerrian aspalditik egiten (8) lana, eta bidenabar haren legalizazinoa aldarrikatu. Euskerea ardatz (9) hezkuntza erakunde lez, San Fermin Ikastoleak behar beharrezkotzat joten (10) Iruñerrian hedabide euskaldunak izatea, izan be, komunikazino tresna ezinbestekoak direlako hizkuntzearen garapenerako. Edizino honetan omenaldi bat eskaini gura (11) Jakiunde Zientzia, Arte eta Letren Akademiari. Gainera, ekitaldi berean, Tuterako

Argia ikastolak hurrengo urteko Nafarroa Oinez antolatzeko lekukoa hartuko (12). 2014. urtekoa, berriz, Zangozan egingo (13). Gazteentzako alternatibak Alkoholaren kontsumoaz azkeneko urteetan egindako hausnarketearen ondorioz, prebentzino neurriak hartzeaz gain, aurten aisialdi alternatibak eskainiko (14) Bigarren Hezkuntzako gazteei Oinez egunean. Gazteentzat bi gune izango dira. Bertan, eta mezu sinboliko lez, ez (15) graduazino handiko alkoholik izango, eta programautako jarduerek protagonismoa gazteari emongo (16), parte hartzea sustatuz. Garraio publikoaren alde Nafarroa Oinezen antolatzaileek dei berezia egin (17) Iruñerriko jenteak garraio publikoa eta jasangarria erabili (18). Zerbitzu bereziak izango (19) Eskualdeko Garraio Publikoan, eta zehatz-mehatz errefortzuak aurreikusi (20). Iturria: Bizkaie!

b) Zein dira adizki horien baliokideak euskara batuan? Ez badakizkizu bila itzazu taula honetan: Orainaldia: indikatiboa NOR

NOR-NORI

NOR-NORK

ZER-NORI-NORK

naiz

naz

zait

jat

dut

dot

haiz

haz

zaik/zain

jak/jan(a)

duk/dun

dok/don

zaio

jako

dau

gara

zaigu

jaku

dugu

dogu

zara

zaizu

jatzu

duzu

dozu

dizu

deutsu

zarete zarie

zaizue

jatzue

duzue

dozue

dizue

deutsue

zaie

jake

dute

dabe

die

deutse

dira

dit

deust

dik/din deua/deuna deutso dio deusku digu

Oharra: Kolore urdinez mendebaldeko euskaraz.

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 32

c) Osa itzazu taula hauek: Euskara batuan Nor – nori – nork (orainaldia)

D i(zki)

NORI

NORK

t / da.

……….

Mendebaldeko euskara Nor – nori – nork (orainaldia)

D eu

NORI

NORK

st (a)

……….

(Z)

Oharra: taula osatzeko arazorik izanez gero, esaldi hauetako aditzek lagunduko dizute: • Aitak amari gona gorria ekarri dio / deutso. • Zuk niri ez didazu / deustazu egia esan. • Nik zuei hamaika bider gauza bera esan dizuet / deutsuet. • Guk haiei agindutako liburu guztiak ekarri dizkiegu / deutseguz. • Lagunek niri ez didate / deuste kasu handirik egiten. • Horren barri jakin duenean / dauenean negarrari emon dio / deutso. • Gurasoek ez diote / deutsie oporretan joaten itxi. • Zergatik ez dizkiguzue / deuskuzuez apunteok laga gura? • Jonek koadernoak ostu dizkie / deutsez ikaskideei. – Badirudi sistema oso desberdinak direla euskara batua eta mendebaldeko euskara. Baina ez da horrela. Zein dira sistema bien arteko aldeak eta antzekotasunak? 32

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 33

d) Erantzun galdera hauei:

Kontuan izan

– Nola kontatuko zenuke berri bera zure inguruko euskara erabiliz? – Bada ulertu ez duzun hitzik? Nola esango zenituzke zuk? – Deklinabideko formetan zerbait berezirik aurkitu duzu? – Aditzen formetan zerbait ezohikoa ikusi duzu? – Zer hitz agertu dira amaiera –ino dutenak? Hitz horiek nola erabiltzen dira zure inguruko euskaran? Eta gaztelanian, frantsesean, ingelesean…?

3. Bizkaiko kopla zaharrak ZAZPI NOBIO Entzun ahala bete itzazu hutsuneak. Ondoren, kontatu istorio hau zeure hitzez. Lelengo nobiua

Bosgarren nobiua

Jose auzokua

_________ zapataria

zuk izan beharko -

koxoa izan ez _________

_________

konsolagarria.

Mendebaldeko aditzaren morfologia • NOR-NORI-NORK adizkietan ‘eutsi’ aditzaren erroa hartzen dute: deutsat ‘diot’, deust ‘dit’, deusku ‘digu’... • Agintera, subjuntiboa eta ahalera sailak osatzeko ‘egin’ aditza erabiltzen du daigun ‘dezagun’, leikezu ‘dezakezu’, ekarri eizu ‘ekar ezazu’…. • NOR-NORK-eko orainaldian, -oeta -au-: dot, don, dozu, dau, dabe (<*daue). • NOR-NORK-eko lehenaldian, -eu> -eb-: neban, eban, eben. • NOR-NORI: jat, jak/n, jako, jaku, jatzu, jatzue, jake. • Partizipioak erdarazko mailegu berri batzuetan: diseinau

neure esposua. Seigarren nobioa Bigarren nobiua

Ustakio eulea

_________ Usebio

praka zahar inozente

egunean pezeta bi

koitedu pobrea.

_________ diario. Zazpi nobio _________ Hirugarren nobiua

urte bi t’erdien

_________ Ujenio

zazpigarrena _________

neuk bere eduki neban

inozko larrien.

hainbat amorio. Laugarren nobiua _________ kuberoa mutil galanta baina bekoki pardoa. Hitzak eta musika: Herrikoiak. Andres Lejarraga, Txikitone baserrikoa-Lezama. Biltzailea: Jon Aurre «HIRU TRUKU II» HIRU TRUKU NUEVOS MEDIOS, 1997

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 34

5. SORTU

ALBISTEA IDATZI ETA GRABATU Urrats hauei jarraituz, albiste baten berri emango dugu, baina, lehenago, albistegi baten eredua ikusiko dugu: ETB 1 Gaur egun

Orain taldeetan bildurik albiste bat idatziko dugu: 1. URRATSA: Albistea idazteko prozesua Eskema honek erakusten digu nola idazten den albiste bat gertaera batetik abiatuta. Azter ditzagun eman beharreko urratsak:

Gertaeren Bilketa Albistea izateko baldintzak betetzen ditu? BAI Kazetariak

Iturrietara jo

Albistea aukeratu

IRUDIA FALTA DA Gertaeren tokia

Erredakzioa

ARGITARATU

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 35

2. URRATSA: Zein izango da gure albistea? Taldeka, erabaki ezazue zein izango den zuen albistea, honako galdera hauek kontuan harturik: – Zer gertaera aukeratuko dugu kontatzeko? Zein izango da gure albistea? – Zergatik aukeratu dugu hori? – Albistearen ezaugarriak betetzen ditu? (Ikusi behar dugu unitate honen hasieran albisteari buruz esandakoa: gaurkotasuna, berria, eragina…) 3. URRATSA: Zein izango dira gure iturriak? Erabaki dezagun nondik jasoko dugun informazioa. Hona informazio iturri batzuk: – Erakundeak: • Udaletxea • Ertzaintza • Ikastetxearen zuzendaritza – Lekukoak: aldeko eta kontrako iritziak – Iturri bibliografikoak (entziklopediak, aldizkariak…) – Internet 4. URRATSA: Nola egituratuko dugu albistea? Nola kontatuko dugu?

Zer nahi dugu kontatu?

Albistearen edukia

Nori kontatuko diogu?

Nor izango da irakurlea edo entzulea? Nola irudikatzen dugu? Nola erakarri albistea jaso dezan?

Nola antolatu edukiak. Baliabideak eta euskarriak: – Infogramak – Irudiak – Azalpenak – Musika – Errotuluak, grafiak...

Albistearen egitura Zer?

Nork?

Noiz?

Non?

Zergatik?

Nola?

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 36

5. URRATSA: Albistea grabatzeko gidoia? Aurkezpena. Nola hasiko dugu gure lana? (Aurkezpena, aurkezlea kamerara begira egin daiteke edo Off ahotsaren bitartez) Hemen gaude………….

Albistearen garapena. Aldeko eta kontrako iritziak edo hainbat ikuspuntu: – Jendeari eginiko elkarrizketak – Adituen iritzia – Inplikatutako pertsonen ikuspuntua Elkarrizketa-kopurua eta galderak

Ondorioa. Ikusitakoaren balorazioa eta agurra. 6. URRATSA: Egindako lanaren balorazioa Irizpide hauen arabera ebaluatuko dugu egindako lana: a. Lanak ikasitako egitura izan beharko du; idazpurua eta gorputza, idatzia bada, zutabeetan banatua, eta gutxienez argazki bat izan behar du. b. Edukiei dagokienez, ikasitako sei galderak kontuan hartuko ditu. Hasieran datu nagusiak eta gainerakoak amaieran. c. Testuaren barruan egon daitezke deskribapenak, elkarrizketak eta ondorioak. Forma guztiak erabiliz, hobea eta aberatsagoa izango da. d. Idatzitakoarekin zerikusia duten argazkiak edo bideoak jarri behar dira, eta horiek ere azalpena behar dute (argazkien oina).

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 37

B A L U A Z I O A

ZER IKASI DUT? 1. Osatu taula, aurretik zer zenekien eta zer ikasi duzun idatziz. Ondoren, konparatu bi zutabeetan idatzitakoa. Zer

Aurretik jakindakoa

Ikasitakoa

Albistearen ezaugarriak Albisteak erantzun dituen galdera motak Albistearen egitura Albiste motak bereizten

2. Irakurri testu zatiak, adierazi zer diren, eman arrazoiak, aukeratu bat eta osatu testua. Albistea

Elkarrizketa

Erreportajea

Euskal Herriko karniboroak, dozena bat... gehi bat? Ez dira lehoiak eta tigreak bezain ikusgarriak, akaso; haiek bezain handiak ez, behintzat. Baina, hemen ere baditugu karniboroak, Carnivora ordenako ugaztunak, alegia; eta ez gutxi, dozena bat, hain justu. Azken urteetan behera egin dute batzuek, baina baita gora ere beste batzuek. Eta litekeena da hurrengo urteetan hamahirugarren bat ere izatea. Ez dira ikusteko errazak, ez eta ikertzeko ere; eta kasu askotan oso informazio gutxi dagoenez, zaila da populazioen egoeraren berri izatea. Hala ere, Ihobeko Klima Aldaketa eta Bioaniztasuna saileko proiektuen buru Jabi Zabalaren esanean, espezie gehienen inguruan badira datuak, eta joera oso desberdinak ikusten dira: espezie batzuek gora egin dute, eta beste batzuek behera. Alde batetik oso normala da hori; izan ere, Zabalak azaldu duenez, “gremio bereko espezieak dira, eta haien artean lehia dago; beraz, batek gora egitean, beste batek behera egingo du”. Txoko ekologiko bera partekatzen dute askok, eta baliabide bertsuak erabiltzen dituzte. Eta, ez hori bakarrik, karniboroek elkar akabatzea ere ohikoa da: “Elikadura-ikerketak egin direnean, ikerketen % 80tan aurkitu dira beste karniboro-espezie batzuen arrastoak”. Etxebeste Aduriz, Egoitz

JARRAIPENA EMAN NAHI DIOZU?

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetación 1 03/07/15 11:39 Página 38

«Lehen haurtzaroan sufritutakoaren ondorio dira egungo gaixotasun asko» Gurasoek seme-alaben hazkuntzan pisu handiagoa izatea galdegin du Tizonek, baita horretarako politika publikoak onartzea ere: bi urteko amatasun eta aitatasun baimen ordaindua, kasurako. «Gaur egun, oso zaila da seme-alaben hazkuntza eta lana bateratzea, eta hori oso eragin txarra izaten ari da gure haurrengan». Jorge Tizon Medikuntzako doktore eta haur-hezkuntzako psikiatrak nabarmendu du horretarako politikak aldatu behar direla, Eusko Jaurlaritzak eta GizaLabek Gasteizen egindako Familia politikak: gizarte kohesioa lortzeko inbertsioa kongresuan. Seme-alaben hazkuntza eta lana bateratzeko egungo politikek nola eragiten dute? Politika horien eskutik ideia bat desitxuratu da. Umeak zenbat eta lehenago eskolatu orduan eta hobeto izango zela pentsatu da. Are gehiago, hori zientifikotzat jo da. Baina hori horrela ez dela nabarmendu duzu. Nork bere burua zuritzeko balio izan duen ideologia bat da hori. Gaur egun, badakigu gezurra dela. Baina ideia hori badago oraindik. Bestela, nola arrazoitu gure seme-alabak guk baino okerrago heziko dituzten leku batean utziko ditugula. Okerrago? Soilik irizpide kuantitatiboak erabilita ikus daiteke hori. Zenbait ikertzaileren lanen arabera, haur-eskoletan 3 urtetik beherako bi edo hiru ume zaintzeko pertsona bat beharko litzateke. 3 urtetik 8 urtera arte, irakasle batek edo bik egon beharko lukete sei-zortzi umeko talde batekin. Ez dago hori egiteko moduan dagoen haur-eskolarik. Ideologia hori zer beste eragin izaten ari da? Ama eta aita izateko gaitasunak galtzen ari dira, familien gaitasunak. Barne produktu gordinaren jaitsiera baino kezkagarriagoa da hori. Gaur egun ez da beharrezkoa haurrak izatea. Izan ditzakezu edo ez, baina izanez gero, seme-alabak zaindu egin behar dituzu. Hortaz, haur-eskolak... Babesgabe edo arriskuan dauden familientzat, haur eskolak ezinbestekoak dira, betiere langile-kopuru egokiarekin. Horretan bai direla ezinbestekoak. Gainerakoentzat, merkeena eta egokiena gurasoen zaintza da. Berria, 2012

JARRAIPENA EMAN NAHI DIOZU?

1. unitatea: Entzun duzu... ?

EHliteratuta-DBH3-1 unitatea_Maquetaci贸n 1 03/07/15 11:39 P谩gina 39

Berriz hautatu dute Barack Obamak aise eskuratu ditu bozak irabazteko behar zituen 270 ordezkariak; estatu zalantzati ia guztiak konbentzitu ditu. Floridan %0,6ren aldea baino ez dio atera Romneyri; hala ere, ez dago ezer kolokan. Estatubatuarrek barkatu egin diote: Barack Obamak beste lau urtez gobernatuko du munduko herrialderik boteretsuena. Atzo goizerako, argiak ziren emaitzak: estatu batzuetan botoen %100 oraindik zenbatu gabe egon arren, bistakoa zen Obamak estatu garrantzitsuenak alde izango zituela. Berria, 2012

JARRAIPENA EMAN NAHI DIOZU? 3. Adierazi zer egiten duzun honako kasu hauetan, maiztasuna kontuan izanik. 1. Hitz berriak ikastean ahoz gora errepikatzen ditut, hurrengoan gogoratzeko. a) inoiz ez b) noizean behin c) nahikotxotan d) beti 2. Testu zail bat irakurtzean, lehengo orokorrean irakurtzen dut, ondoren hitz ezezagunen esanahia hiztegian begiratzen dut zehaztasunez ulertzeko. a) inoiz ez b) noizean behin c) nahikotxotan d) beti

4. Azken testua sortu baino lehen, unitatean zehar ikasitakoa birpasatzen dut. a) inoiz ez b) noizean behin c) nahikotxotan d) beti 5. Azken testua sortu ondoren, irakurri eta zuzenketak egiten ditut. a) inoiz ez b) noizean behin c) nahikotxotan d) beti

3. Perpaus motak eta aditzak ikasteko ariketak egiten ditut etxean. a) inoiz ez b) noizean behin c) nahikotxotan d) beti

1. unitatea: Entzun duzu... ?