Euskal hizkuntza eta literatura dbh 4 by Erein argitaletxea

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetaciรณn 1 24/05/16 09:42 Pรกgina 3

Euskal Hizkuntza eta Literatura 4. DBH Larrea Aintzane Etxebarria Julian Maia Ur tza Garay Hiar t Legarra Julene Maia Lur Gallastegi Kepa

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetaciรณn 1 24/05/16 09:42 Pรกgina 4

Aurkibidea 1. unitatea: Hitzekin jolasean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Testu mota. Olerkia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak. Gregeriak, idazkera automatikoaren teknika, kaligramak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu. Abesti egindako olerkiak entzun eta ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Baliabide erretorikoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Zenbait figura erretoriko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Aditz trinkoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Munduko hizkuntzak eta kulturak. Europa: katalana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Abesti berri bat sortu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7 15 21 25 25 34 38 47 54 60

2. unitatea: Haltzak ez du bihotzik ez gaztanberak hezurrik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1. Testu mota. Baladak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak. Baladen teknika bereziaren azalpena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu. Balada entzun/ikusi eta ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: errepikapenak, paralelismoak, antitesiak, elipsiak eta interjekzioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Baladak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Ahoskera-arauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Munduko hizkuntzak eta kulturak. Europa: italiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Balada bat sortu eta RAP eran errezitatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hizkuntza-gaitasuna (1. ebaluazioa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aukera anitzeko galderak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gure Euskara hobetzen (1. ebaluazioa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lehenengo ebaluazioko proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Irakurketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63 69 75 80 80 85 88 93 100 104 105 105 109 111 111

3. unitatea: Zer da basoko zurrumurru hori? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

112

1. Testu mota. Fabula/alegia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak. Alegietako egitura, pertsonaiak, gaiak, asmoa, azken irakaspena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu. Alegia bat ikusi/entzun . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Etopeia, prosopografia eta prosopopeia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Alegiak. Esaera zaharrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Itzulpenak egiteko orduan kontuan hartu beharreko zenbait desegokitasun eta kalko oker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Munduko hizkuntzak eta kulturak. Europa: errusiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Sortu alegia baten gidoia eta antzeztu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

113 115 118 122 122 130 133 139 148 153

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:42 Página 5

4. unitatea: Baiezka eta ezezka… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

156

1. Testu mota. Esketxak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak. Umorea adierazteko erak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu. Esketxak ikusi/entzun eta ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Irratiko hizkera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Esketxak, zinema, Kontzeptu-mapa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Menderakuntzan egiten diren ohiko akatsak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Munduko hizkuntzak eta kulturak. Europa: portugesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Sortu eta grabatu esketxa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hizkuntza-gaitasuna (2. ebaluazioa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aukera anitzeko galderak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gure Euskara hobetzen (2. ebaluazioa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bigarren ebaluazioko proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Irakurketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

157 160 167 171 171 180 183 189 198 204 205 205 209 211 212

5. unitatea: Zer irakurri, horretaz idatzi! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

214

1. Testu mota. Literatur testu baten iruzkin literarioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak. Liburu bati buruz esan eta idatz daitekeena. Iruzkinaren antolaketa, zatiak, adierazi beharrekoa… . . . . . . . . 3. Ulertu. Liburu baten aurkezpena entzun eta ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Erregistro motak: formala, espezifikoa… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Komunikazio-egoera, igorlea, hartzailea, kanala… . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Estilo-arazoei aurre egiteko zenbait gomendio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Munduko hizkuntzak eta kulturak. Afrika, Asia: arabiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Testu liriko baten oinarritutako iruzkin literarioa sortu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

215 219 224 228 228 234 237 244 253 262

6. unitatea: Joan eta etorri, kapela gorri! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

264

1. Testu mota. Bidaia-kontakizuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Hizkuntza-ekintzak. Deskribapenaren atalak eta teknikak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Ulertu. Bidaia baten berri ematen duen dokumentala, filma… entzun eta ulertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Hizkuntza-ezaugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egitura bereziak: Lekuak deskribatzean nola adierazi kokapena, klima, biztanleria, azalera, hizkuntzak… . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lexikoa: Bidaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Morfosintaxia: Zenbait aditzen zalantzazko erregimena (gonbidatu, itxaron, deitu, lagundu…) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Munduko hizkuntzak eta kulturak. Asia: txinera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Sortu. Eskolan/gurasoekin/lagunekin… egindako bidaia baten kontakizuna egin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ebaluazioa. Zer ikasi dut? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hizkuntza-gaitasuna (3. ebaluazioa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aukera anitzeko galderak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gure Euskara hobetzen (3. ebaluazioa) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Hirugarren ebaluazioko proiektua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Irakurketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

265 269 271 274 274 279 282 292 302 306 308 308 312 315 316

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetaciรณn 1 24/05/16 09:42 Pรกgina 6

UNITATEA

Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 7

1. TESTU MOTA OLERKIA

Olerkia Poesia hitza entzuten dugunean honelako ideiak etorri ohi zaizkigu gogora: hitz arrotzak, ulertzeko zailak, hizketa-gai bitxiak, ez jende arruntarentzat baizik eta sentsibilitate bereziko jendearentzat... Poetez, berriz, maiz entzuten eta esaten da halako freaky edo jende arraroa direla, beste mundu batean bizi direla eta elkarri kontatzen dizkiotela beren pentsamendu eta idatzi erdi esoterikoak. Hori horrela ote da? Edo poesia hurbilagoko zerbait da, tokia izan dezakeena edonoren bizitzan?

1. Entzun ditzagun arretaz honako kanta hauek, eta erantzun galderei

Gogoak. Esne Beltza (2010)

Negua joan da ta. Zea Mays (2010)

Taldeka, eman ezazue zuen iritzia galdera hauei buruz: – Zure ustez, bada olerkirik kanta horien oinarrian? Gogoko dituzue? – Kanta batean entzun beharrean liburu batean irakurriz gero, efektua guztiz bestelakoa izango litzateke zuretzat? – Zer iradokitzen dute?

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 8

Poesiaren sorrera Poesia hitza latineko “poiesis” hitzetik dator, eta hura grezieratik; “sortu, egin” esan nahi du.

2. Zer da zure ustez poesia? Pentsatu ondoren, jarri talde txikietan eta jaso zure ikaskideen iritziak. Ados zaude entzundakoarekin? Argudiatu zure iritzia. .............................................................................................................. ..............................................................................................................

Antzinako Greziako bizitza publikoan egiten ziren jai handi guztietan izaten zen musika, dantza eta poesia. Garai hartan garrantzi handiko generoa izan zen lirika. Erdi Aroan, bide berriak urratzen hasi zen olerkaritza. XIII. mendetik XVII. mendera arte, genero lirikoak indar ikaragarria hartu zuen Europan, eta urrezko aroa bizi izan zuen. XX. mendean abangoardiako mugimendu guztiak sortu ziren, formari dagokionez batez ere, eta olerkaritzan berebiziko eragina izan zuten.

.............................................................................................................. .............................................................................................................. .............................................................................................................. ..............................................................................................................

Kontuan izan Aipuak Hona hemen hainbat euskal idazlek poesiari buruz emandako definizioak. Irakur ditzagun taldekideen eta gelakideen aurrean ozen.

Bernardo Atxaga “Poesia da literatura esaten zaion guztiaren gune nagusia. Eman dezagun literatura deitzen dugun hori biribila dela eta biribil horrek erdi-erdian kiski bat, nukleo bat, duela. Hori da poesia nire ustez”.

Iturria: Noticias de Gipuzkoa (2010/09/19)

Kirmen Uribe “Poesia bizitza da. Bizitza baino gehiago, bizitza eta gehiago. Izan ere, bizitzan oinarritzen da baina pixka bat sakonago joaten da. Poesiak bizitzan benetan inportanteak diren momentuak kontatzen ditu. Nik uste oso genero aproposa dela horretarako; hutsunea azaltzeko eta poza azaltzeko ere bai. Zenbat kanta tradizional dauden poza azaltzen dutenak! Kanta ere poesia da. Nik poesia oso-oso maite dut, hitz gutxirekin gauza asko esan baitaitezke”. Iturria: Euskaljakintza

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 9

Xabier Lete

Olerkien ezaugarriak

“Poesia beti hartu izan dugu jendearengandik urrun dagoen bitxikeria bat bezala, estetika bat edo, literaturazaleen idazteko eta mintzatzeko modu bat eta kulturatxo bat, esaten dena. Azken urteotan horri buruz gogoeta asko egin dut eta, gero izan dudan esperientziagatik, azken finean, poesia zer da? Poesia da hitzen bitartez, guk bizitu dugun bizitza erratea, kontatzea, bai pentsamenduak, sentimenduak, eta urradurak eta zauriak eta dena. Eta poesiaren baitan zer dago beraz? Nik esango nuke dagoela gizatasuna”. Eta harago doa: “Nik, besteek idatzitako poesian, askotan aurkitu izan dut barnean neraman zerbait baina erraten ez nekiena ordu arte. Eta erraten dut: nik hau barruan neraman, baina orain arte ez naiz kapaz izan inoiz hau errateko. Horixe da neretzat poesia”.

• Egilearen kezkak, sentimenduak, bizi-esperientziak agertzen dira. Haren barne-mundua edo kanpoko errealitatea adierazten da, baina bere ikuspegi pertsonaletik. Horregatik da subjektiboa.

Iturria: Ortzadar (2012/01/13)

Poesia edonon aurki dezakegu; poetak edonon topa ditzakegu; beraz, denok gara poetak, ala? Non aurki daiteke poesia? Nik komuneko ate batean aurkitu izan dut... alemanez...

• Literatur baliabideak erabiltzen dira askotan, hizkuntza era berezian baliatuz edertasuna lortzeko; ideiak adierazi ez ezik, oso garrantzitsua baita nola adierazi ere: errepikapenak, anaforak edo paralelismoak erabiliz sortzen da erritmoa. • Erritmoak duen garrantzia da poesiak narrazioarekiko duen berezitasunik aipagarriena, sorreran poesia kantuarekin lotua egon baitzen. Ez da dena jarraian irakurtzen edo esaten, etenak eginez baizik. Bi baliabide aipatuko ditugu erritmo hori lortzeko: – NEURRIA: Baditugu neurri zehatzean idatziriko poemak, batik bat XX. mendera artekoak, eta neurri librean edo neurririk gabe eginak, XX. mendetik aurrera idatzirikoak gehienak. – ERRIMA: Lerroen bukaeran antzeko hotsak errepikatzea. Gitarra zahartxo bat det Nik nire laguna. Horrela ibiltzen da Artista euskalduna: Egun batean pobre, Besteetan jauna, Kantatzen pasatzen det Nik beti eguna.

Karriketan ere aurkitu izan dut, baita gurutzatzen diren begiradetan ere. Niri irribarre batek inspiratu izan dizkit poesiazko hitzak, azken batean BIZIRIK dagoen edozerk inspiratzen dit, biziarazten dit, eta horrela biziaren HATSA hartzen dut.

J. M. Iparragirre, Gitarra zahartxo bat

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 10

Euskaraz sarrien erabiltzen diren neurriak honako hauek dira: • Zortziko txikia: zortzi lerro ditu 7/6 silabakoak tartekatuz, eta lerro bikoitietan du errima. • Zortziko handia: zortziko txikiaren eskema jarraitzen du, baina 10/8 silabakoak ditu lerroak. • Hamarreko txikia: hamar lerro ditu 7/6 silabakoak tartekatuz, eta lerro bikoitietan du errima. • Hamarreko handia: hamarreko txikiaren eskema jarraitzen du, baina lerroak 10/8 silabakoak dira.

3. Olerki zaharrak a) Irakurri arretaz olerki bakoitza, eta aurkitu zer gai jorratzen duen, zeri edo nori eskainia den. Gernikako arbola Da bedeinkatuba, Euskaldunen artean Guztiz maitatuba. Eman da zabaltzazu Munduban frutuba; Adoratzen zaitugu Arbola santuba. J. M. Iparragirre, Gernikako Arbola

Kantatutzera indar haundiko Desio batek narama, Kontzezi, zuri nahi dizut eman Merezia duzun fama; Gure probintzi Gipuzkoakoan Igualik gabeko dama, Bedeinkatua izan dedila Zu egin zinduen ama.

Badira beste neurri batzuk, koplak, tradizio handia dutenak eta oso erabiliak direnak eskerako eta errondarako. Neurriaren arabera, bi kopla mota daude: • Kopla txikia: lau lerro ditu 7/6 silabakoak tartekatuz eta lerro bikoitietan du errima.

BILINTX, Kontzezirentzat

• Kopla handia: lau lerro ditu 10/8 silabakoak tartekatuz eta lerro bikoitietan errima. Oharra: gogora ezazu DBHko 1. mailan gai honi buruz landutakoa. Iturria: bertsoa.com (moldatua)

Mutil koxkor bat itsu-aurreko Zuela aldamenian, Gizon burusoil, bizarzuri bat, Bi makuluren gainian, Kale izkinan ikusi nuen Inora ezin joanian; Ta bera nor zan jakin nahian Inguratu nintzanian, Limosnatxo bat eskatu zidan Jainkoaren izenian

Urbietako Juanen Sorterriya orra, Seme leial askoren Siaska jatorra; Biyotz bigunekoa, Gudari gogorra, Zure izen maitia Ez liteke borra, Zergatikan zeraden Euskaldunen onra.

P. M. Otaño, Limosnatxo bat

P. M. Otaño, Ernani

b) Erreparatu formari, eta saiatu galdera hauei erantzuten: – Zer neurritakoak dira olerki horiek? – Gaur egun horrela idatziko genuke euskara batuan? – Zer aldatuko genuke?

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 11

4. Nola agertu gure sentimenduak – Ez duzu inoiz zure sentimendu bereziren bat azaltzeko beharrik izan? Nola bideratzen dituzu sentimendu horiek? Poesia irakurtzea izan liteke bide bat sentimendu horiek agertzeko. Inoiz egin duzu horrelakorik? Gustatzen zaizu? Poetaren batek inoiz lagundu dizu sentimendu bat ezagutzen edo azaltzen? Nork? – Talde txikitan, komenta ezazu inoiz idatzi duzun zerbait koadroko sentimendu horiek izan dituzunean (poza, haserrea, amodioa, gorrotoa, maitasunik eza…). Nola adierazi dituzu? Zer hitzekin?

Poza

Haserrea

Maitasuna

Gorrotoa

Maitasun eza

Amorrua

Tristura

Errepresioa

Adiskidetasun eza

Bestelakoak

Esanen dute hau poesia eztela, baina nik esanen diet poesia mailu bat dela. Gabriel Aresti, Harri eta Herri

5. Zenbait olerki a) Irakurri, bakarka, jarraian dauden olerkiak, azpimarratu hitz ezezagunak, eta aurkitu horien esanahia. Gero, bete taula, eta konparatu ondoko lagunenekin, arrazoitu erantzunak, eta, azkenik, bateratu talde handian.

Bada gorroto dudan lagun bat. Zuhaitzean gora egin nahi dudanean “ez, ez, ez, hobeto ez, “esaten dit, “laprast eroriko zara lurrera”. Bada gorroto dudan lagun bat. Futbolean jolastu nahi dudanean “ez, ez, ez, hobeto ez”, esaten dit, “ipurdi azpitik sartuko dizute gola”. Bada gorroto dudan lagun bat. Gustuko neskarengana hurreratzean “ez, ez, ez, hobeto ez” esaten dit, “ez du zurekin nahiko berak”. Bada gorroto dudan lagun bat. Anaia txikiari musu eman nahi badiot “ez, ez, ez, hobeto ez” esaten dit “esnatu egingo duzu umea”. Bada gorroto dudan lagun bat. Lagun horren izena Lotsa da.

XX. mendeko poetak bertsolaritzako moldeetatik urrundu ziren. Orduz geroztik, poema libreak, neurri eta errima gabeak dira ohikoenak, eta nahi bezala jokatzen dute errimarekin. Errepikapenak, anaforak edo paralelismoak erabiliz sortzen da erritmoa.

Eta bizitza Hondar fin bat bezala behatzen artetik Irristatzen zitzaigun. Soroetako ke urdin eta ur kantarien Oihartzunarekin Batera iragaiten Zitzaigun: Maitasun zaharraren malenkoniaren gisan Xabier Lete

Lehen euskal olerkiak 1545. urtean argitaratu zen euskaraz idatziriko lehen poema liburua: Linguae vasconum primitiae. Bernart Etxeparek idatzia. Apaiza bazen ere, olerki modernoak eta ausartak idatzi zituen, eta era askotako gaiak landu zituen: erlijiosoak, amodiozkoak, emakumeekiko maitasuna, autobiografia, euskararen goraipamenak. Ezagutzen dituzu “Kontrapas” eta “Sautrela” olerkiak?

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_MaquetaciĂłn 1 24/05/16 09:43 PĂĄgina 12

Hegoak ebaki banizkio neria izango zen ez zuen alde egingo bainan, honela ez zen gehiago txoria izango eta nik... txoria nuen maite

Euskara, Jalgi hadi kanpora. Garaziko herria benedika dadila, euskarari eman dio behar duien tornuia. Euskara jalgi hadi plazara. Bertze jendek uste zuten ezin eskriba zaiteien, orai dute forogatu enganatu zirela. Euskara, Jalgi hadi mundura. Lengoajetan ohi hintzan estimatze gutitan; orai, aldiz, hik behar duk ohoria orotan.

1. unitatea: Hitzekin jolasean

Euskara Habil mundu guzira. Bertzeak oro izan dira bere goien gradura; orai hura iganen da bertze ororen gainera. Euskara. Baskoak orok preziatzen euskara ez jakin arren; orok ikasiren dute orai zer den euskara. Euskara. Oraidano egon bahiz inprimatu bagerik, hi engoitik ebiliren mundu guzietarik.

Nire aitaren etxea defendituko dut. Otsoen kontra, sikatearen kontra, lukurreriaren kontra, justiziaren kontra, defenditu eginen dut nire aitaren etxea. Galduko ditut aziendak, soloak, pinudiak; galduko ditut korrituak, errenteak, interesak, baina nire aitaren etxea defendituko dut.

Euskara.

Ezein ere lengoajerik ez frantsesa ez bertzerik, orai ez da erideiten euskararen parerik. Euskara, Jalgi hadi dantzara.

Harmak kenduko dizkidate, eta eskuarekin defendituko dut nire aitaren etxea; eskuak ebakiko dizkidate, eta besoarekin defendituko dut nire aitaren etxea; besorik gabe, sorbaldik gabe, bularrik gabe utziko naute, eta arimarekin defendituko dut nire aitaren etxea. Ni hilen naiz, nire arima galduko da, nire askazia galduko da, baina nire aitaren etxeak iraunen du zutik.

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 13

Olerkia Gaia

Ezpain likhits, esku lizun, Atseginetan jakintsun Bulharretik belhaunera Haragi biok ikhara, Jauzten zaitut, neska lizun!

Oianone! Oianone! Gau hunetan zaitut ene; Larru legun eta zuri, Bulhar samur, sabel guri, Nire neska Oianone.

«Gora izan hadi, Suge, Hi haizenik ene Rege, Hi haizenik ene Jainko Gau huntan eta bethiko, Urrhe-buztaneko Suge!

Ezti bakhanez bethea Zure matxantto maitea Urtzen zan ene ahora, Zabalik lore antzera Eta gozokiz bethea.

Hathorkit berriz laztanik; Janhari gozo ba dut nik Ene baratzean are Ezti gehiagorik Hire Bil ezak berriz laztanik».

Zure baratzeko borthan Arrotz batek jo du. Bertan Sarbidea emaiozu Zama baithakar pisu, Ez dezagula utz borthan!

Suge laztana nekhatu Zan ordea... loak hartu... Ezti loreetan etzanda Atseden hartzen ari da, Gaizoa baita nekhatu.

Gauko oihanetan lasterka Zure gainean zaldizka, Behor zalhu eta bizkor, Gau bideetan gaindi, mozkor Banaramazu lasterka.

Ene maitea, moxu bat Has dezantzat bertze hainbat! Sugea baitatza lotan Indarren bihurtzekotan Oi! emaiozu moxu bat...

Garai eta tokiren batean koka dezakezu?

Lagun bat Beñat Etxepare: lehen euskal poeta, Iparraldekoa.

Egilearen ezaugarriak

Zer esaten da?

Gelan sarthu ginenean Gauerditan ilhunean, Mundua egin zan mutu Zuten izarrek kantatu Biok etzan ginenean.

Askatasunak baduela beste alde bat: arriskua, ziurtasun falta 1955-1975. Bilbon.

Nolako sentimenduak sorrarazi dizkizu? 13

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 14

b) Iritziak entzun eta gero, erantzun taldean galdera hauei: – Izan daitezke olerki hauek gaur egungoak? Arrazoitu ezazu erantzuna. – Gaur egungoak dira haietan agertzen diren sentimenduak? – Zer izenburu jarriko zenieke olerkiei? c) Zein ote da olerki horien egiazko izenburua? Badakigu nor den bakoitzaren egilea? Noiz idatziak dira? Aukeratu hauen artean: • Izenburuak: Lagun bat, Txoria txori, Kontrapas, Nire aitaren etxea, Oianone • Egileak: B. Etxepare, G. Aresti, J. A. Artze, J. Mirande, K. Uribe Izenburua

Egilea

Data

1. 2. 3. 4. 5.

G. Aresti

J. A. Artze

J. Mirande

K. Uribe

d) Taldeka jarrita, aukeratu egile bat eta lortu hari buruzko informazioa (eginiko lanak, haren garaiko giro soziala…). Gero, trukatu zure kideekin, eta osatu informazioa.

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 15

2. HIZKUNTZA-EKINTZAK

Hitzen soinuekin, esanahiekin, formekin eta haien konbinazioekin jolastea gogoko zeregina izan du gizakiak historian zehar, eta garai eta leku bakoitzak bere formak erabili izan ditu jarduera horretarako. XX. mendearen hasieran, adibidez, mugimendu artistiko berriak (abangoardistak) sortu ziren, aurreko moldeetatik ihes egiteko eta berrikuntzak sortzeko helburuarekin. Adierazpen-askatasuna bilatzen zen, gizartean aspalditik onartua zena baztertu eta irudimenari lehentasuna eman. Honako hauek dira abangoardien ezaugarriak: – Internazionalismoaren aldekoak dira, eta, idazleek, mundu osoko idazlea izanik, alde batera uzten dute abertzaletasuna. – Bestalde, tradizionalismoaren kontrakoak dira, eta baztertu egiten dute ohikoa den oro; originaltasuna bilatzen da, eta gizartearen alde onak eta txarrak azaltzen dira, batzuetan modu bitxian eta barregarrian. Poetak jarrera edo jokabide inkonformista du, gaur egun gizakiak bizi duen egoera adierazteko baliabide berriak bilatzeko premia duelako. Abangoardiek sortuak dira, esate baterako, gregeriak, kaligramak eta idazketa automatikoaren teknikak.

A) GREGERIA Gaur egungo bizitzako gertakarietan oinarrituriko umorezko eta ironiazko esaerak dira. Ramón Gómez de la Serna espainiarrak sortu zuen. Gregeriaren atzean, formula hau proposatzen zuen sortzaileak, funtsean:

UMOREA + METAFORA = GREGERIA

Lainoa mendien txapela da. T letra alfabetoaren mailua da. Betaurrekoak miopeen bizikletak dira. Azken horretan, konparazio bat erabiltzen da: betaurrekoak bizikletaren antzekoak dira; gero, metafora bat: betaurrekoak bizikletak dira, eta, azkenik, bizikleta erabilgarria da, eta hori betaurrekoei ere aplikatzen zaie, eta horrela esaten da: miopearen bizikletak dira. “Norbaitek, atzeko aldetik, begiak estali zizkion, baina ez zuen sekula jakin nor izan zen, eskua oso hotz zeukala besterik ez”. Ángel Pérez Pascual Iturria: Eizie

“Erretzeari utzi zion, baina berriro hasi zen: atzetik zituen hautsontzi gosetiak”. Ramón Gómez de la Serna

1. Itzuli Saia gaitezen Gómez de la Sernaren gregeria hauek ulertzen eta euskarara itzultzen: • “El 6 es el número que va a tener familia”. • “El búfalo es el toro jubilado de la prehistoria” • “El cerebro es un paquete de ideas arrugadas que llevamos en la cabeza”. • “Las espigas hacen cosquillas al viento”. 15

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 16

2. Lotu Beheko koadro honetako gregeriak desordenatuta daude. Saia gaitezen hasierak eta amaierak elkarri lotzen. • Lehen muxua…

naturak burua garbitu eta gero janzten duen zinta da.

• Kometa…

beldarra da.

• Ortzadarra…

ideien arrain ontzia da.

• Sugandila…

mototsa urratu zaion izarra da.

• Lurruna…

idatziaren txirikorda da.

• Esnea…

zibilizazioaren intsentsua da.

• Etab., etab., etab…

hesi-hormaren krisketa da.

• Burua…

uraren mamua da.

• Erregaia…

ezkontza-soinekoz jantziriko ura da.

• Munduko trenbiderik txikiena…

lapurreta da.

3. Osatu Jarraian, bete hutsuneak hitz egokiarekin: • Urak ilea ………......…..-etan askatzen du. • ………………… hitzen hilerria da. • Zeroak dira gainerako zenbakiak erruten dituzten ………….... . • Umeen ………......... beldurrak jota doaz kaletik. • A alfabetoaren …………..…. da. • B alfabetoaren ………….…. dira. • F alfabetoaren ………….…. da.

4. Asmaketan Goian ikusitako formula gogoan hartuz (METAFORA + UMOREA = GREGERIA), saia gaitezen irudi hauekin albisteak asmatzen.

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 17

5. Irudimena askatu Askatu zure irudimena eta azaldu zer den ezkerreko zutabeko hitz bakoitza. Bakarka egin ondoren, truka ezazu egindakoa ikaskideekin, eta eztabaidatu zein den egokiena eta zergatik. Trumoia

Kutxa handi bat zeruko eskaileretatik erortzen

Barrea Hodeiak Ohea Torlojua

Marra erditik orraztua duen iltzea

Zenbakien harea-erlojua

B) KALIGRAMAK (edo hitzekin marrazkiak egitea) ZER DIRA? Ikus poemak edo poema bisualak direla esan daiteke. Calligrammes izenburua jarri zion Guillaume Apollinairek 1918an argitaratu zuen poema-liburuari, “Calligraphie” eta “gramme” hitzak batuz (“kallos=ederra” + “gramma=letra”). Liburu horretako zenbait poematan, letra eta hitzen elkarketa bereziei esker, gaia marrazten edo irudikatzen da, eta, horrela, hautsi egiten da irakurketaren linealtasuna.

G. Apollinaire

Kaligramak esperimentazio aldi batean sortu ziren, eta diziplina arteko genero konplexuei zabaldu zieten bidea, arte plastikoak eta poesia elkartuz. Poesia bisual modernoaren adierazpentzat hartzen dira. Abangoardiek balio estetiko bisuala erantsi zioten orri idatziaren linealtasunari, eta poemaren ohiko funtzio poetikoari forma grafikoaren adierazkortasuna erantsi zioten, hizkiez osaturiko irudiak ematen duena, hain zuzen. Euskal poesian, J. A. Artzeren hastapeneko zenbait poematan suma daitezke oihartzun batzuk. 17

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_MaquetaciĂłn 1 24/05/16 09:43 PĂĄgina 18

B. Gandiagaren Uda batez Madrilen liburuko kaligrama adibide bat, iturri baten edo ziba forma irudikatuz egina:

â&#x20AC;&#x153;Natur Zientzien Museoko harrimailatan eseri zen, Gurutzeko Jonen Plazako iturrirantz. Lan eta ahalegin oro utzirik, egona aukeratu zuen eta egonetik begiratzea. Iturriak etorri eta joan betikoz, betiko ziba beti lokartu jira birariz zirautsonâ&#x20AC;?. Iturria: Euskaltzaindia. Literatura Terminoen Hiztegia

Vicente Huidobro

Nola egin ditzakegu? Kaligrama bat egiteko, ideia, hitz, esamolde edo objektu bat hartuko dugu abiapuntu, eta, ondoren, irudi bihurtuko dugu, eta poesia, gero. Lehenbizi, beraz, gure ideia adierazten duen irudiari forma emango diogu, eta ondoren, neurri edo muga horien barruan idatziko dugu gure poesia. Lana biribiltzeko, marrazkiaren ertzak ezabatuko ditugu, hitzak eta bertsoak ikusgarri gera daitezen, eta horrela bukatuko dugu kaligrama. 18

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetaciรณn 1 24/05/16 09:43 Pรกgina 19

1. Irudia edo olerkia Kaligrama sorta honi erreparatuz, komenta dezagun talde txikietan zer ikusten dugun horietako bakoitzean, eta zer lotura duen irudiak testuarekin. a)

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 20

2. Kaligramak sortzen Bideo honetan ikusten diren hainbat kaligrama-egileren lanak eredu hartuta, eragin diezaiogun gure irudimenari, eta ea zer kaligrama sortzeko gai garen.

C) IDAZKETA AUTOMATIKOAREN TEKNIKA 1. Ekin idazteari Jarraian, orri zuri bat eta arkatza (boladuna) hartuta, idatz dezagun bakarka gogora datorkigun edozer gauza. Ez kezkatu ortografia-arauekin (puntuak, komak…). Berdin da emaitza zeinen eroa den. Geure buruari mugarik ez jartzea da kontua, normalean egingo ez lituzkeen lotura eta ideiei bide emateko horrela. Ekin idazteari (arkatza paperetik behin ere altxatu gabe), nahiz eta bururatzen zaizun gauza bakarra esaldi hauen antzekoa izan: “ez zait deus bururatzen”, “hau ergelkeria hutsa da”, “gaur dilistak izango ditut bazkaltzeko”… Testua amaitu eta gero, azpimarra ditzagun baliozkoak izan daitezkeen esaldiak eta hitzak, horrek sortuko baitizkigu lehenago burura etorri ez zaizkigun ideia gehiago. Ikus dezagun gaiari dagokionez nolako hausturak ageri diren testuan. Zergatik gertatu ote dira haustura horiek? Kezkatuta ote nago aipatzen ditudan gai horiekin? Ideia berriren baten hazia ekartzen didate gogora? Adibide bat: Idatzi nahi dut amarekin kezkatua naiz, nola idatzi ordenadorean, ordenagailuan, beti presaka ibili beharra, manifan jende asko, oiloak ikusi ditut kotxearen zarata, egun iluna eta ni goruntz begira….

Idazketa automatikoa zer den Gure etengabeko pentsamenduen ohiko etorria eten eta gogora datozkigun hitz guztiak bat-batean idaztean datza idazketa automatikoa, idazten denaz kezkatu gabe. André Breton izan zen idazketa automatikoaren aitzindari mugimendu surrealistaren barruan, eta mugimendu haren jokoen parte bilakatu zuen teknika hau. Idazketa automatikoa poetek eta idazle modernoek ere erabiltzen dute, sormena estimulatzeko eta, batzuetan, baita “idazlearen blokeoa” askatzeko ere, inspirazioa falta zaionean.

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 21

3. ULERTU ENTZUMENA 1. Historiaren Tabernan. Gu Ta Gutarrak Entzun ezazu abestia, eta, ondoren, erantzun galderei. – Ezagutzen duzu irudietan agertzen den taldea? – Ezagutzen dituzu abestian aipatzen diren kanta zatiak? – Hona hemen “Historiaren Tabernan” kantan agertzen diren abesti zati batzuk. Jakingo zenuke esaten zein abestiri dagozkien, poemen egilea nor den eta nork abesten dituen? Esaldia

Abestia

Gizon emaztek haur ala gaztek

Gure zortea

Ukazioa legetzat

Izarren hautsa

Donostiako hiru damatxo

Idazlea Anje Duhalde

Abeslaria Anje Duhalde

Herri-abestia Gontzal Mendibil

Zibilek esan naute Hor agertzen da Txirrita Soineko zuriz jantzita Bizkaiko aberatsak diruzale Honela ezin leike Mendi hegaletan gora Ez, ez dut nahi

Julen Lekuona

Ta gero beste, beste bat ta beste bat Azken arnasa eman nahi nuke

Itsasoari begira

Izar berri bat piztutzera noa

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 22

IRAKURMENA 2. Irakur ezazu testu hau

Ez Dok Amairu

alde bat baino gehiago kolektibo bat izan zen, kantari eta musikariez gain, idazleak, artistak eta dantzariak ere hartu baitzituen bere baitan. Hori dela eta, ez zituen ohiko kontzertuak eskaintzen; hainbat arte-diziplina batzen ziren Ez dok Amairuren emanaldietan: kantua, dantza, txalaparta (perkusio-tresna), poesia...

Hala ere, euskal kantagintzari modernotasuna ekartzeko asmoarekin sortu zuten 1965ean, Kataluniako Nova Canço-ren oinarriak ezarri zituen Els Setze Jutges taldearen ispiluan begiratuta. Herri-kantutegi tradizionala gaurkotzea eta kanpoko eraginetatik –Frantziako chançon-etik, AEBetako protesta-kantatik, Hego Amerikako kantagintzatik...– edanez kantu berriak sortzea ziren bi helburu nagusiak. Gerora ibilbide luze eta emankorra egin duten sortzaileak bildu ziren Ez dok Amairun, hala kantariak (Mikel Laboa, Benito Lertxundi, Lourdes Iriondo, Xabier Lete, Julen Lekuona, Oskarbi taldea...) nola idazleak (Joxean Artze, Jose Angel Irigarai...). Jorge Oteiza eskultoreak jarri zion izena taldeari (No hay trece; There isn’t thirteen), Resurreccion Maria Azkuek jasotako herri-ipuin batean oinarrituta: 13 zenbakiaren ukoak euskal kulturaren aurkako malefizioa deuseztatuko zuen. Eta lortu zuen, nolabait. Iraun zuen bitartean, 1972ra arte, taldeak inarrostea eragin zuen gizartean, eta, lehen aldiz, zentsurak oztopoak jarri arren, modernitatearen adierazpen kultural batek interesa piztea eta jendetza erakartzea lortu zuen. Taldearen sorkuntza kolektiboak ekarritako lanik gorena Baga biga higa ikuskizuna izan zen, 1970ean. Ez dok Amairuren agerpena ez zen gertakizun isolatu bat izan, 60ko hamarkadan euskal kulturak bizi zuen pizkundearen ondorio baizik. Iturria: Etxepare Institutua (moldatua)

Testua irakurri ondoren, erantzun galdera hauei taldeka: – Ezagutzen duzue Ez Dok Amairu taldea? – Ezagutzen dituzue testuan agertzen diren parte-hartzaileak? – Aurki ezazue taldekideei buruzko informazioa. – Jakingo zenukete azaltzen nondik datorren Ez Dok Amairu taldearen izena? Hau da, nork jarri zion izena eta zergatik?

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 23

ENTZUMENA 3. Garaian garaikoa Ondoren, abesti bihurturiko hiru poema entzungo ditugu, eta bakoitzaren bi bertsio. • Mendigoixaliarena: Antton Valverde / Eñaut Elorrieta • Eperra: Niko Etxart eta Anje Duhalde / Zirikatu • Gogo eta gorputzaren zilbor-hesteak: Mikel Laboa / Zea Mays

Zea Mays

Lauaxeta

Niko Etxart eta Anje Duhalde

Erantzun iezaiezu galdera hauei: – Badakizu zer poetak sortu zituzten kantuen letrak? – Eta nor dira musikariak? – Kanta bakoitza bitan izan da musikatua: badakizu zer garai edo hamarkadatakoa den bakoitza?

4. Literatura inspirazio-iturria zen Laboarentzat Elkarrizketa honetan, Marisol Bastida ageri zaigu, Mikel Laboak poemak musikatzeko aukeratzen zituen poetei buruz hizketan. Ikus ezazu bideoa, eta, ondoren, erantzun galderei. – Nor dira aipatzen dituen idazleak? Ezagutzen dituzu? Bila ezazu idazle horiei buruzko informazioa, eta jarri gelan denen artean adostutakoa. – Nork egin zizkion diskoen azal eta kartel gehienen ilustrazioak?

5. Bilaketa Aurreko bideoan hainbat idazle aipatzen dira. Horiei buruzko informazioa bilatu ostean, osa ezazu bakoitzari buruz jarri dugun erreferentzia, eta esan zer esanahi duen bakoitzaren bizitzan. a) Alemania: Bertold Bretchen sorlekua. b) Obabakoak: …. c) Iurreta: … 23

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 24

d) Izarren hautsa: … e) 1942: … f) Oiartzun: … g) Zalduondo: … h) Deserria: … i) Iruñea: … j) Lagun izoztua: … k) 1956: …

6. Bertso jarriak Ikus ezazu Miren Amurizak eta Maddalen Arzallusek 2010eko BERTSO EGUNEAN kantatutako bertso jarrien bideoa, eta, ondoren, erantzun galderei.

Maddalen Arzallus

Miren Amuriza

– Ezagutzen dituzu bi bertsolariak? Zeri edo nori kantatzen diote bertso hauetan? Zergatik esaten dituzte “baina titularretan beti dira tabu” edo “abizena baino lehen izena daukagu” moduko esaldiak? Egin gogoeta denen artean.

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 25

4. HIZKUNTZA-EZAUGARRIAK 4.1. EGITURA BEREZIAK Baliabide erretorikoak: tropoak eta irudiak 1. Zer ote da olerkia? Talde txikitan elkarturik, irakur itzazue aipu hauek eta erabaki, denen artean, zein iruditzen zaizuen goiko galderari erantzuteko definiziorik egokiena (eta zergatik):

Olertia ote da itaunez beteriko etorkiz una Sabin. Muniategi

nen zentzume a d a n u s a Mait poesia e Balzac Honoré d

The music, when accompanied by a pleasant thought, is poetry. Edgar Allan Poe

Maitasuna da zentzumenen olerkia. Baina zenbait olerki oso txarrak dira. Antonio Gala

Poesia errezitalak ez du zen tzurik. Bertsolaritza entzutek oa da, bertsolariak kantaria behar du izan. Baina poesia moderno a irakurtzekoa da, abotsa iraku rleak jarri behar duelako.

La pittura è una po esia muta, e la poesia è una pittura cieca. Leonardo da Vinc i

Joseba Sarrionandia

A poem should not mean, but be. - C’est ce qui existe entre lignes. - Elle est faite des syllabes du rêve. Ferlinghetti

Archibald McLeish

La historia ha probado la capacidad demoledora os. de la poesía y en ella me amparo sin más ni men Pablo Neruda

- Olerkia da matxinadaren artea. - Olerkia da gauaren eta egunaren orrialde galduak. Ferlinghetti

La poesía es una arm a cargada de futuro.

n ere, Olerkia ezin da itzuli. Iza ? musika itzul daiteke, ala Voltaire

storiarenak Olerkien egiak hi ak dira. baino egiazkoago

W.H. Auden poetak kontatu zuen, idazten hasi zenean poesia “ona” egiten entseatzen zela. Gero poema, onak ez ezik, “egiazkoak” egiten saiatu zen. Edertasun eta inteligentziaren kriterioekin batera, egiaren kriterioak aintzat hartuz. Baina geroago ez zen konformatzen poema onak eta egiazkoak egitearekin. “Benetakoak” nahi zituen zentzu sakonagoan, bere bizitzarekiko fidelak.

Aristoteles

Joseba Sarrionandia

Gabriel Celaya

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetaciรณn 1 24/05/16 09:43 Pรกgina 26

2. Oteiza, Jorgeri Olerki hau Joxe Anton Artzek Jorge Oteizari eskaini zion elkarlanean egindako disko-liburuan: Jorgeri. a) Nor dira Jorge Oteiza eta Joxe Anton Artze? (Bila ezazu artista horiei buruzko informazioa). b) Irakur ezazu isilean olerkiaren lehen zatia, eta saiatu zaitez ulertzen. c) Irakur ezazu olerkia ozen eta interpretatuz: astiro eta behar diren pausaldiak eginez. d) Entzun ezazu Artzeren interpretazioa, eta alderatu zure bertsioarekin.

Sakonki maite dut ene herria Sakonki amorrarazten dit ene herriak. Sakonki ezagun dut. Sakonki ez ezagun dut. Ematen diot ene bizia, ematen ere sakonki ene heriotza.

Sakonki maite dut ene herria, Joxe Anton Artze (Jorgeri, 2004)

Dudan guztia ematen diot. Are gehiago, ez dudan guztia ematen diot: ez naizena, naizela ere inoiz jakingo ez dudana, inoiz jakingo ez duguna. Nitaz soilki ezagun dudana. Sukar bakar honen mota ezberdinek: gizon bat bakarrarena, neurea, zuhaitz bakar batena, hosto bakar batena, edozein hosto bakar honena, edozein esku bakar batean, edozeinek eskuan daukana. Eskuko hatzetan Arkatzaren azken puxka hori aspaldi hartan, haur baten hatz puntetan nire haur-hatzetan hire haur-hatzetan. Ea oroitzen naizen. Ezagun ez ditudan hatz berauek, txiki, Beste esku bat da. Begiratzen diot, hemen daukat eta ihes egiten dit: hemen zegoen eta hemen dirau, hemen barruan higitzen da orduko haurraren esku ttiki eta zuri hura.

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 27

Egilea: Quino

3. Zenbait baliabide erretoriko a) Entzun ezazu honako azalpen hau. FIGURA ERRETORIKOAK Hizkera literarioaren osagarri nagusi diren baliabide literarioei figura esaten zaie. Hizkera literarioa, beraz, hizkera figuratua edo figuraz eta irudiz hornitua da, eta hizkera arruntetik bereizten da horrelako baliabide literario ugari erabiltzen direlako. …/…

b) Azalpena entzun ondoren, osa ezazu eskema hau:

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 28

c) Baieztapen eta definizio hauetatik zein dira egiazkoak eta zein faltsuak: Definizioak

Egia

Gezurra

a) Hitzaren jatorrizko adierara hurbiltzen dira tropoak. b) Tropoak eta figura erretorikoak bereizi behar dira. c) Bi osagairen artean dagoen antzekotasunean oinarriturik, errealitate bat beste baten izenarekin ordezkatzen duen prozedura literarioa da metafora. d) Metaforan antzekotasun edo analogia-erlazioa –edo adiera-erlazioa– dagoela eta metonimian, berriz, erlazio erreala dagoela esan ohi da. e) Sinekdoke izeneko tropoak hitz osoak erabiltzen ditu hitzen parteak erabili ordez. f) Metonimia kalitatean oinarritzen da; sinekdokea, berriz, kantitatean. g) Metaforaren bidez ideia bat azaltzen da beste ideia baten adierazpidea erabiliz, bien artean nolabaiteko lotura dagoelarik. h) Metafora hitz batek ohikoa duen testuinguruan erabiltzen da.

4. Sailkatu Sailka itzazu tropo hauek taula hau betetzeko, adibideetan bezala: Oriok irabazi du estropada.

Eguneroko ogia kostata irabazten da.

Adinarendako sendabelarrik ez.

Igande goiz au landa-gain dager –egal urdiñak dardarka airian.

Zenbat neke-ots, zenbat oyu! Lurrera jausten dira itzalak. (Lauaxeta)

(Lauaxeta)

Hiri honetako jantzia udazken honetan lanbroa da. (Atxaga)

Metafora

Metonimia

Gaztaro, eder dan lorea, eugaz yabilk mutil-kantea ta neskatxen dantzaketea.

1. unitatea: Hitzekin jolasean

Luma zorrotza.

Sinekdokea

Arteak diruari jarraitzen dio.

Mila urte igarota, ura bere bidean

[Artea = artistak; dirua = aberastasuna, irabazia (konkretuaren ordez, abstraktua)]

[Zenbatzaile zehaztua, zehaztugabeko baten ordez: Mila (enfatikoa) = asko]

(Garibai) (Lauaxeta)

[Gaztaroa = lore ederra]

Errioxa bat edan zuten ospakizunean.

Gizakia gaur libreago bizi da.

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 29

5. Irudizko metaforak Binaka jarrita, azal iezaiozue elkarri zer iradokitzen dizuen irudi bakoitzak. Adibidez, René Magritte (1935) margolariaren irudi honek oinak oinetako bihurtzen ditu (metafora), eta oinek (atal bat), aldi berean, giza gorputza (osotasuna) irudikatzen dute (sinekdokea).

– Orain, azter itzazu irudiok. Zer adierazten dute? Eta nola?

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_MaquetaciĂłn 1 24/05/16 09:43 PĂĄgina 30

6. Hainbat olerki Bizkaia Maite

Bizkaia maite, atzo goizean ikusi zintudan soineko zuriz jantzia, buruan orlegi, bihotzean sua. Jose Angel Irigarai

Nere gogoaren ertzetik pasatzen zure usain gozoa, lana, amodioa, itsasoa nire baitan sartzen. Atzo goizean entzun nuen zure berbaren oihartzuna, zure kantaren fereka, bihotzean kilika, eta oihartzunaren haunditasunean murgilduz joan nintzen jauzika, hegaka. Bart arratsean, arbasoen baratzaren ondoan, bertsotan eta dantzan lotu zinen alai, piper eta gatza, sabel emankor. Bizkaia maite, atzo goizean ikusi zintudan soineko zuriz jantzia, buruan orlegi, bihotzean sua. Olerkari penatuaren gozo eta mina, amodio eta kanta, zure berba leun, zure gatzaren bizia, zure burdinaren goria dira gaur niretzat aterpe. Bizkaia maite, atzo goizean ikusi zintudan soineko zuriz jantzia, buruan orlegi, bihotzean sua, Lirain, sendo, eder... Hitza: JosĂŠ Angel Irigarai Musika: Benito Lertxundi

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 31

a) Osatu informazio hau: Jose Angel Irigarai idazlea Iruñean jaio zen, 1942an. Kulturgintzan murgildua, hainbat ekimen eta elkarteren sustatzailea izan da: Ez Dok Amairu, Aranzadi, Nafarroako Ikastolak, Bilboko Kafe Antzokia, Oteiza Fundazioa, Pamiela argitaletxea... Literaturaren arloan, saiakerak, narrazioak eta poesiak idatzi ditu. b) Orain arte ikasi duzuna kontuan harturik, bila itzazu olerki honetan agertzen diren figura erretorikoak. Adibidez: – Metafora: “soineko zuriz jantzia” (ihintza edo behe-lainoaren irudikapena, lainoak jantzi batek bezala estaltzen baitu lurra). –…

LAGUNAREN HERIOTZA Lapurra sartu zaigu gaur etxean guztion ixilean... Oso trebea bide da lapur zital hori, ez baitu dirurik, harribitxirik edo holako ondasun hutsalik eraman. Gure altxor preziatuenera jo du zuzenean eta artoski gordetzen genuen adiskide-bilduma tipitik ale ordezkaezina ostu digu. Luigi Anselmi

Luis Gutierrez edo “Luigi Anselmi” (Bilbo, 1954) euskal idazlea eta itzultzailea da. Literatura arloan poesia lantzen du bereziki.

– Binaka, azter ezazue nor den lapurra eta zer gertatu den gau horretan. – Nolako lapurra da? – Zer da altxor preziatuena? – Nola zegoen gordeta altxor hori?

7. Olerki galduaren bila Idatz ezazu gehien maite duzun olerkia, eta, ondoren, idatz ezazu laburlabur zergatik aukeratu duzun: – Zergatik duzu gogoko? – Zer iradokitzen dizu? – Zer sentsazio edo sentimendu sorrarazi zizkizun lehenengoz entzun zenuenean? 31

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 32

Lan horretan laguntzearren, olerki batzuk jarri dizkizugu, baina, jakina! gogoko izan ezean, besterik aukera dezakezu.

NEURE HERRIA ETA NI EL MEU POBLE I JO (Pompeu Fabraren oroimenez)

Salvador Espriu i Castelló (Girona, 1913-Bartzelona, 1985).

Iseka-ardo lakarrak hurrupaka genituen edaten neure herriak eta nik.

Bevíem a glops aspres vins de burla el meu poble i jo.

Ezpataren arrazoi gogorrak genituen entzuten neure herriak eta nik.

Escoltàvem forts arguments del sabre el meu poble i jo.

Halako irakaspena behar izan dugu entzun neure herriak eta nik.

Una tal lliçó hem hagut d'entendre el meu poble i jo.

Patu berdinak betiko gaitu lotzen: neure herria eta ni.

La mateixa sort ens uní per sempre: el meu poble i jo.

Jaun zerbitzari? Bereizi ezinak gara neure herria eta ni.

Senyor, servidor? Som indestriables el meu poble i jo.

Arrazoia dugu borten eta lapurren kontra neure herriak eta nik.

Tenim la raó contra bords i lladres el meu poble i jo.

Gure hizkuntzaren hitzak genituen salbatzen neure herriak eta nik.

Salvàvem els mots de la nostra llengua el meu poble i jo.

Doluzko mailak jaisten genuen ikasten neure herriak eta nik.

A baixar graons de dol apreníem el meu poble i jo.

Jaitsiak ginen putzutik genuen behatu neure herriak eta nik.

Davallats al pou, esguardem enlaire el meu poble i jo.

Biok ginen jaiki itxarote sutsuan neure herria eta ni.

Ens alcem tots dos en encesa espera, el meu poble i jo. Salvador Espriu

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetaciรณn 1 24/05/16 09:43 Pรกgina 33

Kausa Lau lagunentzat biltzen ditut solas hauek Gehiagokoren batek aditu dituke, O mundu, zuregatik dut pena, Zuk ez dituzu lau horiek ezagutzen.

Causa I join these words for four people, Some others may overhear them, O world, I am sorry for you, You do not know these four people. Ezra Pound

Ezra Pound (Idaho, Ameriketako Estatu Batuak: 1885-Venezia, Italia, 1972)

Inongo lekuak (2009) Musika: Jexuxmai Lopetegi; Hitza: Joseba Sarrionandia

Geratu egiten gara ala joan. Halaere, geratzen garenean ez gara apur bat joaten? Eta joaten garenean ez gara geratu egiten? Hemen, geratu eta joan egiten gara? Ala honuntz gatoz oraindik? Eta hara ailegatzean, hona itzultzeko ala harantzago abiatzeko da? Handik etortzean, han geratu ginen? Hemen geratzean hemen geratzen gara? Hemendik joaterakoan hara itzuliko al gara? Joatea itzultzea al da beti? Egundo egon gabeko lekura itzuliko al gara? Eta itzultzea harantzago joatea besterik ez bada?

Joseba Sarrionandia (Iurreta, 1958)

Geratzen denak begirako geratzen dela pentsa al dezake? Ezinbestekoa al da abiatzea eta ailegatu ezinean geratzea? Abiatzen dena ez da egundo inon geratuko? Ala itzuliko da? Baina, itzultzen dena abiatu zeneko lekura itzultzen da ala? Joseba Sarrionandia

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 34

AURRENEKOAN poesia hitz batez AURRENEKOAN poesia hitz batez hasten da bere gisara –poetak Jainko izan nahi baitu–. Geroko poesia esaldi batez hasten da –poetak profeta izan nahi baitu–. Tere Irastorza (Zaldibia, 1961)

Geroagorako poesia ideia batez baliatzen da –poetak anphoran gorde nahi du–. Azkenean poesiak hutsunea zabaltzen du –sortzeko espazioa behar da–. Tere Irastorza

4.2 LEXIKOA 1. Zenbait figura erretoriko a) Asma ezazu definizio bakoitza zer figura erretorikori dagokion, beheko taulan dauden hitzak erabiliz. Hiperbatona

Antitesia Anafora

Aliterazioa Errima

• Errepikapen-figuretako bat da, hots, errepikapenean oinarritzen den baliabidea. ........................ • Errepikapen-prozeduran oinarritzen den hitzezko figura da: testu zati batean, elkarren segidan dauden enuntziatuen hasieran hitz bat edo gehiago errepikatzean datza. ........................ • Perpaus berean hitzen edo pentsamenduen kontrajarpena edo kontrastea adierazten duen figura, kontrajarrita daudenek egitura simetrikoa osatzen dutela. ........................ • Hitzezko figuren artean sailkaturiko egitura-figura bat da; zehazki esanda, inbertsio mota espezifiko bat da: esaldiko elementuen ordena 34

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 35

ez da ohikoa; hizkuntzaren ohiko egitura morfosintaktikoa aldatu egiten da, helburu estetikoekin baina ez semantikoekin. ........................ • Poema bateko bi neurtitz edo bertso lerroren edo gehiagoren amaierako silaba bat edo gehiagoko fonemen arteko hoskidetasuna. ........................ Iturria: Euskaltzaindiaren Literatur Hiztegia (moldatua)

b) Asmatuko zenuke behean agertzen diren poema zatietan zein figura erretoriko erabiltzen den? Erabili taulan agertzen diren figura erretorikoak, eta arrazoitu zure erantzuna. Konparazioa

Metafora

Sinestesia

Errima

(a)

“Zuri-gorria zira, larrosa bezala” “Xarmegarria zira”, maitasun kanta herrikoia

(b)

“Arratsalde xaloa hondartzan: konpotazko hodeiak haitzen parean” Miren Agur Meabe, “Bitsa eskuetan”

(c)

“Garrasi egiten zigun kaiak” Leire Bilbao, “Scanner”

(d)

Ohartu gabe ez dagoela pentsamendu okerrik, lotura makurrak baizik Castillo Suarez, “Mugarri estaliak”

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 36

2. Hitz elkartuak a) Osa itzazu hitz elkartuak eskuineko eta ezkerreko zutabeetako hitzak erabiliz. Industria

Hotza

Sobiet

Sarea

Britainia

Inperioa

Trenbide

Batasuna

Lurrun

Handia

Euro

Iraultza

Mundu

Makina

Austria-Hungariako

Batasuna

Europar

Gerra

Gunea

b) Sailka itzazu aurreko ariketan osaturiko hitz elkartuak idazkeraren arabera. • Elkarrekin: • Gidoiarekin: • Bereizita: c) Euskaltzaindiaren arabera, hitz elkarketan, lehen osagaia osatzen duten sei hitz izan daitezke >a< forma gabeak. Zein dira? Ondoren, adierazi beheko hitzen idazkera egokia den ala ez, eta hala ez bada, zuzen ezazu. • Hizkuntz-gaitasuna Lehen osagaia eliza, burdina, hizkuntza, kultura, natura edo literatura hitza (eta sei hitz hauek bakarrik) duten elkarteetan eliz, burdin, hizkuntz, kultur, natur, literatur forma >a<-gabeak zein eliza-, burdina-, hizkuntza-, kultura-, natura-, literatura- >a<-dunak berdin onargarri dira.

1. unitatea: Hitzekin jolasean

• Literatura irakaslea • Kultur-emanaldia • Hizkuntza-eskola • Burdin-gintza • Natur zientziak • Eliz-barrutia

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 37

3. Anari, olerkigile eta musikari 1970ean jaio zen, Azkoitian. Haren jaiotza-agirian Ana Rita Alberdi Santesteban dago idatzita, baina batek baino gehiagok lehenengo abizena ere ez du ezagutzen. Filologia erromanikoa ikasi zuen Gasteizen, “paleolitiko eta neolitiko arteko garai batean”, eta gaur egun frantsesa, filosofia eta beste zenbait gai irakasten ditu DBH eta Batxilergoan, Ordizian. “Zebra” hirugarren diskoa du, “Anari” (1997) eta “Habiak” (2000) ostean. – Musikan bateria jotzen hasi zinen… Bai, orain Akauzazte taldea osatzen duten kide batzuekin. – Eta gero hasi zinen zeure kontura… Bai, Gasteizera joan nintzen, eta bateria jo ezin nuenez, gitarra bat erosi nuen, garai hartako 5.000 pezetako gitarra espainol bat, eta harekin hasi nintzen. Bestalde, idatzi ere egiten nuen... – Idazleago zara musikaria baino? Uste dut ez naizela ez idazle ez musikari, ez… – Baina garrantzia ematen diezu hitzei, hori igarri egiten da zure kantetan… Bai, bestela ez dut eta ezer esango. Denbora gehiena idazten ematen dut, denbora asko ematen dut. Musika, melodia eta abar bat-batekoa da, eta bestea askoz gehiago da gogoeta baten ondorioa. Gainera, kantu baten letra zaharkitu egiten da, eta musika, berriz, ez; beraz, ondo pentsatu behar duzu, bestela irratian aditzen duzu, eta lotsaren lotsaz ez dakizu non sartu. Niri hori gertatzen zait lehenengo diskoko abesti batzuekin. Baina tira, gaztea nintzen. Iturria: euskonews.com (moldatua)

– Bila itzazu testuan letra lodian agertzen diren hitzen sinonimoak. garai igarri

ostean kantetan

zure kontura ematen

garrantzia aditzen

4. Donostia, 2016ko Europako kultur hiriburua Donostia izango da 2016ko Europako kultur hiriburua. Hala ........(1)........ du 17:25ean epaimahaiak, Madrilen. “........(2)........ bikaina aurkeztu zuen, oso ondo zuzendua. Imajinazio ederra erabili dute bi bisitetan”, esan du Manfred Gaulhofer epaimahaiko buruak. Burgos, Kordoba, Las Palmas, Segovia eta Zaragoza ziren Espainiako Estatuko beste ........(3)........ “Guztiak ziren oso onak, baina Donostiak zerbait gehiago du. Indarkeriaren kontrako konpromisoa izan da, hain zuzen, bere ezaugarri nagusi bat, eta ........(4)........ kultura erabili behar dela esatea”, adierazi du Gaulhoferrek.

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 38

2016ko beste kultur hiriburua Wroclaw (Polonia) izango da. Europako Batasuneko herrialdeetako Kultura ministroen batzordeak bi hiri ........(5)........ ditu urtero 1985. urteaz geroztik kultur hiriburu, “Europako kulturen aberastasuna, dibertsitatea eta ........(6)........ azpimarratzeko”. – Aurreko testuan aukera ezazu hitzik egokiena hutsuneak betetzeko. 1. a) Abiarazi

b) Jakinarazi

c) Hurbilarazi

2. a) Proposamen

b) Oroitzapen

c) Hastapen

3. a) Garaiak

b) Hautetsiak

c) Hautagaiak

4. a) Elkarbizitzarako

b) Elkartasunerako

c) Elkarrekintzarako

5. a) Aipatzen

b) Deitzen

c) Izendatzen

6. a) Aldaera

b) Izaera

c) Sentibera

4.3. MORFOSINTAXIA Aditz trinkoak: egon, etorri, ibili, joan, eduki, ekarri, eraman, erabili, esan, jakin... Aditzak bi multzotan sailka ditzakegu: – Aditz laguntzailedunak (edo konposatuak) bi hitz edo gehiagok osatzen ditu: egon da, jakin zuen... – Aditz trinkoak (edo sintetikoak) hitz bakar batekoak dira: dago, zekien... Alde hori gogoan izanda, oraingo honetan aditz trinkoak aztertuko ditugu. Horiek egoera edo ekintza puntuala (aditzaren prozesua betetzen ari den unea) edo betikotasuna adierazten dute, beraz, aspektu burutugabea. Euskaraz, aditz batzuek baino ez dituzte adizki trinkoak; batzuk sarritan darabiltzagu, baina beste batzuek erabilera mugatua dute. Gainera, aditz beraren adizki trinko guztiak ez dira maiztasun berarekin erabiltzen. NOR motakoak EGON nago hago dago gaude zaude zaudete daude nabil habil dabil gabiltza zabiltza zabiltzate dabiltza 38

1. unitatea: Hitzekin jolasean

nengoen hengoen zegoen geunden zeunden zeundeten zeuden IBILI nenbilen henbilen zebilen genbiltzan zenbiltzan zenbiltzaten zebiltzan

nator hator dator gatoz zatoz zatozte datoz noa hoa doa goaz zoaz zoazte doaz

ETORRI nentorren hentorren zetorren gentozen zentozen zentozten zetozen JOAN nindoan hindoan zihoan gindoazen zindoazen zindoazten zihoazen

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 39

NORK motakoak EDUKI dau(z)kat dau(z)kak/n dau(z)ka dau(z)kagu dau(z)kazu dau(z)kazue dau(z)kate darama(tza)t darama(tza)k/n darama(tza) darama(tza)gu darama(tza)zu darama(tza)zue darama(tza)te diot/diodaz dio(za)k/n dio(z) diogu(z) diozu(z) diozue(z) diote(z)

neu(z)kan heu(z)kan zeu(z)kan geneu(z)kan zeneu(z)kan zeneu(z)katen zeu(z)katen ERAMAN nerama(tza)n herama(tza)n zerama(tza)n generama(tza)n zenerama(tza)n zenerama(tza)ten zerama(tza)ten ESAN nioe(ze)n hioe(ze)n zioe(ze)n genioe(ze)n zenioe(ze)n zeniote(ze)n ziote(ze)n

dakar(tza)t dakar(tza)k/n(a) dakar(tza) dakar(tza)gu dakar(tza)zu dakar(tza)zue dakar(tza)te darabil(tza)t darabil(tza)k/n(a) darabil(tza) darabil(tza)gu darabil(tza)zu darabil(tza)zue darabil(tza)te daki(zki)t daki(zki)k/n daki(zki) daki(zki)gu daki(zki)zu daki(zki)zue daki(zki)te

EKARRI nekarren/nekartzan hekarren/hekartzan zekarren/ zekartzan genekarren/genekartzan zenekarren/zenekartzan zenekarten/zenekartzaten zekarten/zekartzaten ERABILI nerabilen/nerabiltzan herabilen/herabiltzan zerabilen/zerabiltzan generabilen/generabiltzan zenerabilen/zenerabiltzan zenerabilten/zenerabiltzaten zerabilten/zerabiltzaten JAKIN neki(zki)en zeki(zki)n zeki(zki)en geneki(zki)en zeneki(zki)en zeneki(zki)ten zeki(zki)ten

“Dagoenean bonbon, ez dagoenean egon” dio esaera zaharrak. “Poesia” hitza latineko “poiesis” hitzetik dator. Zer moduz zabiltza ikasturte honetan? “Abizena baino lehen izena daukagu” abestu zuen Maddalen Arzallusek. Poesia bizitza dela dio Kirmen Uribek. Badakizu nor diren “Ez dok Amairu” taldeko partaideak?

Kontuan izan Nor motako 2. pertsona pluraleko aditz batzuekiko analogiaz, pluraleko 3. pertsonako adizkiei -te pluralgilea eransten zaie oker. *Zertan dabiltzate goizaldeko ordu hauetan? Zertan dabiltza goizaldeko ordu hauetan? • Nahasbideak Olerkiak idazten zeunden? (EGON, zu) Zure atzoko idazlanak gaurkoak baino hobeto zeuden. (EGON, haiek) Zer zenioen? (ESAN, zuk-hura) Zer esan zenion? (*EDUN, zuk-hari-hura)

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 40

1. Adizkiak Aurreko tauletan, aditz trinko batzuen orainaldiko eta lehenaldiko formak ikusi ditugu. Alabaina, baldintza, ahalera eta agintera adierazteko ere erabil ditzakegu aditz trinkoak. a) Elkartu taldeka, eta saiatu egon, etorri, ibili, joan, eduki, ekarri, eraman, erabili, esan eta jakin aditz trinkoen baldintza, ahalera eta aginterazko formak aurkitzen. b) Ezagutzen duzu bestelako aditz trinkorik? Adibidez, eman, etzan, irakin, iritzi, jardun... Saiatu horiek aurkitzen.

2. Txistu y Tambolin – Irakurri aditz trinkoei buruzko Txistu y Tambolin blog-eko artikulu hau.

21 aditz trinko XXI. menderako XXI. mendean, txikia da nagusi. Aukeran, nahiago ditugu gauza txikiak. Ordenagailu mandoen ordez, ultraeramangarriak erosten ditugu. LP zaharkitu haien lekuan, zintak erosten hasi ginen, baina, haiek ere zahartuta, CD fin-finak erosteari ekin genion; hori ere ez ei da nahikoa baina: MP horiei esker, tresna txiki baten askoz ere musika gehiago pilatzen dugu. Agian, minimizatzeko moda hau muturrera eramanez gero, egunen baten munduko musika guztiak biltzen dituen belarritakoak erosi ahal izango dira. Ainbentarlo! Jakina! Ordenagailua, telefonoa, agenda, erloju-iratzargailua, argazki-kamera, bideo-kamera eta Interneteko konexioa tresnatxo bakar batean eduki ahal badugu, hainbat hobeto! Argi dago, beraz: trinkotze-joera da nagusi. Intelektualoide batzuek diote “Aro Likidoa” dela hau. Zer pitokeria da hori? Likidoa eskuetatik jausten da, ezin da atzeman. Eta egungo gizarteak gauza atzemangarriak nahi ditu, bai horixe! Ezta pentsatu ere ura eskaintzea. Zertarako? Parrastaka jausteko? Utikan likidokeriak! Gauza txikiak behar ditugu, esku-ahurrean

1. unitatea: Hitzekin jolasean

ondo gordetzen direnak! Produktu trinkoak! Izan ere, XXI. mendea ezer bada, Aro Trinkoa da. Edo, nahiago baduzue (eta trinkoago), Trinkaroa. Hizkuntzara etorrita, zertarako esan bizpahiru hitzetan bakarrean esan ahal dena? Objektu batean, erabilera asko; berba batean, esaldi osoa. Horretan, euskara hizkuntza trebea da: harri-jasotzaile diogu, berba baten, gaztelaniak hiru berbatan esan behar duena (levantador de piedras); lau letradun neba hitzak hermano de hermana esan nahi du; excremento de ave esateko, berba labur bezain adierazkorra darabilgu: zirin. Aditzei dagokienez, euskaldunok betidanik izan gara aditz trinkoen zaleak. Gogoratu, kasurako, Arnaud Oihenart idazle handiak nolako gustua zuen horrelakoak erabiltzeko. Hona hemen batzuk, konparazione: bu = qu’il l’ait (ukan dezala) degidala = qu’il m ele fasse (egin diezadala) ezpadaitsa = s’il ne descend pas (jaisten ez bada)

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 41

Horiek bai aditz trinko lirainak! Olerki bikainak ondu zituen Oihenartek, besteak beste halako hizkuntza-perla ederrak erabilita! Hara! Euskal Herria ei da unibertsoaren erdigunea, eta euskaldunok gara Jaungoikoak aukeratutako herri sakratua! Ez ote da euskal aditza horren frogarik nabarmenena? Kasurako, Hirutasun Santuaren misterioa ezin hobeto uler daiteke euskal aditz trinkoaren idiosinkrasiaren bidez. Har dezagun NOR-NORI-NORK paradigma. Hiru kontzeptu daude hor (egilea, objektua eta hartzailea),

eta

hirurak,

desberdinak

izan arren, izaki batean biltzen dira (berba berean, alegia). Jar dezagun adibide bat: diostazu diogunean, adizki horren baitan hiru kontzeptu batzen dira (zuk / niri / zerbait). Eta hirurak, gorputz batean! Bai, argi dago: erromatar hizkuntzako Deus hori ez litzateke deus izango euskaldunon eta euskararen izaera trinko hori barik. Gure Sabinok ere gustuko zituen aditz trinkoak, baita haren kume ideologikoek ere. Eleizalde’tar Koldobikak 1918an idatzitako itz-aurre

“Arana-Goiri’ren laburra”

olerkientzako

hartatik

ateratako

esaldiak irakurtzea besterik ez dago: Abertzalea ba-zara, irakurle ori, idazti au txalo ta poz-oyuka darkezu, noski. Abegirik gurenena dagiskeozu. (...) Itxarkundia ta Mendiko Negarra, ta beste aunelako zenbait olerki irakurriaz, gure Batzar ta Batzokietako amaikatxo yayaldi ederren oroipen atsegiñak, oroipen ezin gozoagoak gogora galgalka datorskezuz! Idazti au, beraz, sarri dirakurkezu. (...) Alabere, abertzalea izan ez-arren, olertizalea ba-zara, daskeintzugun idazti au abetalduko dozu.

Bai bikaina adizkien trinkotasuna!

Hala eta guztiz ere, ezin da ukatu aditz trinkoen gainbehera. Euskaldun kutsatuok gero eta hutsago dugu aditz trinkoen kutxa. Zer da, bada, kontua? Aberastasun hori berreskuratu egin behar dugu, lagunak! Gainera, lehen esan dugun legez, XXI. mende hau teknologia laburzalearena da. Zelan idazten dira SMSak, bada? Zelan idazten da txatetan? Hor ez dago legerik, esparru horietan Euskaltzaindiaren arauek euliaren gorotzaren balio bera dute. Espazio horietan libre da hizkuntza delinkuentzia. Askatasuna dago edozertarako. Eta horixe gustatzen zaie endemas gazteei. Begira zelan idazten duten gaur egun Interneten: ke larunbatien daukot karrera de atletismo tolosan eta ba ke inbiot 100 m eta ba komo ke ridikulo pixka bat inbiot jejeje. gero azteazkenien gizarteko azterketa eta bueno aprobaukot eta larunbatien cena de “primos” --zm? resakias o¿ jaja bo ba zela iñok stauen Apu aktualizaitten ba nik aktualizaitteote....sk dau ganorabat....jeje Bo atzo nd o? nik dpm pasau neben!!!!! oso nd!!!!! pff bñ aittata enteau skero z rdutan fanintzan....akabo itteostai! ---

Zer ikusten dugu mezu horietan? Gazteek haien artean darabilten hizkera erdalkeriaz zipriztinduta dago. Eta zer? Horrek ez du ezaintzen euskara: bizitu egiten du, alaitu, jostagarri bihurtu. Hain zuzen ere, mentalitatea aldatu behar dugu: amaitu ziren garbizalekeriak. Gora nahaste-borrastea! Biba hizkuntza-saltsa! Eta, lehenengo eta behin, euskararen pisu atomikoa arindu egin behar dugu. Alde horretatik, gazteentzat ez dira erakargarriak Oihenarten edo Eleizalderen aditz trinko zahar itxurako horiek. Bestelakoak behar dituzte, barre eragingo dieten jos-

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 42

tailuak modukoak izan behar dira. Eta, gainera, tokiko euskarara moldagarriak izango direnak. Jar dezagun adibide bat: zelan esan, aditz trinkoa erabilita, “eso me toca los cojones”? Bada, hona lehen aukera, batuan oinarritua: “horrek potroak dakituzkit” (ukitu aditzaren gainean eraikia). Beste toki batzuetan, berriz, ikutu esaten denez, adizki hori honela esan daiteke: “dikutuzkit”. Inguruko euskarara egokitzen jakin behar dugu, gazteei gaur egun horrexek egiten die grazia eta. Bai, egiguzue jaramon! Gure gazteen artean indar itzela izan lezakete aditz trinkoek. Euren laburrean, erakargarriak egingo zaizkie; gaztelaniatik hartutako espresioak zuzen-zuzenean itzultzeak barregarri bihurtuko ditu, jostagarri, eta, horri esker, erraz zabalduko dira haien artean, sarean jarritako bideoen antzera. Eta, proposatzen ditugun aditz trinko horiek guztiz arau-apurtzaileak direnez, gazteen gustukoak izango dira, gehien horixe atsegin dute eta: arauak urratzea. Zer esanik ez: aditz trinko horiek, erabiliaren erabiliaz, arrunt bihurtuko dira, eta SMS eta txatetan are laburrago idatzi ahal izango dira. Hona beste adibide bat: zelan esan, aditz trinkoa erabilita, “echamos un kiki”? Oso erraza!: “dakikigu?” Zer? Polidemasa, ezta? Eta, behin ospetsu eta arrakastatsu bihurtzen denean, gazteek (eta bestelako hankabikoek) honela erabiliko dute mezu idatzietan: “dkkg?”. Kamisetak egiten dituzten multinazional euskaldunek badute hemen beste urre-meategi bat. Hasi daitezela “dkkg?” letrak dituzten elastikoak egiten, loreak mendian beste salduko dituzte eta! Amaitu orduko, aitorpena egin behar dugu: badakigu ez garela proposamen honetan le-

henak. Horrek ez digu bihotzerrerik eragiten. Poz-pozik jartzen gara beste batzuen ganberradak irakurtzen edota entzuten ditugunean. Esate baterako, adibide bikaina da izerditu aditzetik asmatutako “dizerdit” aditz trinkoa. Hara zelan azaltzen duten Ikakazten blogekoek: Niri dizerdit = A mí me la suda “Dizerdit” “izerditu” aditzaren trinkoa da. Jokatua: niri dizerdit, zuri dizerdizu... Aditz hau Nor-nori-nork eran deklinatzen da.

Tira ba, kopla gutxiago, eta joan gaitezen harira: hemen doazkizue 21 aditz trinko. Pilula kontzentratuak dira, eta, berriak direnez, ez dakigu zer eragin sekundario izango dituzten. Hor konpon! Kontua jolastea eta barre egitea da. Eta, jakina!, zuek guztiak animatzen zaituztegu zerrenda luzatzera. Artikulu honi erantzun eta bidali zuen asmazioak, ongi etorriak izango dira eta (hizkuntzaren osasuna horrelaxe neurtzen da: hiztunek sortzeko eta berritzeko duten gaitasunaren arabera; euskarak hiztun asmatikoak behar ditu!). 21 aditz trinko XXI. menderako ¡Tú flipas!

Daflipank!

Ese/a va de sobrao/a

(Horrek) dasobera!

Vamos de culo

Dipurdigu

Ayer no pillé

Atzo ez nerrapan

Se le fue la olla

Zelapikon / zeltzekion

Es un/una pringao/a

Dakoipe

No me des la vara / brasa

Ez demakiladank / detxingardink

Me cago en tal

Urlian dakakat

¿Nos abrimos?

Dazabalgu? / Direkigu?

¡Que se joda!

Bizorra!

¡Mola!

Damola!

La cagaste, Burt Lancaster

Zenekakan, Lady Gagan

Es un/una agonías

(Horrek) dilzori

Laburtua: http://blogak.com/txistuytambolin/21-aditz-trinko-xxi-menderako

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 43

– Ondoren, elkartu taldeka, eta erantzun honako galdera hauei: a) Zer iruditu zaizu blog-ean esandakoa? Benetan ala umorez hartu behar da bertan adierazitakoa? Eta zer deritzozu proposamenari? b) Bat zatoz “Gazteek haien artean darabilten hizkera erdalkeriaz zipriztinduta dago” adierazpenarekin? c) Zuk zeuk aditz laguntzailedunak aditz trinkoak baino gehiago erabiltzen dituzu? Zure ustez, badu horrek garrantzirik?

3. Aditzaren erabilera – Aurreko irakurgaiko bi pasarte aukeratu ditugu: lehenengoa K. Eleizalderena da, 1918koa, eta bigarrena X. Amurizarena, 2010ekoa. Azpimarratu bertan dauden aditzak, eta, ondoren, sailkatu aditz laguntzailedunen edo aditz trinkoen multzoan. Bada alderik aditzaren erabileran? Abertzalea bazara, irakurle ori, idazti au txalo ta poz-oyuka darkezu, noski. Abegirik gurenena dagiskeozu. (...) Itxarkundia ta Mendiko Negarra, ta beste aunelako zenbait olerki irakurriaz, gure Batzar ta Batzokietako amaikatxo yayaldi ederren oroipen atsegiñak, oroipen ezin gozoagoak gogora galgalka datorskezuz! Idazti au, beraz, sarri dirakurkezu. (...) Alabere, abertzalea izan ez-arren, olertizalea bazara, daskeintzugun idazti au abetalduko dozu.

Aditzekin arazo handiak dauzkagu. Aditza elementu bat baino gehiago izaten da askotan. Adibidez “lloras” esateko “negar egiten duzu” erabiltzen dugu. Gure alboko hizkuntzetan silaba bigaz esaten dena, guk zazpigaz esaten dugu, eta hori askotan oztopoa da. Askotan gauzak labur esatea behar dugu; titularretan, esloganetan, pelikulak bikoizterakoan, abestiak egiterakoan... aditz luzeak gero eta gehiago erabiltzen ditugu, eta horrek asko mugatzen gaitu. Aditz trinkoak berreskuratzen hasi behar dugu. “Etorriko nintzateke” esan beharrean “nentorke” esan genezake. Horrelako formak galtzen gabiltza. “Neroan” barik “eroaten nuen” esaten dugu, eta hori ez da hizkuntza aurreratuen martxa, alderantzizkoa baino.

Aditz laguntzailedunak

Aditz trinkoak

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_MaquetaciĂłn 1 24/05/16 09:43 PĂĄgina 44

4. Hutsuneak bete â&#x20AC;&#x201C; 1. unitate honetan hainbat olerkiren letra irakurri edota entzun duzu. Gogoan hartu horietako batzuk, eta bete hutsuneak parentesi artean zehazten diren aditz trinkoak egoki erabilita. 1. Emaidazu berriro ongietorria Zu (izan) ........................ nire poz guztien iturria. Emaidazu berriro ongietorria Gelditzeko (etorri, ni) ........................ eta! Gogoak, Esne Beltza

2. Giltza guztiak geureak (izan) ......................... Giltza denak haienak direla (esan, haiek) ......................... Eta gu ate ostean ezin irten hemendik, hertsirik mortuan. Non (izan) ........................ horma? Non (izan) ........................ muga? Gogoa (izan) ........................ gure giltza. Barnean (eduki, guk) ........................ giltza, eta geure libertatea. Giltzak, J. Sarrionaindia; Ken Zazpi

3. Euskara, (ibili, hi) ........................ mundu guzira. Kontrapas, B. Etxepare; Oskorri

4. Oianone! Oianone! Gau hunetan (izan, nik-zu) ........................ ene. Oianone, Jon Mirande; Mikel Markez

5. Donostiako hiru damatxo Errenterian dendari. (bis) Josten ere (jakin) ba........................ baina ardoa edaten hobeki. Donostiako hiru damatxo, herrikoia

6. Nun (egon, hi) ........................, zer larretan Urepeleko artzaina Xalbadorren heriotzean, Xabier Lete; Erramun Martikorena

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 45

7. (eduki, nik) ........................ guzti zen amets bat, amets bat. Beti egoten nintzen haren bisitan zain. (bis) Hegal egiten, B. Atxaga; Itoiz

8. Mendi-bitxidor berdiok, arin or (joan) ........................ kantari: “Dana emon biyar yako maite den askatasunari”. Mendigoixaliarena, Lauaxeta; Ken Zazpi

5. Osatu – Aditz trinko batzuen erabilera ez da oso zabala; hala ere, zenbait forma nahiko ezagunak dira. Bete hutsuneak taulako aditz trinkoak erabilita, eta esan zein aditz dagoen bakoitzaren oinarrian (eman, etzan, irakin, iritzi, iruditu, jardun). datza

dirudi

demagun

deritzogu

diraki

ziharduen

1. Ariketa honek ez ........................ oso zaila. 2. Zertan ........................ olerkari baten lana? 3. Zer ........................ Lauaxetaren poesiari? 4. Haren inuzentekeriak entzunda, odolak su gabe ......................... . 5. ........................ zeuk aukera dezakezula; zein liburu irakurriko zenuke? 6. Alferrik ........................, horrela ez zuen ezer lortuko.

6. Berridatzi honako perpaus hauek aditz trinkoak erabilita 1. Ibilgailu ekologikoen erabilera bultzatu behar zela ziotenekin ados zegoen. Bat ....................................................................................................... . 2. Gelan, eskola garaian telefonoz hitz egitea ez da batere egokia. ................................................................... txarto ikusita ..................... . 3. Kontu hori bala-bala hedatu zen herri osoan. ........................ ahoz aho ..................................................................... . 4. Gaurko egunkarietan ez dago berri onik. Gaurko egunkariek ............................................................................... . 5. Amorruaren amorruaz hagin artean madarikatzen ziharduen. ..................................................................................................... (joan). 6. Zenbat hizkuntza hitz egiten dituzu? Bost hizkuntza esan duzu? ....................................? ....................................................? (jakin) / (esan) 45

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_MaquetaciĂłn 1 24/05/16 09:43 PĂĄgina 46

7. Zuzen itzazu aditz trinkoari lotuta egindako erabilera okerrak 1. Zuek nora zeramatzaten Benito Lertxundiren disko horiek? 2. Euskal futbol taldeak ongi dabiltzate aurten? 3. Jendea gustura zeuden idazleak irakurtzen zituen olerkiak entzuten. 4. Lehen ere esan dizugu ez goazela bat zurekin. 5. Gaur egun idazlea eta olerkigilea edonori esaten diogulakoan zatozte, ala? 6. Nork zekizkin buruz atzo abestu genituen kantu guztiak?

8. Osatu esaldiak aukeran dituzun hitzak ordenatuta eta aditz trinkoez baliatuta (ordenari dagokionez, aukera bat baino gehiago egon liteke) 1. olerki / beti / eraman / liburua / nirekin / Sarrionaindiaren 2. zuk / zer edo zer / esateko / eduki / guri / ? 3. irakurrita / irakasleak / agindutako / liburua / ekarri / zuek / ? 4. egunero / berri / aitzakia / etorri / zuek / batekin 5. denok / zer / egin / ibili / jakin / -(e)la / ez 6. kontzertura / zu / aste-goienean / joan / Ken Zazpiren / ?

9. Aditz-lokuzioak â&#x20AC;&#x201C; Oraingo honetan aditz-lokuzio batzuk dituzu. Elkartu binaka, eta osatu esaldiak aditz trinkoak egoki erabilita. Ondoren, alderatu esaldiok ondoko bikoteak egindakoekin, ea antzekoak diren! 1. antza eduki 2. adi egon 3. ezetz esan 4. bila ibili 5. berri jakin 6. ondo iritzi

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 47

4.4. MUNDUKO HIZKUNTZAK ETA KULTURAK Europa: Katalana Geia

Ahoj Hoi

HALLO ciao

HOLA Salut

SALUT BOK

HELLO KAIXO

SERVUS

1. Hausnarketa Taldetan bildurik, irakur ezazue honako testu hau, eta erantzun galderei:

Behingo baten, urtean asko legez, etxerantz gentozela, metroa gainezka, jendea txor-txor ari zen atertu barik, ostirala izango zen nonbait. Gu, inoizko erneen ameneko, orduantxe kargutu ginen hainbestetan anartean irakurrita geneuzkan hots haiek orain gure inguruan zirena eta adi genitzakeena. Hotsez eta kolorez beterik zegoen metroa! Ordutik isilpean, jakingurak indar eraginda, olgetan-benetan hasieran, sistematikoago geroago, guretzat guztiz berria eta aberasgarria izan zitezkeen hizkuntza etorkinak aztertzeari ekin genion. Epe laburrera jakin genuen ehundazak zirela gure inguruan egiten ziren hizkuntza horiek, urte gutxigarrenean, batek badaki zenbat izango diren orain, guk geuk batu ditugu honezkero batzuk zerrenda horretan agertzen ez direnak. Horietariko batzuek ikasgeletarako saltoa ere egin dute. Batzuk agirian, beste batzuk isilpean edo ahopean, baina agirian egon ezak ez du esan nahi ez direnik. Iturria: Ahodiker taldea

– Inoiz konturatu zara horrelako egoera batez? – Zenbat hizkuntza entzuten dituzu egunero zure inguruan? Zein? – Zer jarrera duzu beste bati zurea ez den hizkuntza batez entzuten diozunean? – Eta alderantziz, zer jarrera du jendeak zuri edota zure lagunei ulertzen ez dizuenean? 47

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 48

– Zure ikasgelan, zenbat hizkuntza dakizue denera? Eta zenbat entzuten dira? – Zenbat eta zein hizkuntza jakin beharko genituzke gure gizartean? Zergatik?

2. Hizkuntzen mundua – Launaka jarrita, irakur ezazue artikulu bana, eta, jarraian, kontatu elkarri. – Guztion artean jasotako informazioa erabiliz, egin horma-irudi bat A3ko orri batean. Irudiak eta ideien laburpenak jar ditzakezue bertan.

Munduko hizkuntzak

Hizkuntzen inguruan egindako hainbat ikerlanen arabera, 6.000 hizkuntza hitz egiten dira munduan, gutxi gorabehera. Hala ere, kontinenteetan oso modu irregularrean banatuta daude. Afrikako eta Asiako hizkuntzei dagokienez, kontinente horietako bakoitzean mundu osoko hizkuntzen % 32 hitz egiten dira, eta Amerikako kontinentean, berriz, hizkuntzen % 15. Ozeano Bareko hizkuntzak, aldiz, mundu osoko % 18 dira. Azkenik, Europan, mundu osoko hizkuntzen % 3 baino ez dira hitz egiten. Munduko hizkuntzen erdiak 8 estatutan bilduta daude: Papua Ginea Berrian (832), Indonesian (731), Nigerian (515), Indian (400), Mexikon (295), Kamerunen (286), Australian (268) eta Brasilen (234). Hizkuntza kopurua handia izanik ere, eta haiek zaintzea beharrezkoa bada ere, oso hizkuntza gutxi dago egoera onean. Globalizazioa dela medio, komunitate batzuek euren hizkuntzak erabiltzeari utzi diote. Dena den, globalizazioak ere bide eman dezake, Lurrean diren hizkuntza guztien berri zabaltzeko. UNESCOren arabera, munduan diren 6.000 hizkuntzetatik % 50 inguru desagertzeko arriskuan daude. Halaber, hizkuntzen % 96 munduko biztanleen % 4k baino ez dituzte erabiltzen, eta, interesa duten edukien % 90 baino gehiago, 12 hizkuntzatan baino ez da zabaltzen. Iturria: Linguamón, Casa de les Llengües

1. unitatea: Hitzekin jolasean

Euskararen tamaina munduko hizkuntzen artean

Ethnologue erakundearen arabera munduan 6.909 hizkuntza daude. Hiztun gehien dituena txinera omen da mila milioi hiztun baino gehiagorekin. Baina badira hiztun bakarreko edo oso-oso gutxiko hizkuntzak ere. Eta orain, erantzun zuk zeuk irakurle! Munduko hizkuntza guztiak 0tik 10erako eskala batean banatuko bagenitu hiztun kopuruaren arabera (10ean txinera eta 0an hiztun bakarreko hizkuntzak), zenbatgarren postuan legoke euskara? Egin dezagun, ordea, kalkulua. Milioi hiztun baino gehiago dituzten hizkuntzak 389 omen dira, eta 100.000 eta milioi bat hiztun artekoak, 895. Euskarak, 800.000 hiztun inguru dituenez, multzo honetan 150-200. postuen inguruan ibil daitekeela pentsa genezake. Horrek esan nahi du gure hizkuntza, hiztun kopuruaren arabera, munduko 550-600 postuen inguruan dagoela, hots, hiztun gehien dituen munduko hizkuntzen % 10aren barruan! Hots 0-10eko eskala batean, euskara 9tik gora dago hiztun kopuruari dagokionez. Harrigarria, ezta? Nola liteke guk geure burua horren txiki ikustea, munduko hizkuntzen testuinguruan, indartsuenetako bat izanik? Gu baino askoz ere indartsuagoak diren hizkuntzez inguratuta gaudelako, agian? Bestalde, guri iruditzen zaigu gure egoera oso eleanitza dela, baina hori ere ez da horrela. Europa da, alde handiz (etorkinen hizkuntzak aintzat hartu gabe), hizkuntza gutxien duen kontinentea. Munduko hizkuntzen % 3 besterik ez da hitz egiten Europan: 234. Iturria: Kike Amonarriz (Argia.com)

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 49

Europako hizkuntzak Europan badira hizkuntzak ia inork erabiltzen ez zituenak eta azken boladan berpizten ari direnak. Badira hizkuntzak, erabiltzen dituzten pertsonekin batera heltzen direnak (txineraren kasua). Badira hizkuntzak, gizarteek nortasuna eta kohesio soziala ematen dieten zerbait bezala ulertzen dituztelako beste batzuetatik sortu direnak (luxenburgera adibidez, jatorriz alemanaren tokiko hizkera bat zen), eta beste hizkuntza batzuk, berpiztu nahi dutenak (hala nola, kornubiera). Tamalez, badira galtzen diren hizkuntzak ere (aragoiera, esate baterako). Hori guztia dela eta, zaila da esatea zenbat hizkuntza mintzatzen diren Europan. Dena dela, esan daiteke Europan, Ozeano Atlantikotik Ural mendietaraino (Kaukaso alde batera utzita), hirurogeita hamar hizkuntza inguru hitz egiten direla, kontuan hartu gabe hainbat gor komunitatetan dauden

zeinu-mintzairak, eta munduko bazter guztietatik etorritako europar berriek egunero erabiltzen dituztenak. Hirurogeita hamar hizkuntza horietako gehienak indoeuroparrak dira; beraz, jatorri berdina dute, eta baita elkarren antza ere. Gaur egun, Europako gizarteen dema nagusia zera da, betidanik elkartasun kultural garrantzitsu batekin kontraesanik gabe garatu duten hizkuntza aniztasunari eustea, une hauetan hainbesteko indarra duen immigrazioaren hizkuntzekin batera. Horrek nazioen gainetik geratzen diren formulak eskatzen ditu, hizkuntza baten nagusitasuna bultzatzen ez dutenak, eta kontinenteko hizkuntza guztiei bizia ematea bai arrazoi ekonomikoengatik bai politikoengatik ahulduta dauden eta beren biziraupena ere arriskuan duten hizkuntzei. Iturria: Linguamón, Casa de les Llengües

Euskararen bizitasuna

Baina hiztunena ez da hizkuntzen bizitasuna neurtzeko aldagai bakarra. Iaz kaleratu zen Louis-Jean Calvet-en “Il était une fois 7.000 langues” liburuan eta Calvet Barometroa delakoan, hizkuntzak duten indarraren arabera sailkatzen ditu aldagai kultural, demografikoak eta ekonomikoak aintzat harturik, eta sailkapen horretan katalana 20. lekuan dago! Euskara ez da azaltzen baina ziur naiz azalduko balitz, lehen aipatu dugun 500. leku horretatik dezente gora egongo litzatekeela. Munduan zenbat hizkuntza komunitatek du euskaldunok dugun kontzientzia, gogoa eta ekimenerako gaitasuna? Horiexek dira gure biziraupen historikoa segurtatu duten faktoreak eta gure etorkizunaren bermerik sendoenak. Konparazio batera, sarean 44. lekuan omen dago euskara ikerketa baten arabera. Twitter euskaraz eta beste 32 hizkuntzatan erabil daiteke; ez ordea, errumanieraz, bulgarieraz edo islandieraz (estatu-hizkuntzak izan arren!). Euskaldun gehienok geure burua hiztun herri txiki eta ahul gisa ikusten dugu –eta hala da oraindik ere aspektu eta eremu askotan–, baina hemendik kanpora beste hizkuntza minorizatuetako kideek indartsu eta nahikoa handi ikusten gaituzte. Egia da ez garela sobera handi eta indartsu, baina egia da ere, ez garela uste dugun bezain txiki eta ahul. Iturria: Kike Amonarriz (Argia.com)

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 50

Europako hizkuntzen familiak – Uraldarreko hizkuntzak: finlandiera, estoniera, samiera, hungariera. – Altaitarrak: turkiera, tatarrera. – Afroasiarra: maltera (arabierarekin ahaidetua). – Ahaidetasunik gabe: euskara. – Hizkuntza indoeuroparrak: • Baltikokoak: letoniera, lituaniera. • Zeltiarrak: Irlandako gaelikoa, galesera, bretainiera. • Eslaviarrak: errusiera, poloniera, sorabiera, mazedoniera. • Germaniarrak: ingelesa, alemana, frisiera, islandiera. • Erromanikoak: katalana, errumaniera, gaztelania, galegoa, okzitaniera, frantsesa, greziera, albaniera eta romani edo ijitoera.

Iturria: Zonu.com

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 51

Kontuan izan Katalana / Catalá

FRANTZIA

Andorra

• Hizkuntza ofizial bakarra da Andorrako Printzerrian, ofiziala da gaztelaniarekin batera Katalunian, Valentzian eta Balear uharteetan, eta ez du inolako ofizialtasunik Frantziako estatuaren mende dagoen Ipar Katalunian. • Katalana hizkuntza erromanikoa da, hots, latin arruntetik eratorria. Katalanez mintzo den lurraldeak erromanizazio sakona izan zuen eta hortik dator hizkuntzaren osagai nagusia.

Aragoiko ekialdea

Ipar Katalunia

Katalunia

• Eremua: Kataluniako Prinzerria, Valentzia, Balear uharteak, Ipar Katalunia, Aragoiko ekialdea, Andorra, Sardinia, Murtziako ipar-ekialdea. Katalanaren eremuak 70.000 km2 baino zerbait gutxiago hartzen du guztira, eta zazpi milioi inguru dira hiztunak.

Balear uharteak Valentzia

• Hiztun kopurua: 11 milioi pertsonak ulertzen dute katalana.

Sardinia

• Katalanak bi aldaera edo dialekto nagusi ditu: ekialdekoa eta mendebalekoa; alde nagusia bokalen ahoskeran dago.

L’Alguer

Iturria: Lur Hiztegia

3. Katalanez hitz egin – Entzun banan-banan honako esaldi hauek, eta saia zaitez, entzun ondoren, horietako bakoitza errepikatzen. Egun on Arratsalde on Gau on Mesedez Barkatu Kaixo Agur Bihar arte Bai Ados Ez Ez dakit Ez dut nahi Zer ordu da? Zortziak dira Eguna Goiza Arratsaldea

Bon dia Bona tarda Bona nit Sisplau Perdoni Hola Adéu Fins demà Sí D’acord No No ho sé No en vull Quina hora és? Són les vuit El dia El matí La tarda

Noiz? Gaur Bihar Atzo Orain Laster Zenbat balio du? Ez naiz gose Bazaude? On egin! Ez dut ulertzen Lagunduko didazu, mesedez? Lagundu!

Quan? Avui Demà Ahir Ara Aviat Quant val? No tinc gaire gana Ja estàs? Bon profit! No ho entenc Em pot ajudar, sisplau Ajudi'm!

Emango didazu telefono zenbakia, mesedez?

Em pot donar el número de telèfon, sisplau?

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 52

4. Lotu a) Lot itzazu elkarrizketak dagokien irudiarekin. b) Euskara itzazu elkarrizketak. – Adéu, Neus! – Adéu, Jordi! Fins demà!

Carme: Andreu, et presento l'Elvira. Andreu: Hola! Carme: Aquest és en Andreu. Elvira: Què hi ha? 2

– Què està fent, la Carme? – Està mirant la televisió.

– Hola, Jordi! Com va, això? – Bé. I tu, Neus? – Molt bé, gràcies!

– Hola! Com et dius? – Em dic Jordi. I tu? – Jo em dic Neus.

– Hola, Maria. D'on ets? – Sóc de Girona. I tu Lluc? – Jo sóc de Tarragona.

5. L'estaca – Ezagutzen duzu Lluís Llachen kanta hau? – Eta Gorka Knörrek euskaraz egindako bertsioa edo Betagarrirena? – Irakurri ondoren, entzun itzazu bertsio biak. Zein duzu gogoko? Zergatik? Zure ustez, bat datoz musika eta letra bertsio bietan?

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 53

Agure zaharra Agure zahar batek zion bere etxe aurrean goizean goiz lantokira irteten nintzanean: Ez al dek, gazte, ikusten gure etxola zein dan? desegiten ez badugu, bertan galduko gera.

Baina denbora badoa, nekea zaigu hasi, eskuak zartatu zaizkit, eta indarrak utzi. Usteltzen badago ere, karga badu oraindik, berriz arnasa hartzeko esaigun elkarrekin:

Baina guztiok batera saiatu hura botatzera, usteltzen hasita dago-ta, laister eroriko da.

Baina guztiok batera saiatu hura botatzera... Agure zaharra falta da gure etxe ondotik, haize txar batek hartu ta eraman du hemendik. Haur batzuk ikusten ditut eta inguraturik, aitona zaharraren kanta nahi diet erakutsi:

Hik bultza gogor hortikan, ta bultza nik hemendikan, ikusiko dek nola-nola laister eroriko dan.

Baina guztiok batera saiatu hura botatzera... Gorka Knörr

L’estaca

L'avi Siset em parlava de bon matí al portal mentre el sol esperàvem i els carros vèiem passar.

Si tu l'estires fort per aquí i jo l'estiro fort per allà, segur que tomba, tomba, tomba, i ens podrem alliberar.

Siset, que no veus l'estaca on estem tots lligats? Si no podem desfer-nos-en mai no podrem caminar!

Però, Siset, fa molt temps ja, les mans se'm van escorxant, i quan la força se me'n va ella és més ampla i més gran.

Si estirem tots, ella caurà i molt de temps no pot durar, segur que tomba, tomba, tomba ben corcada deu ser ja.

Ben cert sé que està podrida però és que, Siset, pesa tant, que a cops la força m'oblida. Torna'm a dir el teu cant:

Si jo l'estiro fort per aquí... L'avi Siset ja no diu res, mal vent que se l'emportà, ell qui sap cap a quin indret i jo a sota el portal. I mentre passen els nous vailets estiro el coll per cantar el darrer cant d'en Siset, el darrer que em va ensenyar. Si estirem tots, ella caurà... Si jo l'estiro fort per aquí...

Si estirem tots, ella caurà... Lluís Llach (1968)

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 54

5. SORTU

ABESTI BAT ERALDATU ETA EGOKITU 1. URRATSA: Zeregina Hauxe da taldeka egiteko proposatzen dugun jarduera: abesti baten hitza aldatu, antzeko beste bat sortzeko. Abesti hori egokitzeko baldintzak: – Eredutzat hartutako abestiaren hitzak erabiliko dira beste mezu bat igortzeko. – Abestiaren letra osoa edo zati batzuk alda daitezke. – Oinarrizko abestia edozein hizkuntzatakoa izan daiteke. – Abesti berria grabatu egingo da euskarri informatikoa erabiliz. – Abesti berria musikarekin bat etorriko da. 2. URRATSA: Ereduak aztertu

Bila ezazue Interneten nola egokitu dituzten hainbat abesti. Hona ETBko Wazemank saiotik hartutako eredu bat, baina beste asko ere badaude: Wazemank: Larri-larri – Entzun ezazue egokitutako bertsio hau, eta erantzun galderei: • Zer abesti hartu dute oinarri? • Zer dakizue kantariei buruz? • Badute antzik originalak eta egokitzapenak? • Zertaz ari da abesti originala eta zertaz egokitzapena? • Ezagutzen duzue beste bertsiorik?

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 55

3. URRATSA: Aukeratu gaia eta tonua – Gaia zehazteko lagungarriak izan litezke galdera hauek: • Zer iradokitzen dizue ikusitako ereduak? • Zertaz izan daiteke abesti berria: eguneroko gertaera, ikusitako gauza harrigarria, ezinezko maitasuna, norbaiti kritika, egunkarietako berria…? • Zein musika edo kanta ezagun har daiteke oinarritzat egokitzapena egiteko? • Zer tonu emango zaio abesti berriari: ironikoa, tragikoa, barregarria, lagunartekoa, maitagarria, alaia, tristea, tragikomikoa…? – Esate baterako, alderatu bertsio hauek: • Oh My Darling, Clementine • Kattalin (Hitza: Jon Mirande / Musika: Oskorri)

Oh My Darling, Clementine In a cavern, in a canyon, Excavating for a mine Dwelt a miner forty niner, And his daughter Clementine. Chorus: Oh my darling, oh my darling, Oh my darling, Clementine! Thou art lost and gone forever dreadful sorry, Clementine. Light she was and like a fairy, and her shoes were number nine, herring boxes, without topses, sandals were for Clementine. -- Chor… Drove she ducklings to the water Every morning just at nine, hit her foot against a splinter, fell into the foaming brine.

-- Chor… How I missed her! How I missed her, how I missed my Clementine, but I kissed her little sister, I forgot my Clementine. -- Chor…

-- Chor… Ruby lips above the water, blowing bubbles, soft and fine, but, alas, I was no swimmer, So I lost my Clementine.

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 56

Kattalin

Jon Mirande

Etxe txiki txukun baten zure aitetamekin zinen bizi, zintzo bizi ene maite Kattalin.

Ibaiaren zinen joaten zure ahate beltzekin goiz batean, bat batean ito zinen Kattalin.

Ene maite, ene maite ene maite Kattalin sekulako ta betiko galdu zaitut Kattalin.

Hilerrian bada lore euzki lili, krabelin zu zaituzte badut uste ongarritzat Kattalin.

Baina eder zinen zinez zine izar bat bezain ile gorri (baita zorri) zuk bazenun Kattalin.

Hitza: Jon Mirande Musika: Oskorri

4. URRATSA: Egokitu abestiaren letra Abestiaren letra egokitzeko, kontuan har itzazue unitate honetan ikasitako baliabideak. Hona horietako zenbait: – Irudi poetikoa. Baliabide honek esanahiaren aldetik zerikusirik ez duten gauzak, pertsonak edo gertaerak lotzen ditu, beste irudi edo ideia bat sortzeko: • Koldar ausart hori! (Zelakoa ote da: ausarta ala koldarra? Edo, agian, oso koldarra dela adierazteko?). • Eguraldi zitala! (Eguraldi txarra dela adierazteko “eguraldi”ari pertsona gaizto baten ezaugarria gehitzen zaio). • Maitasunaren kolorea! (Sentimenduek ba ote dute kolorerik? Eta, hala bada, zein?). – Metafora. Baliabide honen bidez, ideia bat azaltzen da beste ideia baten adierazpidea erabiliz, bien artean nolabaiteko lotura dagoelarik; hau da, hitz bat erabiltzen da ohikoa ez den testuinguruan: • Mutil hark urrezkoa zuen ilea. (Mutilaren ile horia adierazteko, urreak kolore bertsua baitu). • Espartako gladiadorea lehoi bat zen. (Espartako gizakia zen, beraz ezin zen lehoia izan, baina borroketan lehoiaren indarra eta ausardia erakusten zituen). • Etxe honetako nagusi jaunak, urre gorrizko bizarra. (Gizona aberatsa dela adierazten du).

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 57

– Konparazioa. Figura honek elementu bi parekatzen ditu, antzeko ezaugarriak dituztelako (bezala, dirudi, antzekoa, baino handiagoa, bezain…): • Hilik zegoela zirudien. (Ez zegoen hila, baina zurbil eta geldirik zegoen). • Liburua txori bat da, hegan egiteko ehun hegal dituena. (Liburuak irakurriz “hegan” egin daiteke beste mundu batzuetara). • Abade zaharraren ahotsak ondo sintonizatu gabeko irratia ematen zuen. (Ahots zakarra du). – Aliterazioa. Gertu dauden egituren edo hotsen errepikapenari esaten diogu aliterazioa: Tiriki-trauki hiru ta lau dira zazpi, xurruxumurru bat batean dira urrun, tiriki-trauki ezker eskubi bien artean dago zubi, hots bare-bare hor leiho sare. hiru ta lau dira bi... bat... bat... Gorka Knörr

5. URRATSA: Erabaki abestia nola grabatu Abestia nola grabatuko duzuen adostu behar duzue. Gutxienez atal bi izan behar ditu grabaketak: – Aurkezpena: azal ezazue labur zergatik aukeratu duzuen abesti hori eta zer ezaugarri dituen (ahots ozenaz). – Grabatu abestiaren testua: kantatua izango da?; zati batzuk kantatuak eta besteak ozen irakurriak?; zein?; nork eta nola abestuko du?; ahapaldiak banaka, binaka, koruan…?; nor izango da arduradun teknikoa?; nork zuzenduko ditu kantariak?

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 58

Grabaketa egin aurretik, entsea ezazue. Horrelakoetan egitzazue froga batzuk modurik egokiena aurkitu arte, honako puntu hauek kontuan hartuz: – Irakurri edo kantatu ohiko ahotsez. Hori egindakoan komentatu zeuen artean bakoitzak nola “entzuten” duen bere ahotsa: zeren antza duen, pentsatu baino ahots lodiagoa, meheagoa, zorrotzagoa edo baxuagoa den… – Saiatu modu ezberdinez ahotsa grabatzen: triste, alai, melankoniatsu, haserre… – Saiatu jartzen gaiari eta musikari legokiekeen sentimendua. – Egin zenbait saiakera isiluneak eta abiadurak aldatuz. 6. URRATSA: Abestia euskarri informatikoan grabatu eta editatu

Horretarako Audacity softwarea erabil daiteke. Audacity soinua grabatzeko eta editatzeko software askea da, iturburu irekikoa eta plataforma-anitzekoa. Audacity eskuragarri dago Windows®, Mac®, GNU/Linux® eta beste sistema eragileetarako. Jatorrizko soinuak ordenagailuan gorde daitezke programa honen bidez. Soinu iturria ordenagailuari itsatsitako mikrofonoa, kasetea edo CD/DVDa izan daiteke, edo, bestela, bertan gordetako musika edo soinu artxibo bat. Formatu anitz onartzen dituenez, horiek mota askotakoak izan daitezke: MP3, MP4, WAV… Audacity-k digitalizatu egiten ditu fitxategiak eta grabazioak, eta behin ordenagailuan daudela zenbait aukera ematen ditu: • Grabatu zuzeneko audioa. • Grabatu ordenagailuko irakurketa Windows Vista edo berriagoa duen edozein makinatan. • Bihurtu kasetak eta grabaketak CD edo grabaketa digital. • Editatu WAV, AIFF, FLAC, MP2, MP3 edo Ogg Vorbis soinu agiriak. • Ebaki, kopiatu, batu edo nahastu soinuak elkarrekin. • Garbitu • Laburtu

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 59

• Esportatu: besteak beste MP3 formatura • Irrati programak sortu • Aldatu grabaketa baten abiadura edo doinua. Beraz, Audacity editatzean, soinu sekuentzia bat entzuteaz gain, ikusi ere egiten dugu espazioan zehar hedatzen den lerro zabal baten bidez. Lerro hori da, hain zuzen ere, moztu, kopiatu eta itsatsi ahal dena (ia Word dokumentu bat balitz bezala). Audacityn iturri ezberdineko soinuak aldi berean edo bata bestearen atzetik graba daitezke, jarraian nahasteko. Adibidez, CD batetik soinua marra batean jaso daiteke eta ahotsa bestean, gero biak nahasteko marra bakar batean aldi berean entzuteko. Audacity jaisteko estekak: Audacity 2.0.4 Audacity Windows®-rako http://audacity.sourceforge.net/download/windows Audacity Mac®-rako http://audacity.sourceforge.net/download/mac Audacity GNU/Linux®-rako; http://audacity.sourceforge.net/download/linux Audacityri buruzko informazio esteka: http://audacity.sourceforge.net/

http://audacity.sourceforge.net/about/images/audacity-macosx.png

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 60

B A L U A Z I O A

ZER IKASI DUT? 1. Aukeratu erantzuna zure iritziaren arabera, eta egin jarduerak. 1. Zer da olerkia? a) Ulertzeko zaila den testu idatzia. b) Jende arraroari gustatzen zaion zerbait. c) Abestiak sortzeko lehen pausua. d) Hitz arrotzez osatutako konposizio idatzia. – Idatzi hautatutako erantzunaren arrazoia. – Konparatu zure erantzuna ikaskideenarekin. 2. Zer da gregeria? a) Eguneroko bizitzako gertakariak adierazteko era dibertigarria. b) Idazteko beste era bat, baina oso arraroa. c) Jarrera inkonformista adierazteko modua. d) Ez dut oso ondo ulertzen zer den gregeria, beraz, ez dut iritzirik. – Idatzi gehien gustatzen zaizun gregeria bat. 3. Zer da kaligrama? a) Poema bisuala da, irakurtzeko oso zaila. b) Poesia modernoa da, oso entretenigarria. c) Forma berezia duen testu modernoa da. d) Neurri jakin batekin idazten den poema originala da. – Erantzun galdera hauei: Zer da zailagoa, kaligrama bat sortzea ala ulertzea? Zergatik?

1. unitatea: Hitzekin jolasean

EHliteratuta-DBH4-1 unitatea_Maquetación 1 24/05/16 09:43 Página 61

2. Hartu orri zuria eta boligrafoa, eta idatzi gai honetan ikasi duzunaz burura etortzen zaizun guztia, horrela, idazketa automatikoa praktikan jarriko duzu. Ondoren, lotu ideiak eta konparatu zure ikaskideak egin duenarekin, eta erantzun: – Badago antzekotasunik? Zertan? – Zer atali buruzkoa da gehien gogoratzen duzuna? Eta gutxien? – Zer falta zaizu ikasteko? 3. Abestu zurea ez den hizkuntza batean, eta sortu abestien bilduma. Hainbat abesti daude munduan zehar hizkuntza ezberdinetan, adibidez hauxe:

Canta el gall Cada dia al dematí canta un gall quiquiriquí i la gent mig adormida es desperta de seguida. Cada dia al dematí canta el gall quiquiriquí.

Abesti hau nola kantatzen den jakiteko honako web orrira jo dezakezu: http://www.mamalisa.com/?t=ss&p=291&c=45 Ondoren, bilatu hizkuntza ezberdinetan dauden abestiak, ikaskide bakoitzak bat bilatuko du eta ikasgelako hizkuntza ezberdinetako abestien bilduma sortuko duzue!

1. unitatea: Hitzekin jolasean