Geografia - Batxilergoa 2 by Erein argitaletxea

&5% ,32)2 )(3<)-2 )55)453(8/<-3 13(8 &%2% /)7% /3182-/%<-3 48&0-/3 )(3 %0(%/)7% )+-7)/3 2%,-7%)</3% (% .%&))2 &%-1)2% 0)+)%/ %855)< -/8 6-7%/3 6%0&8)64)2)</3 /%68)7%2 6%0&8 &5% ,32)2 <%7-5)2 &%7 *373/34-%78 )(3 )6/%2)%78 2%,- &% (8<8 .3 )(535% )2753 64%>30 () )5)',36 ") 453+5=*-'36 ::: ')(53 35+

86/%5%5)2 %5(85%(82% 353 %9%553 <%0% )7% 0-&858%5)2 (-6)-28% 7855%/)7%<-3% 5)-2 <%0)/3 %5+%</-% 32 %<)2%9) 5+%</-%/ 32 %<)2%9)

%5+% %5-<85-)7% 5)-2+3 %57;-&3%

08675%<-3%/ 678(-3 %2(% ? @ 3035)6 %5-2%+%55)1)27)5-% ? "

%5+% %5-<85-)7% %51)2 #30%

32367-%

# "

5+-7%0)7;)% $3036% 735&-()% 32367-%

$ ) 1%-0 )5)-2 )5)-2 '31 ::: )5)-2 '31 245-1%7<%-0)% 5%*1%2 # !30 -2(8675-%0 0 '%14-003 ! $

%00%57% -</%-%

GEOGRAFIA BATXILERGOA 2

Barinagarrementeria Garizurieta Sola

Giza eta Gizarte Zientzietako Batxilergoko bigarren ikasmailarako aurkezten dugun ikasleentzako testuliburu hau lau multzotan egituratuta dator, eta multzo bakoitza hainbat unitate didaktikotan. Unitate horiek osatzerakoan eta kontzeptuak eta hizkuntza finkatzerakoan, oso kontuan izan dugu ikasleen garapen maila, eta haien ulermen eta heldutasun intelektualera egokitu ditugu. Unitate didaktiko bakoitza egiterakoan, honako puntu hauek izan ditugu kontuan: â&#x20AC;&#x201C; Fenomenoen kokapen geografikoa eta espazioan duten banaketaren azterketa. Bistan da maparen garrantzia: guztiz beharrezkoa da, berez aski ez izan arren. â&#x20AC;&#x201C; Hainbat lekuren arteko konparazioa. Horri esker, batetik bereizi eta bakartu egin daitezke alde jakin batzuk, eta bestetik antzeko esparruak ezagut daitezke, orokortze-printzipioa aplikatuz. â&#x20AC;&#x201C; Elementu geografikoen arteko lotura: erliebea, klima, landaretza, giza jarduerak... â&#x20AC;&#x201C; Egungo gune geografikoen bilakaera, hala elementu fisiko edo naturalen nola bertan bizi diren giza taldeei dagozkienen emaitza gisa. Hori dela eta, geografoak, batzuetan, beste jakintzagai batzuetara jo behar izaten du: Geologiara erliebearen bilakaera ezagutzeko, Historiara hirien morfologia aztertzeko... Hala ere, azalpen jakin batek eskatzen duenean bakarrik joko da zientzia horietara. Unitate didaktiko guztietan, testuaren aurretik eta sarrera gisa, gogoetarako galdera batzuk jarri ditugu, ikasleek, aurreko unitate didaktikoetan edota beren jakin minaren eta behaketaren ondorioz, bereganatu dutena gogorarazteko. Unitate didaktiko bakoitzeko jarduera aukeratzean, edukiekin duten zerikusia ez ezik, ikasleentzat interesgarriak diren eta jakin mina pizten dieten jarduerak tartekatzeko premia hartu da kontuan. Hartara, klase magistral hutsen monotonia hautsi nahi izan da, ikaste-prozesuaren autonomia indartuz. Horretarako, jarduera bereziak prestatu dira, hainbat informazio-iturritan (urtekariak, bibliografia orokorra, hemerotekak...) informazioa bilatzeko pentsatuak: inkestak egiteko, mapak, grafikoak, estatistika-taulak etab. interpretatzeko, baita hipotesiak formulatzeko ere. Orobat, ikasleek gizarte, ekonomia, ingurugiro eta abarren arazoez gogoeta egitea bultzatu

nahi da, solidaritate, enpatia eta begirunezko jarrerak gara ditzaten. Gainera, ikasleek errealitate espazialen alderdi positibo eta negatiboak baloratzea lortu nahi da, batez ere beren ingurune hurbilekoak. Unitate Didaktiko bakoitzaren azalpen-zatian erraz ulertzeko moduko testua egin nahi izan da, baina aldi berean geografiako terminologia eta edukiak ahalik eta zehatz eta zorrotzen emanez, Batxilergoko azken ikasmailak eskatzen duen bezala. Testuarekin batera mapak, grafikoak, datu-taulak, argazkiak, prentsa-artikuluak etab. doaz, testu idatzia erakargarriagoa egiteko eta ikasleak benetako iturri geografikoetara hurbiltzeko, hartara ikastea erraztuz. Orobat sartzen dira geografiako prozedura espezifikoak, hala nola mapa topografikoen, mapa geologikoen, mapa meteorologikoen, klimogramen, biztanleria-piramideen, hiri-planoen, paisaiaren interpretazioaren eta abarren iruzkinak. Bestalde, jarduera askok eskatzen diete gure ikasleei espazioan elementu eta prozesu geografikoak identifikatzea, deskribatzea, hipotesiak osatzea, datuak eta paisaiak interpretatzea, arazoak hautematea eta irtenbideak proposatzea. Era askotako jarduera didaktikoak aurkezten dira, bakarka nahiz taldean egiteko direnak. Jarduera hauetan zailtasun maila desberdinak ageri dira, ikasle guztiei erantzuteko. Jarduera guztietan kontzeptuak, prozedurak eta jarrerak lantzen dira, zehar-lerroak ere kontuan izanik, beti ere irakasleen lankidetza aintzakotzat hartuz eginak izan daitezen. Azpimarra dezagun, gainera, proposatutako jardueretan bakarkakoak eta taldekakoak txandakatzen direla, hau da, gogoeta pertsonala eta taldekako azterketa, klaseko azalpena eta norberaren ikerketa pertsonala. Material hauek osatzeko, ahalegin berezia egin da EAEko curriculum-diseinua ahalik eta hobekien azaltzeko. Baliatuko ahal zaie liburua gure ikasleei lan-tresna on gisa, Espainiako eta Euskal Herriko Geografia ezagutzeko.

1. multzoa: Dinamika ekogeografikoak

Aurkibidea

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea 1. Erliebea zehazten duten faktoreak ..........................................................................................................................................................12 1. Faktore tektonikoak ........................................................................................................................................................................13 2. Faktore litologikoak ..........................................................................................................................................................................15 3. Higadura-faktoreak ........................................................................................................................................................................ 16 2. Iberiar penintsulako eta uharteetako erliebea ........................................................................................................................................19 1. Iberiar penintsularen historia geomorfologikoa ................................................................................................................................19 2. Penintsulako litologia eta paisaiak ....................................................................................................................................................20 3. Erliebe-unitateak ............................................................................................................................................................................21 3. Euskal Herriko erliebea ..........................................................................................................................................................................24 1. Historia geomorfologikoa, litologia eta erliebearen formak ..............................................................................................................25 2. Erliebe-unitateak ............................................................................................................................................................................32

2. Ingurune naturaleko elementuak: klima 1. Klima zehazten duten faktoreak ..............................................................................................................................................................42 1. Faktore astronomikoak ....................................................................................................................................................................42 2. Faktore termodinamikoak: zirkulazio atmosferikoa alde epelean ......................................................................................................43 3. Faktore lokalak: erliebea eta ozeanoaren eragina ............................................................................................................................47 2. Klimaren elementuak ..............................................................................................................................................................................48 1. Eguzkialdia ......................................................................................................................................................................................48 2. Tenperatura ....................................................................................................................................................................................48 3. Hezetasuna ......................................................................................................................................................................................49 4. Prezipitazioak ..................................................................................................................................................................................49 5. Presio atmosferikoa ........................................................................................................................................................................50 3. Iberiar penintsulako eta uharteetako klimak ............................................................................................................................................52 1. Klima ozeanikoa ..............................................................................................................................................................................53 2. Klima mediterraneoa ........................................................................................................................................................................54 3. Klima erdi-elkorra ............................................................................................................................................................................55 4. Kanarietako klima ............................................................................................................................................................................55 5. Mendiko klima ................................................................................................................................................................................56 4. Euskal Herriko klimak ............................................................................................................................................................................56 1. Klimaren faktoreak ..........................................................................................................................................................................56 2. Euskal Herriko klima motak ............................................................................................................................................................57 5. Klima eta giza jarduerak ..........................................................................................................................................................................60 1. Lehortea eta giza jarduerak ............................................................................................................................................................60

3. Ingurune naturaleko elementuak: landaretza eta lurzorua 1. Iberiar penintsulako eta uharteetako landaretza ......................................................................................................................................63 1. Lokalizazio-faktoreak ......................................................................................................................................................................63 2. Eskualde biogeografikoak ................................................................................................................................................................65 2. Euskal Herriko berezko landaretza ..........................................................................................................................................................68 1. Eremu bioklimatiko ozeanikoa ........................................................................................................................................................69 2. Mendiko eremu bioklimatikoa ..........................................................................................................................................................70 3. Trantsiziozko eremu bioklimatikoa ..................................................................................................................................................72 4. Eremu bioklimatiko mediterraneo- kontinentala ..............................................................................................................................72 3. Lurzorua ................................................................................................................................................................................................74

4. Ingurune naturaleko elementuak: ur kontinentalak 1. Ibaiak ......................................................................................................................................................................................................78 1. Euri-erregimeneko elementuak ........................................................................................................................................................78 2. Ibai-erregimenaren faktoreak ..........................................................................................................................................................81 3. Ibai-erregimenen motak ..................................................................................................................................................................82 4. Iberiar penintsulako arro hidrografikoak .......................................................................................................................................... 83 5. Euskal Herriko ibaiak ......................................................................................................................................................................86 2. Aintzirak eta bustiguneak ........................................................................................................................................................................88 1. Aintzirak eta urmaelak ....................................................................................................................................................................88 2. Kostaldeko bustiguneak: albuferak eta padurak ..............................................................................................................................89 3. Lurpeko urak ..........................................................................................................................................................................................90 4. Giza jarduerek uretan duten inpaktua ......................................................................................................................................................90 1. Urtegiak eta isurialdatzeak ..............................................................................................................................................................91 2. Uren kalitatea ..................................................................................................................................................................................91 3. Ur-baliabideak eta giza jarduerak......................................................................................................................................................92

5. Espazioaren eta paisaiaren humanizazioa 1. Gizadiaren eta ingurunearen arteko elkarrekintza ....................................................................................................................................95 1. Giza faktoreak ingurune naturala aldatzen du ..................................................................................................................................95 2. Ekoizpen-sistemak eta ingurumen-arazoak ....................................................................................................................................96 3. Sistema naturalen aldaketak ............................................................................................................................................................97 2. Paisaia: faktore askoren arteko elkarrekintzaren emaitza ......................................................................................................................100 3. Espainiako Estatuko espazio babestu naturalak ....................................................................................................................................100 1. Parkeak ........................................................................................................................................................................................100 2. Erreserba Naturalak ......................................................................................................................................................................101 3. Monumentu Naturalak ..................................................................................................................................................................102 4. Paisaia baten interpretazioa: Valderejoko parke naturala ......................................................................................................................102 1. Ingurune naturala ..........................................................................................................................................................................103 2. Gizataldeen jarduera ......................................................................................................................................................................106

2. multzoa: Ekoizpen-espazioak eta jarduera ekonomikoa 1. Lehen sektoreko ekoizpen-espazioak 1. Nekazaritza tradizionalaren krisia eta landa-inguruaren modernizazioa ................................................................................................112 2. Nekazaritza Politika Bateratuaren (NPB) eragina Espainiako nekazaritzan ..............................................................................................114 1. NPBren sorrera eta ezarpena ........................................................................................................................................................114 2. NPBren eta Merkatuaren Antolaketa Bateratuaren helburuak Espainiako landa-inguruan ..............................................................115 3. NPBren eragina Euskal Herriko nekazaritzan ..................................................................................................................................116 3. Nekazaritza-egituren elementuak ..........................................................................................................................................................117 1. Ingurune naturala ..........................................................................................................................................................................117 2. Landa-inguruko biztanleria ............................................................................................................................................................118 3. Ekoizpen-bitartekoak ....................................................................................................................................................................120 4. Nekazaritza-ustiategiak ................................................................................................................................................................122 4. Nekazaritzako guneak, abeltzaintza eta basogintza Espainian ............................................................................................................123 1. Idorreko nekazaritzaguneak ..........................................................................................................................................................123 2. Nekazaritza-espazio ureztatuak ....................................................................................................................................................124 3. Abeltzaintza ..................................................................................................................................................................................125 4. Basogunea ....................................................................................................................................................................................127 5. Nekazaritzaguneak, abeltzaintza eta basogintza Euskal Herrian ............................................................................................................128 1. Nekazaritza-ustiategiak ................................................................................................................................................................128 2. Laborantza mota askoko nekazaritzaguneak ..................................................................................................................................130 3. Abeltzaintzaguneak eta artzaintzaguneak ......................................................................................................................................133 4. Basoa ............................................................................................................................................................................................134 5. Nekazaritza modernoaren arazoak ................................................................................................................................................136 6. Nekazaritza, basogintza eta ingurumena ..............................................................................................................................................137 7. Nekazaritza iraunkorra ..........................................................................................................................................................................137 8. Arrantza ................................................................................................................................................................................................138 1. Arrantza Espainian ........................................................................................................................................................................138 2. Arrantza-eskualdeak eta harrapatutako espezieak ........................................................................................................................140 3. Europar Batasunaren arrantza-politikak Espainian izan dituen ondorioak ......................................................................................140 4. Arrantza Euskal Herrian ..................................................................................................................................................................141

2. Industriaren ekoizpen-sistema 1. Lehengai eta energia-iturri erabilgarriak ..............................................................................................................................................143 2. Espainiako egungo industriaren aurrekoak ............................................................................................................................................145 1. Industriaurreko Espainiaren ezaugarriak ........................................................................................................................................145 2. Industrializazioaren hasiera: industria-iraultzaren porrota ..............................................................................................................145 3. Modernizatzearen lehen zantzuak ..................................................................................................................................................146 3. Industriaren garapena eta aldaketa ......................................................................................................................................................147 1. Industriaren hazkunde bizkorra ......................................................................................................................................................147 2. Krisi ekonomikoaren norainokoa ....................................................................................................................................................148 3. Krisi industrialaren egiturazko ondorioak ......................................................................................................................................148 4. Industriaren birmoldaketa: faktore eragileak eta doitze-politikak ....................................................................................................149 5. Industrian egindako inbertsioa eta teknologiaren berritzea ............................................................................................................150 4. Espainiako industriaren kokapena ........................................................................................................................................................151 1. Industriaren kokapena historian zehar ..........................................................................................................................................151

2. Garapenaren urteetako lurralde- eta industria-eredua ..................................................................................................................152 3. Polarizazio-prozesuaren aldaketa: hazkunde-ardatz berriak ..........................................................................................................153 4. Industria motak eta gaur egungo banaketa geografikoa ................................................................................................................153 5. Industria eta ingurumenean duen eragina ............................................................................................................................................155 6. Euskal Herriko industriaren ekoizpen-sistema ......................................................................................................................................158 1. Industrializazioaren bilakaera 1914 arte ........................................................................................................................................158 2. Industria sendotzea (1914-1936) ..................................................................................................................................................159 3. Autarkia eta protekzionismo aldiak (1939-1959) ............................................................................................................................160 4. Desarrollismoaren garaia (1960-1975) ..........................................................................................................................................160 5. Krisia eta industriaren birmoldaketa ..............................................................................................................................................162 6. Eusko Jaurlaritzaren industria-politika ..........................................................................................................................................162 7. Industria mota nagusiak ................................................................................................................................................................164 8. Euskal Herriko industriaren lokalizazioa eta sektore nagusiak 165 ................................................................................................165

3. Zerbitzuen sektorea 1. Espainiako ekonomiaren tertziarizazioa ................................................................................................................................................170 2. Garraioa ................................................................................................................................................................................................171 1. Errepide-sareak ............................................................................................................................................................................171 2. Trenbide-sarea ..............................................................................................................................................................................174 3. Itsas garraioa ................................................................................................................................................................................175 4. Airezko garraioa ............................................................................................................................................................................176 3. Komunikazioak ....................................................................................................................................................................................177 4. Merkataritza ........................................................................................................................................................................................177 1. Merkataritza tradizionalaren krisia eta merkataritza mota berriak ..................................................................................................177 2. Barne-merkataritza ........................................................................................................................................................................178 3. Kanpo-merkataritza ......................................................................................................................................................................179 5. Turismoa ..............................................................................................................................................................................................180 1. Espainiar eredu turistikoa: turismo tradizionala eta turismo alternatiboa ........................................................................................181 2. Turismo-lekuen ezaugarriak ..........................................................................................................................................................182 3. Leku turistikoak eta turismoguneak ..............................................................................................................................................183 4. Espainiako biztanleriaren turismo- jarduerak ................................................................................................................................186 6. Zerbitzuen sektoreko beste jarduera batzuk ..........................................................................................................................................186 7. Hirugarren sektorea Euskal Herrian ......................................................................................................................................................187 1. Garraioa ........................................................................................................................................................................................187 2. Gaur egungo trenbide-sarea: sare osatu gabea ..............................................................................................................................191 3. Aire eta itsaso bidezko garraioa ....................................................................................................................................................194 4. Merkatariza ....................................................................................................................................................................................198 5. Turismoa ........................................................................................................................................................................................199 8. Komunikazioak, turismoa eta ingurumena ............................................................................................................................................200

3. multzoa Biztanleria, hiri-sistema eta urraldearen antolamendua 1. Biztanleria Espainian eta Euskal Herrian: dinamika eta egitura 1. Biztanleria aztertzeko iturriak ................................................................................................................................................................204 2. Biztanleriaren bilakaera historikoa Espainian eta Euskal Herrian ............................................................................................................206 1. Erregimen demografiko zaharra (â&#x20AC;Ś-1900) (XX. mendearen hasiera arte) ......................................................................................206 2. Trantsizio demografikoa (1900-1975) ............................................................................................................................................208 3. Erregimen demografiko modernoa (1975etik aurrera) ....................................................................................................................210 4. Biztanleriaren banaketa: dentsitatea. Alde geografiko handiak ....................................................................................................210 3. Espainiako eta Euskal Herriko biztanleriaren berezko hazkundea XX. mendean ....................................................................................211 1. Jaiotzak ........................................................................................................................................................................................211 2. Hilkortasuna ..................................................................................................................................................................................214 4. Biztanleen migrazioak Espainian eta Euskal Herrian ..............................................................................................................................216 1. Kanpo-migrazioak ..........................................................................................................................................................................216 2. Atzerriko immgrazioa ....................................................................................................................................................................217 3. Barne-migrazioak ..........................................................................................................................................................................219 4. Biztanleriaren hazkunde erreala ....................................................................................................................................................222 5. Biztanleriaren egitura Espainian eta Euskal Herrian ..............................................................................................................................223 1. Sexuaren eta adinaren araberako osaera: adin-piramidea ............................................................................................................223 2. Biztanleriaren osaera jarduera-sektoreka ......................................................................................................................................227 3. Biztanleen osaera heziketa mailaren araberan ..............................................................................................................................231

2. Hiri- eta landa-jendeztatzea. Hiri-sistema eta lurraldearen antolamendua 1. Hiri gisako jendeztatzea ........................................................................................................................................................................235 1. Hiriaren morfologia ........................................................................................................................................................................236 2. Urbanizatze-prozesua ....................................................................................................................................................................238 3. Hiriaren betekizunak ......................................................................................................................................................................242 4. Lurraren erabilerak eta hirien egitura funtzionala ..........................................................................................................................243 5. Hiri-sistema ..................................................................................................................................................................................245 6. Hiriaren gizarte-, ekonomia- eta ingurumen-arazoak ....................................................................................................................251 2. Landa gisako jendeztatzea ....................................................................................................................................................................252 1. Landa-lurren morfologia ................................................................................................................................................................252 2. Euskal Herriko baserria ..................................................................................................................................................................252 3. Lurraldearen antolamendua Espainian ..........................................................................................................................................254 4. Lurraldearen antolamendua Euskal Herrian ....................................................................................................................................255 5. Europako hiri-sistema handiak ......................................................................................................................................................261

4. multzoa: Inguru geopolitikoa 1.Euskal Herriko lurralde-antolamenduaren historia 1. Antzinako aurrekariak: Antzinatea eta Erdi Aroa ....................................................................................................................................266 1. Antzinatea ......................................................................................................................................................................................267 2. Azken Antzinatea (V. mendetik VIII. mendera) ..................................................................................................................................268 3. VIII. mendetik XV. mendera ............................................................................................................................................................269 2. Hurbileko aurrekariak ............................................................................................................................................................................275 1. Errege Katolikoak eta Austriako etxeko erregeak ............................................................................................................................275 2. Borboitarrak: monarkia absolutua eta zentralizazio-prozesua ........................................................................................................276 3. Liberalismoaren hedapena eta banaketa administratibo berriak ....................................................................................................277 4. Bigarren Errepublika eta erregionalismoa ......................................................................................................................................279 5. Aldi frankista ..................................................................................................................................................................................280 3. Gaur egungo lurralde-antolamendua ......................................................................................................................................................280 1. Frantziako departamenduak .......................................................................................................................................................... 280 2. Autonomia-erkidegoak ..................................................................................................................................................................280 3. Euskal Autonomia Erkidegoaren Estatutua ....................................................................................................................................283 4. Nafarroako Foruaren Hobekuntza ..................................................................................................................................................285 5. Udalerriak ......................................................................................................................................................................................287

2. Europar Batasuna 1. Zer da Europar Batasuna? ....................................................................................................................................................................288 2. Europar Batasunerako bidea ................................................................................................................................................................289 3. Batasuneko erakundeak ........................................................................................................................................................................291 1. Kontseilu Europarra ......................................................................................................................................................................291 2. Europako Parlamentua ..................................................................................................................................................................291 3. Europar Batasuneko Kontseilua ......................................................................................................................................................291 4. Europako Batzordea ......................................................................................................................................................................292 5. Justizia Auzitegia ..........................................................................................................................................................................292 6. Europako Arartekoa ......................................................................................................................................................................293 7. Kontuen Auzitegia ..........................................................................................................................................................................293 8. Europako Inbertsio Bankua (EIB) ....................................................................................................................................................293 9. Eskualdeetako Lantaldea ..............................................................................................................................................................293 10. Ekonomia eta Gizarte Lantaldea ....................................................................................................................................................293 4. Merkatu Bakarra eta Ekonomia eta Diru Batasuna ................................................................................................................................294 5. Batasuneko politikak ............................................................................................................................................................................296 1. Gizarte-politika ..............................................................................................................................................................................296 2. Industria-politika ............................................................................................................................................................................297 3. Ingurumen-politika ........................................................................................................................................................................298 4. Garraio-politika ..............................................................................................................................................................................299 5. Eskualde-politika. Aurrekontua eta egitura-funtsak ........................................................................................................................300 6. Espainia eta Euskal Herria Europar Batasunean ....................................................................................................................................304 1. Ekonomiaren bilakaera Espainian ..................................................................................................................................................305 2. Konbergentzia ekonomikoa ............................................................................................................................................................306 3. Espainiako eredu ekonomikoaren iraunkortasuna ..........................................................................................................................307

Ingurune naturaleko elementuak (erliebea, klima, landaretza, lurzoruak eta ur kontinentalak) elkarrekin erlazionatuta daude, eta elkarreraginean jarduten dute, sistema dinamikoa osatuz. Elementuok aztertzeko, elementu bakoitzaren ezaugarriak aztertu behar dira, eta batez ere beren arteko erlazioak. Ingurune naturalaren eraldaketa asko bizkortu da azken mendeotan, populazioaren hazkundeagatik eta teknologiaren garapenagatik. Gaur egun, gizakia aldaketa gogorrak ari da eragiten sistema naturaletan: aldaketa klimatikoa, landaretza suntsitzea, leku hezeen lehortzea, ibaietan presak eraikitzea, ura ubideratzea... Hainbat eta hainbat ekintza, lurrazalaren aldaketa aztertzerakoan gizakia funtsezkotzat hartzera behartzen dutenak.

1. multzoa Dinamika ekogeografikoak 1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea 2. Ingurune naturaleko elementuak: klima 3. Ingurune naturaleko elementuak: landaretza eta lurzorua 4. Ingurune naturaleko elementuak: ur kontinentalak 5. Espazioaren eta paisaiaren humanizazioa

1.Ingurune naturaleko elem entuak:erliebea Faktore edo indar tektonikoek erliebea sortzen edo eratzen ALDEZ AURREKO IDEIAK

dute, lurrazala tolestuz, hautsiz, hondoratuz edo goratuz.

1. Defini itzazu hitz hauek: mendikatea, goi-ordokia, sakonunea, harana eta ordokia.

Beraz, Lurraren erliebearen egitura edo arkitektura finkatzen

2. Bereiziko al zenituzke lurralde buztintsua eta lurralde hareatsua?

Faktore litologikoek harrien izaerarekin dute zerikusia: kon-

dute.

posizio mineralogiko eta kimikoa, egitura, ehundura, erresis3. Azalduko al zenuke zergatik dauden itsas animalien fosilak mendi batzuetan? 4. Gogoratu zer den padura bat, eta aipatu batzuk. 5. Zer da delta bat? Nola eratzen da? Gogoratu beste bokale motaren bat.

tentzia... Harrien gogortasun-mailak ematen du zenbait erliebe-formaren ulerbidea, aurrerago ikusiko denez. Higadura-faktore edo eragileek egitura-formak aldatu edo moldatu eta beste batzuk sortzen dituzte. Gehienetan, higaduraren lanak aldez aurretik zeuden erliebe motak berdintzera

Erliebea kontinenteen eta itsas hondarraren gainazalean ageri diren forma gutxi-asko konplexuen multzoa da. Mendiak, sakonuneak, haranak, zabaldiak, eremuak eta mortuak..., eskualde, bailara edo paisaia jakin batzuk zehazten eta mugatzen dituzten erliebearen agerpenak dira.

jotzen du, baina batzuetan areagotu ere egiten ditu. Higadurak ez du modu kaotikoan jarduten, eta sortzen dituen erliebeformak katalogatu egin daitezke. Erliebearen egitura haren harri-arkitektura da, eta horretan zerikusia dute, batetik, harrien izaerak eta erresistentziak (litologia), eta bestetik, harri horiek, eratu ondoren, hartu duten

I. Erliebea zehazten duten faktoreak Erliebea hainbat faktoreren jardunaren emaitza da: faktore tektonikoak, litologikoak eta higadura-faktoreak.

formak (tektonika). Azter ditzagun banan-banan erliebea zehazten duten faktoreak.

Beriain San Donatoko mendian, Andian (Nafarroa).

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

I. Faktore tektonikoak

a) Faila normala: distentsioz sortua. Honetan, faila-planoaren

Lurrazalak mugimendu geldoen eragina jasaten du. Mugi-

inklinazioa bat dator bloke hondoratuaren norabidearekin.

mendu horiek noizbehinka bakarrik hautematen dira; esate baterako, lurrikarak edo sumendien erupzioak.

b) Alderantzikatua: konpresioz sortua. Faila normalean bloke hondoratu deritzan blokea faila-planoaren gainetik gora-

Mugimendu tektonikoek bi egitura mota sorrarazten dituzte:

tzen da; hartara, geruza zaharrenetako harriak geruza be-

a) Faila-egiturak

rrienen gainean ipintzen dira. Halaxe gertatzen da

b) Egitura tolestuak

zamalkaduretan. Adibidez, ToloĂąo mendilerroan (Arabako Errioxa) material sekundarioak Ebroko sakonuneko ma-

1. Faila-egiturak

terial tertziarioen gainean daude.

Faila haustura-lerro bat da. Lerro horretan zehar, lurrazalaren sektore bat desplazatu egin da beste batekiko. Dislokazioa

c) Urratze-faila. blokeen arteko mugimendu horizontalak sorrarazten dituzten indar tangentzialek eragina.

eragin duen mugimenduak norabide bertikala, horizontala edo

Oso material gogorrez osatutako ingurune bat indar tektoni-

bietarikoa izan dezake. Failen mugimenduengatik eraiki diren

koen mende geratzen denean, faila-sare bat agertu ohi da.

mendikateetan, desplazamendua milaka metrora iritsi da ba-

Blokeek multzoarekiko duten posizioa kontuan hartuz, ho-

tzuetan; halaxe gertatu da, adibidez, Iberiar penintsulako Er-

nako egitura hauek bereiz ditzakegu:

dialdeko Mendiketea.

1 bi failaren artean goratutako blokea. â&#x20AC;&#x201C; Horst egitura:

Mugimendu bat jasan duen gainazalari faila-gainazala edo

â&#x20AC;&#x201C; Fosa edo graben egitura: bi failaren artean hondoratutako

faila-planoa deritza. Failaren bi aldeetara ageri diren bi ebakiei faila-blokeak edo ezpainak deritze. Alderik altuena, gai-

aldea. â&#x20AC;&#x201C; Bloke baskulatua: alde batera makurtua dagoena, piano2

naldea, bloke altxatua da, eta behekoa, berriz, bloke hondoratu edo etzana.

tekla baten gisan. Denboraren joanean, higadurak berdindu egin ditzake bi hormak, eta gainazalean failaren arrasto guztiak ezabatu.

Hainbat faila mota daude:

Faila normala

3 Horst-a.

Alderantzizkoa

Urratze-faila

3 Faila motak.

Fosa edo graben-a.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

2. Egitura tolestuak Konpresio-indar tektonikoen aurrean, harri plastikoak (tuparria, kareharria, hareharriaâ&#x20AC;Ś) tolestu egiten dira, eta sinklinalak eta antiklinalak sorrarazten dituzte. Antiklinalek harririk zaharrenak dituzte nukleoan, eta sinklinalek, berriz, materialik berrienak.

Egitura tolestuak ez dira erliebe-formak, sedimentazio-materialak edo geruzak ezartzeko moduak baizik. Higadurak gastatu egiten ditu erresistentzia gutxieneko materialak, eta deformazio handieneko lekuetan sortutako arrailetan hainbat erliebe-forma sortzen dira: konbea, klusea eta sinklinal esekia.

2. Egiturarekin bat datorren erliebea

1. Jatorrizko erliebea Jatorrizko harana

Klusea Geruza biguna

Geruza gogorra Geruza biguna

Klusea

Antiklinala

4. Erliebe alderantzikatua

3. Higadurak ganga antiklinalei erasotzen die

Gandorra

Sinklinal esekia Konbea

Egitura tolestu baten bilakaera; egiturarekin bat datorren batetik erliebe alderantzikatura pasatzea.

Sinklinala

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

2. Faktore litologikoak Lurrazala era askotako harriek osatzen dute, hasi petroliotik eta granitoraino, tartean hareak edo gneis-a direla. Sorburuaren arabera, honela sailkatzen dira: a) Harri igneoak. Magma hoztu eta solido bihurtzean eratuak dira. Prozesu hori hainbat eratara gertatzen denez, bi harri mota eratzen dira: – Harri plutonikoak. Lurrazalaren azpian oso sakonean dagoen magma oso poliki hoztearen ondorioz eratuak; prozesu geldo horri esker, mineral puruen kristalak eratzen dira. Harri-kategoria horren barruan sienita eta granitoa nabarmentzen dira. Granitoa kuartzoak, feldespatoak eta mikak osatzen dute. Harri plutoniko horiek plaka kontinentalen oinarria dira.

– Harri bolkanikoak. Basaltoa, adibidez; magma igo eta sumendietatik irtendakoan, edo gainazaletik gertuko arraildurak betetakoan sortzen dira. Hoztea eta hoztearen ondoriozko solidotzea bizkor gertatzen dira, eta beiraren antzeko harriak eratzen dira. b) Harri sedimentarioak. Beste harri batzuen hondarrak itsasoen eta lakuen hondoetan edota kontinenteen gainazalean ezarri eta gogortzean eratzen dira. Geruzak osatzen dituzte. Harri sedimentarioak, beren jatorriaren arabera, honela sailkatzen dira: detritiko edo mekanikoak, organikoak eta kimikoak. – Harri sedimentario mekaniko edo detritikoak beste harri batzuk desegindakoan sortzen diren partikula mineralez osatzen dira; aldaketa kimikorik gabe itsasorantz edo aintzira handi baterantz garraiatuak izan ondoren, geruzatan jalkitzen dira. Fenomeno honen adibiderik onenak hareharria eta konglomeratuak dira. – Harri sedimentario organikoak. Landare- eta animaliahondakinez osatzen dira. Ikatza, esaterako, landare-materialezko geruza konprimituetatik abiatuta sortzen da, eta kareharri mota batzuk (CaCO3), aldiz, itsaso-hondakinen metaketaz eratzen dira.

Granitozko harkaitza.

Buztinak Bardeetan.

– Harri sedimentario kimikoak. Uretan disolbaturiko mineraletan dute sorburua. Igeltsua(CaSO4), adibidez, mota honetako harri sedimentario bat da, klima agorreko garaietan laku eta sakonera gutxiko itsasoetako ura lurrundu, eta gatzak prezipitatzean sortzen dena.

Kareharriak Cuencako Hiri Sorginduan.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

c) Harri metamorfikoak. Lurrazalaren sakoneko beroak eta presioak jatorrizko osaera eta testura aldatu dizkietenak dira. Nabarmentzekoak dira gneis-a, marmola, kuartzita eta arbela.

1. Erabil ezazu zeure herri edo hiria agertzen den mapa geologiko bat, eta erantzun galdera hauei: â&#x20AC;&#x201C; Zein harri mota dira nagusiak? â&#x20AC;&#x201C; Zein aro geologikotakoak dira?

3. Higadura-faktoreak Lurrazaleko zoru eta harriak etengabe aldatzen eta gastatzen dituzten prozesu fisiko eta kimikoen multzoa da higadura. Higadura-prozesuak hainbat faktoreren lanaren emaitza dira, hala nola beroa, hotza, ura, haizea, grabitatea eta landare- eta animalia-bizitza. Higadura-eragile batzuk zuzenean lotuta daude klimarekin: haizea eskualde lehorretan, izotza goi-mendietan...

Arbelak. MonfragĂźeko parke naturala (CĂĄceres).

Paisaia ozeaniarra. Basoak higaduratik babesten du lurzorua. Basoa, Berastegi.

Biostasia-egoeran (klima hezea), sakoneko granitoa deskonposatzen da; landaretzak lurzorua babesten du (A1 eta B1).

Paisaje mediterraneoa. Higadura-eragileek zoru babesgabeari erasaten diote. Cap de Creus Parke Naturala (Costa Brava)

Egoera rexistasikoan (klima idorra), higadura da nagusi, landaretza faltagatik (A2 eta B2).

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

Klima bero eta lehorretan, harriaren gainaldeko geruza dilatatu egiten da beroagatik, eta azkenean zartatu eta arraildu egiten da tenperaturek behera egiten dutelako. Gorabehera termiko horiek bereziki aktiboak dira granitozko blokeen ertzetan, eta denbora igaro ahala â&#x20AC;&#x153;bolaâ&#x20AC;? bihurtzen dira. Ingurune-mota honetan, higadura-eragile garrantzitsuena haizea da; haizeak zatitxoak garraiatzen ditu, eta jalkitzean, hondarrezko dunak edo geruzak eratzen.

Klima hezeetan higadura-eragile nagusia erreka eta ibaietako ura da; higadura bertikala eragiten du, harana sakonduz, eta ertzetan albo-higadura eragiten du; gainera, esekitako materialak garraiatzen ditu, edo hondarretik herrestan eramaten. Bestalde, haitzak kimikoki aldatzen ditu urak, atmosferako urak xurgatu egiten baitu airearen karbono-dioxidoa (CO2), eta azidotu; ur hori euri gisa erortzean, mineral batzuk disolbatu egiten ditu, eta beste batzuk deskonposatu. Adibidez, granitoko feldespatoa buztin bihurtzen da.

dira. Granitoak oso erraz aldatzen dira klima epeletan, beren feldespatoen aldaketarengatik; klima hotz eta lehorretan, berriz, ondo eusten diete meteorizazioaren efektuei. Modu berean, klima epel eta hezeetan disoluzioak eragin handiagoa egiten du kareharrietan. Jarduera biologikoak harkaitzen meteorizazioari eragiten die. Zuhaitzen eta zuhaixken sustraiek harkaitzen arrakalak zabaltzen dituzte, eta, era horretan, errazago hausten dira. Likenak harkaitzen gainean zabaltzen dira, eta haien deskonposizioa bultzatzen dute. Aparteko gauza da guztiz gizakiak eragiten duen higadura-lana, bere lanekin, eraikuntzekin eta abarrekin higadura-prozesuak abiarazten eta bizkortzen baititu.

Kostetan, olatu eta korronteek batera egiten dute lana, pixkanaka hondartzak eta labarrak eraldatuz. Batzuetan, harriak plataforma lau bat bihurtzen dira, marearteko zabalgune deritzana.

Klima hotzetan, harrien zartaduretan eta poroetan sartzen den ura handitu egiten da izozten denean, eta hautsi egiten ditu. Glaziarrek ere higatu egiten dituzte lurrak, eta U formako haranak sortzen dituzte; horretarako, hondoko material solteak herrestatzen dituzte. Material horiek hondoko eta albo-hegietako harria leunduz eta higatuz joaten dira, eta albo-hormetako materialak erorarazten dituzte.

Beren garraio-ahalmenagatik, ura eta haizea dira, inondik ere, higadura-eragilerik garrantzitsuenak. Leku batek lurzoruak xurga dezakeena baino ur gehiago jasotzen duenean, soberako urak erreka eta ibaietara jotzen du, material soltea garraiatuz. Hegi leunek higadura laminarra jasaten dute, eta lurzorua goi-geruzarik gabe geratzen da, itxuraz batere higatu gabea. Sarritan, landaretza gutxiko aldeetan, errekek karkabak eratzen dituzte; hala gertatzen da, adibidez, Bardean.

Litologiak funtsezko eginkizuna betetzen du higadura-prozesuetan. Harri batzuk, kuartzitak esate baterako, beren gogortasunagatik eta egonkortasun kimikoarengatik, ez dira ia batere aldatzen; eta, horregatik, normalean goruneak osatuz agertzen

Erreka eta ibaiek herrestatzen dituzten material higatuen parte bat haranetan jalkitzen da, baina beste parte bat itsasoraino iristen da. Jalkin horiek eta itsas korronteen lanak, batzuetan, deltak eta albuferak eratzen dituzte.

Algorriko flysch-a Zumaian (Gipuzkoa).

Erretenak Ebroko Sakongunean.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

Gizakia eta higadura bizkortua Lehen aipatutako higadura-eragileei giza jarduerak erantsi behar zaizkie. Higadura naturala berez orekatzen da, lurzoruak beste lekuetan eratzen baitira, baina gizakiak hautsi egin du lurzoruaren suntsitze-eratzeen arteko oreka hori. Aldez aurretik orekan zegoen geosistemako elementu natural baten edo batzuen aldaketak higadura bizkortua eragiten du. Teknologia gero eta aurreratuagoen bidez, gizakiak lurrazalaren fisonomia alda dezake. Esate baterako, zenbait jarduerak eragin zuzena dute erliebean: harrobiak, meategi irekiak, errepideak... Ekintza horiek, paisaiari eraso egiteaz gainera, erraztu egiten dute gainazaleko ur-isuria, landaretza faltaren ondorioz. Beste batzuk, hala nola hondakindegi eta zabortegiak, sedimentazio antropikoko eremutzat har daitezke. Giza jardueren artean, nekazaritzak eragiten du higadura gehien. Hauek dira higadura bizkortu dezaketen nekazaritza-lanak:

c) Lurzoruaren xehaketa, partikula finagoak eta, beraz, herrestatzeko errazagoak agertzen baitira. d) Lurzorua garbi edukitzea, zuhaitzen artean inolako landare estaltzailerik gabe. e) Kalitate txarreko urak erabiltzea ureztatzeko, horren ondorioz lurzorua gazitu egiten baita eta emankortasuna galtzen du. f) Gehiegizko larratzea. Lurzoru askoren produktibitatea galtzea ekarri du. Hektarea bakoitzeko dagoen abere kopuruak ez ezik, larratzen diren ganadu-espezieek ere zerikusi handia dute honetan. Hala ere, egia izan arren nekazaritza-lan batzuk kaltegarriak direla eta zenbait eskualderen basamortutzea ekarri dutela, nekazaria da leku geografiko askoren zaintzailea. Baso-soiltzea eta baso-suteak dira Iberiar penintsulak dituen higadura-prozesuen larritasunaren arrazoi nagusiak. Babesik gabe uzten dituzte lurzoruak, eta errazagoa gertatzen da gainazaleko isuria eta horren ondoriozko lurzoruen higadura.

a) Goldaketa aldaparen norabidean egitea; horrez gainera, lurzorua iragazgaitz samarra bada, uraren lanak karkabaz bete dezake lur-sail hori. b) Makineria astuna erabiltzea, lurzorua trinkotu eta ura iragaztea galarazten baitu, ur-isuria bideratuz.

2. Batzuetan, gizakiaren egintzak, fenomeno naturalekin konbinaturik, hondamendi larriak eragiten ditu, Irpinia mendien mazeletan gertatu zen bezala, Sarno, Siano, Quindici eta Bracigliano herrietan, Italian. Bila ezazu horren gaineko informazioa, eta esan ezazu zerk eragin zuen hondamendi hori. 3. Eraldaketa antropikoaren kasuak ugariak dira gaur egun aurrerapen teknologikoen ondorioz. Badira Leongo Las MĂŠdulaskoa bezalako adibideak ere, erromatarren garaikoak. Bila ezazu Las MĂŠdulasi buruzko informazioa, eta idatzi zeure hitzez laburpen bat, erromatarrek erabilitako zenbait teknika deskribatuz (nola egiten zen lana, zein lan-indar erabiltzen zuten, zer ateratzen zen lurretik...). 4. Bila itzazu higadura antropikoaren adibideak.

Las MĂŠdulas (LeĂłn).

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

2. Iberiar penintsulako eta uharteetako erliebea Iberiar penintsula ipar hemisferioko alde epelean dago, Tarifako 36° 0´ eta Estaca de Baresko 43° 47´ paraleloen artean. Europaren hego-mendebaldeko muturrean dago, eta geografiaezaugarriei dagokienez, oso mediterraneoa den arren, Ozeano Atlantikoaren eragina ere badu. Espainiak, penintsulako lurraldeez gainera, Balear uharteak, Kanariar uharteak (27° 38´29° 24´) eta Ceuta eta Melilla hartzen ditu. Honako ezaugarri hauek ditu: forma betea, batez besteko altuera 660 m ingurukoa, eta mendikateak periferian kokatuak egotea.

1. Iberiar penintsularen historia geomorfologikoa Iberiar penintsularen historia geomorfologikoa aro hauetan bana daiteke: 1. Palezoikoa. Hertziniar orogenia Paleozoikoaren amaieran gertatu zen. Itsas azpian metaturiko materialak tolestu eta gero azaleratu egin ziren, IM-HE norabideko mendikate bat osatuz. Era horretan osatu zen Mendigune Hesperikoa deritzana (Goi-lautadako gune nagusia). 2. Mesozoikoa. Tolestura hertziniarraren ondoren, higaduraaro luze bat etorri zen, eta tolesturak lautu eta penilautadak sortu ziren. Aldi berean, sekulako material mordoa metatu zen Mendigune Hesperikoa inguratzen zuten itsasoetan: ka-

reharriak, tuparriak, buztinak, hareharriak… 3. Tertziarioa. Jalkitzeak aurrera jarraitu zuen, harik eta gaurko erliebea tankeratu zuten Alpeetako orogenia-fenomeno handiak gertatu ziren arte. Orogenia-fenomeno horiek Afrikako xafla iparralderantz mugitu zelako gertatu ziren, Mendigune Hesperikoa inguratzen duten itsasoetan metaturiko materialak estutuz. Era horretan Kantabriar mendikatea eta Iberiar mendikatea osatu ziren, eta, itsasoko alderdi sakonenetan (itsas sakonguneetan), Pirinioak eta Mendikate Betikoa. Era berean, Alpeetako orogeniaren ondorioz, itsasoan urperatuta geratu ziren Ebroren sakongunea eta Guadalquivirren sakongunea osatu zuten zokaloko parteak. Iberiar goi-lautadaren barrualdean, presioek lehenik zokaloaren konkortzea eta ondoren zatikatzea eragin zuten. Erdialdeko mendikatea, Toledoko mendiak eta ipar eta hegoaldeko bi sakonuneak eratu ziren. Mendiak higatuz joan ziren, eta higaduraren ondorengo materialek Goi-lautadako sakonguneak, eta Ebroren sakongunea eta Guadalquivirren sakongunea osatu zituzten.

4. Kuaternarioa. Kuaternarioko higadurak nahikoa aldatu zuen multzoa, batez ere glaziazioetan zehar: terraza maila desberdinak ibarretan, eta hondartza-ildo desberdinak kostaldeetan. Kanariar uharteen jatorriak ez du inolako zerikusirik Iberiar Penintsularen bilakaera geologikoarekin. Uharte hauek dira, gainera, Estatu osoan bulkanismo aktiboa dagoen eskualde

Lurzoru silizeoak Kare-lurzoruak Lurzoru buztintsuak Lurzoru bulkanikoak

Iberiar penintsulako eta uharteetako erliebea.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

Iberiar penintsulako harkaitz motak hiru multzo litologiko handitan banatuta daude: silizeoa, kareharrizkoa eta buztinezkoa. Banaketa hori geografikoa ere bada; izan ere, harrien izaerak eta ezaugarriek paisaien fisonomiari eragiten diote.

materialek aldaketa kimiko handia jasaten dute; esate baterako, granitoaren kasuan, urak feldespatoari eta mikari erasotzen die, buztin bihurtzen ditu, eta kuartzoa aske geratzen da. Beraz, harea eta buztinezko nahastea eratzen da. Mendikate zaharrek bizkarralde kizkurtuak edo harri biribileko blokeak ageri dituzte, berrocal izenekoak. Arbelek, higatutakoan, uhin-formak ematen dituzte, eta kuartzitek, higaduraren aurrean sendoagoak direnez, gailurrak eta lurralde menditsuak.

Eremu silizeoa

Kareharrizko eremua

Eremu silizeoa osatzen duten materialak granitoa, kuartzitak, gneisa eta arbelak dira batez ere. Zokaloaren azaleratzeak dira, eta penintsulako mendebaldean hedatzen dira: Galizia, Asturiasko mendebaldea, Leongo mendiak, Zamora eta Salamanca aldeko penilautadak, Portugalgo ipar eta erdialdea, Extremaduraren parte handi bat, Erdialdeko Mendikatea, Toledoko mendiak, Sierra Morena mendikatea eta erdiko Pirinioak.

Jatorri sedimentarioko kareki eta tuparriez osatuta dago. Goilautadaren bazterretan eta periferiako mendietan hedatzen da. Gironako kostan hasten da, Pirinioaurretik, eta Iberiar mendikatera jaisten da, Mendikate Subbetikoetara luzatzeko (Alacantetik Gibraltarko itsasarteraino), Z alderantzikatu bat marraztuz.

bakarra. Tertziarioan hasi zen sumendi-jarduera luze batean zehar eratutakoak dira.

2. Penintsulako litologia eta paisaiak

Klima epel eta hezearen eraginez, eremu hau osatzen duten

Kare-haitzek lurralde menditsuak eratzen dituzte, horma malkartsuekin, labarrekin eta erlaitzekin; aldi berean, berekin dauden materialak (tuparria, hareak, buztinak...) errazago higatzen dira, eta sakonuneak sortzen dituzte. Kareharrizkoak eraldatze karstikoarekin daude lotuak. Ik. 28. or. Buztinezko eremua

Quercus Taldea

Buztinezko eremua arro kontinentaletan jalkitako buztin eta tuparriek eratzen dute. Goi-lautadan (Dueroren arroan, Tajoren erdialdeko arroan eta Mantxan) eta alboetako sakonuneetan (Ebro, Guadalquivir, behealdeko Tajo eta Sado); gainera, buztinak estaltzen ditu mendien arteko kubeta izenekoak (Calatayud-Teruel), Granada, Guadix eta Bazako sakonuneak, Guadianaren Extremadurako arroak eta Levanteko lautadak. Arro horietan ere ugariak dira tuparriak, kareharriak eta igeltsuak.

Eremu silizeoa. Granito-harria.

Geruza horizontal edo azpihorizontalek, higadurarekin batera,

Kareharrizko eremua: Arkamoko mendiak, Kuartangon (Araba).

Buztin-eremua. Bardeetako paisaia.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

3. Erliebe-unitateak lautada zabalak sortu dituzte, hainbat mailatan: eremuak eta haran oso irekiak, azpil forman, non muino lekukoak ageri baitira sakabanaturik.

Erliebe-unitateak luze-zabal handiko gorabehera geografikoak dira, homogeneotasun handi samarra ageri dutenak egituretan, materialetan eta adin geologikoan. Azter ditzagun orain erliebe-unitate nagusiak. 1. Goi-lautada Altuera handia da goi-lautadaren ezaugarri nagusia, eta Iberiar penintsularen erdigunea da. Erdialdeko Mendikateak â&#x20AC;&#x201C;tolestura alpetarrak sortu zuenâ&#x20AC;&#x201C; bi partetan zatitzen du, eta bost gune nagusi ditu: Somosierra, Guadarrama, Gredos, Gata

1. Mazizo Hertziniarra (Iberia silizeoa) 2. Goi-lautadako arro sedimentarioak (Iberia buztinezkoa) 3. Mendi periferikoak (Iberia kararrizkoa) 4. Sakonune prealpetarrak (Iberia buztinezkoa) 5. Kanpoaldeko mendiak (Iberia kararrizkoa) 6. Lerrokatze nagusien norabideak

Iberiar penintsularen erliebe-unitateak.

Mendikate Betikoak (MulhacĂŠn 3.478 m)

Mediterranero Itsasoa

Bizkaiko golkoa

Guadalquivir ibaia

Sierra Morena Villuerca (1.323 m)

Guadiana Ibaia

Toledoko mendiak

Tajo Ibaia

Tajo-Guadianaren arro sedimentarioa Erdialdeko Mendikatea Gredosko mendikatea 2.592 m

Picos de Europa 2.615 m

Duero ibaia

Dueroren arro sedimentarioa

Iparraldea

5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0

Iberiar penintsularen soslai eskematikoa, iparraldetik hegoaldera.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

Zokalo metamorfiko eta sedimentario paleozoikoa

Miozeno detritikoko buztin eta hareak

Zokalo granitikoa

Miozenoko kararri eta margak

Tiétar ibaiaren fosa 320 m

Gredosko mendikatea 2.592 m

Amblésko fosa 1.100 m

Avilako mendilerroa 1.500 m

Erdialdeko Mendikatea (Gredostik)

Dueroren hegoaldeko landazabalak

Torozosko paramoak 850 m

Tierra de Campos 750 m

Dueroko arro sedimentarioa

Rañako paramoak 1.200 m

Cares ibaia

Picos de Europa 2. 648 m

Kantabriar mendikatea (Europako mendiak)

Failak

Toloñoko mendikatearen, Dueroko arro sedimentarioaren eta Erdialdeko Mendikatearen eskema geologiko sinplifikatua I-H.

eta La Estrella. Tontor altuenak Almanzor eta Peñalara dira. Honako hauek ere nabarmentzen dira: a) Duero ibaiaren arroa edo Iparraldeko azpigoi-lautada. Alde batetik, mendebaldeko penilautadak hartzen ditu, zeinetan zokaloa azaleratzen baita (granitoa, arbelak, kuartzitak...) Salamancan eta Zamoran, eta, bestetik, lautada sedimentarioak edo ekialdeko landa zabalak, Tertziarioko

material sedimentarioetan eratuak.

b) Tajo-Guadianaren arroak, edo Hegoaldeko azpigoi-lautada. Unitate hauek ditu: Toledoko Mendiak (Guadalupeko mendikatea, Montánchez, San Pedro eta San Mamed), lautada sedimentarioak (Madrilgo hegoaldea, Toledoko iparraldea eta Mantxako zabaldia) eta Extremadurako hegoaldeko eta mendebaldeko penilautadak. Batez besteko altuera 600-700 m-koa du. 5. Begira goiko irudiari, eta deskriba ezazu bertan ageri diren hiru unitateen erliebea, zein aro geologikotan eratu ziren esanez.

2. Mendi periferikoak Goi-lautadaren ertzetan daude, eta orogenia alpetarraren garaian eratu ziren. Ondorengo hauek dira: – Galizia-Leóngo mendigunea. Tolestura alpetarrak faila bihurtutako zokalo paleozoiko zaharraren parte da. Gune orografikoak Segundera eta Teleno dira, eta Cabeza de Manzaneda eta Ancaresko mendilerroak. Zeharkako haranik ez dagoenez gero, zaila da Galiziaren eta Goi-lautadaren arteko komunikazioa. Piedrafita del Cebreiroko mendatea nabarmentzen da, Caurel eta Ancaresko mendilerroen artean. – Kantabriar mendikatea. Mendebaldea Galizia-Leóngo mendigunearen jarraipena da, eta material paleozoikoak ditu (kuartzitak eta arbelak). Pajares mendatea da Goi-lautadarekiko komunikazio-bide nagusia. Ekialdeko partea pittin bat tolesturiko material sekundarioz osatua dago. Altuera handienak Picos de Europa eta Peña Labra dira, eta Escudoko mendateak lotzen du Kantabria goi-lautadarekin. – Euskal Mendiak. Pirinioen eta Kantabriar mendikatearen artean daude, eta batez ere material mesozoikoz osatuak daude (kareharriak, hareharriak eta buztinak). – Iberiar goi-lautada. Goi-lautada eta Ebroko sakonunea bereizten ditu. Mendigune paleozoikoaren mugaren gainean altxatzen da. Demanda, Urbión, Cebollera eta Moncayo dira mendikate nagusiak. Hortik aurrera, bi partetan bereizten da: ekialderantz, Gudar, Javalambre eta Maestrazgoko men-

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

dikateak, eta hegoaldera Universales mendiak, Cuencako

3. Kanpoaldeko mendiak Penintsularen ertzetan daude. Hauek dira:

mendilerroak eta Albarracín mendikatea; Jalón ibaiak ze-

harkatutako Calatayud-Teruelgo sakonunea geratzen da

bien artean, Ebroko sakonunea barrualdearekin komunika-

– Pirinioak. Kantauri itsasoaren eta Mediterraneoaren artean daude. Mendikate honek ardatz gisako lerro bat du, eta beste bi lerrokadura paralelo alboetara, ez hain garaiak, Ebroren haranera eta Akitaniako lautadara jaisten direnak; Pirinioaurrea deritze. Mendilerro ezagunenak Cadí, Montsec eta Guara dira. Tontorrik handienak ardatzeko lerroan daude: Maladeta mendigunean Aneto tontorra dago, eta Tres Sorores-en Perdido. Bestalde, Frantziarako pasabide naturalak hauek dira: mendebaldean, Irun eta Orreaga; Aragoin, Canfranc eta Somport, eta ekialdean, Portbou.

tzen duena. Mendikate honetan sortzen dira Duero, Tajo,

– Kataluniako kostako mendikateak. Kostaren paraleloan doazen bi lerrokadura dira, itsasertzetik jatorri tektonikoa duen Vallés-Penedés sakonuneak bereizten dituenak. Mendilerrorik garaienak Montseny, Montserrat eta Montsant dira.

Júcar eta Turia ibaiak.

– Mendikate Betikoak. Gibraltartik La Nao (Alacant) lurmuturreraino iristen dira, Guadalquivirreko sakonunearen eta kostaren artean. Itsasertzaren paraleloan bi mendialde

– Sierra Morena mendilerroa. Portugalgo mugatik Albacete-

raino zabaltzen da. Material paleozoikoek, arbelek eta kuar-

tzitek osatzen dute. Ikatz-hobiak eta burdina, kobre, zilar,

“Malpaís” delakoa eta sumendi-konoa (Lanzarote).

zilarbizi eta abarretako meategi garrantzitsuak ditu. Mendi6. Erabil ezazu atlas bat eta seinalatu Bilbotik Malagarako bidaia batean zeharkatuko zenituzkeen mendikateak, ibaiak eta sakonuneak. lerroak ez dira oso garaiak, eta Madrona, Alcudia eta Ara7. Konpara ezazu erliebe-mapa bat eta probintzia edo autonomia erkidegoen beste bat, eta esan ea muga administratiboak eta erliebe-unitateak bat datozen. cena dira aipagarrienak. Despeñaperrosko haitzarteak lotzen

8. Zein aro geologikotan eratu zen Iberiar penintsula, orain ezagutzen dugun bezala? Zer aldaketa gertatu dira harrezkero?

ditu Goi-lautada eta Guadalquivir ibaiaren sakonunea.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

9. Osa ezazu hurrengo orrialdeko koadroa. Mendilerroak

Tontorrak

Mendateak

Zein arotan eratu zen eta zer materialez

Kantabriar mendikatea Iberiar goi-lautada Erdialdeko Mendikatea Mendikate Betikoa Pirinioak Galiziar mendigunea

daude: Penibetikoa eta Subbetikoa. Penibetikoan Grazalemako mendikateak, Rondako mendilerroak eta Sierra Nevada mendilerroa (MulhacĂŠn eta Veleta, penintsulako tontorrik altuenak) dira aipagarrienak. Bigarrenean Carrasquetako mendilerroak eta kostako irtenunea nabarmentzen dira; azkenak erakusten duenez, mendikateak itsaspetik jarraitzen du, eta Mallorca eta Eivissako mendilerroetan azaleratzen da. 4. Sakonune prealpetarrak: Ebroko sakonunea eta Guadalquivirreko sakonunea Jatorri alpetarreko aurrefosak dira, antzeko ezaugarriak dituztenak: hiruki-forma dute, eta izena eman dien ibai handi batek drainatzen ditu. â&#x20AC;&#x201C; Ebroko sakonunea. Pirinioen, Iberiar mendikatearen eta Kataluniako kostako mendikateen artean dago. Azken hauek itsasoaren eraginetik babesten dute. Zokaloa hondorarazi zuen orogenia alpetarrarekin eratu zen. Eratu eta gero, inguratzen duten mendietako sedimentuak jalkiz joan ziren arroa bete arte. Hauek dira materialak: konglomeratuak, hareharriak, tuparriak, igeltsuak eta kareharriak.

10. Deskribatu zure herri edo hiritik probintziako hiriburura joaten zarenean egiten duzun ibilbidea. Zein bide natural erabiltzen duzu? Hiriburuan bertan bizi bazara, deskribatu zeure hiritik beste hiriburu baterako ibilbidea. 11. Azter ezazu Euskal Herriaren erliebe-mapa, eta labur itzazu lerro gutxitan ezaugarririk garrantzitsuenak. 12. Deskribatu Euskal Herria iparraldetik hegoaldera gurutzatzen duen ibilbide bat, eta adierazi ordenan zer mendi, lautada eta mendate zeharkatzen dituen. 13. Azaldu Euskal Herriko erliebe-unitateen eta banaketa politiko-administratiboaren arteko erlazioa.

â&#x20AC;&#x201C; Guadalquivirreko sakonunea Sierra Morena mendilerroak eta Mendikate Betikoak mugatzen dute, eta hau ere orogenia alpetarraren garaian eratu zen. Tertziarioan, sedimentazioa itsas jatorrikoa izan zen: tuparriak, buztinak, konglomeratuak, hareak eta kareharriak. 5. Kanariar uharteak Miozenoaren hasieran sumendi-jarduera bat hasi zen hondoratu eta hautsitako zokalo zahar batean. Erupzioek basaltozko

Arabako lautadako paisajea.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

masa handiak eman zituzten, eta hortik uharteak eratu ziren. Paisaietan elementu hauek nabarmentzen dira::

itxura.

rako, Lanzaroten, XVIII eta XIX. mendeetan, sumendi-jar-

– Galdarak: sakonune handi ia biribilak dira, horma bertikalez inguratuak. Garrantzitsuenak Las Cañadas (Tenerife) eta Taburiente (La Palma) dira.

duera oso bizia izan zen, eta aldatu egin zuen uhartearen

– Malpaís izenekoak, laba berriaz eratutako lur beltz edo go-

– Sumendi-konoak: batzuk oso modernoak dira. Esate bate-

AROAK Aro Primarioa Triasikoa Jurasikoa

Sekundarioa

Kretazikoa Eozenoa Oligozenoa

Tertziarioa

Miozenoa Koaternarioa

Euskal Herriko mapa geologikoa

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

Aiako Harriak (Gipuzkoa).

rrixkak.

3. Euskal Herriko erliebea Euskal Herria ipar hemisferioko alde epelean dago, 43° 32’ 22” eta 41° 54’ 34” paraleloen artean, eta mendebaldeko longitudeko (Greenwich-eko meridianoa) 0° 43’ 22” eta 3° 20’ 34” meridianoen artean. Ikuspuntu fisikotik, ez da batere homogeneoa, oso ezaugarri desberdineko erliebe-unitateak baititu, besteak beste kliman, landaretzan eta nekazaritza-ustiatzean eragina dutenak. Luze-zabala handia ez bada ere (20.644 km2), ikuspuntu geografikotik era askotako paisaiak izatea da Euskal Herriaren ezaugarri nagusia, geografia-elementuen aberastasunaren ondorioz (erliebea, klima, hidrografia...). Ipar-ekialde menditsu eta hezeari Ebroko sakonuneko lautada zabalak kontrajartzen zaizkio, esan bezala elementu geografikoak askotarikoak baitira, izan. Hala eta guztiz ere, Euskal Herria bi unitate handitan bana daiteke, ardatza “uren banalerroa” delarik. 1. Iparraldean: Zuberoa, Nafarroa Beherea, Lapurdi, Nafarroako iparraldea, Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako zati txiki bat. Guztira, 9.000 km2 inguru. 2. Hegoaldean: Araba eta Nafarroa ia osorik. Gutxi gorabehera,

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

Diapiro

Diapirodun ebakidura geologikoa.

20.000 km2.

1. Historia geomorfologikoa, litologia eta erliebearen formak Mapa geologikoan Euskal Herriko material geologikoak ageri dira kartografiatuta. Baina zergatik materialen banaketa hori? Galdera horri erantzuteko, historia geologikoaren zertzelada

Herriko erliebea oso konplexua da, eta ME norabideko ildoetan

nagusiak ezagutu beharra dago, Paleozoikotik lurraldearen egitura-ardatzak eratu dituzten mugimendu orogeniko handiak azpimarratuz bereziki: Hertziniar orogenia Paleozoikoan, eta orogenia alpetarra Terbanatua dago, kostaldearen paraleloan.

tziarioan.

Aizkorri mendikatea.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

Lapiaz, Valderejoko parke naturalean.

Algorriko flysh-a, Zumaia,

Dolina, Urdaibai (Bizkaia).

Euskal Herriko historia geologikoa lau arotan bana daiteke:

Paleozoikoaren azken aldean higadura handiko aro bat hasi zen, erliebea suntsituz joan zena, erroetaraino berdindu arte.

Paleozoikoa edo Aro Primarioa (570-232 milioi urte)

Orogenia alpetarraren garaian (aro Tertziarioa) sektore hone-

Euskal erliebea eratzen duten material eta egiturarik zaharre-

tako materialak hautsi egin ziren, bloke goratu eta hondora-

nak Aro Primariokoak dira. Aldi horretan sortu ziren lehen er-

tuko erliebea eratuz.

liebeak, hertziniar orogeniaren eraginez: Bortzirietako mendigunea, Larrun, Urtsumendi, Aldude-Kintoa, Lapurdi,

Mesozoikoa edo Aro Sekundarioa (232-66 milioi urte)

Oroz-Betelu, Irati, Iguntze eta Aiako Harria.

Hertziniar orogenia amaitu eta Mesozoikoa hastean, aipatu-

Litologiaren ikuspuntutik, eremu silizeoa eratu zen Oria ibaia-

riko mendigune paleozoikoek eratzen zuten euskal erliebea;

ren ekialdean, granito, kuartzita, arbel eta eskistoen gisako

beste guztia itsaspean zegoen. Urpeko alde horretan inguruko

material magmatiko eta metamorfikoekin.

mendiguneetatiko materialen metaketa hasi zen:

Uvala

Polje

Dolina

Arroila

Erliebe karstikoaren formak.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

rial ez oso dentso eta plastikoek egindako presioaren on-

Bi prozesu desberdin gertatu ziren:

dorioz sortutakoak, igeltsuek eta gatzek, adibidez, ingura-

a) Lehorreko erliebeen higadura.

tzen eta estaltzen dituzten harri dentsoagoak hautsiz eta b) Urpeko sedimentazioa.

lekualdatuz. Diapiro batzuk Bizkaian (Urdu単a, Bakio, Ger-

Hala ere, klima aldakorra izan zen aro honetan zehar, eta le-

nika...), Gipuzkoan (Zarautz, Villabona...), Araban (Murgia,

horraldiak eta hezealdiak txandakatu ziren, baita itsasoaren

Urizaharra...) eta Nafarroan (Arteta, Lizarra...) ikus daitezke.

goraldiak eta beheraldiak ere. Giro-aldaketa horiek erabaki-

Azkenik, Goi Triasikoan izandako jarduera bolkaniko han-

garriak izan ziren sedimentuen metaketa-prozesuan, eta haien

diaren ondorioz, ofitak sortu ziren, harri berdekarak.

izaera zehaztu zuten. Tektonikaren ikuspuntutik Mesozoikoa aro lasaia izan zenez gero, higatze- eta jalkitze-prozesuek garapen handia izan zuten. Ingurugiro-baldintzak era askotakoak izan ziren, ordea. Hori dela eta, hiru aldi bereiziko ditugu Mesozoikoaren barruan: Triasikoa, Jurasikoa eta Kretazikoa. a) Triasikoa (232-195 milioi urte) Triasikoan izan ziren egoera klimatikoen ezaugarria lehortasuna izan zen, Europa osoan bezala. Hasierako jalkitzeprozesuan detritu jatorriko konglomeratu gorrixkak izan ziren nagusi, eta geroago, arroa aintziratsua bilakatu zenean, eta klima lehorrean beti ere, jatorri kimikoko materialek hartu zuten protagonismoa. Hartara, lurrintze-prozesuek tuparriak, igeltsuak, gatzak eta buztin gorrixkak sorrarazi zituzten. Dena den, material horiek ez dira oso hedatuta ageri gure geografian, eta askotan diapiro izeneko erliebe-forma bitxiekin loturik egoten dira.

Alubioi-terrazak.

Oinarri biribilduak dituzten egitura beheratuak dira, mate-

Paramoa

Harana Karkabak Muino lekukoa

Erliebe tabularraren eskema.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

b) Jurasikoa (195-141 milioi urte) Jurasikoko kareharriak eta dolomiak urri samarrak dira. Mendigune paleozoikoen inguruan ageri dira, eta Leitza, TolosaAzpeitia eta Gernika-Mundakako faila-lerroekin zerikusia dute. Lapurdiko mendigunean eta Aralarren ere ageri dira. c) Kretazikoa (141-66 milioi urte)

15. Lotu gezi bidez termino hauek: Erliebe tabularra Kareharri-eremua

Palezoikoa

Diapiroa Orogenia

Aro honetakoak dira Bizkaian eta Gipuzkoan aurkitzen diren material gehienak, eta urpeko erliebeen higadura bizi bati esker sortu ziren. Kretazikoan, itsasoko eta lurreko jalkinak

Eremu silizeoa

Mesozoikoa

Higadura naturala Ibai-terraza

Tertziarioa

Higadura antropikoa Buztin-eremua Flyscha

14. Osa ezazu honako koadro hau:

Aroak Aro Primarioa Mesozoikoa Tertziarioa Kuaternarioa

Datak

Eremu litologikoa

Kuaternarioa

Erliebe-forma bereziak

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

Mapa geologikoaren azterketa Mapa geologikoaren bidez, bertan irudikatutako eskualdean diren materialak eta erliebe-egiturak ezagut daitezke. Horretarako, koloreak eta bilbeak eta konbentziozko zenbait ikur erabiltzen dira. Mapa geologikoan idazkun argigarriak, zutabe estratigrafikoak, konbentziozko ikurrak eta bi edo hiru ebaki geologiko agertu ohi dira. Idazkunaren bitartez koloreak eta bilbeak material jakin batzuekin erlazionatzen dira (kareharriekin, buztinekin, konglomeratuekin...), eta horien adin eta aroarekin. Triasikoa

Jurasikoa

Kretazikoa

Ikur konbentzionalen bitartez, mapan egitura tolestuak (antiklinalak eta sinklinalak), faila-egiturak (faila normala, faila alderantzikatua...) eta geruzen makurduraren norabidea eta zenbatekoa ezagut daitezke. Gainera, meategi zaharren, iturbegien eta abarren egoerari buruzko informazioa etorri ohi da. Mapa batzuetan agertzen diren zutabe estratigrafikoek puntu jakin bateko gainazalaren azpian diren materialak adierazten dituzte. Zutabe horietan material geologikoak adierazten dira, idazkunean duten bilbe eta kolore berberekin, baina bi salbuespenekin: â&#x20AC;&#x201C; Errepresentazio-eskala handiagoa da. â&#x20AC;&#x201C; Materialen potentzia material horien beroien potentzia errealarekiko proportzioan adierazten da. Ebaki geologikoek eskualdeko unitate geomorfologiko nagusiak islatzen dituzte, eta maparen eskala berean egiten dira. Urdaibaiko itsasadarrari dagokion mapa geologikoaren interpretazioa.

Murgoa punta

Urdabaiko itsasadarraren jatorria I-H (iparra-hegoa) ardatza duen planta luzexkako egitura diapiriko batekin dago lotua.

Antzora Mundaka

San Bartolome

a i a i b U r d

r r a a d a s a i t s

Mesozoikoan zehar metaturiko materialak orogenia alpetarraren indar tektonikoen ondorioz tolestu ziren, eta egitura antiklinala eman zuten. Aldi berean, Triasikoko materialek, oso plastikoak, migratu egin zuten presioen eraginpean, eta igo egin ziren gainean zituzten geruzei bultza eginez, azaleratu zien arte. Higatze-prozesu luze batek erresistentzia gutxieneko materialek hartzen zuten erdialdean izan zuen eraginik handiena, eta egungo formak eman ditu.

Kanala

Bi sektore ageri dira: bata laua, haranaren erdialdean, itsasadarrak hartzen duena; eta bestea malda handikoa, bi aldeetan, antiklinalaren barrualdeko saihetsei dagokiena. San Bartolome

Kanalako errepidea

Urdaibai Itsasadarra

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

itsasoaren hondo irregularra estaliz joan ziren. Alderik garaienean plataforma-kareharriak ezarri ziren, gaur egun Aizkorri, Anboto, Aramotz eta Itxina mendikate ikusgarriak eratzen dituztenak. Alderik sakonenean edo euskal fosan,

Ekialdeko Pirinioak, Irati (Lapurdi).

1. Pirinioak a) Barrualdeko mendikateak 1. Pirinioak

2. Pirinioen hego isurialdea

b) Barrualdeko sakonunea c) Kanpoaldeko mendikateak

3. Pirinioen ipar isurialdea

a) Kostako mendikate tertziarioa 1. Euskal Mendiak, banalerroaren iparraldean

b) Kostako ipar antiklinarioa c) Bizkaiko sinklinorioa d) Kanpoaldeko antiklinorioa

2. Euskal Mendiak

a) Arabako Lautada 2. Hegoaldeko mendikateak eta arroak, banalerroaren hegoaldean

b) Mendebaldeko mendikateak c) Erdialdeko mendikateak d) Hegoaldeko mendikateak

3. Ebroko sakonunea

aldiz, flysch segidak jalki ziren. Flysch izena era askotako materialak (hareharriak, kareharriak, buztinak eta tuparriak) txandakatuta osaturiko segida sedimentarioari ematen zaio. Euskal Herrian, flyscha sinklinorioko bi isurialdeetan, Bizkaiko eta Gipuzkoako kostaldean, Larrunen eta Lapurdiko mendigunearen ipar isurialdean zehar

esaten zaio, eta kaltzio karbonatoa desegitean sortzen da. Era horretan sortzen dira erliebe-forma asko, hala nola lapiaz-ak, dolinak, ubala edo dolina-multzoak, arroilak, polje-ak... Urbasan, Aralarren, Larrunen, Durangaldeko haitzetan, Gorbeian ikus ditzakegu moldatze modu karstikoaren forma ikusgarri batzuen adibideak, eta kareharria nagusi den hainbat eta hainbat leku eta bazterretan.

zabaltzen da, besteak beste. Ikuspuntu litologikotik, kareharri-eremua eratu, eta Euskal

Aro Tertziarioa (66-1,8 milioi urte)

Herriko garrantzitsuena bihurtu zen, hedaduragatik eta dago-

Aro Tertziarioa ingurune aintziratsu eta ozeanikoetako higa-

kion moldatzeagatik. Moldatze modu horri moldatze karstiko

dura-, garraio- eta jalkitze-prozesuekin hasi zen. Prozesu ho-

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

riek indar handia izan zuten Mesozoikoan, eta bizi-bizi jarraitu zuten aurrerantzean ere. Hala ere, Mesozoikoaren ondoren hasi ziren Aro Tertziarioaren ezaugarri diren orogeniak. Gaur egun, eraketa tertziarioko harririk garrantzitsuenak Nafarroa eta Arabako hegoaldean daude, batez ere, eta Bizkaian eta Gipuzkoan oso gutxi ageri dira. Bizkaian, sektore zabal batek itsaspean segitzen zuen, eta egun sinklinorioaren ardatzean dauden material tertziarioak jalki ziren Getxo inguruan eta Oiz mendian. Gipuzkoan, aldiz, banaka batzuk daude Getariatik Gipuzkoako ekialdeko kostamuturreraino doan kostaldeko mendikate tertziarioan.

Gaur egun, jatorrizko sedimentazioaren horizontaltasuna nabaria da sakonuneko hainbat zabaldiren ezaugarri den erliebe tabularrean.

Litologiaren ikuspuntutik, buztin-eremua eratu zen. Eremu horretan buztinak, hareharriak, igeltsuak, gatzak eta tuparriak dira nagusi, besteak beste.

Material tertziariozko geruza horiek izan ziren orogenia alpetarraren aurreko azken jalkitzea. Mesozoikoan eta Aro Tertziarioaren hasieran metatutako materialek orogenia alpetarreko indar tektonikoen eragina izan zuten: Akitaniako mendigunea eta Iberiar mendigunea elkarri hurbiltzea. Horren ondorioz, tolestura eskergak izan ziren, euskal arroan metatutako jalkinak altxarazi zituztenak. Alde horretatik, esan beharra dago gerora jalkitako geruzak ez direla tolestuta ageri. Jalkinen tolestura horrez gainera, orogenia alpetarraren ondorioen artean aipatzekoa da Mediterraneoko urak egungo mugetaraino atzeratu izana ere. Bestalde, Iberiar goi-lautada eta Pirinioak goratzeaz batera, bien artean zegoen zokaloa hondoratu, eta Ebroko sakonunea sortu zen. Tertziaroaren azken garaietan, hau da, Oligozenoan eta Miozenoan, higadura biziak eta sedimentazioak Ebroko sakonunea jalkinez betetzea eragin zuten. Aldi berean, sakonunea estaltzen zuten azaleko urak lurruntzean, igeltsuen eta gatzen gisako materialak sortu ziren.

Azkenik, esan behar da orogenia alpetarrak eratutako paleogeografia, gutxi-asko, egun arte iritsi dena dela.

Aro Kuaternarioa (duela 1,8 milioi urtetik gaur egun arte)

Aro Kuaternarioko gertakizunik nabarmenenak glaziazioaldiak dira, beren glaziazioarteekin, eta horiek aldi berean sorrarazi zituzten itsasoaren gorabeherak.

Mugimendu horiei zor zaie, hain zuzen ere, marearteko zabaluneak, hondartzak, eta ibaietako terrazak eratzea, besteak beste.

Arbaiungo arroila (Nafarroa).

Matxitxako

• 684 m

Sollube

• 722 m Illuntzar

iza

Ganekogorta

Oria

Iba

• 998 m

Bizkargi

Arno

•

Urko

• 1.026 m Izarraitz Erlo Urola

I A

1.026 m Oiz

•

E M

• 1.180 m Eskutxi

• 859 m Murumendi

• 1.475 m

Gorbeia

Entzia men

dikatea

Urbasa

Gasteizko mendiak Iturrietako mendiak Trebiñoko

Arroa

Lokiz mendikatea

Aizkorri

ARABAKO LAUTADA • GASTEIZ

• 1.554 m

atea

Badaia

mendik

Elgea

I K

Urduñako sakonunea

SALVADA MENDIKATEA

Anboto

ORDUNTE MENDIKATEA

•

BILBO

• Getaria

• 563 m

tib

• Lekeitio

Gernika

n dú

Kodes TOLOÑO MENDIKATEA

Altitudea Ebro

< 2.000 m 1.600 - 2.000 m. 1.200 - 1.600 m. 800 - 1.200 m. 600 - 800 m. 400 - 600 m. 200 - 400 m. 0 - 200 m.

Euskal Herriaren mapa fisikoa

Aturri

•

BAIONA

ro b

Jaizkibel

•

• 618 m Urtzumendi

Larrun

Aiako Harria

•

DONOSTIA

Urumea

Bida

•

soa

Bortz iriet m aziz ako oa Elizondo • •

1.072 m Hernio

1.136 m Mendaur

• Maule

Ki m a ntoa ziz oa

1.418 m Sayoa

• Donibane Garazi

1.567 m Ortzanzurieta

•

Orhi

•

2.021 m,

• 1.427 m

Aralar Arakil ibaiaren korridorea

Hiru Errege Mahaia

Andia

• Isaba ga

Ar • IRUÑEA

mendikatea

itz

Erreniega

Ured

•

erra

Oroz Betelu u

Ira

Alaitz

I z k o

•

m e n d i k a t e a

Estella

Arga

ago

Tutera

BAR DEA K

• 2.367 m Añelarra • 2.507 m Auñamendi • 2.428 m

Leire mendikatea

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

Altitudea (metrotan) NW 250 200

Harri-haundi

150

ARRASA

Iturriointxo erreka

100 Txurtxipi 50 0 Jaizkibelgo monoklinalaren eskema geologikoa.

Morfologia kuaternariokoak dira, halaber, zohikaztegiak (Ba-

2. Erliebe-unitateak Euskal Herrian hiru erliebe-unitate daude: Pirinioak, Euskal

razar), moldatze glaziarra (Belagua eta Santa Grazi) eta

Herriko Mendiak eta Ebroko sakonunea.

1. Pirinioak egungo sare hidrografikoaren finkapena. Euskal Herriko Pirinioak edo Mendebaldeko Pirinioak, ekialAzkenik, aro hau oso garrantzitsua da ikuspuntu paleontologikotik, garai hartan agertu baitzen gizakia. Ordudanik, eta

deko muturrean, Hiru Errege Mahaian (2.428 m) hasi eta, mendebalderantz, Larruneraino (900 m) hedatzen dira. Parte hauek bereiz daitezke: 1) Ardatzeko Pirinioak

XIX. mendeaz geroztik, batez ere, gizakia lurraren morfologia

Bortziriak, Larrun, Urtzumendi, Aldude-Kintoa, Oroz-Betelu, Irati-Mendibeltza eta Iguntzeko mendigune paleozoikoek

aldatzen duen eragilea da: harrobiak ustiatzen ditu, basoak

eratzen dituzte; sakonuneek bereizten dituzte. Eskistoak, kuartzitak, granitoak, kareharriak eta hareha-

soiltzen, mendiak zulatzen, ibaien ibilbideak aldaraztenâ&#x20AC;Ś

rriak dira nagusiak, eta azaleratze magmatikoren bat edo

Urdaibai itsasadarra (Bizkaia).

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

Iparraldea

Hegoaldea Salvada mendikatea

Gorbeigane

Arratiako harana

Mugarra

Durango

Bizkaiko golkoa

Oiz

2 3

Murgiako diapiroa

Antiklinala Kostakoa

Arratia-Bilboko antiklinala

1 KONPLEXU SUPRAURGONIARRA (harreharriak eta buztinak) 2 KONPLEXU URGONIARRA (arrezifeetako margak eta kararriak) 3 WEULA FORMAZIOA (buztinak)

Gorbeia mendikatearen iparraldean dauden morfoegituren ebakia.

beste, hala nola Aiako Harria. Mendi hauek ez dira oso garaiak, baina bai malda handikoak. Ibaien jarduera oso bizia da, eta jarduera horrek haitzarte sakonak sorrarazi ditu, hala nola Bidasoa ibaiarena. Higadura diferentzialak Mendaur nabarmenarazi du Bortzirietako mendigunean, Gorramendi Aldude-Kintoan, eta baita Larrun tontorra ere. Azken honen inguruan daude material bigunetan sortutako sakonuneak Bera, Etxalar, Zugarramurdi-Urdazubi eta Leitza dira. 2) Pirinioen hego isurialdea Iparraldetik hegoaldera, barrualdeko mendikateak, barrualdeko sakonunea eta kanpoaldeko mendikateak ditugu. Antiklinorioa eta sinklinorioa.

a) Barrualdeko mendikateak Euskal Herriko Pirinioetako sektorerik garaiena (Orhi, 2.021 m; Au単amendi, 2.507 m) eta hedadura handikoena dira, eta litologiak eta tektonikak argi zehaztutako ezaugarriak dituzte. Oro har, eremu hau kareharrizko jalkin-estalgarri bat da, orogenia alpetarrak tolestua eta lekualdatua, horma bertikalak eta gain malkarrak dituena, batetik, eta ibaiek induskatutako arroilak, bestetik. Larrako karsta da Pirinioetako moldatze karstikoa aztertzeko lekurik bitxi eta interesgarrienetako bat. b) Barrualdeko sakonunea Irunberritik Iru単eraino luzatzen da, eta Arakil ibaiaren arrotik segitzen du. Material tertziarioek eratzen dute eta, litologiaren eta higaduraren arabera, bi barruti desberdin ageri dira: flyscharen sektorea eta tuparrizko sakonuneak. Horrek guztiak eman duen erliebea E-M (ekialdetik mendebaldera) norabideko lerrokatzez eta sakonunez osatua da. Sare hidrografikoak lerrokatze eta sakonune horiek ebakitzen ditu perpendikularki, arroilak eratuz.

e) Kanpoaldeko mendikateak. Erreniega, Alaitz, Izko eta Leire Ebroko sakonunearen gainera datozen Pirinioen parte dira. Mendikate ez-jarraituen multzo horretan, aldeak daude, batetik, Alaitz eta Leireko mendi aski zorrotzen, eta, bestetik, Izko eta Erreniegako forma biribilduagoen artean. Horiek denak orogenia alpetarrean tolestu ziren, eta Mesozoikoko eta Tertziarioko materialek eratzen dituzte. 3) Pirinioen ipar isurialdea Pirinioen ipar isurialdearen ezaugarri nagusia orografia soila da, mendikateetako maldak ekialdetik mendebalderantz luzatuz eta garaiera galduz doazela. Dena den, moldatze-forma ikusgarriak daude hala arroiletan (Kakueta, Olhadibia), nola glaziar-haranetan. Pirinioen oinean, Senpere, Hazparne eta Uhartehiriko landetako erliebearen ezaugarri nagusia moldatze leun eta monotonoa da, muinoz, sakonunetxoz eta haran zabalez

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

Lizarraga mendatea

Beriain 1.493 m

Dorrokoteka

Tolo単o mendilerroa, Bastida (Araba).

eratua.

Beriaingo sinklinal esekia, Andia mendikatean.

3. Bizkaiko sinklinorioa. 4. Kanpoaldeko antiklinorioa

2. Euskal Mendiak Euskal-kantauriar mendiak ez dira Pirinioak bezain garaiak, eta egitura-norabideetan ere desberdinak dira. Bi sektore bereiz daitezke: a) Euskal Herriko Mendiak, banalerroaren iparraldean. b) Hegoaldeko mendikateak eta arroak, banalerroaren hegoaldean. Azter ditzagun, banan-banan, bi sektoreok. 1) Euskal Mendiak, banalerroaren iparraldean Kostaren paraleloan hedatzen dira, Errobi ibaiaren arrotik Barbadun ibairaino (mendebaldean). Glaziarrak ez du izan garapen handirik, ez direlako oso tontor garaiak (Aralarren bakarrik daude aztarna batzuk). Moldatze karstikoak, aitzitik, garapen handienetakoa izan du hemen, eta horren erakusgarri argiak ditugu Gorbeia eta Aralar. Uren banalerroaren iparraldean, eta kostatik barrualderantz, lau unitate bereiz daitezke: 1. Kostako mendikate tertziarioa. 2. Kostako ipar antiklinorioa.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

a) Kostako mendikate tertziarioa Getariatik Gipuzkoako ekialdeko muturreraino iristen da. Unitaterik nabarmenena

Labar malkartsuko kostan, aipatzekoa da Urdaibaiko ibaiak formazio diapiriko batetik eratu duen itsasadarra.

itsasbazterreko monoklinala da, Jaizkibel-Ulia lerrokadura

c) Bizkaiko sinklinorioa Punta Galea lurmuturretik (mende-

hartzen duena. Litologia nagusia Eozenoko flyscha da, eta

baldeko muturrean) Bortzirietako eta Aldude-Kintoako men-

aldapan ageri da, bizkarra itsasorantz duela.

digune paleozoikoetaraino doa. Mendebaldetik ekialdera

b) Kostako ipar antiklinorioa Bortzirietako mendikatearen eta

Unbe (301 m), Bizkargi (563 m), Oiz (1.026 m), Urko (700

Matxitxako lurmuturraren artean dago, eta lerrokadura ho-

m), Elosua (700 m) eta Murumendi (864 m) tontorrak na-

rretan Hernio (1.072 m), Izarraitz (1.026 m), Arno (602 m),

barmentzen dira.

Illuntzar (722 m) eta Sollube (684 m) dira tontorrik handienak.

Litologiari dagokionez, harri mota nagusiak Eozenoko ha-

Egiturari dagokionez, antiklinorioa soilduz eta garaiera gal-

reharriak eta Goi-Kretazikoko flyscha (kareharriak eta tu-

duz doa mendebalderantz.

parriak) dira, non basalto-azaleratze handi samarrak ageri

Litologiari dagokionez, berriz, ugariak dira kareharriak eta

diren.

forma karstikoak.

Oro har, erliebeak forma biribilduak ditu ibai-arteetan, eta

Horrekin lotuta, orobat dira ugariak dolinak eta lapiazak Arno,

ibai-haran estu eta sartuak, Ibaizabal eta Butroe ibaien ka-

Lekeitio eta Gernika aldeetan, Bidania eta Olatzekoak beza-

suetan izan ezik. Azken horiek haran zabalagoak eratu di-

lako sakonune itxiak, edo Lastur eta Omako haran itxiak.

tuzte, egituraren norabidean doazelako.

Aurrealdea

Maldaren bizkarra

Muino lekukoa

Higadurak harri bigunean egindako sakonunea

Malda eta gandorren erliebearen eskema.

Erliebe tabularra.

Bardeak (Nafarroa).

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

16. Egizu Euskal Herriko erliebeari buruzko iruzkin orokor bat. 17. Behatu hormako mapa erliebedun bati, eta deskribatu nolakoa den Urbasaren eta Tolo単o mendikatearen morfologia. 18. Osa ezazu beheko koadroa.

Materialak/Harriak

20. Erliebeak zehazten ditu errepideen eta trenbideen nondik norakoen ezaugarriak. Baina ez da faktore erabakigarri bakarra. Aipa itzazu beste zenbait faktore.

Aroa

Erliebe-forma

Primarioa

Bortziriak Aiako Harria

19. Mapa hori bera erabiliz, erlazionatu erliebea komunikazio-bideen nondik norakoarekin. Zein dira bide natural garrantzitsuenak?

Magmatikoak

Jaizkibel Oiz

Sinklinal esekia

Gorbeia Urbasa Bardea Zuria

Mapa topografikoa aztertzeko prozedura d) Kanpoaldeko antiklinorioa Bortzirietako mendigunetik Ordunteko mendietara doan lerrokadura da, Euskal Herriko sektorerik mendebaldekoenean. Garaiera ertaineko mendiak ditu, 1600 m-tik beherakoak: Aizkorri (1554 m), Gorbeia (1475 m) eta Aralar (1427 m), besteak beste. Mesozoikoko kareharriak daude batez ere, moldatze karstiko ikusgarria jasan dutenak. Hala, drainatzearen parte handi bat sarritan gutxi ezagutzen diren lurrazpiko sareen bidez egiten da.

ibaiaren arroari dagozkio. Egiturari dagokionez, Arabaren zati bat eta Nafarroaren erdiko eta mendebaldeko zati handi bat hartzen dituen sinklinal handi baten parte dira. Materialak Goi-Kretaziko (Mesozoikoa) eta Tertziario aroetakoak dira, eta erliebe-forma ugarienak sinklinal esekiak eta erliebe monoklinalak dira.

Oro har, hegoaldera makurturik dauden malda-erliebeak dira nagusiak (Aizkorri eta Gorbeia, esate baterako) Kantauri eta Mediterraneoko isurialdeen arteko banalerroa den unitate honetan. 2) Hegoaldeko mendikate eta arroak, banalerroaren hegoaldean

a) Arabako Lautada Pirinioaurreko sakonune ertainaren jarraipena da, eta Arakil ibaiaren arroaren bidez elkartzen da Iru単ea eta Irunberrirekin. Arro honetatik doaz Gasteiz eta Iru単ea arteko komunikazio-bide nagusiak, iparraldean Aralar, eta hegoaldean Entzia eta Urbasako mendilerroen artean.

Mediterraneoko isurialdean kokaturik daude, eta Ebro

Egituraren aldetik, sinklinorio handi bati dagokio, eta er-

Sare hidrografikoaren ezaugarri nagusia banalerroaren iparraldean baino aldapa gutxiagoko ibaiak izatea da. Haranak, aldiz, zabalak dira, eta ibai-terrazadunak.

1. Ingurune naturaleko elementuak: erliebea

liebe hondoratua du ingurukoen aldean, 500-600 m artekoa, batez beste.

dean, goi-lautadaren morfologia du, eta 800-900 m arteko altuera du, batez beste.

b) Mendebaldeko mendikateek (Badaia, Arkamo, Gibixo, Salbada eta Arrato mendikateak) mendebaldetik ixten dute Arabako Lautada. Multzo hau Goi Kretazikoko kareharri eta tuparriek eratua da eta egitura monoklinalak ditu, malda-erliebeei dagozkienak. Egitura hauen artean, besteak beste, Nerbioi ibaiaren goi-ibarra aipa daiteke.

Azkenik, Salbada mendikatea, Araba eta Burgosen artean, malda-erliebearen adibide argia da. Tontorrik altuena Eskutxi du (1.178 m), eta 600 m-ko desnibela du aurrealdean; maldaren bizkarra hegoaldeko isurialdean dago, eta leunagoa da. c) Erdialdeko mendikateak Araba eta Nafarroako lurraldeetan zehar hedatzen dira, norabidea nagusiki M-E (mendebaldetik ekialdera) dela, eta Pirinioetako kanpoaldeko mendikateen mendebaldeko jarraipena dira: Andia, Urbasa, Entzia, Iturrieta eta Gasteizko mendiak, Gaubeako mendebaldeko mendikateetaraino.

Badaia eta Arrato mendikateek Zadorra eta Baia ibaiak bereizten dituzte, eta Lautada mendebaldetik ixten dute. Badaia mendikatearen gehienezko garaiera Oteros mendiarena da, 1.031 m-rekin, eta moldatze karstiko garrantzitsua ageri du, Kanpantxo eta Los Huetosen ikus daitekeenez. Arkamo mendikatea Kuartango eta Lakozmonte haranen artean hedatzen da, eta tontorrik altuena Repico da, 1.184 m-rekin. Mendikate hau kluse izeneko formazio argi batek bereizten du Badaiatik. Formazio hori Baia ibaiak eragina da.

â&#x20AC;&#x201C; Urbasa eta Andiako mendiguneek, Nafarroako mendebaldean, Lizarragako failak erdibitzen duen sinklinal-egitura dute. Andiak egitura konplexua du: sinklinal esekiak (Beriain), antiklinal sabelgabetuak (Ergoiena), hainbat faila eta diapiroak, hala nola Ollokoa. Ikuspuntu morfologikotik, moldatze karstiko zabala garatu duen kareharrizko goi-lautada baten

Gibixo mendikateak, UrduĂąako sakonunearen hegoalA

820

800 780

760

0 72 0 70 0 68

740

0 76 0 78 0 80

Eskala 1: 50.000

BB Sestra-kurbak egiten.