Historia Batxilergoa 2 by Erein argitaletxea

%&"$

,>B470<2:, 7-0<>: #<02: B;0

Eragotzita dago, legeak salbuespenetan izan ezik, obra honen edozein eratako berregintza, komunikazio publikoa eta moldaketa, aurrez jabetza intelektualaren titularren baimena eskuratzen ez bada. Eskubide horien urraketa jabetza intelektualaren aurkako delitu bezala har daiteke (Kode Penaleko 270 eta hurrengo artikuluak). CEDRO erakundeak (www.cedro.org) babesten ditu aipatutako eskubide horiek.

Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa sailak onetsia (2003-7-16).

Azala eta liburuaren diseinua: Iturri Maketazioa: Erein Irudiak: Erein artxiboa, Lur artxiboa. Itzulpena: Rosetta testu zerbitzuak ÂŠ Alberto Prego Axpe ÂŠ EREIN. Donostia 2003 ISBN: 84-9746-126-6 L. G.: BI-XXX/XX EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 107 20018 Donostia T 943 218 300 F 943 218 311 e-mail: erein@erein.com www.erein.com Inprimatzailea: Grafman Pol. industrial El campillo. P A2 Gallarta (Bizkaia) T 94 636 91 94 F 94 636 93 33 e-mail: XXXXXXXXXXXXXXXXXX www.XXXXXXXXXXXXXX

%&"$

,>B470<2:, 7-0<>: #<02: B;0

?<64-4/0,

# &' ' $$ * " $$ " %& &' & ! %&"$ +0<2,>46 46,=>09 /, 30<<4,7/0 -,>09 34=>:<4, +0< ,D>0<>D09 /? 30<<4,7/0 -,>09 34=>:<4,6 4=>:<4, -0<<024>0,9 =:<>D09 /4<09 :D>:;:09 ,/4-4/0 -,> ?=6,7 0<<4,<09 34=>:<4, =;,494,<09 34=>:<4,<09 -,4>,9 ,D>0<>D0,<09 ,<,D:, &B:=>09, :9,<64, ><,/4D4:9,70>,9 6:<:,6 7?<<,7/0,<09 2,490,9 /?09 0<,249, 30<<4, 0<<020,<09 D0<-4>D?<, 0=>07,6: -024<,/, 4D:9, 0>, 08,6?80, 34=>:<4, -0<,

%&"$ '$$

!&* ! $"

# &' ' " ! * * " #$"* %' -0<4,< #0949>=?7,6: 3:8494D,D4: ;<:D0=?, ?<646?9>D, -0<<4,6 0>, 24D,6409 70309 ,20<<,7/4,6 ?=6,7 0<<4,9 !06,D,<4 0>, ,-07>D,49 24D,<>0,6 0>, 80>,7?<24,<09 2,<,;09, &B:=>09, <>0,<09 =:<<0<, 0=>07,6: -024<,/, 8,6?80, 34=>:<4,?<<0,9 0>, 34=>:<4,<09 3,=40<,9 # &' ' ! " '$"# $ $ *" & ! ! " " "! * * " #<:>:34=>:<4,6: 2,<,4,6 6,<>,2:>,<<09 0>, 2<0D4,<<09 6:7:94D,D4:,6 -0<4,< #0949>=?7,6: 30<<4 49/4209,6 7049? -,=6:409 5,>:<<4, 0>, ,94D>,=?9, <<:8,94D,D4: ;<:D0=?, 4=;,94,9 0=>07,6: -024<,/, 8,6?80, 0<<:8,94D,D4: -0<,9/?6: 4=;,94,9 # &' ' !&* ! & "%& " '! ' $ $ # ! !&%' ! <<:8,>,< 9;0<4:,<09 6<4=4,7/4, 4=42:/:09 8:9,<64, ?=6,7 0<<4, 64>,94, -4=42:/:09 1<,96:09 0>, =7,8,<09 ,<>0,9 &B:=>09, <<:8,94D,D4:, <<:8,<09 0<,249, 2,?<6: ?=6,7 0<<4,<09 7?<<,7/0,9

$" "

* $&

# &' ' ! '% 7 9/,7?= 4<4 0>, 06:9:84, 2,<,;09, ?7>?<, 0>, D409>D409 :;,<:>,=?9, 0>, ,94D>,=?9, ,9/,7?=4,< 24D,<>0,9 ?=?78,9,6 ?=6,7 0<<4,9 0=>07,6: -024<,/, 8,6?80, 0>, 1,8474, 8?=?78,9 6?7>?<,9 # &' ' ! $ %& ' $$ %' & & '$$ * '! $ & 0309 6<4=>,? 0<<0=?809 0<,60>, 0>, D,-,76?9/0,<09 3,=40<, !,1,< 0<<0=?8,6: 0>, 0?=6,7 5,?<0<<40>,6: 7?<<,7/0 ,9>:7,809/?,<09 -47,6,0<, ,9/, 06:9:84, 34<4-47/?09 =:<<0<, 0>, 80<6,>,<4>D, 4D,<>0, 02?90<:6: -4D4>D, 0>, ;09>=,8:7/0,6 ?7>?<, 0>, ,<>0, %,9>4,2: -4/0,9 0=>07,6: -024<,/, 8,6?80, </4 <:,9

*& &* $

# &' ' * ! $ $" " $ % D609 </4 <:6: 6<4=4, 06:9:84, 0>, /08:2<,14, 6<4=4, 9>:7,6?9>D, ;:74>46: 0>, 49=>4>?D4:9,7, 4D,<>0 ,7/,60>09 2,<,4,6 0/4>0<<,90:6: 0>, >7,9>46:6: D,-,76?9/0,6 4<409 6?7>?<, &B:=>09, 4D,<>0 8,>B49,/,6 -,9/:09 ,<>06: -:<<:6,6 # &' ' $$ &" " =>,>? 8:/0<9: -,> 0<,>D06: :49,<<4,6 !,1,<<:,6: 0<<049?, 0?=6,7 30<<4 6:9>4909>,70,9 80<46,<09 6:964=>, &B:=>09, =,-07 ,>:746:, 2:-0<9,>? D?09 0<<0249,

* $&

$!"

<<024909 024964D?9, </4 <:6: 4=;,94,9

!# $ "

!&* !

" $$

# &' ' % '$ "& $$ ! C %# ! & "D $ ' # '$ & %* !&$ * &' 9;0<4: 0=;,494,<<46 :<?,6 0>, 1:<,7>,=?9, :7:94D,D4:, 0>, 6:7:940>,6: 49;0<4:,<09 ?=>4,;09, 0=>07,6: -024<,/, 8,6?80, 0>, 1,8474, 1:<? =4=>08,9 ?=6,7 08,6?80, 0?<:;,< 08,6?80, # &' ' )( )( & )( ! & " " ! $$ 6:9:84, *( 809/0>46 *( 0<,6: 42,<:-4/0,9 4D,<>0 8?24809/?,6 0>, 0<<0-:7>,6 '<<0D6: 809/06: 6?7>?<, 0>, D409>D4, &B:=>09, =;,494,< 964=4D4:,

"!"

! '

)(

!&* !

" $$

! $ ! $%

# &' ' "$ " ! %" '& % " :<-:409 ,-=:7?>4=8:, 0=;:>4=8: 47?=><,>?, 6:9:84, D,3,<-0<<4>D06: ,3,70249,6 &B:=>09, :<? 0<<024809,6 0>, 0<<024809 3:<409 >B0<>,6?9>D, 0=;,494,< 6:<:,9 # &' ' !&* ! " $$ ! $ ! $% 9>D49,6: <<024809,<09 6<4=4, >D0<<4>,< 2,>,D609 0<,249,6 <,9>D4,6: <,?7>D, 9/0;09/09>D4,<09 0<<, ,/4D6: :9=>4>?D4:, &B:=>09, ,4:9,6: =>,>?>?>46 :9:=>4, 3,<>D0<,

%& &'

$ ! $

# &' ' $ ' &* $ & %& &' $ ! $$ <,?7>D, 74-0<,7,<09 -4/0 7?D0 2:2:<<, ,8,<<,7/4 342?492,<<4, ,<74=>,7/4,6 0>, ,<74=>,7/409 :9/:<4:,6 :<? ,<,?-4/0,<09 ,7/,60>,6 0>, 0D0<0D>0, &B:=>09, :9=>4>?D4:9,74=8:, * * 809/0,9 D03,<

# &' ' & "!" " #" & " & %"* 7/,60>, /08:2<,146:,6 7/,60>, ;:74>46:,6 0>, ,/8494=><,D4:,<09 ,7/,60>,6 7/,60>, 06:9:846:,6 906,D,<4>D, 9/?=><4,<09 2,<,;09, 0<6,>,<4>D,<09 =06>:<0, 0>, 149,9>D09 8?9/?, ,92470 8?24809/?,<09 3,=40<, <<:8,9>4D4=8:, 0>, 9,D4: 9:<>,=?90D6: 6?7>?<, =?=;0<<,7/4,6 0=>07,6: -024<,/, 8,6?80, 4<,?7>D, 74-0<,7,<09 24D,7/4,9 # &' ' $ % #" & " & % '$& " " $ & " 6: 6<4=4 ;:74>46:, 42,<<09 ,<74=>,7/4, 0>, <<0;?-746, &B:=>09, ?<<,7/0 0>, ;:74>46, ,9>:7,809/?,<09 ,7>0<9,>4-, -0<<4,6 D09><,74=8:, 10/0<,74=8:, 0>, 6,9>:9,74=8:,

$$ %& '$ * "

& % %&

#" & " $ ! $ %

# &' ' $$ %& '$ * " $ ! % %& " $% & % " $$ ,9:@,=06 0=;,494,< =>,>?,9 ,-4,<,D4>,6: =4=>08,<09 :49,<<4,6 %4=>08,<09 6<4=4, 0>, 6:9;:9>D0 =,4:,6 0<<02090<,D4:94=8:, <4=4,7/4 ;:74>46: 0>, =:D4,7, #<48: /0 $4@0<,<09 /46>,/?<, <<0=>,?<,D4:,<09 0<,249, 0?=6,7 7?<<,7/00>,9 ?=6,7 ,-0<>D,70>,=?9,<09 =:<<0<, 0>, -47,6,0<, 0=>07,6: -024<,/, %?1<,24=8:, 0>, 108494=8:, # &' ' " $ $ ! & '$$ %"$ 08:2<,14,<09 -47,6,-4/0, 0>, 7?<<,7/009 ,<>06: 06:9:84, /0=:<06,6 9/?=><4,74D,D4:, ?=6,7 0<<4,9 4D,<>0 ,7/,60>,6 ,92470 8?24809/?, 0>, 0<<0;?-746,D,70>,=?9, &B:=>09, #<09>=,<09 0<,249, 4<4>D4 49/,< 8:/?,9

! $ * "! %&

$$ #'

$$ *

# &' ' $$ #' $ ! %# $ !&* "$&'& " & $ *" <<0;?-746,<09 3,=40<, 0>, ,<,D: ;:74>46:, 4?<>06: <<01:<8,D,70 ?<<0<,D,70, <<0;?-746,9:09 6:9><,0<<01:<8, 0=>07,6: -024<,/, 8,6?80, =;,494,9 ** 809/06: 70309092: 0</4,7/0,9 # &' ' %# ! " $$ * 0<<, ;4D>? D?>09 1,6>:<0,6 0<<,<09 -47,6,0<, 0>, 9,D4:,<>06:>D0, 0<<, ?=6,7 0<<4,9 &B:=>09, #<:;,2,9/, ;:74>46:,<09 -,> -,>06: 2,<<,9>D4, 6,<>07, # &' ' '% '&"!" %& &'&' 7/0D ,?<<06:,6 0>, 02:0<, ;:74>46:, 0309092: ,?>:9:84, ;<:406>?,6 6: ,?>:9:84, 0=>,>?>?, &B:=>09, ?=6,7 9,D4:9,74=8:,<09 =49-:7:,6 0>, 84>:,6 # &' ' ! " $ & $ $" & -,92:,</409 ,<>0, <64>06>?<, &B:=>09, #4.,==:<09 0<946,

$ ! "$ !

$& %& "

# &' ' $ ! % " <,964=8:,<09 :49,<<4,6 ,<,;09, 0>, 9,D4:,<>06: 3,<<08,9,6 ?>,<64, :/0<94D,D4:, 34<?<:2046: 0>, 34<?<:204>, 3,8,<<06: 3,8,<6,/,6 ";:=4D4:,<09 3,D6?9/0, 0>, =4=>08,<09 6<4=4, &B:=>09, 46>,/?<,<09 0<,6?9/0,6 0>, 4<,?;09, # &' ' '% $$ & '$ # ! 09/0<,6?9>D,<09 :9/:<4:,6 0<<4,7/0,<09 0<,7/,>D0, <<024809,<4 08,9/,6: 0<,9>D?9, ?=6,7 6?7>?<, 1<,964=8:,<09 2,<,4,9 &B:=>09, ?=6,7 6?7>?<, 1<,964=8:,<09 2,<,4,9

&$ !&% * "

" $ *

$$ ! &

# &' ' &$ !&% * " #" & " ,=40<, 0>, &<,9>=4D4: ;:74>46:, 6: :9=>4>?D4:, 08:6<,D4,<09 -47,6,0<, 7020249>D,7/4,6 &B:=>09, 6: 0=>,>? 6:7;0, # &' ' &$ !&% * " & " $ * '% $$ ! <,9.:<09 30<4:>D,<09 :9/:<092: ;,9:<,8, 0<946,6: =>,>?>?, 0>, !,1,<<:,6: :<?,<09 :-06?9>D, :2:<60<4, 0>, -4D464/0>D,<09 9:<8,74D,D4:<,6: ,<,D:,6 ?=6,7 06:9:84, ><,9>=4D4:,<09 2,<,4,9 4D,<>0 0>, ;:74>46, 8?24809/? D,3,<<,6 0>, -0<<4,6 ** 809/0,<09 ,D609 7,?</0906: 6?7>?<, 0=>07,6: -024<,/, 8,6?80, ** 809/0,<09 -?6,0<,9 0>, ** ,<09 3,=40<,9

%# ! !

Andrea Comas. EP[S]

Memoria de la transici贸n. El Pais.

,9/0<,6 3489:,6 0>, 9:<-0<,<09 7?<<,7/06:>,=?9,<09 /0109>=, 30<<409 =09>4809/? =,6:9090>,6:,6 /4<, 30<<409 /01494D4:,<4 0>, 2,490<,6:092,9/46 -0<04D>0,<4 /,2:64:90D $

96'/4/'15 ('4*+8' 0'8:@+4 "+8+0/2-5 ;.'8:+'4

':'2;4/'15 /'*'

$ + +91':;@

15 /8'/2'8+4

'2/@/'8 ./8/:'88+4 3'4/,+9:'2*/'

;:5453/' 9:':;:;' 54'8:@+15 (+@6+8+:'4

;8:+'4

15' (+@'2'15 ';:5453/' +88+-/3+4'

$ + 521258+' :8'*/@/5'1 +:' 1;2:;8'@15 9/4(525'1 .+88/+4 585/3+4 152+1:/(5'8+4 +:' .+88/' 8+4 458:'9;4'8+4 6'8:+ */8' +9:+:/1' -;9:;'1 '/9/'2*/' +:' -/@'8:+ .'88+3'4'1 ;2+8:@+15 35*;'8+4 6'8:+ .'/4 @;@+4 '/2' (': -+./'-5 */8' +@';-'88/ (+8+@/'1 */:;+4 153;4/:':+ (':+15 .+88/ (':+15 1/*+ 9+4:/:@+8'15'4

0 kapitulua

/2+;;/A59 +6 .+ 2/;;3+6./ /.9 /<=+=> ,+=/8 23<=9;3+ */; .+ 2/;;3+6./+ !98 2+<=/8 .+ 2/;;3+6./ ,+=/8 23<=9;3+ !93A 2+<=/8 .+ <:+383+;/8 23<=9;3+ + +6 .+ ><5+6 /;;3;35 */;=+8 938+;;3=A/8 .+ ><5+6 /;;3+;/8 /@3<=/8=A3+ !9;+389 3;3<=/8 .+

*/;1+=35 35+<=/8 .+ 2/;;3+6./ ,+=/8 23<=9;3+ 0<<4 =09>4>D0, 9,D4:, =:<>D0, !,D4: 4=>:<4, -,>09 ,<<4=6?,6 */; +A=/;=A/8 .> 2/;;3+6./ ,+=/8 23<=9;3+5 =;,494,<09 34=>:<4, 3<=9;3+ ,/;;/13=/+8 <9;=A/8 .3;/8 9A=9:9/8 +.3,3./ ,+= ><5+6 /;;3+;/8 23<=9;3+ <:+383+;/8 23<=9;3+;/8 ,+3=+8 +A=/;=A/+;/8 +;+ A9+ ?=6,7 0<<4,<09 34=>:<4,<09 ,D>0<60>,<09 ,<,D:, ?=6,7 0<<4,<09 34=>:<4,<09 /01494D4:, +049 /, ?=6,7 0<<4,<09 34=>:<4, 024>09 3,=>06: 2,?< 02?92: ,-4,;?9>?, ?=6,7/?9>,=?9,<09 D467: 34=>:<46:, &@9<=/8+ 2,<,4,9

:<:,<09 0<,249, 7?<<,7/0,<09 2,490,9 8:9,<64, ><,/4D4:9,709

/<=/6+59 ,/13;+.+ *& $<38=/<3+ *& $136=A+;;3+5

4D:9, 0>, 08,6?80, 34=>:<4, -0<,

,;, 34=>:<46: -,>09 ,D,7;09,

1. dokumentua. Espainia! Espainia! Espainia oso ederra da. Espainian badira oso mendi handiak eta oso ibai zabalak eta iturri asko eta lore asko. Eta soroek garia eta olioa, ardoa eta eztia ematen dute. Eta eguzkia oso distiratsua da eta zerua oso urdina. Horregatik gizon guztiek Espainian nahi zuten bizi. Eta batzuk itsasontziak oihalez beterik zituztela etortzen ziren, Espainiako urreaz aldatzeko. Eta beste batzuek hona etortzen ziren bizitzera emazte eta seme-alabekin. Eta oso gustura bizi ziren eta inork ez zien trabarik egiten. Baina etorri zirenetako batzuk oso handinahiak ziren eta espainiarrak bidali nahi zituzten eta Espainiako herriak, lurrak eta aberastasunak beretu, baina espainiarrek ez zuten amore eman eta itsasoaz bestaldera bota zituzten. Diktatzeko eta ikasteko esaldiak: “Espainia oso ederra da. Espainiarrek ez zieten atzerritarrei inoiz Espainiaz jabetzen utzi”.

Serrano de Haro, Agustín. Yo soy español (Historiako lehen mailako liburua). Escuela Española. 1962.

Nola ahaztu, adibidez, erromatarren garaian sortu zela Hispaniaren kontzeptua, zeinak, ez dezagun ahantz, Iberiar Penintsula bere osotasunean aipatzen baitzuen, edota Erdi Aroan osatu zirela ondorengo Espainiaren egitura taxutuko zuten gune kristauak?”. Julio Baldeón Baruque. Las culturas prehistóricas, Manuel Tuñón de Lararen Historia de España lanean, Ámbito Argitaletxea. 4. dokumentua. “...Irakatsi behar den Espainiaren historia, alderdi kontserbadorearentzat –Pedro Ruiz Torresek duela gutxi idatzi duen bezala–, unibertsitate aurreko ikasleek Espainia deritzana aspaldi-aspaldiko denboretatik existitzen den izaki kolektibo bat dela ikasten duten diziplina hura da, eta izaki hori gertaera politikoek eta pertsonaia handiek egituraturiko kontakizun batean barrena garatu da. Aznarren gobernuarentzat, nire ustez, tesi horrekin bat egiten ez duten guztiak, haren konstituzionalismotik kanpo geratzen dira. …Gauza argia dirudi Gobernuak –duela gutxi Ramón Villaresek eskatzen zuen bezala– Espainiaren historiaren ikuspen globala periferiako ikuspenekin bateratzea, hori sustatzeko asmorik batere ez duela. Jende askok nahitaezkotzat jotzen duen premia da”. Alcazar, Joan del. L´ensenyament de la Història d´Espanya. El País (Valentziar edizioa), 2001eko otsailak 22. Valentzieratik itzulia.

2. dokumentua. Espainiar Nazioa. ...Gaur espainiar nazioa BAT da: ez baitu onartzen bere gorputz bakarra eta arima bakarra suntsituko duten ez geografia ez moral urraturik. HANDIA DA: Munduan nagusitu baita, bere semeen sakrifizio heroikoaren bitartez, eta haiek duintasuna bizitza baino garrantzitsuagoa dela frogatu dute. LIBREA DA: Bere nortasun historikoaren mamia ostu nahi zioten heri arrotzen mendekotasuna gainetik kendu duelako. Ni espainiarra naiz; Espainian jaio naiz. Nire gurasoek eta aitona-amonek jatorri bera dute. Espainiarra naizelako, promes egiten dut jaio naizen herria handitzeko ahaleginean emango dudala bizitza osoa. Gora Espainia! Gora Espainia betiko! Espainiar arima berez da katolikoa. Así quiero ser (El niño del nuevo Estado). Lecturas cívicas. Hijos de Santiago Rodríguez. Burgos 1940.. 3. dokumentua. “Alabaina, gaur egungo errealitateak atzoko egunean proiektatzeak arrisku handiak izaten ditu, zeren iraganeko edozein aldi nazioaren etorkizunaren prestakuntza balitz bezala ikusteko joera izaten baita. Arrisku argi horrek ordea ez dio bidezkotasunik kentzen historian murgildu eta gure egunotaraino iristen den hari gidaria bilatzeari, nahiz eta iraganeko denbora ez izan, besterik gabe, etorkizun jadanik emanaren aurrekari hutsa.

4 3 ) "3 31 &( /& !1$1+ ."+ /&+0"/& $&/ ,+!,."+$, "/ )!& % 1 5 ".03 )"0 /1+ ."(&+ ".)&'&, "..& 0"+ +03"(, 3". &0 "$&+ + %& ! 6 &$1") !" + *1+,

"&+ "3 1$ ..& !&.") "0 "0,..& + %& !1 '"+!" ( /- &+& . "&+ $ . &"3 *&+03, ! 0"/01 "&+ ! 0"/01 + $".& !&."+ "/- &+& .."+ !"#&+&3&, "&+ !&. 0"/01(, &!"& + $1/& ( "&+ !&. &- 03"+ !&."+ ..&/(1 ( ".$ 0&( $".0 03"+ ! ..&/(1 %,.& 1." 1/0"3 1.."(, & 0"/01 ( ".,.& ) !&. ..&/(1 %,.&" 0 + ..&/(1 %,.& $,. "%". "$&)" ". %,.."0 (, + )&/& %&/0,.&(, "$&0" ."+ )!" "!, (,+0. $".& ! ".$ 0&( ) ! ' ..". 0". 01.&( &. ( 0/& "% . !"+ /- &+& ."+ %&/0,.& ."+ &+$1.1 + ". ! "0 3"&+ ! (,+0/". !,.""+03 0 /- &+& ."+ %&/0,.& ."+ %") 1.1 /- &+& ."+ %&/0,.& ."+ 3"&+ & &(1/*,)!" $".& !&. ")( .."+ 1.."3 1.." )!". &03 31 0"/01 ( "0 "$&+ "!1(&"+ /&+0"/&

* $

%& !

& !

%&"$

Historia, hezkuntzaren munduko ikasgai gisa, XIX. mendean sortu zen, burgesiaren eta ilustratuen (Hirugarren Estatuaren) interesen emaitza gisa, haiek estatu bateko eta nazio bateko kide izatea kontrajarri nahi baitzioten monarkia baten mendeko izateari (gai honen txostena). Era horretan, aldatu egin zen lurraldearen antolaketa eta banaketa nazioak gidatzen zituzten erregeen oinordetza eskubideen arabera egin beharra, horren lekuan pertsonen eta gobernarien gainetik legokeen estatu bateko, nazio bateko eta komunitate bateko kide izatea ipiniz. Nazioaren ideiak, era horretan, askatasunaren eta aurreramenduaren garaipena suposatzen du. Geroago, aleman erromantizismoak ideal goragoaz hornituko du nazioa; ezaugarri ia mistikoz, ia irrazionalez jantziko du, eta haien bidez, indar handiagoz edo txikiagoz, komunitate bereko kide izateko sentimendua duen gizarte baten enbor komuna bihurtu zen nazioa.

/;;3 </8=3=A/+ 8+A39+ <9;=A/+ !,D4:,6 ;0<>=:9,6 7:>D06: 0>, -,>0<,>D06: 024964D?9, -0>0 /0D,9 9,34>,0D6:, /, 9,D4: 3:<<0>,6:,6 /4<09 -4D>,9 70 2?D>409 ,<>0,9 7:>?<,D6: 0>, 3,<<08,90D6: =09>4809/? -,> :=,>D0, 30<<464/0 =09>4>D0, 0>, ,7/4 -0<0,9 ;7,90>,6: 2,490<,6: -4D>,970092,9/46 0>, 30<<4092,9/46 -0<04D>06: 6:9>D409>D4, =:<>D0, ?>:4/09>4146,D4: 3:<4 7:<>D06: :=,2,4 3,?0>,>46 ,-4,>?>, 024>?<,>D09 /4<, 9,D4:,6 J 030946 =;+8<A/8./8=A3+ 23<=9;359+ 08,9 -03,< D,4: 9,D4: 6:8?94>,>0,<4 4<,2,9,<0649 7:>?6: /?09 :=,2,4<09 -,> ,3,746 0>, D,3,<<09, 9,D4:, ;0<>=:909 ,?<<06:, /07, 6: 4/04, =?=>,>D06: 307-?<?,D <, 3:<<0>,9 34=>:<4,6 4<, 2,9,6 ,8, -,>09 ,9>D0<, 5:6,>D09 /? 6:8?94>,>06: 64/0 -,6:4>D,<4 3,7,6: ,9,4>,=?9 =09>4809/? -,> 0>, :9/:<092: >D, -,>0<,>? -,> 08,90D 0D,?2,<<4 -,>0<,>?0>,9 9,-,<809 >D09 /4<09,6 D609 1490,9 1,8474, -0<06: 64/0 4D,>06: =09 >4809/?, 2,<,>D06: ,3,70249, /, J 42,<<09 5>6=>;+ 597>8 /=+ ,/;/A3 -,>09 0B4=>09>D4, 3:<<06 08,92: -,4>4D64: 30<<4,7/0,<4 -,74: =490=809 ><,/4 D4: :34>?<, 0>, 0<,6?9/0,6 9,D4:,<09 8?7>D:, 2,490<,6: 30<<4,7/00>,>46 -0<04D46: /4>?09, ?7>?<, 3:<<06 5,>:<<4, 4<, 2,9 ,3,746 0>, ?<<?906:,9 /?07,<46 0>, /09-:<,<0649 >,960 <,>? /07,<46 -07,?9,7/4D -07,?9,7/4 42:<>D0,9 9:7,6:>,=?9 -0<0D4, =:<>D09 /? J 4<?2,<<09 6>;;+6./ 597>8 ,+= 3,7,6: 0<,9 9:9 9,D4:,<09 4/04, 7?<<,7/0 -,>,=?9,<09 0>, ,D609 -4 809/0: >,9 -,>0D 0<0 0=>,>? 49/0;09/09>009 8:>:< 4/0:7:246: 9,2?=4, 4D,9 -,4>, ?<<,7/0,6 1,6>:<0 14=46:, =?;:=,>D09 /? 9,D4:,<09 03?9 :<2,946:, 0>, -4:7:246:, 4, 0>, 8:/? 3:<<0>,9 -0<>,9 2,<,>?6: /, 9,D4: 6:706>4-:6: 64/0 4D,>06: 9:7,6:>,=?9, 06,<<46: /?09 3,D4, !,D4:,<09 7?<<,7/0,<09 8?209 -,<90,9 5,4:>D0, /, 9,D4: 6:8?94>,>0,<09 64/0>,=? 9, 0=6?<,>D06: :=,2,4 9,2?=4, J ,?2,<<09 9,D4:, :=,>D09 /?>09 64/0 2?D>406 23A5>8 =A+ ,/;+ 0<,-47>D0, !,34D 0>, -,/4<09 34D6?9>D, -,6,<<, 0<,-47>D09 /?>09 9,D4:,6 2,D>07,94,D 849>D: /4<09 30<<4,6 53354=+'2:. 0>,- -,/4<, 3,49-,> 34D6?9>D, 0<,-47>D09

/?>09 9,D4: 6:8?94>,>0,6 =;,494,<09 0>, ?=6,7 0<<4,<09 6,=?,9 -0D,7, 4D6?9>D, /, 9,D4: -,>09 8?49, :9/:09, /01494>D09 /?09 :=,2,40>,6: -,> ,49-0=>0<,49: /, 3:<4 024, 9:9 9:<8,70,9 0<7,D4: D?D09, 0<,>D09 -,4>, 9,D4:,<09 0>, 34D6?9>D,<09 ,<>0,9 -,4>, 30<<4,7/0,<09 -0<,<09 4D09/, ;090,9 0<0 3,7,6: 0<,9 9:9 70309, -42,<<090>46 -,4>,>:< <,9>D4, 0>, 1<,9>=0=, 708,94, 0>, ,708,9, 0>,D60946 -,/4<, -0=>0 :=,2,4 -,>D?6 9,D4: 6:706>4-:,<09 0<,60>, ,D609>D09 /?>09,6 -0=>0,6 -0=>0 ,+8./;+ 237 89+ 1/;=+/;+ 23<=9;359 1+;;+8=A3=<>+5 :/;=<98+3+5 .3;>+ /=+, D,?2,<<4 3:<409 2?D>409 307-?<?, 9,D4: -,> 8?9/?6: 2,490<,6: 9,D4:0>,>46 -0<04D>0, /, 3<=9;3+ !+A398+6 ,+=/8 +;;3<5>+5 D609 809/0:>,9 9,D4:,<09 4/04,6 0=6?<,>? /?09 2,<<,9>D4,<09 08,4>D, /, D04909 8,4D ,D>0<>? 4D,9 /09 4<, 2,9,<09 34=>:<4, 9,D4: 8:/0<9:0>,9 4=>:<4, 3:<409 307-? <?, /09-:<,9 ,3,746 0>, ?<<?>409, 5:,>0, /, 9,D4:,<09 =:< -?<?, -47,>D06: 0>, 3,<09 M8?49,N D049 8:/?>,9 0<,>? /09 1496,>D06: ,7024, 9,D4: 0/?64D -0>0 9,34 /, /09-:<,<09 5:,9, <, 3:<<0>,6: 34=>:<406 ,<<4=6? -,> 4D,>09 /?>0 5,649 -03,<<06:, 0D -,/, 4<,2,9,<09 0>, :<,49,<09 :60<<06: 46?=8:7/0<46 4D,9 9,34 !,D4: -,>09 34=>:<4, L =;,494, <,9>D4, ?=6,7 0<<4, 708,94, 0>, ,-,<<09 34=>:<4,L 2,?< 02?92: 0<,6?9/0 ;:74>46:0>,>46 0>, 0=>,>? -,9,60>0>,>46 ,-4,>?>, 024>09 -,/, 0<,6?9/0 3:<406 0>, ,9>:7,809/? 3:<4 -0>4/,946 0B4=>4>? /4<07, =490>= 2090D,60 0/: ,<0 7,<<4,2: 9,D4:,<09 8,84,<09 ;<0/0>0<849,D4:, 4<,2,90,9 4/,>D4, D02:07, ;09>=,>D0<, 0<0 4<4>= 249>0D60 0>, /09-:<, 2,?< 02?9 0D,2?>D09 /?2?9 9,D4: 3:<<0>,<, 307>D06: ;<:D0=?, -,49: 0D /07, 4D,9 <<0,74>,>0, -0=>0 -,> /, :</, ?07, -0<<03?9 0/: 34<? <03?9 ?<>0 6,=?<46 3:-0<090,9 0>, /?07, 03?9 ?<>0 ;,=, >B: 708,94, 0/: >,74,6: 6,=?0>,9 ,/4-4/0D 30<<4,7/0 8:/0<9:,6 /,?/09 706?0>,6: -4D>,97006 0D D?>09 2,?< 02?9 -0D,7,6: 9,D4: -,>06: 64/0 4D,>06: 0D =09>4;09, 0D =09>4809/?,

5 dokumentua. Iberiar Penintsularen mapa, Portugal desanexionatu aurretik eta ondoren.

Zamora Oporto Coimbra

Toro

Burgos

Iruñea

Jaka

Bartzelona

Toledo

Kordoba

Granada

ERR

T EDI

AS ITS

?<>0,9

6. dokumentua. Don Pelaioren nahigabeko ekarpena. “Rodrigo ezpatadun ilun hura, berak bere ekintzen transzedentzia izugarria inoiz jakin ez zuen arren, ezta susmatu ere, Fortunak herri baten buruzagi bihurtuko zuen, monarkia baten fundatzaile, kristautasunaren berrezarle, europar gizalegearen paladina islamiar eta afrikar erlijioaren eta kulturaren aurrean. Argi dakielarik historialariak zeinen baliotsuak izaten diren historian ustekabeko zertzeladak, itxuraz hutsalak direnak, saiatuko da behatzen –eta bete-betean asmatuko du–, modurik ahalik eta objektiboenean, Asturiasen hasiera erakunde soziopolitiko antolatu baten gisara izan zen benetako abentura haren garapena. Covadongako gudu mitikoa eta haren ondorengo oihartzunak gauza berezi bat hasi ziren adierazten, erreinu bisigodo garaitua berrezartzeko desira ororen guztiz bestelakoa. Pelaiok “iman harri” baten eginkizuna beteko du –egilearen irudi zorionekoan– Iparralderantz ihes egindako godoak erakartzeko, behin asturiar lurraldeko jatorrizko biztanleekin ituna egin ondoren. Horixe izango da Covadongaren esanahi historiko benetakoa, islamiar inbasore beldurgarri eta gorrotatuaren kontrako jardueraren oinarri komun baterako balizko osagai guztien lotura lortzea”. Sánchez Albornoz, Claudio. Orígenes de la Nación Española. El Reino de Asturias. Estudios críticos sobre la Historia del Reino de Asturias (Selección). Sarpe Argitaletxea, 1985. 7. dokumentua. Batasuna nazionala ez zen 1812 arte lortu. Beren garaitik bertatik, Errege Katolikoen izena automatikoki lotu zitzaion batasun nazionalaren ideiari. Berrespen hori, eta beste batzuk, hain bihotz barnekoak ditu hiritarrak, hainbesteraino dira hiritarren kultura ondasuna, non, auzitan jartzen badira, zorroan dituen billeteak faltsuak direla esan baliete bezalaxe gogogabetzen baita. Kultura tesien maila hutsean halako arbuioak sortzen badira, nolakoak ez ote diren dogma nazionalen mailan sortuko! Beste espa-

LEONGO Leon ERRESUMA

ATLANTIKO OZEANOA

Leon

Oporto

Lisboa

Bilbo Burgos

Zamora Valladolid

GAZTELAKO ERRESUMA

Toledo

Iruñea

Jaka

ARAGOIKO ERRESUMA

Teruel

KATALUNIAKO PRINTZERRIA

Bartzelona

Menorca

MALLORCAKO Valentzia ERRESUMA

VALENTZIAKO Ibiza ERRESUMA

MURTZIAKO

Mallorca

Kordoba ERRESUMA A ASO Jaen Sevilla ITS Murtzia EO N A Granada ERR GRANADAKO DIT ME ERRESUMA Tarifa

?<>0 492?<?,9

rru horretan, Espainia ez da ez hobeto ez okerrago ibiliko herrialdearen batasun erabateko eta biribila ez zela etorri 1812ko Konstituzioa arte errepikatzeagatik hemen, denok ondo dakigun bezala. Voltes, Pedro. Historia inaudita de España. Nuestro pasado histórico contemplado con la mentalidad crítica de hoy. Plaza & Janés. Bartzelona, 1984.

"&+ ! "$&)" ( ,+ ") &,."+ &.1!& .& "* 0"+ !&,+ "/ + %& "&+ $".0 ". ' .03"+ ! 0"/01 + 5$ 13 "."3&6 "0 1.."(, "3 "3 ) (, &3 +$, !"+ ."+ % /&". $&/ "/01 + 3-&* .. 03"+ !&."+ $".0 ". ( (,+03&"+0" ( !&. ) 1/0"$ "(, ( "&+ 3"+ ,+ ") &,."+ %") 1.1 "." "(&+03"0 + "0 3". ),.01 31"+ "/01 ."+ "$&)" ."+ 1/0"3 +,&3 $".0 01 3"+ /- &+& ."+ 0 /1+ "&+ !1 0"/01 %,+"( )!" + $1/& /- &+& ."+ 0 /1 + .& 1.13(, "/0" 0"/&"(&+ )!". 03"+ ! ( /& !1$1+"3 "/- &+& . + 3&, ."+ "!,0 "/- &+& . + 3&, ."+ 0 /1+ ."+ ' 0,..& ."+ ! 0 "0 1+" !"/ ".!&+ ( "* + !&. ".$ 0&( $".0 03"+ !&. )!" %,.&"( /, &03 31 % &+ 0 ". +031+ "0 3 ) &03 31 ". +031+ %,.&"( ,&+ ..& ( 3 ) "3 31 3"&+ "30 &! /,.03"+ !"+ .."$" 0,)&(,"+ &.1!& ."+ $ .. +03& "0 /- &+& ."+ &/0,.& + !10"+ )&, 3 )03". (, +

* $ *& $&* ! '

& !

%&"$

Historialaria, itxuraz, iraganaren ikerle aseptikoa bada ere, errealitatea bestelakoa da. Izan ere, berreraikuntza historiko bat egiten denean, egiten duen historialari horren berorren ideologiaren eta pentsamoldearen arabera egiten da. Ezin gaitu harritu, beraz, gertaera bat bera modu desberdinetan interpretatua ikusteak, hots, esplikatzen duen ideologiaren arabera. Horrekin batera, historiaren zientzia, denboraren poderioz, iraganeko gertaeren berreirakuntza osoagoa bideratzen duten ezagupideak hobetuz joaten da, eta, hala, askotan gertaera beraren interpretazio desberdinak ezik, kontraesanak eta zuzenketak ere aurkitzen dira. Historiaren berreraikuntza elementu â&#x20AC;&#x153;subjektibozâ&#x20AC;? eta â&#x20AC;&#x153;objektibozâ&#x20AC;? josita dago, aldi berean. Objektibotasun absolutua errealitatean erdietsi ezin daitekeen abstrakzioa da. Iraganeko gizarte edo gertaera bat aztertzeko ahalegin oro denboraren eta geografia-esparruaren mende dago, erremediorik gabe. Ez da, beraz, batere harritzekoa, Espainiako Historia berreraiki nahi denean, ikuspegiak, gertaera jakin batzuen garrantziari buruzko iritziak, pertsonaien hautaketa edo pertsonaia horien ekintzei buruzko balorazioak eztabaida eta polemika iturri izatea. Horregatik guztiagatik, adimen irekiz eta tolerantzia dosi handiekin hurbildu behar dugu historiaren azterketara, eta argi eta garbi bereizi behar ditugu datuak interpretazioetatik, gertaerak intentzioetatik, eta dokumentu historikoak historiografikoetatik.

<:+383+;/8 23<=9;3+ !,D4:09 34=>:<40D 849>D,>D0,9 ,<,D: 9,2?=4, 4D,>09 /, 5,64>0, 9:4D 0=,9 /,4>06009 9,D4: 3:<406 3,=4 D4<07, =:<>D09 /4-4/0 -,>0<,6: 9:4D>46 0=,9 2090D,60 -,/07, 30<<4,7/0 0/: 7?<<,7/0 -,> =;,494, 4D09,D 0D,2?>D09 /09, ,?<<06: ,>,70,9 ,4;,>? /4>?2?9 -0D,7,6: 9,D4: 0/: 0=>,>? -,>09 0D,?2,<<4,6 /4>?09, ?<2:=6: >,;?0<., 809/470<<:,9 0249/,6: ,?<646?9 >D0>,9 7:<>?>,6: 491:<8,D4: :;,<:09 ,<,-0<, D,7,9>D,<46 2,-0 0=,9 /,4>060 02?92: -0<4,< ;0949>=?7,6: 7?<<,7/0,9 -,/4<07, 24D,64,6 /?07, 4, 8474:4 -,> ?<>0>46 3:9, ,7, 0<0 24D,64,<09 ,20<;09 2:4D>,< 3:<<0>,>46 2:<,2:6: -,>,=?9 6?7 >?<, 6:8?9 0/: 09>0 9,D4:9,7 -,>06: 64/0 4D,>0,<09 9:7, -,4>06: 6:9>D409>D4, 3,<>D0<, L0=;,494,< =09>4>D0<, ,7024,L :=: >,<>0 7?D0, /,2: 3<:+83+ 34>D, 0<<:8,>,< 9,2?=4>,=?9,<0649 ,20<>D09 /, , L : ( 0>, 90?<<4 /0=-0</4906: 0<08?,6 4D09 /,>? 4D,9 /4>? 2:<,-030<, 34=>:<46:09 ,<,-0<, :<<09 ,?<<0>46 2<06:06 ,/4-4/0D /6=35B 4D09, 0<,-47>D09 D?>09 :D0,9: ,7/06: 0/4>0<<,90:,<09 809/0-,7/06: 7?< 2?D>4,6 4D09/,>D06: 0<:,2: , ( 809/0>46 ,?<<0<, ,/;3+ 4D09, 3,=4 D09 0<,-47>D09 <<:8,>,< 49;0<4:,<09 3:9/,809,<09 :9/:<09 D,>460>, 49-,=4: 0>, -,9,60>, 3,9/4,6 20<>,>? D4<09 ;0949>=?7,6: 7?<<,7/0,9 0>, 0<<049?,6 4D,9 0D46 6?7>?<,6 0<0 :=: ?2,<4,6 D4<09 ?=6,<<4 0>, 7:>?<, 9,2?=4,6 6<4=>,?>,=?9, 0>, 074D, D4<09 0>, ,D609 3:906 /0=0249/,6: 49;0<4:,<09 :49:</06: ,7/,<<46,>? D?09 -0<0 -?<?, ?<>0,9 :=>0 8?=?78,9 -,>D?6 &,<41,9 703:<<0<,>? D4<09 0>, 3,8,< ?<>0 0=6,=0>,9 4, ;0949>=?7,6: 7?<<,7/0 :=:<, D,-,7/? D4<09 +,-,76?9/0 3:<4 3,49 4D,9 D09 7,=>0<<, 9:9 9060D ?70< -,4>,4>060 0D;,/, -0< >,6:09 0<<0=4=>09>D4, 0=6,=,2,>46 0>, +;3<=95;+A3+ 23<:+ 8919.9+;/8 ;,<>0 3,9/4 -,>06 9,34,2: 4D,9 D?07,6: 49-, =:<00649 4>?9,6 0249 0D09 0D 3,409 6:9><,6: -:<<:6,9 3,=4 #09>=, /,4>060 -0<,D 7?<<,7/0,<09 4/04, -,>0<,>D,470,

0=>,>? 0/: 9,D4: -,>09 3,D4,<09 ,9>D06: D0<-,4> :=: ?<<?9, D07, :<,49/46 60<7,<4 ,=6:<09 ,-?<?D 9?+.981+59 2?/?,9 -,> 24D:906 #07,4: 0<<020,<09 -?<?D,24>D, ;0,9 9-,=, 084<<,6 -4/,74>,6: :=>0 4=7,84,<<09 6:9><, 7:< >?<,6: 2,<,4;09, 2?90 -,>0<,>? -,>09 ,-4,;?9>?, /, 0>, 2?90 3,<09 492?<?,9 :=,>? -4/0 D09 ;0949>=?7,6: 7?<<,7/0,9 9,2?=4>,=?9 8?=?78,9,<09 6:9><,6: 5,</?0<,<09 :49,<<4 6:8?9, ?90 3:<<06 0<;49 -,> =?;:=, /0D,60 ,-4,;?9>? -,> -,49, 49:7, 0<0 0D ;0949>=?7,6: 7?<<,7/0, -,>0<,>?6: D?09 0<,6?9/0 -,> =:<>D06: 6:9>D409>D4, :9>D409>D4, 3:<4 3,49 D?D09 0<0 ;;/1/ +=96359/5 24/,>?<46: 7?<<,7/0 -,>,=?90>46 ,?<<0<, 3,=46: /, =:<>D09 0>, ?90 3:<4 3,<>? :34 /, =;,494, 8:/0<9:,<09 ,?<<06,<4>D,> !:7,9,34 0<0 M =;,494,6: 0<<020N 0/: M =;,4940>,6: 0<<020N >4>?7?, 0D /, <: 0<<4, ,<>0 0>, +;69< ( ,<09 0<<049,7/4,<09 -?6, 0<, ,<>0 D,-,7/?6: 3:<4B0 -,4>, >4>?7? 3:<4 /?09 0<<020, 0>, /09-:<, 8:/0<9:,6 =,<>?>, /,?/090,9 -,49: 0D /? -090>,6: -,74:<46 3,<>?6: 2,?< 02?9 ;0949>=?7,6: 7?<<,7/0, :=,>D09 /?>09 =;,494,<09 0>, #:<>?2,709 -,9,60>, -?<? >D09 0>, 3,409 49/0;09/09>D4, =09/:>D09 /090,9 =64 -0/4 M =;,494,6: 0<<020N 0=,;4/0,6 /?07, 2?>B4 ,<>0 D?09 4D09/,;09 -0<0D4,<09 0>, 4<4=809,<09 ,/4-4/0 24=, 9:7, -0<<0=>09 /4>?09 /63:/ ( , 0<<020,6 <<020 24<4 -,>0,9 6: M 4D6,46: 5,?<0<<4 2?D>4D 9:-70 0>, 2?D>4D 704, 706: 1:<?,6 =,7-?0=;09,6 ,=6,>,=?9,6 ?=,/4: :9 0>, :34>? <,6N 0<<0=;09 3:<4 0D /? 024>09 =;,494,6: 0<<020 24=, ,4>D4 >46 M0<<049?09 0<<020N 24=, :9/:<092: ,/40<,D;4/0,6 0<,-474D G +:' 4/8+ 88+/4; +:' ';8+88/ .';+:'15 2+1;'1 58'/4 */8+4'1 +:' +:581/@;4+'4 /@'4 *'/:+@1++4'1 4/8+ -/8/ .54+4 +*;1/'8/ *'-51/54+@ +*5 +*5@+/4 +8':'4 *'-51/51++4+@ '1/@;+ +@+4 /@1'/15 0';8+88/ -;@:/@ 45(2+ +:' -;@:/@ 2+/' 2'1 !85/:'88/'4 @+/4' 4/8+ 88+-+ +91;+:'4 /6/4/ ('/:@;+4 58*+@1':; 4/4*;+2' +:' 54:'9;4 +88;1/:9; .'8/ +91+8 4/8+ +88;1/:'9;4 4':;8'2'1 (+8+ 958:@+@15 '91':'9;4' +:' 0':5 88/@15 5(2+@/' -58*+:@+4 ('/:@/54EH

8 dokumentua. Euskalduntasunaren zabalkunderik handienaren mapa. Bordele

Gar

KANTAURI ITSASOA

1778

Ebro ib

aia

Duero

ibaia

ona

VII. MENDEA. EREMU ELEBIDUNA

Huesca

iba

ia Tolosa

EUSKAL ETA EUSKAL MODUKO TOPONIMOEN EREMUA

Andorra

Soria

9. dokumentua. EHain zuzen ere, “Euskal Herria” esapidea, hizkuntzari eta hizkuntzaren (euskararen) zabalkunde eremuari dagokio, eta estutuz joan da historian zehar. Denboran koka genitzake euskal geografia eremuaren murriztearen aldi desberdinak: zeltizazioa eta, ondoren, erromanizazioa antzinaroan; geroago, Lehen Erdi Aroan, oc hizkuntza deritzanen eraketa eta zabalkunde aldia, hau da, latino-erromanikoena. XIII eta XIV. mendeetan, “limosí”z, “provençal”ez, gaskoieraz, nafar-aragoieraz edo biarnesez mintzatzen da jendea, kasuan kasukoaz, Donibane Garazin, Maulen, Lizarran, Baionan edota Bastidan. Enkarterrietan gaztelaniaz mintzatzen diren biztanleak bizi dira, baina hala ere Bizkaiko parte dira. Goyhenetche, Manex. Historia General del País Vasco. Tarttalo. Donostia, 1999. 10. dokumentua. “Bizkaia, Araba eta Nafarroako parte handi bat ez dira Euskal Herriaren parte, eta, toponimia gorabehera, aspaldiko gauza da hori”. “Euskal-Herria euskal hizkuntza erabiltzen den eskualdea besterik ez da”. Georges Viers. Le Pays Basque. Privat, 1975.

2.art.-Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak eta era berean Nafarroak ere, Euskal Herriko Komunitate Autonomoaren partaide izateko eskubidea dute.

1. "$1+$, . +03& (, "0 /- &+& (, 3"&+ )1.. )!"0 + %&03 "$&+ &3 + ! &+,&3 "1/( . 3

"&+ ! 1/( ) "..& ."+ !"#&+&3&, "&+ ! "1/( . 3 )!1 !"+ )1.. )!" ."+ "3 1$ ..& %&/0,.&(, + $1/& ,*,$"+", &3 + ) ! "1/( . ". &)03"+ !"+ )1.. ) !" 1/( )!1+ &3 + "3 !"+ 3"&+ "."*1 &$ ., ! 1/( ) "..& ."."+ )1.. )!" ."+ .+" + "$,0".

"&+ ")"*"+01."+ . ". !"#&+&03"+ ! 1/( ) "..& ".$ 0&( 30".03"+ !&01 "$&)" ( 1/( ) "..&0&( +,.* )" + ".0 + (,( 03"+ !&."+ %"..& )!" 031(

“Izan ere, Euskal Herriaren definizioa hizkuntzazkoa da huts-hutsik”. Georges Viers. Pour un Pays Basque heureux. P.C.F., Bayonne, 1979. 11. dokumentua. Gernikako Estatutua. 1.artikulua. Euskal Herria, bere naziotasunaren adierazgarri, eta bere burujabetasuna iristeko, espainol Estatuaren barruan Komunitate Autonomo gisa eratzen da. Beronen izena Euskadi zein Euskal Herria izango da; eta Konstituzio eta Estatutu honetan adierazten direnak izango ditu oinarrizko instituzio-arautzat.

1/( ) )1.. )!" ."+ 3"&+ - .0" &- 03"+ ! 0"/01 + "&+ - .0" $". 03"+ ! ( +-, + "0 3".$ 0&( 1/( !&(, 10,+,*& )( .$, ."+ )1.. )!" 3 0&("0 ( "." )1.. )!"0 /1+ "0&(, &02& ) !1 "!, ) ! )! 03"(, 1(". .&( "&+ "&+ &3"+! -"+ ". &)03"+ ! 10,+,*& &- 03"(, ,) (, &.13(&+ "$&+ 3"+"3 (" ". &)&0 (, &3"+! -"+"& 1.13

%&"$ '% *& $&*

$$ & ! %"$&* ! $ ! "*&"#" ! $$ $ ! %&"$ %# ! $ ! %&"$ $ ! $ ! $ *"

& & !

Berreraikuntza historikoko azterlanetan oso maiz ageri den joera izaten da arazo jakin bati buruzko, une edo pertsonaia jakin bati buruzko hurbilpen partzialak eta xeheak egitea (emakumearen azterketa XVI. mendeko UrduĂąan, XVIII. mendeko Bizkaiko hiritarren arteko gatazkak, etab.). Ekarpen espezializatu horiek izaten dira, beren zehaztasunagatik â&#x20AC;&#x201C;kronologiaren nahiz gaiaren zehaztasunagatikâ&#x20AC;&#x201C;, ikerketa historikoaren oinarrizko material nagusia. Alabaina, herrien iragana ulertu ahal izateko, nahitaez osatu behar izaten dira oso aldi luzeak hartzen dituzten informaziozko sintesiak; aldi horien artean kausazko harremanak ezarri behar dira, sinkronikoki eta diakronikoki, iragana, orainaldira iritsi arteko bide luzean izan diren aldi eta garai desberdinen artean. Era horretako sintesi historiko batek izan behar dituen ezaugarri nagusiak dira, batetik, zehaztasun analitikoa, eta, bestetik, eta batez ere, gizarteen ezagutzarako erabili behar diren inguru geografikoen, pertsonaien, gertaeren eta ikasketa objektu eta subjektuen ikusmolde selektibo garrantzitsua. Euskal Herriari buruz era horretako sintesi bat egitea oso eginkizun nekeza da, hainbat eratako arrazoiengatik.

><5+6 /;;3+;/8 23<=9;3+;/8 +A=/;5/=/8 +;+A9+ ?=6,7 0<<4,<09 34=>:<4,<4 -?<?D 80<6,>?,9 /4<09 ,<24 >,7;09,6 ,D>0<>D09 /4>?2?90,9 9,2?=464 -4 0<,>,6:,6 /4<07, 46?=46: /?2? 0D,2?>D, 8:>, 3,? 24D,<>0<, 307,<,D4 9,34 /?>09,6 ?<<0946 5:0<, 09>D467:;0/46:, /?>09 34=>:<4,6 /,?/0 7?B?D6: ,D,70D ,<24>,<,>?,6 >4;:2<,14, ,<<,9/4,>=?,D 0>, 491:<8,D4: ,=6:<0649 /?64, :=,>D06: 02470 2?>B4,=6: 0D,2?906 ;,<>0 3,<>D09 /?>0 0>, ,D609 08,4>D,6 =49, /?<, 49>0706>?,7 2,<<,9>D4>=?09 -0<80, 4D,9 :34 /? 7,-,49, 1,7>,9 4D,>09 /4>?D>0 -,74: ,9,74>46:,6 0>, 0<7, D4:D6:,6 0>, 34=>:<4, ;,<>D4,7,6 80>,>D0<, 5:>D09 /?>0 :-<,<09 ;,<>0 /0=-0</4909 ,<>0,9 7:>?<, 3,9/4<46 0<,>? 2,-0 9:<8,70,9 :<<02,>46 2?D>4,2,>46 0>, 2,<0=>4,6 4D,>09 /4<07,6: 4<,6?<70 6:;?<?, 9,346: 8?2,>?, 4D,>09 /?>0 0>, 3:<4 /07, 0>, 0D /4<, :=: 0<,-472,<<4,6 4D,>09 2034090>,9 -?702: 74-?<?>024 ;?-746: 0/:>, 4, 4<,6?<>D09 0D /4>?D>09 0>, D049 0/?64 /?>09 D03,>D 0D /,64>09 0<0 1,847409 02:92070>,6: ,;,70>,9 -,D>0<>?<46 20<,>D09 /4<, 8,4>D06: -0<,D 09>D467:;0/4=8:,6 0D /4>?07, -0<0 307 -?<?,6 -0>0 0=,9 2090D,60 ,7024, 0D /? 7:<>? ?=6,7 0<<4,<09 34=>:<4, D,-,7>D0, 8,47, D409>4146:,9 0>, 5,64 9, 0D>, 30<<4 8,47,9 0<0 42,<<09 0?=6,7 24D,<>0,9 9,346: ?2,<4, 4D,9 /09 ,<24 >,7;09 8:>, -,> /,2: %49>0=4 34=>:<46: /04>D09 /4<09,6 /4<, :<<4,7/0 6:;?<?, 0D /?>0 :=: 3,9/4, 4D,>09 0>, 4<,2,9,<09 ,?60<, :=: =49>0>46:,9 :49,<<4>D09 /4<, -,D>0<60>, 7,9, 3,9 /4, 4D,>09 /?>0 0>, :<:-,> /?>0 3,9/4, ;<:=074>4=8: 4/0:7: 246:, 03409 203409,6 ;<:;,2,9/, ,=8:0D 0249,6 4D,>09 /4<, -,4 9,D4:9,74=8:,<09 ,7/0 -,4 9,D4:9,74=8:,<09 6:9 ><, 3,70249 49>0<0=2,<<4, 4D,9 /4<, :=: :=: 8?2,>?, :</0, ?=6,7 0<<4,<09 34=>:<4,<09 D,-,76?9/0,<4 /,2:64: 90D ,?06 0<0 0D /?>0 -03,< -0D,49 D,-,7, /09 80<6,>?<46 ,?<64>? 0>, 3:<<09 :9/:<4:D 0D>, D,-,76?9/0 30<<46:4,2: 0>, 0<,2496:<<,2:<46 0<0 4=>:<4, 8:>, 3,? 9,34D 0>, -0<0

2,<,4,9 06,<;09 2,<<,9>D4>=?, 0249 ?=6,7 0<<4,<09 4<,2, 9,<09 0D,2?>D,<4 0D /, 20<>,>? 34=>:<4,<09 -090>,6: 0D,2? >D,<09 -4>,<>06: 0D,2?>,<,D70, D609 1490,9 34=>:<4,<09 46?=8:7/0 27:-,74D,>D,470, /?>09 ;<:406>?,6 1,7>, /4<, 3:8:20:>,=?9, 0>, -0<0 4<,2, 9,<09 ?2,<4>,=?9, ,7/4 -0<0,9 -47,>?6: /?>09,6 0?=6,7/?9 >,=?9,<09 0=;,D4:, 8,72?>,=?90D ?70<>?6: /?>09,6 ,7/4 -0<0,9 0?=6,7/?9>,=?9,<09 ?70<;09 27:-,7, ,20<>D09 /?>09 0D,?2,<<4 -0<0D4,6 0>, -0<,<0649 -4D4 /4<09 0>, -4D4 4D,9 /4<09 30<<409 ,?<<0,9 -0<04D6?9>D, 0>, 4D,>0 -0<0D4, ,/40<,D46: /?>09 ;<:406>?,6 0?=6,7/?9>,=?9,<09 ,20<<,7/4 0>, ,9>:7,809/? =:D4,7,6 3,<<08,9,6 0>, ,-,< ,D>0<>?6: /4>?D>09 ;<:406>?,6 ><5+6 /;;3+;/8 23<=9;3+;/8 ./0383A39+ ?=6,7 0<<4,<09 34=>:<4,<09 /01494D4:,6 3,=>06: ,<,D: =08,9>46: -,> /? 4D,9 0<0 2,?D, -0<, /01494>D09 /?>09 34>D 0>, 0=,;4/0 =,47 -,> /?2? -,49, 4/0:7:246:64 49>0<0= /0=-0< /49,6 /4>?D>09,6 ><5+6 /;;3+ 0<<4, -0<, 0>, -0<>,9 -4D4 /09 509/0, ,7/4 -0<0,9 /0149>D09 /?09 0=,;4/0, 4>D,6 34D6?9>D 20: 2<,14, 0/?64, ,D;48,<<,>D09 /? 0?=6,<,D 024>09 /?09 7?<<,7 /0, 0=,9 9,34 -,4>? 34>D0D 34>D >A5+.3 0,9 <,9, :4<46 ,=8,>? D?09 4D09, /, <,-, 4D6,4, 4;?D6:, ,;?</4 !,1,<<:, ,<,4, 0>, 030<0, 0>, +?-0<:, 4D09/,>D06: =,;4/0 3,? :=,>D06: 307-?<?, ?=6,7 0<<4,<09 0=,;4/0 ,7>0<9,>4-: -,> -47,>D0, D09 <,9, :4<4<09>D,> ?=6,7 0<<4 4D09,6 34D6?9>D,D6: D09>D? 9,-,<809 0>, 4, -,6,<<, -,4>D?09 =,;4/0 3,? 6 :14D4,764 :9,<>? D?09 0>, 6: 20<>,0<09 0>, :9/: <092: 0<-0=>0,7/4,<09 :9/:<09 0/?64 0<<04-49/46,>4-: 3,9 /4, 4D,9 /? -,4 34D6?9>D,<09 -,4 ;:74>46,<09 ,7/0>46 ><5+.3 ?D6,/4 0=,;4/0, /, 0>48:7:246:64 D?D09, %,-49: <,9,6 ;915 0?=6,7/?9 0>, F*/ ,>D4D64, -,>0<,>?D :=,>? D?09 ?D6,/4 34>D,

12. dokumentua. Erromesaldien eragina X eta XII. mendeetan.

Flandria

<?H0, 0>, $,-0 /0 7, ,7D,/, -4>,<>06: -4/0, 9>=: !,2?=4,6 0249/,6: ,7/,60>,<09 ,?<<06:,

Tours Poitiers Niort

KANTAURI ITSASOA

París

Ingalaterra

%,9>4,2: -4/0, 9>=: !,2?=4>46 ,?<<0<,

St.-Jeand’Angely Saintes

Orleans

La Charité Bourges Cluny Châteauroux N. St. Sépulchre

Issoudun

Bénévent Limoges St. Léonard Clermont de Noblat Issoire Pons Brioude Blaye Périgueux Le Puy Bordele La Réole Figeac Belin Bazas Cahors Conques

Condom Moissac Mont-de-Marsan Eauze Lectoure St.-Sever Akize Uharte-Arakil Castañeda Auski Tolosa Aire Sorde Linares Puerto Villafranca Izura Agurain Oloroe Marin Ponferrada Dulantzi Bizkarreta Donejakue Leon Pancorbo Miranda Iruñea Canfranc Briviesca Elo Jaka Rabanal del Campo Astorga Gares Sahagun Fromista Burgos Logroño Lizarra Carrion de los Condes Naxera Ozkabarte Rabe de la Calzada

Zirkulazio orokorra, hasieran, Santiogoko Bideko erromesaldiek baldintzatzen dute, hau da, politika inperialaren mendeko ez den indar edo bultzada batek. Nafarroako erregeek izan zuten bultzada horren erantzukizuna eta kontzientzia. Erromesak, Europako leku desberdinetatik etorriak, bi bidetatik sartzen ziren nafar lurretan. Bai errege horiek, bai Fernando I.aren nafar dinastiaren Gaztelako erregeek, galtzaden eta galtzadetako hiriguneen eraikuntza bultzatu zuten. Baina fedearen indarrari beste indar bat ere elkartzen zitzaion: izan ere, komunikazio orokorrak erreinua aberastu egiten zuen, merkataritzaren bidez. Hirigune berri askoren helburu ekonomikoa argia zen. Izan ere, errege-erreginek, hiri gutunak, foruak eta udal pribilegioak ematerakoan, haien esanahi ekonomikoa azpimarratzen zuten. Alabaina, urbanizazio prozesu handi horrek hainbat aldi izan zituen, eta asmoak eta emaitzak desberdinak izan ziren. Lehen aldian hutsetik sortu ziren hiriguneak, erromesen bidean zehar. Aldez aurretik zeuden herrixketan ere osatu ziren beste batzuk, baina herrixketatik aparte. Gune horiek kanpotik etorriek osatzen zituzten, “frankoek”. Gehienbat Frantziako hego-mendebaldetik etorriak ziren, eta merkataritza eta eskulangintza teknika berriak ekarri zituzten: baina bertakoen areriotasuna ere eragin zuten, eta, hala, barne borrokak izan ziren. Kasu batzuetan benetako gerra zibilak izan ziren, Iruñekoa adibidez. Nafarroako erregeek, Santxo Jakitunak bereziki, beste gune batzuk sortu zituzten, mugako lurraldeetan edo beren mendeko lurralde ez nafarretan, hala Donostiako portukoa edota Biasterikoa Ebro ibaiaren ondoan, Gasteizkoa eta agian baita Arabako Aguraingoa ere, guztiak ere antolamendu zehatz jakin baten arabera. Baina kanpotarrak ipini zituzten haietan ere; eta horren ondorioz liskarrak eta borrokaldiak izan ziren, batzuk oso ezagunak, Gasteizkoa adibidez.

Vezelay

St.-Guilhem Arles Montpellier

I ED

E AN

A TS

Pentsa genezake halaber Nafarroako koroa Araba eta Gipuzkoakotik bereizi izana eta Gaztelakoarekin elkartzea, hein handi batean, borrokaldi horien ondorio izan zela. Nolanahi dela ere, Gaztelako errege-erreginekin aurrera jarraitu zuen, bere bigarren fasean, urbanizazio eta bideen ugaltze prozesuak. Araban gehiagotu egin ziren, erritmoa lasterragotu egin zen Gipuzkoan XIII-XIV mendeetan eta baita Bizkaian ere, baina geroago; izan ere, Bilbo oso hiri modernoa da. Foruek, sarritan, fundazioa bertan bizi zirenen oniritziarekin egin zela adierazten dute, eta pribilegioak ematen ziren: bide monopolioak, azokak, etab. Era horretan plangintza baten araberako hiri gehiago sortzen dira, penintsulako beste lekuetan, Frantzian eta Italian ere ageri diren izenekin: Segura, Mondragon, Salvatierra, Villafranca, Miranda, Belmonte, etab. Caro Baroja, Julio. El Laberinto vasco. Biblioteca de la Historia de España. Sarpe Argitaletxea. Madril, 1986.

".( 1)03 03"+ !&01 "..,*"/ )!& ( "&+ !&. "..,*"/ )!&"+ ,+!,.&, ( "&+ ! %"..&$1+""+ "0 "..,*"/ )!&"+ .0"(, % .." * + / + 3"&+ !&."+ %"..&$1+""+ /,..". ."+ )!& !"/ ".!& + ( "0 )!& %,.&"+ "3 1$ ..& ( "&+031( !&. .+" )&/( .."+ "0 ,..,("+ ". $&)" ( &- &03 31 )&/( . "0 ,..,( %,.&"+ ,+!,.&, 031( &- "3 31 "..,*"/ )!&"+ "0 ,+!,."+$, % 1"+ .0"(, % .."* +"+ 0 ,.1 ( *,!".+&3 3&, "(,+,*&(, (,*1+&( &!""+ "0 *".( 0 .&03 &!""+ 1$ )03"

=,8:7/0 3,?09 2?D>406 -,/?>0 0D,?2,<<4 6:8?9 -,> 34D6?9>D 20:2<,14,D6: 3,<<08,9 -,> 0D,<>D09 /?>0 7?<<,7/0, -0<0 34D6?9>D,<0646: 3,<<08,9,<09 ,<,-0<, 024>?<,>D09 /?>09 90?<<4,9 6,=? 3:90>,9 /><5+;+;/538 G +8+4 '4./:@ 352*+@ +:' */,,+8+4:7;/ 3/4C':)+4 ('/:/8' +91;'8'1 91;'2+88/'4 ',,'885' -'8'?'4 ',,'885' (+.+8+'4 A;(+85'4 '6;8*/4 /@)'?'4 ;/6;@)5'4 2'(' .+88/'4 +:' (+8:)+ '4./:@ 2+);:'4H >;2'8 +85

46,=>?<>0 3:90>,9 46,=4 -03,< /?2?9, /, 6,=60>, 3:<<0>,9 ?=6,7 0<<46: 34=>:<4,<, 3?<-47/?6: 2,<, -,49, -0>4 0<0 6:9>?,9 4D,946 ?=6,7 0<<4,<09 ;,<>0 -,> -,49: 0D /?2?7, ,D>0<>?6: =;,494,<0649 -,> /,>:<<09 0>, 3,<0649 3,<<08, 90>,9 /,2:09, 0<, 3:<<0>,9 <,9>D4,6: 0=>,>?,<09 -,4>,9 /,?/09 4;,<<,7/06: 7?<<,7/00649 4D,9 /,4>0D6009 3,<<08, 9,6 ,7-:<,>?D

0<>,6: -4D>,97009 34=>:<4, 24D, 34=>:<4, :<: -0D,7, 6:9 ;70B?, /, -0<0 5,<<,4>,=?90,9 0>, 492?<?90,9 ?=6,7/?909 5,>:<<4, 34=>:<4,?<<0,9 2,7>D09 /, 2:4 #,70:74>:,9 0>, :</? /,946 >?<<4 4-,4,<09 4;,<<,7/0,9 -<: 4-,4,<09 302:,7/0 ,9 0>, -,4D,-,7 4-,4,<09 ,<<:,<09 ,<>0,9 809/0-,7/0, -4D4 /4<, ,?< 02?9 ?=6,7 0<<4, -4 0=>,>?<09 ,<>0,9 /,2: -,9,>?, 0,9 ,<7:= ( ,6 !,1,<<:,6: =042,<<09 80<49 /,/0, -0<>,9 -030<, ?>D4 0>, <,9>D4, 0>, =;,494,<09 ,<>0 6: 8?2, #4<494:0>,<, ,7/,>? D?090D 20<:D>46

+467: 34=>:<46:, /09-:<, 0=;,D4: -,> /, ,<<,D:4<09 -,>092,>46 ,D;48,<<,>D06:, /09 20<>,0<, -,>0>46 ,-4,>D09 /09, 2,<,;09 3,9/40906: 8,470>,<, 307/? 0>, 20<: -030 <,7/46: ;<:D0=? -,> /?09, 3,<46 0>, -0=>0 D467: -,>06 ,?<<0 6:,<09 706?, 3,<>D09 /?09 ,<>0 ?=6,7 0<<4,<09 34=>:<4, <09 6,=?,9 D467: =,47 -,> -0<04D46: /?2? L 0309 D467:, /09-:<,9 ?<<?>40906:, /, 4D,64,6 2,?< 02?92: 7?<<,7/0,<0649 2?>B4 2:<,-030<, -,> /,>:<<09 0?=6,7 7?<<,7/0<, 4<4>=4 D4<090>46 809/0,<09 492?<?,9 0<08? 3:<4 0<<:8,94D,>? D09 ,<>0 4<4=>09 /, 7/4 3:90>,6: 34=>:<4, /,>? /:6?809>,D4: 0>, -,74,-4/0 :=: ?<<40649 :=,>? /, ,642?90D 7?<<,7/0 3:90>,9 -4D4 D4<09 >,7/0 0>946:,6 1,8474, -0<06: 64/0 4D,>0,6 7:>D09 D4>?09 209>47>,=?9, 7?<<,7/0 -0<06: 64/0 4D,>0,6 -,49: 2034,2: -,=6:4,6 -,</?74,<<,6 6,<4=>4,<<,6 0>, ,?><42:4,6 /4<, >,7/0<46 0D,2?909,6 L 42,<<09 D467:, 7?<<,7/0,<09 0<<:8,94D,D4:,<0649 -,>0 <, 20<>,>D09 /, =,9 2090D,60 ,7/4 3:90>,9 =,<>D09 /07, ?=6,7 0<<4, 34=>:<4,9 02470 67,=46: 2<06: 9,34D 0<<:8,>, <<09 >0=>?09 0=6?>46 &0=>? 3:<404 /:6?809>? 0;42<,146:,6 ,<60:7:24, 3:9/,649,6 0>, 34D6?9>D 024>?<,6 0<,9>=4 -03,< D,4D640 6:;?<? 2,<<,9>D4>=?,9 ?=6,7 0<<46: 0<<:8,94D, D4:, <<:8,6 0<,-474 :34 D?09 0=608, :<:6:<<,<09 ,<,-0<, 0249 D09 3,? /, 6:8?946,D4: =,<0 2,<<,9>D4>=? -,> 2,7>D, /,6 0>, -4D42?90,6 =:<>? D4<09 0>, -,74,-4/009 0<<09/4 809/?, -,74,>? 0>, 3:-0>? D09 02:,7/0, ager 906,D, <4>D,9 :49,<<4>D09 D09, 0>, ,=64 0<<:8,94D,>?, 0>, 4;,<<,7 /0, saltus =,<>D09 D,47,2:, -0<04D4 D4<09 L 4<?2,<<09 D467:, <<:8,>,< 9;0<4:,<0649 6<4=4,<0649 ( 809/0, 0>, ><4-? -,<-,<:09 =,<<0<,<0649 3,=>09 /, 0>, * 809/0 ,7/0<, -?6,>D09 +,>460>, 0>, 8?<<4D>0 ,7/4, /, ,=6:4,6 0>092,-0 -:<<:6,>D09 /4<, -4=42:/:0649 ,?<<09, 0>, 1<,96:0649 0>, 8?=?78,90649 20<: 7/4 3:90>,9 3,=4 D09 =:<>D09 6:9>4909>06: 4;,<<,7/06: 7?<<,7/009 0>, ;0949 >=?7,6: 302:,7/06: 7?<<,7/009 ,<>06: D,>460>, * 809/0 492?<?,9 /0=,20<>? D4<09 34<4,9 :49,<<4>?>,6: 4D09/,;09 209>474D4: 8:9,<646:,6 3,7, ,/4-4/0D <?H06: 0<<020,6 L ,?2,<<09 D467:, * *( 809/0 -4>,<>06:, /, +467: 3:909 0D,?2,<<4, 49/,< ;:74>46:,9 -,49: ,<0,2: 49/,< 0<74 54:=:,9 :49,<<4>D09 /09 D4<6?7,D4: =4=>08, -,> /, 0<<:80 =,7/409 42,<:>D0, ,/4-4/0 -,>0<,6: %,9>4,2:6: 4/0, /0<4 >D,9,<09 492?<?,9 3,<09 0<,249;0,9 0>, 0<<020 0<<024909 :94<4>D4,<0649 49>0<0= 06:9:846:, /?>09 34<409 0>, 34<4-47/?09 =:<<0<, 3,=>09 /, !,1,<<:,6: 6:<:, <,-, 0>, 4;?D6:,6: 7?<<0>,>46 -0<04D>09 /, 0>, ,7/4 -0<0,9 ;0949>=?7,6: 0?=6,7

*/38 .+ ><5+6 /;;3+;/8 23<=9;3+ /13=/8 2+<=/59 +,3+:>8=>+ ,4 4<,2,90,9 -,4 2,?<6: 02?90,9 0<<0,74>,>0, /, 0D09 6:9>?,9 4D,946 ,4:9,>46 47-:<,49: ,?70>46 <?H0,<,49: 0/:>, ,=>04D>46 :9:=>4<,49: 0>, 3,9/46 +?-0<:<,49: /09-:<,9 20<>,>? /4<09,6 2,?D, ?2,<4, 4D,9 /07, ?=6,7 0<<4, -0>4 ?<<,7/0,<09 9:7,6:>,=?9,<09 2,<,;09 06:9:846:,<09 2:<,-030<, ;:74>46:09 0>, 24D,>,7 /009 49>0<0=09 3:<409 2?D>409 0<,2490D 34=>:<4,9 D03,< 24D,<>0 8:=,46: -,> 4D,>0, 4D,9 /, ?=6,7 0<<4,<09 0D,? 2,<<4 9,2?=4, /410<09>D4, ,<240649 24D,<>0 3:<406 0=;,D4: 20:2<,146: 5,<<,4>?,9 0>, 5,6490,9 2,<,>? /4<, -,49, ;:74>46: 64 D,>46,>?<46 -0>4 ,?< 02?9 4<,2,90,9 -0D,7, ?2,<4>,=?9, /, ?=6,7 0<<4,<09 0D,?2,<<4, ;,4=,409 -,74,-4/009 49>0<0= ;:74>46: =:D4,7 0>, 06:9:846:09 ?2,<4>,=?9, ,?<6: 02?90>46 ,-4, >?>, 0>, 4<,2,90<, -024<, 34=>:<4, -,> 0<,464>D0, 0=;,D4: 20:2<,146: D,>46,>? -,>09 ,D>0<60>, 024>0, /, -4 0=>,>? =;,494, 0>, <,9>D4, D?D09-4/0D6: 4D,0<,<46 0D /?>09 34<? 7?<<,7/0 6:9>4909>0 4;,<<,7/0,9 :+;;+6./+ >B46409, #4<494: >7,9>46:09 ;,<>0 /, -4 ,?>:9:84, 076,<2: ;0949>=? 7,6: 302:,7/0,9 /19+6./+ 34<? ;<:-49>D4, ?=6,/46: ?>:9:84, 76,<2:,9 -47/?,6 0>, -0=>0 ,?>:9:84, 076,<2: -,> ;<:-49>D4, -,6,<<, !+0+;;9+ 020,<09 ,7/0>46 :</0, D,-,746 /?>0 =;,494,6: =>,>?6: -4 076,<2: ,?>:9:8:06 076,<<0649 ,?>:9:84, 076,<2: -,6,<<, :=,>D0<, 42,<:>D06: -4/0, <, 3:90>,6: -0<<0<,46?9>D, 34=>:<46: -,>4 064>0,6 D,47>,=?9 -,> 2034,2: 0<,9=>09 /4: -0<0D 9060D, 4D,>09 /09 -0<<0<,46?9>D, 34=>:<46:,<4 +09>D? 3:<<0>,9 3,< /,4>06009 0/:D049 0<,-,646 D4?<>,>?, /? ;:70846, 3,9/4 -,> 6:9>?,9 4D,946 2,?<6: 0?=6,7 24D,<>0,9 /,?/09 46?=8:7/0 4/0:7:24 6:06 :=: /4=>,9>D4, 3,9/4,6 =:< /4>D,60>07, 3,7,6: 4<,2,9 9,3,=4 -,>09 49>0<;<0>,D4:,9 :<<09 ,/4-4/0<46 ,<2409,

><5+6.>8=+<>8+;/8 A3569 23<=9;359+

Memoria de la transición. El Pais.

+:' '8259

+9;9 '8/ +/@'52' +8(+9:+15 2+.+4*'1'8/' '8'/15+:>+' :8'4:9/@/515 2+.+4 2+.+4*'1'8/' +84/1'15 ':@'8 :>+'4 '4

Memoria de la transición. El Pais.

':'2;4/'15 ;:5453/' 9:':;:;'8+4 54+96+4' 15 '(+4*;'8+4 '4

13. dokumentua. 1815ean eratutako Bidegabeen Juntaren txostena. Seguru esan daiteke kontraforu modura ikusten dela han Herriko bertako agintariek esleitzen edo agintzen ez duten guztia. Diputazio iraunkorrak aginpide izugarria du, badirudi sortzean helburu bakarra izan duela, gobernuaren neurri guztiei kontra egitea eta Herrialdea Zure Maiestatearen Aginpide Subiranoarekiko eta Erreinuaren ongintza orokorrarekiko harreman orotatik aparte mantentzea. Zer du hark Espainiako gainerako probintzien berdina? Ezertxo ere ez. Legeak desberdinak. Gobernua berea du osorik; zergarik batere ez; merkataritza, araurik batere gabe, eta guztiz irekia; Aduanak, ematzaigabeak; kaparetasuna edo noblezia, leinukoa, unibertsala; establezimenduak, bereak; irabaziak, ondarezkoak denak. Nola, era horretan, pentsa daiteke espainiar Monarkiaren parte direnik, ez badaude ez haren legeen, ez haren zamen, ez haren betebeharren mende? 14. dokumentua. Foruen ezeztatze dekretua, 1876. “Konstituzio politikoak espainiar guztiei ezarri dizkien eginbeharrak, armen zerbitzura joatea legeak deitzen dienean, eta Estatuko gastuetan beren ondasunen arabera laguntzea, zabalduko dira, eskubide konstituzionalak zabaltzen diren bezalaxe, Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabako probintzietako herritarrengana ere, nazioko beste probintzietara bezala”. 1876ko uztailaren 21eko Foruen aldaketaren Legearen 1. artikulua. 15. dokumentua. Ziklo historikoen dinamika. “Zikloek, eremu geografiko bakoitzean, eta herri desberdinei dagokienez, oso diferentzia dinamiko nabarmenak adierazten dituzte, eta orobat adierazten dituzte bilakaera bezalako kontzeptu guztiz arruntekin

bat ez datozen gertaerak. Batzuetan badirudi zikloak errepikatzen direla, partez (eta hori gertatzen da inoiz gure kasuan*). Beste batzuk oso desberdinak dira; izan ere, dinamika desberdina izaten da…”. (*) Euskal Herria du gogoan. Caro Baroja, Julio. El Laberinto vasco. Biblioteca de la Historia de España. Sarpe Argitaletxea. Madril, 1986.

"/01 ."+ . ". 3"&+ % .."* + ! $, "1( ) -., &+ 03&"+ "0 .."$" ."+ $&+-&!" ."+ .0" + ,.( $, ".+ 03"+ !&01 "1/( ) -., &+03& ( "/01 ."+ "$&)" ."+ . ". % . ) ! &0"3(" "1( ) -., &+03& ( "/- &+& . ,+ .(& ."+ - .0"03 0 .$1!& "3 31 31." &.&03& "&+ ! 0"/01 ."+ %") 1.1 "&+ !&. "1/( ) -., &+03& ( + 3&,(, $ &+". (,"(&+ ". !&+03"+ !&0130"+ )!".!& ' (&+ ( 0"/01 ( &- 03"+ !&01"+ ( "&+ .$1!&, "* 0"+ ! "1/( ) -., &+03& ( $ &+". (, "(&+ ".!&+!1 % ) &3 0"(, &(),"( ! $,3(&"+ %"..&"+ "0 )1.. )!""+ &) ( ". "/ + + %& ) !10" ". $".0 01 ,%& ! 3&(),"(&+ 1/( ) "..&(, %&/0,.& +

7?<<,7/0 /0=-0</490>,6: -4D>,97006 !,1,<<:,6: 0>, ,D>0 7,6: 0<<049?0649 7:>?<, 34>D,<>?,6 D0<>D09 /4>?D>09 ,7/4 -,> D,-,7>D09 /, +467:,<09 ,8,40<,9 -,9/: /0=-0</4909 ,<>0 6: -,<90 -:<<:6,6 20<>,>D09 /4<, ,7/0 -,>0>46 ,9>D49,6: 7,9/, 30<<409 0>, 7,9/, -0<<409 ,<>06: -:<<:6,6 -0=>0>46 34<4-47/?0>,6: -4D>,970,6 7,9/,6:09 6:9><, -:<<:6,>D09 /4<, :<4 2?D>4, 80<6,>,<4>D, 4-47-4/0 -0<<4,6 =:<>D09 /4<09 ?90 -0<0,9 20<>,>D09 /, 0?=6,7 8?9/?,<09 ?=,/4:D6: -,<6,< >,=?9, ,;?<>D09 /?>09,6 7/0 -,>0>46 0?=6,7 6:=>,7/06: ;:<>?,6 ,D>07,6: ,<>470,<09 0=;:<>,D4:,<09 80<6,>,<4>D, 2?90 -43?<>D09 /4<, -0=>0>46 5,</?0<, 06:9:846: 3,9/4, /,2: -,<<?,7/0<, =,</49D,<<,<09 0>, -4=42?,<09 80<6,>,<4 >D,9 <, -0<0,9 :</?,9>B0 3,=4 D09 4>=,= D,-,706: ,<<,9 >D,<09 0>, 4>=,=24D:9 3,9/409 ><,/4D4:, ?<:;,6: 4;,<<,7/0 >46 064,7/06: 0/4>0<<,90:<,49: 0<,8,92: /?>0 3,406 -0<09 5,</?0<, L :=2,<<09 D467:, *( 809/0>46 *( 809/0,<09 -?6,0<,<,49: /:,9, /, +467: 3:909 3,=40<, !,1,<<:,6: 8:9,<64,<09 6<4=4,<09 0D>,9/,6 8,<6,>D09 /? ,D>07,6: 0>, <,2:46: 8:9,<6406 ,90B4:9,>? -,4>D?>09 0>, 2,490 <,6: 34<? 7?<<,7/00>,9 ,+8.9/8 ,<>06: -:<<:609 2:2:<>D0 ,6 *( 809/0 -?6,0<,9 :<4 2?D>4, 06:9:84, 6<4=4 7,<<40 649 ,<0,2:>? D09 0=>,7/0 2,<,4 3:90>,9 /0=,20<>? D4<09 8?=?78,9,6 ;0949>=?7,>46 ,?<64>? D09 80<46, 0>, -,>0<, >? D4<09 0=;,494,< 6:<:,6 0<<020 -,6,< -,>09 809/0 :<<06 2?D>4,6 4>B,<:;09 -0<<4,6 D,-,7/? D4>?09 3:9,6: 20<>,0<0>,9 2,?D,>?6: D4<09,6 J ,<90 2,>,D609 ,8,40<, J "9>D4:709 ?2,7>D0, J <8, 49/?=><4,<09 2,<,;09, J 020,6 1:<?,6 0>, ?=,/4:,6 49;<48,>D0, 0>, 6:/0>D0, J ?7>?<, 8,47,6 2:<, 024>0, 70309 8,47,6: 30D6?9>D,9 -,>0D 0<0 J ?=6,<,D6: 70309 7,9 49;<48,>? =4=>08,>46:09 3,=40<, 7,-,49, 0?=6,7 34<4 0>, 34<4-47/?,6 >B464,6 D4<09 :<,49/46 0<0 0>, 7,9/,6: 8?9/?,6 :=: 2,<<,9>D4 3,9/4, D?09 ?=6,7 34D6?9>D,<4 /,2:64:90D :</?,9 3,=4 D09 ,>D0<, 024 >09 0>, ;0949>=?7,6: 7?<<,7/0,<09 -,<<?,9 8:>07 -,49: 0>09 2,-0 8?<<4D>? D09 302:,7/0>46 3,=4>, L %042,<<09 D467:,6 :<,49 ,<>0 ,D>0<>?>,6:06 -,49: ,7/4 7,-?<<?2:, 3,<>D09 /? >46 <, /:, 4=>:<4,7,<4 ,=6:6 M6,>,=><:146:N /04>? 4D,9 /?>09 D467:, /, 0>, 0D,?2, <<4 3,?06 /4>? J =;,494,<09 0>, <,9>D4,<09 ,<>06: 20<<, *( 809/0 ,<09 -?6,0<,9 J !,;:70:909 20<<,6 J :7:9409 2,70<, J "9>D4:709 6<4=4, J ,<74=>09 0>, 74-0<,709 ,<>06: 0<,-,>06: -0<04D60>, 4/0 :7:246:, J 0<<,>0 6,<74=>,6 7/4 3:909 -?6,0<,9 ,=6: 8?<<4D>? D4<09 1:<? 7020,6 0>, 3:<<06 2,<,4>?09 ,<>0,9 20<<,6 M0?=6,7/?906 2,7/?N D4>?D

>07,6: =09>4809/? -,> =:<>? D?09 0>, 74-0<,7,6 ,7/4D 49>0 <0= 3,9/4,2:, D?>09 M-,9,6,6: ,=6,>,=?90>,9N 0?=6,7 6:706>4-4>,>0,9 0>, 6?7>?<,9 -,49: L +,D;42,<<09 D467:, ?<>0 -4>,<>06:, /, 8,4>D, 6:9><,5,<<4,6 08,9 D4>?09 2,<,4, /, 0<<,>0 6,< 74=>0>,9 2,<,4>?,6 4D,9 D4<09092,9 9:<>,=?9,<09 0D,?2, <<4,6 2,7/? D4<07,6: 6:9>D409>D4, =:<>D0,D -,>0<, 34D6?9 >D,<4 D02:64:90D -,>0D 0<0 6,;4>,74=8:,6 0>, 24D,<>0 49/?=><4,706 :;,<:,7/4 46?=2,<<4, 4D,9 D?>09 4D6,4,9 -,>0D 0<0 0>, 3:<<06 6,9;:6: 7,92470 ,=6: 0>, ,=6: 0<, 6,<<4 D4>?09 34<40>,9 34<42?900>,9 0>, 34<4 492?<?0>,9 02:4 >D, 3,<>? D?>09,6 4D,<>0 02:0<, -0<<4 3:<<09 08,4>D, 24=, 49/,< ;:74>46: -0<<4,6 5,4: D4<09 !,D4:9,74=8:, 0>, 7,9247009 =:D4,74=8:, 4D,9 D4<09 ;:74>46, -0<<4,<09 ;<:>, 2:94=>,6 ,<,;09 06:9:846: 0>, 49/?=><4,7,6 0<, -0<0,9 0?= 6,7/?9>,=?9,<4 -?<?D6: 0?1:<4,D6: 0>, ;:D0D6: 6:9>D409>D4, -,>09 =:<<0<, 0<,249 D?09 0>, -,4>, =;,494,6: 2,490<,6: 706?04 -?<?D6: 3,7,6: 9,2?=4>,=?9 6:9;70B? -,> 0<0 L +:<>D42,<<09 D467:, 20<<, D4-47,<0649 3,=4 0>, ,<>0 7?D,>D09 /, 3,? /, <,9.: 347 ,<>0 7/4 7,-?< -,>09 :9/:<09 L:</?,9 0<,>? D09 ><59 +>;6+;3=A+ 0?= 6,7 7?<<,7/009 D,>4 -,> -,>0<,>?D ,?>:2:-0<9?6: 0<,6?9/0 -,>D?6 34=>:<4,9 ,?<<0906: ,7/4D =:<>D0, =?;:=,>?6: D?09,L 20<<, D4-47,<09 ,8,40<,6 <,9.:<09 2,<,4;09,<0 649 0=;,494,< 9,D4:9,74=8:,<09 0<,-,>06: 9,2?=4>,=?9, 06,<<4 D?09 0>, 4/04, /0=-0</49 2?D>4,6 -:<>B,D D,;,7>D0, :<<09 :9/:<4:D 0?=6,7/?9>,=?9, 67,9/0=>494>,>0<, 0<-0= >0<, 0>, /4,=;:<,<, 42,<: D09 0D6?>?6: 4D,>0<, 0>, 3:<<06 2:<0=;09 -,>09 0>, M7+;=3;969139N -,>09 =:<<0<, 0<,2492: D?09 /08:6<,D4,<09 ,7/06: ><,9>=4D4:,9 :=: 024964D?9 2,<<,9>D4>=?, 5:6,>?6: D?09, +467: 3:90>,9 2,<<,9>D4 3,9 /4, /?09 -0=>0 1,6>:<0 -,> 6:9>?,9 4D,946 2,?< /?09 0>, =02?< ,=64 0>:<64D?90,9 0<0 4D,92: /?09 2,<<,9>D4, & <09 =:<<0<, /, L 0/0<,>D42,<<09 0>, ,D609 D467:, <,9.:<09 30<4:>D, >46 2,?<6: 02?9, ,<>0 /:,9, /, 46>,/?<,9 4D,9 D09 ,=6,>,=?909 ,7/06: -:<<:6,<09 08,4>D, 24=, -4D48:/? ;:74>46:,<09 -4<=:<>D0, 0>, /08:6<,D4, /4<, D467: 3:909 0D,?2,<<4,6 ?=6,7/?9>,=?9, -0<<49/,<>D09 3,=>09 /09 /09-:<,7/4, /, -,49, ,7/4 -0<0,9 ;:74>46, 0=;,<<?, ,=6: D,>4>D09 0>, 6:9;70B?>,=?9, 0>092,-0 ,<0,2:>D09 /, 0>, 3:<4 6:9><,0=,90D6: 8:/?,9 ,20<>D09 /, ?=6,7/?9 >,=?9,6 0D /? 49:4D 4D,9 2,?< /?09, -0D,7,6: ;<:406>? ;:74 >46: ,?>:9:8:<46 ,?>:2:-0<9?, 3,9/4>D06: 307-?<?, /?>09 0<,6?9/0 ;:74>46: 0>, 06:9:846: -0<0D6:0649 7/4 -0<0,9 9060D ,?<64 /,4>0D60 3,49 0;0 7,-?<<0,9 20<>,>? /4<09 -0<<49/,<>D0 109:809:,6 30<<4,<09,6 6?7>?<,<09,6 34D 6?9>D,<09,6 1:767:<0 0>, 34=>:<4,<09,6 ,49, 0<, -0<0,9 =06?7, 0D /4<, 3,49 8:/? 2:2:<<0,9 ,D,70<,>? 4<4>D4 ;:74>46: /0=-0</49,6 0>, ,<0 076,<<09 6:9><,6:,6 0<, 3:<<0>,9 >0<<:<4=8:, 0?=6,7/?9>,=?9, -0<<0=6?>D06: ;<:D0=?,<4 ,>B464>,6: 070809>?, -43?<>? /,

Monarkia tradizionaletan koroak lurraldearen gainean duen eragina (herria erregearen zerbitzura). Iberiar Penintsulako monarkien bilakaera, Errege Katolikoengandik hasi eta Felipe II.a arte. Monarkia tradizionala pertsona bakar baten esku dagoen gobernu mota da, eta gehienetan bizi artekoa eta ondarezkoa izaten da. Ondarearen ezaugarri hori dela eta, gobernatu beharreko lurraldeak erregeak bere mende bil zezakeen aginpidearen arabera antolatzen ziren. Era horretan, lurraldeak eta pertsonak, erregeak zuen aginpidearen ondorioz, politika-lurralde unitate baten edo bestearen parte izaten ziren. Lurralde politikoak nola aldatzen diren txertaturik dauden monarkian arabera argi erakusten duen adibide bat, Gaztelako Ondorengotza Gerra deritzanetik (1475-1479) Felipe II.aren erreinaldiaren bukaeraraino doan Iberiar Penintsulako historiaren aldia da (1598). Urte horien artean, etengabe zabaldu eta aldatuko da Gaztelako monarkiaren lurraldea. ,/;3+; #/838=<>6+59 1+=+A5/8 7+:+ )( 7/8./+8 Coruña

GALIZIAKO ERRESUMA

Tuy Oporto

Coimbra Alfarrobeira (1149) Lisboa

Oviedo

KANTAURI ITSASOA Santander

Leon

VASCONIA

Iruña

Nimes

Tolosa

Pabe

Narbona

ROSELLÓ

NAFARROAKO

Logroño ERRESUMA ARAGOIKO Huesca KOROA Palencia Burgos Girona Soria Valladolid Zaragoza Zamora Olmedo Lleida Bartzelona (1445 eta 1467) Tarragona Salamanka ARAGOIKO Segovia ERRESUMA Guadalajara Avila Teruel MALLORCAKO GAZTELAKO Madril Cuenca ERRESUMA Castellon Toledo KOROA Palma Valentzia Caceres

PORTUGALGO Badajoz ERRESUMA

Huelva

Ciudad Real

Sevilla

Cadiz

Kordoba

Albacete

Murtzia

Jaen

Alacant

EMIRERRI GranadaNAZARIA

Malaga

Almeria

I ED

N RA

ITS

O AS

Nobleek Enrike IV.aren kontra egindako matxinada ahalegina (1465). Erregeren garaipenak. Nobleen garaipenak. Irmandiñoen gerrak (1431-1468). Euskal Ahaide Nagusien gerrak. Aragoiko Koroan izandako liskarrak. Frantziari utzitako lurraldea (1462-1493).

Tanger

Kataluniako gerra zibila (1462-1472). EMIRERRI ZIYANIA

EMIRERRI MERINIA

+A=/6+59 "8.9;/819=A+ /;;+ /=+ ;+193 +;=/59 ,+=+<>8+

Kataluniako jopuak. Mallorca eta Menorcako arrotzak (“forans”).

+A=/6+

,D>07,6: 09<460 ( , 24D:90D6: :9/:<09 2:<46 2,-0 347 D090,9 -4 -,9/: 0<,>? D4<09 ,D>07,6: 0<<04 9?,<09 6:<:,<09 :9/,<0, 7:<>? 9,34 D?>09,6 7/0 -,>0>46 0<<020 D09/?,<09 ,<<0-, D02:09 =,-07 20<: =,-07 ,>:746:, 4D,92: D09, 0>, -0=>0>46 :,9, M7, 07><,905,N 09<460 0<<020,<09 ,7,-, 0>, ,=6:6 =,=46?80>D,> 3,<>D09 D?>09, <<0202,4 -,6:4>D,6 0D6:9>D09 -4/0D -0<0 -,-0 =,6 -47,>? D4>?09 -,-0= ;:74>46:, 0D 0D46 -,-0= 8474>,<<, 0<0 4D,>06: :,9, #:<>?2,72: 71:9>=: ( ,<0649 0D6:9/? D09 0>, =,-07 -0<0 ,7/0>46 <,2:46: 6:<:,<09 :49:</06: 0>, 2,<,4 3,<>,9 %4D474,6: 0<<020 D09 0<9,9/:<0649 ,>,D6, -:<<:6, 8474>,<<0,9 0<,-,64 D09 -0<>,9 =,-07 4<>09 D09 2,<,470 D049,6 &:<:6: 2?/?,9 2,<,4>? -,4>D4>?09 -0<0 ,<0<4:,6 0>, 0<, 3:<<0>,9 ,D>07,6: 0<<0249, 24=, ,4>:< >?, 4D,>0, 7:<>? D?09 ,/<42,72: :<>00>,9 6: ,;4<470,9

Gaztelako Koroan izandako liskarrak.

6:, ?<>0 0<,-,642,<<4, 4D,9 D09 2,>,D6, 3:90>,9 7/0 -,>0>46 2,D>07,<<09 2,<,4;09 8474>,<<06 7.,F:@,6: 4>?9, 4D09;0>D0, 06,<<4 D?>09 D0490,9 #:<>?2,72: 71:9>=: ( , ?6: 024>09 -,4>D409 ,D>07,6: 6:<:,<09 2,4906: 0=6,64 D?9 2?D>404 0=>,7/0 <,2:46: :,9 , 347 D090,9 0<9,9/:6 0<<049?6: 6:<:, :49:</0>? D?09 0>, -4 6:<:09 -,>0<,>D0 1:<8,7, 20<>,>? D09 ,D>07,6: =,-07 , 0>, <,2:46: 0<9,9/: , 3,? /, <<020 ,>:746: :=;0>=?,6 0D6:9/? D4<090,9

"&+ 3"+ ".& . "+&+0/1) ."+ "$,". -,)&0&(, / ") "0 ".+ +!, "3(,+!1 1.."(, 1.0""0 + "&+ % .."* + 3"$,"+ &3( &(, -., &+03& (, &30 +)" 0"+ "0 &-13(, (, "/0" 0"+ .0" + 0 % &"+ "0 . $,&"+ &3& 3"+ "/0" 0"+ .0" + 0 % &"+ "0 ,.!, + &3& 3"+ "/0" 0"+ .0" +

#/838=<>6+59 6>;;+6./+;/8 ,36+5/=+ 1/;;+ /=+ 0+7363+ +

;+8+.+;/8 59853<=+ ,<90 ,D;45:6:,6 -?6,>? D4<090,9 #0949>=?7,6: 0<<049? 2,<<,9>D4>=?0909 ,<>06: -,>,=?9, 7:<>D0, 4D,9 D09 =,-07 0>, 0<9,9/:<09 307-?<? 9,2?=4, ,9 2:<,-030<, 8474 >,< >B464 -,>0D -,74,>? D4<09 ,9 +,3,<, 3,<>? 4D,9, <,9,/,6: !,D,<4 84<0<<4,<09 4<,?;09 7?D0,<09 ,D609 2?90,<09 6:964=>,<4 064>06: ,8,< ?<>0 20<:,2: 6: ?<>,<<470,9 <,9,/, 34<4-?<?, 0>, -0<4,< #0949>=?7,6: ,D609 9,D,<4 2?90, ,D>07,6: :<:,<4 08,9 D4>D,4D64:9 , =<+<9+A ,/<=+6./59 38:/;39+;/8 2+<3/;+ 80<46,6: 6:9>4909>0,<09 ,?<646?9>D,<0649 * ,9 ,D>07,6 24D,/4,<09 34=>:<4,9 =06?7, 4D,9 0D D09 D,-,76?9/0 -,> 5,<<4 D?09 ,-4,9 ,49 4D,9 D09 D,-,76?9/0 3:<4 3,9/4, 9:9 ,D>07,6: :<:,<09 -,-0=;0,9 0249 -,4 >D09 8?9/?,<09 70309 -4<, * 0>, 0<, 3:<<0>,9 D4?<>,>? D09 ,D>07,<09 ;<0=09>D4, 3,7, 0=,9 /,4>060 -:=> 6:9>4909>00>,9 - !+0+;;9+;/8 59853<=+ !,1,<<:, ><,/4D4:D <,9>D4,<09 ,74,>?, D09, 0<9,9 /:<09 307-?<? ,90B4:94=>09 809/0 D02:09 :<,49/46 0<0 D,9 0<0 =,<<4>,9 =,4,>? D09 3?<, ,?<<0946 9,1,<<,6 ,<,2:4 >,<<092,9, 0<,6,<>D09 0>, =,-07 347 :9/:<09 * 0,9 -0<0 08,D>0,<09 6:<:,<09 :</06: 4D09/,>?<46 ,D>07,<,9>D 0<,6,<<4 9,34 4D,9 D4>?09 *( 809/0,<09 3,=40<, ,7/0<, =;,494,6: 0>, <,9>D4,6: 6:<:09 ,<>06: >,74,6: 20<<09 2,<,4,9 0<9,9/:6 !,1,<<:,6: 0<<049?,<09 6:964=>, 8474>,<<, ;<0=>,>? D?09 !,1,<<06 90?><,7 4D,>06: -:<:9/,>0 =09/:, D?>09 ,<<09 34>D,<809 -,> 0249 D?>09 <,9>D4,6: ?4= * ,<0649 -0<09 49/0;09/09>D4, D4?<>, >D0,<09 ><?60 7,-,49, 7-,6: ?60,<09 2,D>07,< :=>006 0<<049?, 49-,/4>? D?>09 !,1,<<:,6: 2:<>006 704,7>,=?90D6: D49, 0249 D4:>09 0<9,9/:<4 ,9 <<020,6 -0<0 ,7/0>46 9,1,< 1:<?,6 -0<<0>=4 D4>?09 0>, ,7/4 -0<0,9 !,1,<<:, 70309-4D4 <,2:46: 6:<:,9 =,<>? D?09 0>, 20<:,2: ,D>07,6:,9 . !+A39+;=/59 3=>8+5 <,9>D4,<0646: -:<<:60>,9 -,-0=,6 ,?<64>? 9,34,9 0<9,9/: ,>:746:,6 4>?9,6 ;<0=>,>? D4>?09 ?=><4,6: 0<<020 0>, 708,94,6: 09;0<,/:<0 ,B48474,9: ,<0649 D049, 0<-030<00>,6: 3,? /, 2,?<6: 07246, 0>, :7,9/,6: ?B09-?<2:6: 0>, <,9.30 :8;>G6: 2,?< 02?9 <,9>D4,6: ;,<>0 /, 7?<<,7/0 3:<4 0<<0249, D09 :<2:49,6: ,<4,<0649 -,4>D02:09 0D6:9/?, >?9, 0D6:9>D, -46:4>D -,>0,9 2,?D,>? D09 <<020 ,>:746:09 =080, :,9 ;<49 >D0, 0>, ,7,-, :,9, ;<49>D0=, ,B48474,9: 0>, :<2:49,6: ,<4,<09 :9/:<092: D4<09 074;0<0649 0>, ,<2,<4>,<0649 0D6:9/? D4<09 :,9 ;<49>D0, 7,=>0< 347 D09 ,<<09 :9/:<092:<46 ?>D4 2,-0 4>?9, ?=><4,6: 074;0<09 0>, :,9, M <:,N <09 :9/:<092:09 492?<?,9 =09/:>? D09 0>, -,>0D 0<0 3,<09 =080 9,2?=4,<092,9 =;,494,6: ,<7:= , 0>, 708,94,6: ( , 4D09,<0649 2:-0<9,>?6: D?09 3,<6

/ ;;/1/ +=96359/8 98.+;/+ /;;/1/ ,+5+;;+ 2+38 ,+= 59;9+;/8=A+= 0<9,9/: ,>:746:, 347 D090,9 ,9 074;0 :,9,<09 =09,<<, 347, D07, :</?<,6: 0>, 0D2,4>?, :,9, -0<0 0<:809, D07, 0>, ,<7:= 0<<020, 4D09/,>? D?>09 <<020 ,>:746:09 :9/,=?9 2?D>409 :49:</06: ,<7:= ,6 ,8,<09 ,7/0>46 ,7/0 -,>0>46 2,D>07,6: 6:<:, 0>, 80<46,6: 7?<<,7/0 2?D>4,6 :49:</0>? D4>?09 0>, -0=>0>46 <,2:46: 6:<:, 0>, >,74,6: 0>, 0/4>0<<,90:6: :9/,=?9 2?D>4,6 6: 06,49,<09 ,9 ,3:-,>0D ,?60<,>? D?>09 ,<7:= ?=><4,6:, -0<0 ,4>:9, ,B48474,9:<09 :49:</06: ,<7:= ( , 4D09,<0649 <<:8,6: 0<8,94,< 9;0<4: %,9>?6: 09;0 <,/:<0 0>, 30/,/?<,D -,4>, -0<0 ,8:9,<09 :9/,=?909 :49:</06: 0<0 0<0 0<<049,7/4,9 D03,< ,<7:= ,6 0>092,-0 D,-,7/? D?09 49;0<4:, 3,<46 0>, 4, ;7,90>, :=:,9 :9/,=?9,6 4D,9 D4>?09 ,<>0 9;0<4: 3,<>,D 0=,9 :34 D09 -0<>,9 M02?D64, 0D D07, 49:4D 5,<>D09N

96'/4/'15 '8259 '

0 ,/;3+; #/838=<>6+;/8 ,+=+<>8+ 0>, ?<>0 -4>,<>0,9 ,<7:= ,6 -0<0 -:>0<0 2?D >4, -0<0 =080 074;0 ,<4 ?>D4 D4:9 0>, 3,<6 ,9 #:<>?2,72: 0<<020, :49:</06:<46 ?>D4 2,-0 347 D090,9 ;:<>? 2,7/,< 6:<:,<09 2,4906: 0=6?-4/0,6 0<<04-49/46,>? D4>?09 ,D6090,9 08,9 D4D64:>09 0>, #:<>?2,72: 0<<020 -43?<>? D09 <, 3:<<0>,9 #0949>=?7,<09 -,>,=?9, 7:<>? D09 0>, 4>=,=:,D -0=>,7/06: ;:<>?2,7/,< 7?<<,7/0 2?D>4,6 ,90B4:9,>? D4<09 074;0 0<<020,6 ,4>, ,4>:9, ,8:9, 0>, -4<<,4>:9, -4<<,8:9, <092,9/46 :49:</0>? D4>?09 2,D>07,< ,<,2:4>,< :9/,=?9 :</? <,6: 4D?2,<<4 3,9/4,6 ,<0,2: D,-,7/? D4>?D>09,6

"&+ &3 + 3"+ .."$" 0,)&(,"( ),.01 + %& &3 + 310"+ )"%"+ %") 1.1 -,)&0&(, ". 0."/+ ". &)& 310"+ %") 1.1 %,.& ),.03"(, "+ 0 !"+ ,. &$ ., 3"+ .."$" 0,)&(,"+ ".."&+ ) !& ."+ % /&". 0&( ".& . "+&+0/1) ."+ 0 /1+ $ 13 01 3"+ .0" . +031+ 1.."(, 0 )"(, $ )!". $&)03 ..& "."& 0 +,) (, &3 +$, 3"+ &/ , (, &30 +)" 0"(&(, % .."* +

Gizona eta emakumea: historia bera? Gizadiaren iraganaz idatzi izan den historia, itxuraz, berbera da gure planetan gure aurreko denboretan bizi izan diren gizaki guztiontzat. Alabaina, ideia hori faltsua eta engainagarria da; izan ere, guk ikasi dugun historia, oroz gain, bizi garen munduaren parteko gizon boteretsuen historia da, hau da, Europako mendebaldeko mundua deitzen dugun espazioari dagokiona, eta hein handi batean bazterturik geratzen dira historia horretan behartsuak, jende apala, bazterreko taldeak, planetako beste eremuak eta kulturak, eta, batez ere, emakumeak, nahiz eta haiek, gutxienez, aztertu nahi den iraganeko edozein gizartetako ehuneko berrogeita hamar izan. Premiazko gauza zen, beraz, bidegabekeria historiko garrantzitsu hori â&#x20AC;&#x201C;hau da, emakumeena bezalako gizatalde guztiz eraginkor bat, nahiz eta historialariek aipatu ez, iraganaren ezagutzatik baztertzeaâ&#x20AC;&#x201C; desegingo zuten azterketak egitea. Estatu Batuetan egin ziren, XX. mendearen hasieran, eta mugimendu sufragisten eraginez, emakumeen iragana ezagutzeko helburua zuten historiaren gaineko lehen ikasketak; baina, egiaz, emakumearen historia ez da Historiaren zientzian sartu, azterketa zorrotzekin eta berme akademikoekin, 1970/80 hamarraldia arte, feminismoaren joera ideologikoen eraginez izan zuen bultzadari esker.

Elizabeth Cady Stanton

7+5>7/+;/8 3<=9;3+;/8 +A=/;5/=+;+59 49/;+ 3./9691359+5 M 4=>:<4, -0<<4N -,> 024>0,6 08,6?80,<09 4<,2,9,<09 0D,2?>D,9 :49,<<4>?, 5,649 ,3,7 4D,>06: 9:7, -4D4 4D,9 /09 0>, D049 06,<;09 0249 /4:9 74-?<?0>,9 ,20<>D09 0D /09 24D,/4,<09 34=>:<4,<4 3,49-,> ,<,D: >:;,>? D4>?09 3,=40<,9 ,<<,9>D4>=?09, /:6?809>?D6: 0?=6,<<4 ,<24 -,>09 1,7>, D09 6:9>?,9 4D,946 34=>:<4, -0<<4 3:<4 0D492: D07, 2,<,>? 24D:906 0>, 24D:909>D,> -0<<0249/,6: 34=>:<4, -,>09 3,>=,;09 ><,/4D4:9,7 0>, ,6,/0846:0>,9 :49,<<4>?<46 :<<0>,<,6: -0<<0<,46?9>D, 34=>:<46: -0<<4 3,? 24D:90D6: 09 8?9/? ,6,/0846:>46 -0<04D>09 D4>?09 70309 :=,2,4 =,47 -,>0,9 :49,<<4>? D09 0D -,6,<<46 2,4,6 7,9>D06: 8:/?,<4 /,2:64:90D ,4>D4>46 -,4>, 7,9 80>:/:0>,9 0<,-474 -03,<<0 6: 491:<8,D4: 0>, /:6?809>,D4: 4>?<<40>,9 0>, -,>0D 0<0 ,D>0<60>09 ,D609 5:8?2, 0>, 307-?<?,9 0<0 ?<<0946 -03,<<0D6: D09 074>0 ;<:>,2:94=>, 3,9/4,6 ,D>0<60>,>46 0D,-,>D0, ><,/4D4:D6: 34=>:<4,<09 0</42?90 0>, :49,<<4D6: 0?=6,<<4, D4<09,6 0>, 8,=09 0D,2?>D,9 D09><,>D0, 42,<<0946 9,34>,0D6: 2,?D, D09 ,D>0<60>, 3,?06 08, 6?8009 -0</49>,=?9,<09 ,7/06: -:<<:6,<0649 7:>D0, -,4 2,?<6: 02?906:,<0649 -,4 0>:<64D?906:,<0649 D609 46?=8:7/0 3:<<06 2,<<,9>D4 3,9/4, /? 4D,9 0<0 4<,2,9, <09 0D,2?>D,6 -,74,2,<<4, -03,< /? 4D,9 34=>:<4,6 2,?< 02?92: 02?9, ,<>0 4<,2,9/,6: /09-:<, 2?D>4, -0D,7, ?70<>?<46 08,6?80092,9 0>, 08,6?8009 :<,490,9 4D,9 /4>?09 :9/:<4:,6 ?70<>D06: 3,7, :9/:<4: 3:<406 D?D09>D0 <, 0>, ,3,7 -,/, 0D,-,>D0<, -4/0<,>?<46: 0=><,>02409 ,9,74=4,6 :=,>D06: ;:=4-474>,>0, 0=6,494 -03,< /? 4<?2,<<0946 34=>:<4, -0<<4 3,? M24906:D09><46:N 8:/?,9 /01494>D09 /, 3,? /, 0>, ?70<>D06:, /090D 34=>:<4, -0<<0<,464>D06: 0<0/? ,9/<:D09><46:, -,D>0<>D09 /? 24D:

+3/4/9:' .'; $;9'4 85=4+22 4:.54? 8+1/4 (':+8' +3'1;3++4 9;,8'-/5 +91;(/*+' 8+4 '2*+15 (58851'4 4'('83+4*; @+4 9:':; ':;+:'4 $:'4:54+1 '4:52':; @;+4 ;)8+:/' 5,,/4 5:: +1/4 (':+8' +3'1;3+'8+4 +91;(/*++4 '2*+15 2+.+4 (':@'88' $+4+)' '229 +4 += &581 '4 !4*58+4 3'1;3++4 $;,8'-/5'8+4 '2*+15 21'8:+ '@/54'2' 958:; @;+4

9,<092,9 :49,<<4>D09 /09, 0>, 08,6?80,<092,9 08, 6?80,<09 0=;0<409>D4, 34=>:<46:,9 D09><,>?<46: D409>D4, -,> 9,34 /? -?7>D,>? 3 /<596+ 8+1><3 8,6?8009 34=>:<4, -0<<4,<09 70309 2,<,4,9 -4 0=6:7, 9,2?=4 =:<>? D4<09 -,>, M6:9><4-?D4:D6:,N 4D0906:, 0>, -0= >0, 0<<,/46,7,2:, 0>, -:<<:6,D,70,2:, M108494=>,N 4D09/, 2090D,6009, J :9><4-?D4:D6: 0=6:7, =;4<4>? 9,346: ;<,6>46:, 0>, M06706>46:,N /? 07-?<? 9,2?=4, 08,6?80D6:,<09 0=;0 <409>D4, 34=>:<46:,<09 -0<<0<,46?9>D, 0>, 49>0<;<0>,D4: -0<<4, 06,<<46: /?09 460<60>, 2,<,>D0, /? 0<0 0=;4<4>? ;<,6>46: 3:<4 /07, 0>, /09-:<, 2?>B4,9 06,<;09 3,<<42,<<4,6 0249 /4>? 08,6?8009 4<,2,9,<09 ,D>0<60>,<09 2,4 0>, ,7/0</4 ,=6:<4 0>, /0=-0</4904 307/? /40 J =6:7, 108494=>, <<,/46,7, 0<0 0=,>09 D,4: :>?<, 0=>? 0=>?, /? 08,6?8009 8?24809/?,<09 0<<04-49/46,

D4:D6: 5,</?0<,<0649 =6:7, 3:909 :49,<<4D6: 4/04, /, 24D: 909 0>, 08,6?8009 ,<>06: /0=-0</49>,=?90>46 =:<>?, /07, 4<,2,9, 0>, 3:<4 3,49-,> 8:/?>,9 49/,< 0>, 0/?64 /0=-0< /490D ,20<>? /09 24D:90D6:09 :;<0=4:,9 ,/40<,D4 /, 8,6?80,<09 809/06:>,=?9,<09 8:/? 3:<406 ,20<4,9 5,<>D06: 4<,2,906: 24D,<>0 0>, ?90 /0=-0</490>,9 24D:909 0>, 08,6?8009 ,<>06: 3,<<08,9,<09 0<0/?,6 4/09>4146,>? 0>, 0D,2?>D06: ;<084,>46 ,-4,>? -03,<<, /,2: =6:7, 3:909 ,<,-0<, 4<,2,9, 0D /, 08,6?80 -,6,<>?,<09 -4D4 >D,<4 -?<?D6: 460<60>, ,4>D4>46 24D:90D6:09 0=;0<409>D4,<0 646: 076,<<0<,249, /, 6:9>?,9 4D,946 076,<<0<,249 3:<<0>,9 =:<>D09 /07, =0B? -,>09 ,?<<0<,-4/0, 0>, -0=>0,<09 D,;,7 6?9>D, <24 /,2: 0=6:7, 2?D>406 -,D>0<>D09 /?>07, /0>0<8494= 8: -4:7:246:, 0>, 9:7,-,4> 0<0 M2090<:09 >0:<4,N /0<4>D, 9, :9,<>D09 /?>07, %0B? -4:7:246:, 0>, 2090<:, -0<04D4 -03,< /4<07, /, >0:<4, 3:909 ,-4,;?9>?, 090<:, /, 24D, 64, 24D:9, 2034090>,9 /09-:<,9 D03,< 0<,>?D 5:,9 /09 6?7>?<,D6: 0<,46?9>D, -4:7:246:64 -4 =0B? 24D:90D6:09, 0>, 08,6?80D6:09, 0B4=>4>D09 /4<07,6: 1<:2, ,<490,9 :49,<<4>?D 0>, /0=-0</49>,=?9 3:<<0>,>46 ,-4,>?>, :-506>? 0D,?2,<<4 0>, 3,<<08,9 9,>?<,7,6 2,49/4>D09 /4>?D>09 3,<<08,9 -,>D?6 0<,>? /4<, ,7/4 /0=-0</490>,6: 24D:90D 6:09 49>0<0= =:D4,7 0>, 6?7>?<,70>,9 :49,<<4>?<46: 5:6,8:7 /0,6 -43?<>D06: :<<02,>46 2?D>4,2,>46 3,?B0 /, 460<60>, 34=>:<46:09 307-?<?, /09-:<,9 D03,< 0/: 49>0<0= -0<0D4, /?09 24D,<>0 5,649 -,>0,9 M2090<: 8,=6?749:,<09N 0>, M2090<: 1080949: ,<09N 6?7>?<,D6: 0<,46?9>D,6 9:7, 5:,9 /4<09 024>?<,>?D /014 94>D0, 0>, :<:-,> /01494>D0, D0< 9:7,6: 076,<<0<,249, /?>09 0<,46?9>D, 3:<406 ,D>0<>? -03,<<06: ,7/4,<09 6?7>?<,<09 0/: 06:9:84,<09 2,<,;090,9 .95>7/8=>+ 7+5>7/+;/8 23<=9;3+ ,/;;3+;/8 <9;;/;+ M ?07, 3:204 -,> ?<>0 3,? /, 06: 3,8,<<,7/4,<09 3,=40<,>46 08,6?8009 2,4906: 34=>:<4:2<,14,<09 06:4D;09 9,D4:,<>0,9 9,-,<80909,<4 !0A ):809= 4=>:<C /04>D09 D4: 0>, M-0<<4N 4D09/,;09, /,<,8, 0<,9>=4>, M 4D,<>0 34=>: <4, -0<<4,N /07,6:,<09 0<,249 3,9/4, /?07,6: 0>, :<:-,> * * 809/06: 34=>:<4D4=8:,6 0>, ;:=4>4-4=8:,6 08,6?8009 46,=60>, 34=>:<46:,9 ,;746,>D09 D4>?09 5:6,8:7/0 46?=;?9>? 0>, ><,>,-4/0>46 0=;74D4>?64 ,;,<>,>D09 D07,6: ,7, -,/, 2?<0 809/0,9 5,4: 0>, 0=,92?<,>=? 0>, =,<<4>,9 ;:70846: -43?<>? /09 4<,2,9, 4<,6?<>D06: 8:/? -,>09 ,?<<0,9 2,?/0 4D,<>0,6 -,D>0<>?<46: 0>, 6?7>?<, 809/0<,>D,470,6 ,7-:<,>? >,6: =06>:<004 -,74,-4/0 6:706>4-:0>,9 ;,<>0 3,<>D0,<09 0B4= >09>D4, ,20<<,<,D4 /40>09 8?24809/?,6 /4<, 24D,/4,<09 7,9,<4 0649 /4:>09 06,<;09,<09 -0D,49-0=>06: ;,<>0 3,< >D0,N $4@0<, ,<<0>,= 47,2<:= 588/+4:+9 ./9:58/5-8B,/)'9 +4 +2 '4B2/9/9 *+ 2' 68+9+4)/' *+ 2'9 3;0+8+9 +4 2' ./9:58/' 4 ' 3;0+8 +4 2' ./9:58/' *+ ;91'2 +88/' ,92,4,6 ;0= D64,

.95>7/8=>+ 3A98/A59 23<=9;3+6+;3/8 35><796./+ /7+5>7/+5 23< =9;3+8 3A+8 .>/8 1+;;+8=A3+;3 .+195398/A M ,/,642? D049 /,2:09 203409 2034090>,9 24D,<>0 ,7/,60>, 2,<,;09 0>, 8?24809/?09 5:0<09 ,>D0,9K "90<,6: 0/: >B,<<0<,6: 24D:90D6:,6 /4<,N 0B>0<

%.+ += &581 %/3+9 551 #+</+= Emmeline Goulden Pankhurst

3'1;3++4 $;,8'-/5'8+4 '2*+15 /-'8+4 958:@'/2+' +:' 3'1;3++4 ':'9;4 $5@/'2 +:' "52/:/15'8+4' 21'8:+ .';+1 (;8;:;:'15 2+.+4 +1/4:@'1 (/2+8' 6;(2/15'1 +:' 685:+9:' /(/2'2 */'1 /@'4 @/8+4 +85 6/1+:+'1 +:' (54('1 +8'(/2/ @/:;@:+4 '83':@': '8:@+2'4 *+4(58'2*/ 2;@+'1 6'9':; 54*58+4 54*8+9+4 ./2 @+4 +3'1;3++4 (5:5 +91;(/*+' 54'8:; ('/45 '9:+ (':@;1 2+.+4'-5

.95>7/8=>+ 3A98+ /=+ /7+5>7/+ /7+5>7/A59 23<=9;3+6+;3 ,+=/8 35><:/13=35 M =;,494,< 24D,<>0,6 ?=,/4:D 706? /0-0</49,6 0=704>? /4D64: 24D:9,<4 0>, 08,6?80,<4 -,49, -,>, 0>, -0=>0, 2,<<,9>D4 -0<06:,6 /4<, 1,8474, >,7/0,<09 4<,?;090<,6: 24, /, 702006 08,6?80, /4=6<4849,>D09 D?>07, -,49, -0=>0 24D,<>0 >,7/0,6 0<0 /4=6<4849,>D09 D4<09 3,7, 0=67,-: D4<0 9,6 0/: 454>:,6 0/: -0=>0<46 2,-0 ;0<>=:9,<46 -03,<>=?0 9,6 7,-,49, 702006 =,<<4>,9 08,6?80, ,/490D >B464, -,74>D -0D,7, 3,<>D09 D?>09 ,<<09 :34>?<,D6: D?D09-4/0,6 0>, 9:< -0<,<09 24D,<>0 ;<0=>424:,6 7:<>D09 D?>09 08,6?80 -,>D?06 24D,<>0,9 024964D?9 2,<<,9>D4>=?, 4D,>0, 0>, 08,6?80 203409 203409,6 1?9>=0D6:,6 4D,>0, 1,8474, ,?<<0<, ,>0<, >D06: >,7/0, :=,>D06: ?90,9N ,9: 0<<0<, 0<.0/0= 53(8+ ? 3;0+8 +4 2' );2:;8' :8'*/)/54'2 +96'D52' ?,/0<9:= /0 ?7>?<, C 4@474D,.4I9 4=;E94.,= ,/<47

$&+ !,(1*"+01 (,&03 ."+ / ..". 0 "&+ ! "* (1*" ."+ %&/0,.& ."+ ".."&(1+03 ."+ & "/(,)"+ .0"(, )!" + $1/& ".0 + ! 0,3 0 )!". &03 31 "0 !,(1*"+01 ( ."(&+ "&+ ! )!" + $1/& ". !".&3(&,31 !,(1*"+01 + &"30 03"+ !"+ .& ".0 + "."&30"+ !&. "0 !,(1*"+01 ( ".& !"&03"+ 3 &, $"+"., ".0 + ,&+ ..&3"+ ! $"+"., ."+ ". &(1+03 ". )!" ! $, /"21 ."+ "0 $"+"., ."+ .0" +

@:+81+:'8'15 9/4:+9/'

+6./;+ 8+1><3+5 4=>:<4, 46,=>09 /090,9 :<: 3,< 2,?D,6 -?<?D 46,=>0, 4D,>09 /, 5:0<, :<:4809, :</0, 2,<<,9>D4>=?, /09 ,<<09 0D /, ,=64 4D, >09 0>, 4<,2,9, ?70<>D06: ;4=?<46 3,9/409, /?09 2,?D, 0<0 0D /, ,7/0<0>,9 0>, ,<,D:0>,9 :49,<<4>?>, 46,=>0,6 ,=6: 7,2?9/?6: /4D? 4<,2,9, 3:-0>: ?70<>D09 0D46 -,4>, 2,?D,6 -?<?D 46,=>09 0>, 3:-0 >: 2:2:<,>D09 0<0 */;1+=35 35+<=/8 .+ 2/;;3+6./ ,+=/8 23<=9;3+ !:4D>46 46,=>09 /, 34=>:<4, 0=6:70>,9 +049 >,7/0 ;:74>46:6 -?7>D,>? :34 /? 34=>:<4, 9,D4:9,709 46,=60 >, +0< ,/40<,D>09 /? 34=>:<4, 9,D4:9,7 3:<409 46,=60>,6 +0<09 6:9><,6: 0<<0,6D4: 4D,9 9,34 /? :2:<, 0>, ,D,7 0D,D? D049 070809>? /,2:09 9,D4:,<09 =09>4 809/?,<09 0<,60>,9 0>, 9:7,6: 0<,249, /?>09 070809>? 3:<406 =09>4809/? 3:<<09 =:<<0<,9 +049 /4<, 34=>:<4, 9,D4:9,709 46,=60>,<09 ,<<4=6?,6 +0<2,>46 0D /4<, ,<<4=6? 3:<406 34=>:<4, 9,D4:9,709 46,=60>,<4 ?6: 024>06: ,=64 <2?/4, 0D,D? D0?<0 4<4>D4, */; 35+<=/8 .> 2/;;3+6./ ,+=/8 23<=9;3+5 !:4D 3,=>09 /, =;,494,<09 34=>:<4, ,> ,7 /,>:D 34=>:<4,7,<4 2?D>4,6 =;,494,<09 3,=40<, 30<<4,7/0 0>, 9,D4: -?<?5,-0 24=, 6:6,>D06: 2,<,4,9 ><5+6 /;;3+;/8 23<=9;3+;/8 35+<5/=+;/8 +;+A9+ +049 /4<, ?=6,7 0<<4,<09 34=>:<4, -,> :=,>D06: ,<,D:,6 +049 /4<, ?=6,7 0<<4,<09 4<,2,9,<09 46,=60>, D,>4>D06: -,74, 2,<<4,6 4D,9 /,4>0D6009 ,7/4,6 0/: D467:,6

>8=</A59 598=A/:=>+5 4=>:<4, ,D,7>D0<,6:,9 0D49-0=>06: 2,?D, /, 2,<,4 -,6:4>D06: 20<>,0<,6 0>, 024>?<,6 /01494>D09 /4>?D>09 34>D 0>, 0=,;4/0 =,47 -,> 0<,-47>D0, '90 -,6:4>D,6 20<>,0<, -,6:4>D,6 -0<0 ,D,7;09,6 4D, >09 /4>? -0<0 >0<849:7:24, -0<0D4, -0<0 ;0<>=:9,4,6 0>, 0D,2?>? 0>, 0<,-474 -03,<<06: 20<>,0<,6 0809 -030,9 ,?<64>?6: /?D? 46,=4 -0<<4 /?D?9 2,4, ?70<>D06: 0=,;4/0 -0<0D409 :49,<<4D6: -47/?8, Ager <<:8,94D,D4:,6 ?=6,7 0<<46: 7?<<,7/0, -0<04D4 D?09 -4 0<08?0>,>46 302:,7/06:, ;,<<,7/06:, -,49: ,=6:D 0<0 4<064,2:, !06,D,<4>D,9 :49,<<4>?<46: 06:9:84, 2,<<,9>D4>=?, D?09 ;3<=95;+A3+ 23<:+8919.9+ <<:8,>,< 4=;,94,9 02:4>D, 3,<>? D?>09 -4=42:/:09 24D,<>0,<09 8,47, ,7>?, 24D,<>0 67,=0 ;<4-47024:/?9, +8.953./+ ?=6,7 0<<4,9 </4 <:,<09 ,8,40<,9 0>, <: 0<<4,<09 3,=40<,9 * ( 0>, *( 809/0,6 +8.9/8 1/;;+8 -:<<: 6,9 5,</?9 D4<09 -4 >,7/00>,6: 64/0, "49,D>,<<,6 0>, ,9-:,<<,6 -0<0D464 4D6,4,9 0>, 4;?D6:,9 !,1,<<:,9 -0<>,6: -,9/:,6 ,<4>? D4<09 -:<<:6,9 2<,8:9/,<<,6 0>, 0,?8:9/,<<,6 9?+.981+ =>?<4,=6: 0</4,7/0,9 /,2:09 706?, 0<>,9 ?<>0,9 4D09 -0<06: 2?/?, 20<>,>? D09 #07,4: 0<<020,6 4=7,84,< 2?/,<:=>0,6 2,<,4>? D4>?09, ;;/1/ +=96359+5 ,D>07,6: =,-07 , 0>, <,2:46: 0<9,9/: , 0<09 0D6:9 ;:74>46,<4 0=60< ;0949>=?7,6: 7?<<,7/009 ;,<>0 3,9/4 -,> -,>0<,>D0, 7:<>? D?>09 4=>:<4,7,<4 -,>D?09 ,<,-0<, =;,494,6: 70309 0<<020 0<<0249,6 /4<, ><5+.3 ?=6,7 ?>:9:84, 76,<2:,<09 4D09 :14D4,7, ><5+6 /;;3+ 30<<4 4D09, 0>, 4D09 34=>:<46:, 34D6?9>D,D6: 0>, 20:2<,14,D6: 0/?64, /?09, M ?=6,<,D 024>09 /09 7?<<,7/0,N 0=,9 9,34 /?

>A5+.3 % <,9,6 0,9 ,=8,>?<46: 34>D, <,-, 4D6,4, 4;?D6:, ,;?</4 !,1,<<:, ,<,4, 0>, 030<0, 0>, +?-0<:, 4D09/,>D06: 6:9>D0;>? ;:74>46:, /19+6./ ?=6,7 0<<46: 302:,7/06: 0<08?, 0=;,494,< 0?= 6,7/?9, 3<:+83+ <<:8,>,< 9;0<4:,6 , 809/0, : ( 809 /0, -0<4,< #0949>=?7,6: 7?<<,7/0 :=:, 4D09/,>D06: 0<,-47>D09 D?09 34>D, :+;;+6./ ?=6,7 0<<46: 4;,<<,7/06: 0<08?, 1<,9>=0= 0?=6,7 /?9, /6=35B <06:06 , ( 809/0, 0/4>0<<,90: 809/0-,7/0 6: 7?< 2?D>4,6 4D09/,>D06: 0<,-47>D09 D?>09 34>D, +;=3;969139+ ,<4>4<409 0>, =,9>?09 6,>,7:2:, #/6+39 ,=>?<009 -?<?D,24, 9-,=, 8?=?78,9 @,74,6 -4/,74>,6: 2?/,<:=>0,6 2,<,4>? D4>?09, Saltus <<:8,94D,D4:,6 ?=6,7 0<<46: 7?<<,7/0, -0<04D4 D?09 -4 0<08?0>,>46 4;,<<,7/06:, 02:,7/06:, -,49: ,=6:D 0<0 4>B4,2:, =,<>D09 D,47, 0>, ,=6:<46 0<<:8,94D,>? 0D D09,

'/ ('15/:@+'4 (+2:@+@ '@6/3'88':@+4 */8' 5/4'88/@15 154 :@+6:;+4 ':'2 .54+:'4 9+/4'2':@+4 */8+4+@ -'/4+8' -'/' ;2+8:@+15 -'88'4:@/:9;'1 */8+4 154:@+6:;'1

KRONOLOGIA. <:9:7:24,<09 46,=60>, 34=>:<4,<09 46,=60>,<09 ;,<>0 0D49 =,430=>?D6:, /, 0<>,0<,6 /09-:<,9 :</09,>D09 5,649 2,-0 D0< 20<>,>D09 /09 70309,2: 0>, D0< 20<:,2: -0<04D4 2,-0 D0< 2,>4,6 0>, :9/:<4:,6 9,3,=>?D 0D490D6:, /, ?70<>D0, 4<,2,90,9 20<>,>?, 0>, D0< 3,<<08,9 /?09 3:<<06 :<,49,7/4,<0649 0<>,0<, 0/: ,7/4 34=>:<46: -,> -03,< -0D,7, ,D,7>D06: /,>? 6<:9:7:246: 2?>B40906: -,>D?6 0<,-474 -03,< /4<, 9,34>,0D :9, 30809 46,=4 -0<<4 /?D?9 2,4,<09 :49,<<4D6: 6<:9:7:24, -,> <:+383+;/8 23<=9;3+;+59 938+;;3A59 5;9896913+ <<:8,6: 9;0<4:6: , 809/0, : ( 809/0, ?=?78,9,6 &,<41,6: 7?<<0>,9 703:<<0<,>D09 /4<, 0>, -0<4,< #0949>=?7, 6:964=>,>D09 3,=>09 /4<, :@,/:92,6: 2?/?, 0<>,9 #07,4: 0<<020,6 ,<,-4,<<,6 2,<,4>? D4>?09 <<020 ,>:746:09 0<<049,7/4, =;,494, 0>, #:<>?2,7 -0349 -0>46: -0<04D>09 /4<, :9=>4>?D4:, ><5+6 /;;3+;/8 23<=9;3+;+59 938+;;3A59 5;9896913+ A3569 23<=9;359+5 0309 D467:, 70309 24D, -4D42?90>46 809/0<,49: 42,<<09 D467:, 0<<:8,94D,D4:, ( 809/0,6 4<?2,<<09 D467:, <<:8,6: 9;0<4:,<09 0<:<46:>46 * 809/0, ,<>0 ,?2,<<09 D467:, * *( 809/0,6 :=2,<<09 D467:, *( 809/0>46 *( 809/0,<09 -?6,0<, ,<>0 %042,<<09 D467:, ?<>0 -4>,<>0, M6,>,=><:10N 2,<,4, +,D;42,<<09 D467:, ?<>0 -4>,<>0, +:<>D42,<<09 D467:, ?<>0 -4>,<>0, <,9.:<09 /46>,/?<, 0/0<,>D42,<<09 D467:, >46 2,?< ,<>0 /08:6<,D4,<09 ,7/4,

@:+81+:'8'15 -/2:@'88/'1

" '

!&'

%&"$ "

& ! *

# !

,?D,6 -0=>07,6:,6 /4<07, ;09>=, -,/,4>060 0<0 34=>:<4,6: ,D>0<60>0>,9 ;,<>0<46 D,47090>,6: -,> /:6?809>?09 ,D,7;09, 4D,>09 /, :6?809>?09 6:9;70B?>,=?9, /07, 0>, 08,4>D,6 0D /4<, -0>4 4D,>09 3,40>,>46 ' 68/58/ 0=;0<: /09, !:<8,70,9 ,D,7 ;09,6 :=: 8:/? /0=:</09,>?,9 024>09 /4<, 0/:>, ,4;,>D09 /4<09 ,7/0</406 /:6?809>?,<09 2,4 :<:6:<<,<0649 7:>?<, -,/?>0 0<0 0D /4:>0 0<<010<09>D4, ,20<46:<46 024>09 >0=>?,<09 0/?64 5,64 9,<4 8,4>D, 3:<406 /4<07, 0>, D?D09>D,470,6 0D /4>? -03,< -0D,7, 90?<>D09 D?D09>D09 ,<4 /09 46,=70 >,7/0,<09 0D,2?>D,6 :<4 2:2:,9 3,<>?<46 3,49-,> ,>,7 0=6,4946: /4:2? >0=>? 34=>:<4 6: -,>4 -03,< -0D,7, 307>D09 5,64>0,<4 <, 3:<<0>,9 >0=>?,<09 ,?<60D;09,6 024>09 4/04, 9,2?=4,6 -0<04D>09 ,9,74=4 6<4>46: -,> 024>09 0>, /,2:64:9 34=>:<4, 2,4,<4 -?<?D6: 3,<<08,9,6 D0<>D09 46,=46: /?2? 7/0</4 3:<406 B030,2: ,D>0<>?6: /4>?2? 70309 M +& $ & $ " &+ $$ N 7,? 14>B0>,9 ,D>0<60>,6 ;<0=>,>D06: 307-?<?, -,4>?>0 95>7/8=>+ /=+ .95>7/8=>+;/8 /136/+ 595+=A/59 :6?809>? 34=>:<46:, /, 34=>:<4,7,<4, -0<0 7,9, 024>06: :49,<<4>D,> 3,<>D09 /?09 8,>0<4,7, :6?809>?,6 0<,-474D 4<, 2,906: 20<>,0<,6 0>, ;0<>=:9,4,6 -0<<0<,464 /,4>0D60 0>, 0=, 9,34 02:64D 3:<94>? 7,-,49, >0=>? -,>4 0>, >0=>? 3:<<09 0/? 64,<4 307/? ,?<<0>46 2,<<,9>D4>=?, /, D03,D>,=?90D 5,64>0, D049 491:<8,D4: 08,>09 /?09 0/: 08,9 /0D,6009 /:6?809>?,6 7,9>D09 ,<4 2,<09 2,4,<4 -?<?D 0>, 0=6,49>D09 /42?9 491:<8,D4: ,<09 8?2,6 ,3,746 0>, :9/:09, D03,D>0, /:6?809>?,<09 9:7,6:>,=?9, 02470, D049 /09 >0=>?,<09 0/?64,<4 -?<?D 9:9 6:6,>D09 /09 /,>, 0>,- 4/,D60>,<09 D0<>D07,/, 34=>:<46:,6 0>,- >,7 3:90>,9 >0=>? 34=>:<46: -,>09 ,D,7;09,<09 =,<<0<,6 024>09 46,=46: /?2?

Valentziar izatea. Valentziar edota espainiar izateko modu asko dago. Valentziar izateak pertsona batzuentzat esanahi bat izan dezake, eta beste pertsona batzuentzat beste esanahi bat, oso bestelakoa. Batentzat gizatalde baten nortasunaren ezaugarriak halako batzuk dira eta beste batzuentzat beste batzuk. Nire gremio intelektualean “kolektibo baten irudikapen gatazka” esaten zaio horri. Interpretazio ugaritasun horri galdera honen erantzunak aztertuz antzematen zaio: zure ustez, zein baldintza bete behar du pertsona batek valentziartzat hartua izateko? Soziologorik fidagarrienek galdera horri erantzuteko modu desberdinak direla ikusi dute, eta sailkatu ondoren etiketa desberdinak ipini dizkiete. Hiruz besterik ez naiz arduratuko, eta hiru horiek valentziar biztanleriari agertzen saiatuko naiz. Orokorrena zibikoa da, eta “territorialista” edo “politikoa” ere deitzen zaio; era honetako esaldietan adierazi ohi da:

“Valentziarra da Valentziako Elkargoan bizi dena eta bertan lan egiten duena”. Ez dago bestelako baldintzarik edo eskakizunik, ezpada lurralde baten komunitate politikoaren parte izatea, pasaporte bat, NAN bat izatea edo zergak ordaintzea. Ikusmolde zibikoaren aurrez aurre, beste ikuspuntu bat jarri ohi da, “primordialista” edo “etnikoa”: ikusmolde hori duten pertsonen iritziz, komunitate bateko kide izateko beste pertsonekiko oinarrizko loturak izan behar dira: delako lurraldean bertan jaiotzea, hizkuntza eta arbasoak dira soziologoek gehienbat azpimarratu ohi dutena, erlijioa ere kontuan hartzen den arren. Ikusmolde hau era honetako esaldietan adierazten da: “Hemen jaio ez bazara ezin duzu Fallek esan nahi dutena ulertu”, “herri baten muina hizkuntzaren bidez adierazten da”, edo “valentziarrak valentzieraz mintzatzen direnak dira”. Hirugarren forma boluntarista da: kultura komunitate baten parte izateko, horixe desiratu behar da. Euskal Herriko ikasle batek agian espainola izan nahiko ez duen bezala, Bilboko ezkerraldeko langile batek agian ez du euskalduna izan nahiko, espainola edota murtziarra baizik. Coller, Xavier. Sociologia saila. Yale University-Universidad de Alicante. El País, 1999ko apirilak 18.

"=, 0D,D? /:6?809>? 3:90>,<,6: =,<<0<, -,> /:6?809 >?,<09 2,4, 0>, 2,4 3:<<4 -?<?D6: 46?=;?9>?, /01494>?D

;+35>8=A+;+59 136=A+;;3+5 >,7 3:90>,9 D?<0 >0=>?,6 ;?9>? 02:64,6 0>, -03,<<0D6:,6 -0>0>D09 /4>?09 46?= /0D,D?9 247>D,<<4,6 0=6,49>D09 /4D64D?2? %,<<0<, -,>06 :9/:6: ;?9>? 3,?06 4D,9 -03,< /4>? 6:9>?,9 J &0=>?,<09 >4;:7:24, 4/09>4146,>? ;?-746:, /09 ,7, ;<4-,>?, 6:8?946,D4:,<09 ,=8:, 0>,J 2470, 0>, 4/,D>0,9 ,20<4 /09 ,249;4/0, +0< -0<8,>D09 /? ,24;4/0 3:<<06 J &0=>?, D049 2,4<4 /,2:64:9 2?<0 6,=?,9 74-?<?6: ,?<64-4 /06: D049 ;,<>0<4 /,2:64:9 J ,4,<4 -?<?D 08,>09 /4>?09 :49,<<4 9,2?=409 ,D,7;09 7,-?<<,

*>A/85/=+;+59 136=A+;;3+5 :6?809>? 3,? 6,D0>,<4>D,6: ,<>46?7? -,> /, 4<4>D4D6:, 0>, -0<>,9 02470, D049, -4 ?94-0<>=4>,>0>,9 0=;,49:7, -,>, 0>, 0=>, >?-,>?,<<, -0=>0, =:D4:7:24,6: 4<,6,=70 -,4>, 4<,6?<7004 46?=, <,D>09 ,3,70249>D09 /, 4D,0<, 9,D4:9,706: 24D,>,7/0 -,>06: 64/0 4D,>06: =09>4809/?,<4 -?<?D 4D,9 /,4>0D6009 46?=8:7/0 /0=-0</49,6 :<:-,> ,4;,>D09 /4>? =09>4>D06: 8:/? /0=-0</49 3:<406 02?90<:6: 24D,<>0,9 0>, -,>0D 0<0 ;:74>46,<09 ,7:<<0,9 4D,9 /4>D,60>09 :9/:<4:,6

EKAINGO ZALDI POLIKROMATUA (DEBA, GIPUZKOA).

+4513+#633'# '5# 058+0#31# 1969an, bi azpeitiar gazte, A. Albizuri eta R. Rezabal, Azpeitiko

Antxieta Taldekoak, Arantzadi Zientzia Elkarterako lan batzuk egiten ari zirelarik, Zestoara joan ziren, leize batzuk bisitatzera:

â&#x20AC;&#x153;Lan hori egitera zihoazela, konturatu ziren haize hotzeko

korronte bat ateratzen zela zulo txiki batetik: haren atzean husgune

handi bat zegoen seinale argia. Zuloa zabaldu zuten, sartu ziren

arrastaka bertan, eta era horretan hogei bat metro egin ondoren, galeria estu hark gorantz egiten zuela ikusi zuten. Zutitu ahal izan

ziren, eta aurrera jarraitu zuten, gero eta zabalagoa eta ederragoa

zen leize-zulo batetik. Harrimena ezin handiagoa izan zen paretetako batean zaldi multzo bat aurkitu zutenean, eta ondoren irudi sail luze batâ&#x20AC;?.

Altuna J., Arrazola M. A., Galarraga I., Kortadi E., Lecuona M., Linazasoro J. I., Plazaola J 64-#. #35'# Erein. Donostia.

J. Trueba. Atapuerca. Plot argitalpenak/Complutense Arg.

Atapuercako aztarnategietan, Burgosko hiriaren inguruan, duela milioi bat urteko giza hondakinak aurkitu dira, eta horren ondorioz, Atapuerca bihurtu da < 6312#-1 )+:# $+.#-#'3#3'0 '05:+-.12'&+# )+:#35'#3+ $'3' #5'#- :#$#.5:'0 &+:-+10# )'63' $636': )'*+#)1 +-#4 &':#)60= Carbonell, Eudald. Atapuercako zuzendarikidea.

1. kapitulua

1/+0+8#8+1 2318'46# +8#-+# #)'356 #. 8'0 )#63 ')60 $'3+#3 '0+0546.# '5# 64-#. '33+# +8'0'8 '8#)658'0 &+56)60 .633#.&''5#0 '45' .'-6'5#5+- '5133+ #. 8+3'0 )+8#-+#10&+1+8 +3+54+ 8+3'0 1.# $+8+ 8+3'0

$'3+#3 '0+0546.#-1 *1/+0+8#8+1 2318'46# 1. Non dago gizakiaren jatorria? 2. Kronologia eta humanizazioaren ibilbidea. 63-+-6058# $'33+#- '5# )+8#-+'0 .'*'0 #)'33#.&+#- 64-#. '33+#0 1. Behe Paleolitoa. 2. Erdi Paleolitoa. 3. Goi Paleolitoa. 4. Non dago aldi honetako aztarnategi gehiago, iparraldeko isurialdean ala hegoaldekoan? 5. Mesolitoa. '-#8#3+ '5# #$'.58#+0 )+8#35'#- '5# /'5#.63)+#3'0 )#3#2'0# 1. Lehen nekazari eta abeltzain gizarteak (Neolitoa). 2. Aldiak. 3. Lehen metalen erabilera. 4. Europar migrazioen eragina.

7145'0# Artearen sorrera.

'45'.#-1 $')+3#&# Emakumea historiaurrean eta historiaren hasieran.

" "

4+05'4+# )+.58#33+#- Dokumentu historiko baten azalpena (II).

1. dokumentua. Gizakien etorrera Iberiar Penintsulara.

Dmanisi

Atapuerca

Beijing Riwat

Ubeidiya

Longgupo

6*#33+:-1 #+:-13# 632')+$+-1 '45+.1# 5'-01.1)+# .&67#9'04'#3'0 #3#$'3#-1# 3#$#-1 3-'1.1)+# 64'1#

Hadar

100.000 urtetik behera. 100.000 eta 500.000 urte bitarte.

Turkana Kanapoi Olduvai

500.000 eta 1.000.000 urte bitarte. 1.000.000 eta 1.500.000 urte bitarte. 1.500.000 eta 2.000.000 urte bitarte.

Atapuerca. Plot eta Complutense arg.

2.000.000 urtetik gora..

#33+:-1 +0&6453+#3'0 *10&#-+0#-

2. dokumentua. Afrikatik aterata, hominidoek Iberiar Penintsulara iritsi arte egin ahal izan zituzten bideak. “Hominidoak Atapuercara heldu zirenean oso ingurune berezia aurkitu zuten. Zuhaitzak landare lastodunek estalitako esparru zabalekin konbinatzen ziren. Haritzak (Quercus caducifolios) zelaian eta mendi maldetan zabaltzen ziren, aldi berean, eremu zabal handiak libre utziz era guztietako landare lastodunei. Txaradia erkametzez betea zegoen (Quercus perennifolios) eta bazen pinuren bat ere, nahiz eta pinuak ugariagoak ziren aldameneko Demandako mendietan. Baziren intxaurrondoak, urkiak eta pagoak ere, baina gutxixeago. Mendiak inguratzen zituzten zelaietan errinozeroak (Stephanorhinus estruscus), bisonteak (Bison voigtstedtensis), zaldiak (Equus altidens), adarzabalak (Dama “nestii” vallonetensis), orein erraldoiak (Eucladoceros guiulii) eta orein arruntak (Cervus elaphus) bazkatzen ziren. Baziren apodunak baino arrisku handiagoko beste biztanle batzuk ere: panterak (Pantera gombaszoegensis) eta beste harrapari batzuk... Oso biodibertsitate handiak ezaugarritzen zuen giro horrek inguratu zituen Atapuercako mendietan egoitza hartu zuten gizataldeak, eguraldi gozoko une batean, basa olibondoaren (Olea) presentziak adierazten duen bezala”. Carbonell, Eudald eta Rodríguez, Xosé Pedro. Atapuerca, conociendo nuestros orígenes. Historia 16, 287zkia. 2000ko martxoa.

,) ,& + ')! # #'&+, () *+ - -, + & )+ +, ) +!# ,*+ &!&+*,$ &

)! ) &!&+*,$ ) & '%!&!- -!' , & & !- &!# + +, -! &+! !#' # $! +,- $( & + -,) ,*+ - &'$ + - ) ) ! & ! ) -!,-, ) +, -!) $ !- #! # )! ) !-!+- & *+ $ #, +-, & !$ "' &

) + - ) ) !& !+, '%' &+ '%!&!- -!' ) & -+ )# + & +- - -, + *+, + '& ') & ' ! - +*!-

**') !- & #' # !

! +*!-

" "

“Alabaina, gure azter-eremua historiaurrea denean, gauzak askoz ere nahasiagoak gertatzen dira. Ez dago, inola ere, Espainiari bereziki dagokion aurrehistoriarik, ezta Iberiar Penintsulari dagokionik ere. Gerora Espainia izango zen lurraldean baziren urruneko garai hartan giza komunitate batzuk, elkarren berri ez zutenak, ia ezertan bat ez zetozenak, eta aldi berean etorkizuneko beste nazioetako lurraldeetan bizi ziren komunitateekiko parekotasun handiak izan zitzaketenak. Gainerakoan, Espainiako historiaurreaz halako zehaztasun gutxieneko batez mintzatzeko, Kanariar Uharteetako mundua ere sartu beharko litzateke, baina kanpoan utzita Portugalgo gaur egungo lurraldea. Kasuotan ohikoena Iberiar Penintsulako historiaurrearen panorama aurkeztea izaten da, Balear Uhartetako eremua erantsita”. Valdeón Baruque, Julio. Prehistoria. Historia Antigua. En Historia de España. Manuel Tuñón de Lara eta beste batzuk. Ámbito Argitaletxea.

10 &#)1 )+8#-+#3'0 ,#5133+# Iberiar Penintsulako historiaurrearen azterketak gaur egun duen arazo handienetako bat *1/+0+&1#- nola bertaratu ziren eta zein garaitan jakitea da. 1/+0+8#8+1 horren azterketak lotura estua du europar kontinentekoarekin. Eskura ditugun aurkikuntzak ez dira oso ugariak eta aurkituriko hondakinen interpretazioak sekulako eztabaidak eta auziak eragin ditu. Funtsean, hiru teoria eman izan dira europar kontinenteko lehen gizakien kolonizazioari buruz: 6312# 8#*#33#3'0 teoria, lehen gizakien etorrera duela 2 eta 2,5 milioi urte izan zela aldezten duena. 6312# *'.&6#3'0 teoria, lehen biztanleak duela milioi bat urte iritsi zirela dioena. 6312# )#85'#3'0 teoria, zeinaren arabera kontinenteko lehen biztanleak duela bostehun mila urte iritsi ziren. Gaur egun, eta 5#26'3%#-1 aztarnategiko aurkikuntzei esker (Burgos hiriaren ekialdera dago Atapuerca, 15 kilometrora), aldatzen ari dira kontinentearen lehen hominizazioari buruzko ideiak. Homo antecessor deitu zaionaren agerpenak pentsarazten digu gizakia duela milioi bat urte iritsi zela Atapuercara. Era horretan, baztertua geratzen da Europa gazte baten teoria, sendotu egiten da Europa helduarena eta atea zabalik geratzen da Europa zaharrarena, izan baitaitezke beste aurkikuntza batzuk are urrutiago eraman gaitzakeenak lehen biztanleei dagokienez. 1/1 hau, dirudienez, Afrikatik dator; duela 1,5 milioi urte atera bide zen handik, eta Iberiar Penintsulara Ekialde Hurbilean barrena eta Anatolia eta Kaukasoa gurutzatuz iritsi bide zen. Hominido mota desberdinen arteko lehiak eta horren ondorioz hominido taldeen artean, teknologia maila desberdinengatik, izan zen berrantolaketak eragin zuen, inondik ere, lekualdaketa hori. 1/1 #05'%'4413 talde horiek, Tanzania iparraldeko Olduvai haitzarteetako aztarnategi paleontologikoan aurkitu izan delako, Olduvai izen horrez deitu izan den teknologia bera erabiltzen zuten.

3101.1)+# '5# *6/#0+8#8+1#3'0 +$+.$+&'# Egia esatera, Afrikatik kanpo Behe Pleistozenoko (1,8 milioi urte eta 780.000 urte bitarte) aztarnategi gutxi ezagutzen badira ere, Iberiar Penintsulan badira bi gune Europako zaharrenen artean daudenak: Fuente Negra (Granada), duela 1,1 eta 1,2 milioi urte bitartekoa, eta Atapuercako Gran Dolina (Burgos). Azken horren 6. mailaren oparotasunari esker esan daiteke 780.000 urte baino gehiago dela 1/1 #05'%'4413 delakoa Iberiar Penintsulara heldu zela. Gure lurraldearen humanizazioari buruzko bigarren arazoa humanizazio horrek nolako bilakaera izan zuen jakitea da, behin bertan kokatu ondoren. Bi teoria daude 1/1 #05'%'4413 horren $+.#-#'3# 2318'46# nola gertatu zen azaltzen dutenak, gizaki modernoaren alderako aurrerapen etengabean: barne bilakaeraz, edota Afrikatik heldutako beste kultura aurreratuagoen eraginez. Eskura ditugun datuek pentsarazten dutenez, duela 600.000 urte beste migrazio batzuk gertatu ziren, jakintza berriak eta teknologia garatuagoak zituzten jendearenak, eta haiek Afrikako kontinetetik Europara etorri ziren. Berriz ere Atapuercari esker, bertako '8633'0 '+8'#0 aurkitu diren hondakinak direla medio, badago pentsatzea 1/1 *'+&'.$'3)'04+4 deritzana, duela 300.000 urte lurrotan bizi zena, bilakatuz joan zela harik eta 1/1 0'#0&'35*#.'04+4 azaldu zen arte. Duela 40.000 urte gutxi gorabehera, beste gizaki mota baten migrazio oldeak izan ziren, berriz ere Afrikatik Europara. 1/1 4#2+'04 zen gizaki hura, eta jadanik gizaki modernotzat har daiteke. Haren ibilbidea gure lurretaraino iritsi ziren aurrekoen bera izan zen segur aski, alegia, Ekialde Hurbilean barrena etorri zen, baina ezin da baztertu beste bide batzuetatik iritsi izana ere, Gibraltarreko itsasartean barrena adibidez. Duela 30.000 urte inguru gizaki mota honek Neandertalen lekua hartu zuen Europa osoan, Iberiar Penintsulako leku batzuetan izan ezik.

3. dokumentua. Gaur egungo Euskal lurraldeko historiaurreko aztarnategien geografia.

4. dokumentua. Berrikuntza teknologikoak. “Berrikuntza hauen guztien banaketa –zeinak, nahiz eta bilakaera motela izan, jarraituak izan baitziren–, induskatu diren aztarnategiek eskaintzen dizkiguten informazioen arabera, badirudi nahiko laster egin zela, eta horrek adierazten du taldeen arteko harremanak askoz ere aktiboagoak zirela aurreko aldietan gertatu zirenak baino”. &#33':-1 #321+##&#.'0 #.&+-1#-

moduko eraikinak identifikatu ahal izan dira, forma obala zutenak, 15 metro luze eta 6 metro zabal ere izan zitezkeenak, egur eta adarrez eraikiak; haien barruan aurkitu dira lehen su aztarnak; suaren garrantziaren lekuko da hori, Behe Paleolitoko oraindik oso aspaldiko aldi honetan”. Peñalver, Xavier. Sobre el origen de los vascos. Txertoa Argitaletxea. Donostia, 1999. 6. dokumentua. Paleolitoko kultura. “Osorik hartuta, esan daiteke euskal sakonguneak, gaurko Euskal Herriaren parterik handienak, Paleolito osoan zehar kultura eremu berean esku hartu zuela, hau da, Kantauriko kultura eremuan. Kultura eremuaren kontzeptua, historiaurreari aplikaturik, halako une batean espazio jakin batean kokatzen diren eta dinamika berezi bat duten elementuen multzo komunak eta bereziak ageri diren eremu gisa definitzen bada, ezin da ukatu euskal sakongunea bat datorrela Kantauriko eremu osoarekin. Horrela ulertzen da, adibidez, Isturizko leizeak Goi Paleolitiko gainerako Euskal Herrian izan zuen eragin eskasa. Izan ere, Isturitz beste kultura eremu batekoa da, Pirinioetako eremukoa, zeinak bere dinamika berezia baitu”. García de Cortázar, F eta Montero, M. Diccionario de Historia del País Vasco. Txertoa Argitaletxea.

33#/6 2605#-

1.653; #.&+-1#-

5. dokumentua. Behe Paleolitoa. “Une horretan egoitza hartzeko aukeratu ziren lekuak izan zitezkeen bai leizeak, bai egurats zabaleko guneak; gehienetan ingurune zabal baten gaineko kontrolguneak aukeratzen ziren, eta, askotan, lur zelaiek eta mendiak bat egiten zuten lekuak, halakoak egokiagoak baitziren ehizaren praktikarako. Leku horietako batzuetan etxola

* - -, + *+, $ ,) + + -+ )+, )+ & !('+ *! ('*! $ # #'&+, & !- &!# !& !+ ,)#!#,&+- -! & +! !#' # ) ,% &!- -!' ()'- *, ) & *! ) ,*# $ ))! & '&+, & !- &!# ,)) #' + & '#,% &+, + & * )) ) !+ ) *# !&! !+, ,& '))! $ + & % & !+, ,& !)!-(! # '* - -, + '#,% &+,) #'

Halako batean, gizatalde batzuk iristen dira gaur egun Euskal Herria deitzen dugun lurrera. Batzuk beste lurralde batzueta doaz eta Euskal Herritik igaro besterik ez dira egiten; beste batzuek egoitza hartuko dute bertan, eta ingurugiro naturalak eskaintzen dituen aukeretara egokituko dira. Une horren ezagutzan aurrepauso handiak egin ditugun arren, Euskal Herriko humanizazioan argia baino itzal gehiago dago. Zein garaitan gertatu zen etorrera, nolako itxura zuten lehen biztanle haiek, nondik etorri ziren eta zein bidetatik, non kokatu ziren aurrenekoz, nola eta zein baldintzatan kokatu ziren, ze eratako tresnak erabiltzen zituzten edota zertan oinarritzen zen haien elikadura, galdera horiek guztiak interes handikoak dira, humanizazioa lurralde honetara iritsi zen une interesgarri horri buruzkoa bezainbeste.

'*' #.'1.+51# &6'.#

635' #35'

Argi dago aztertu berri dugun prozesuak –nola iritsi ziren hominidoak Afrikatik Iberiar Penintsulara, Ekialde Hurbilean barrena, Europa osoa gurutzatuz– baduela loturarik gizakiak gaur egun Euskal Herria den lurraldean kokatu izanarekin. Alabaina, gaur arte aurkitu ditugun hondakinik zaharrenak, giza jardueraren adierazgarri izan daitezkeenak, ez dira 400.000 baino zaharragoak (Behe Paleolitoa). Dakigunez, lehen biztanle hauek taldeetan bizi ziren eta *#+586.1#- baliatzen zituzten bertan babesteko, baina egurats zabalean ere izango zituzten kanpalekuak, 01/#&#baitziren. Lehengai gisa, beren tresnak egiteko, harria erabiltzen zuten, baina ia gauza segurua dirudi bestelako gaiak ere erabiltzen zituztela, hala hezurra, egurra, animalien adarrak, etab. 632')+$+-1# da garai honetako tresnarik adierazgarriena. Garai horretako giza hondakinik batere ez dugun arren, esan daiteke Behe Paleolitoan lur hauetan bizi zen gizakia '+&'.$'3) motakoa zela. Aldi honi dagozkion aurkikuntzak oso urriak dira; oso urriak dira halaber garai honetako bizitza formari, paisaiari eta biologiari buruz egin diren azterlanak, eta, hortaz, oso eskasak dira gure ezagutzak. Irikaitzekoa bezalako egurats zabaleko aurkikuntzak direla-eta (1996, Zestoatik gertu), optimista izan gintezke etorkizun gutxi asko hurbil bati begira. 3&+ #.'1.+51#

Aldi honetako ezaugarri nagusia '#0&'35#.)1 gizakiaren agerpena da. Gaurko Euskal Herriak hartzen dituen lurretan bizi ziren gizakiek klima gorabehera handiak pairatu behar izan zituzten, landaredian eta faunan aldaketa garrantzitsuak eragin zituztenak, eta horrek biztanleria ugaltzea erraztu zuen. Hori dela-eta, bai egurats zabaleko habitatak, bai leizeak, hobeto dokumentatuak daude garai honetan Behe Paleolitoan baino. Kokalekuak aukeratzerakoan, kontuan hartzen da elikagaiak gertu dauden, edo inguruan lehengairik badagoen. Horrela, adibidez, badira kokaleku

batzuk deserosoak gerta zitezkeenak, hala nola Axlor eta Lezatxikiko leizeak, baina ehiza errazten zuten lekuetan zeudenak, edota Murba eta Urbasakoak, 46*#33+ kopuru handiak ematen zituztenak, eta suharria tresnak egiteko erabiltzen zen. Ezagutzen ditugun #85#30#5')+'0 azterketarako, lau sail bereiz genitzake (I. Barandiaran, 1988): • Leizeetan daudenak edo harkaitz irtengune babesgarrietan daudenak; Kantauriko isurialdean egon ohi dira. • Egurats zabalean, itsasaldean. • Egurats zabalean, ibai terrazetan, Ebro eta Aturri ibaien artean. • Egurats zabalean, barrenaldean, hegoalde kontinentalaren aldeko eremuetan. Ezagutzen ditugun kokalekuen neurriaren arabera, elkarrekin bizi ziren gizataldeak ez ziren oso handiak izaten. Aurkitu ditugun hondakinen arabera, pentsa genezake ehiza eta ,#0#3+ $+.-'5# zirela oraindik ere elikagaiak lortzeko modua. Ia guztiz segurua dirudi ehiza talde lana izaten zela: bai tranpak prestatuz harrapakinak gero haruntza gidatzeko, amildegietan behera eror zitezen, edota animaliak bakartuz, errazago harrapatu ahal izteko. Jende haiek egiten zituzten tresnak aski aurreratuak ziren aurreko garaietan egiten zirenekin alderatuta. Ezpezializatuagoak eta era askotakoak egin ziren, eta honako hauek ziren aurrekoei buruz zituzten aldeak: • Askoz txikiagoak ziren. • Eraginkorragoak ziren. • Era askotako lehengaiak erabiltzen ziren: larruazalak, hezurrak, zura, animalien ilea, landare jatorriko produktuak… Aztertzen ari garen eremuan *+.-'5# eta '*138-'5# '33+ 56'-+0 lotutako hondakinik ez badugu ere, gerta liteke, Europar kontinenteko beste aztarnategietan gertatzen den bezala, hildakoak ehorzketarako berariaz hautaturiko lekuetan ipintzea: zuloen barruan, leize edo harpeen babespean, eta, zenbait kasutan, hildakoaren taldea bizi zen lekuen barruan. Gorpuak modu jakin batean ipintzen ziren eta hileta horniez (apaingarriak, okrea eta eskaintzak) lagunduta ehorzten; hori dela-eta, pentsa genezake bazela ordurako halako sentimendu :'3.+,+141; bat, nahiz eta primitiboa izan.

1+ #.'1.+51-1 *':633':-1 53'40##2#+0)#33+'-+0

1.+0-1$#0 #63-+565#-1 ,#$#.+0# 145133#5:# !35+#)# :5'0# !35+#)# #$#.+0# 1.+0-1$# 605# !35+#)# :5'0 :6.#56# !35+#)# #$#.+0# 1.+0-1$# :5'0 #2#+0&6# !35+#)# #$#.+0# 1.+0-1$# :5'0# !35+#)#

5 7

#&#.'0 #.&+-1

8 9

7. dokumentua. Barazkijaleak… eta sarraskijaleak. “Australopitekoak izan ziren animalietatik eratorritako produktuak erregulartasunez kontsumitzen hasi ziren lehen hominidoak; ez aspaldikoenak ordea, azkenak baizik, duela bi milioi urte eta erdi. Harkaitz soil bat erabiliz, hezurrak hausten zituzten muina ateratzeko, eta harri hautsi baten ahoarekin, kolpe batzuk joz, haragia ebaki zezaketen… Ez zuten haragia txikitzen haragi haginekin (benetako animalia haragijaleek egin ohi duten bezala), baina tresnek osatu dituzte, orduz geroztik, gure eskasia anatomikoak. Harria lantzen zuten australopiteko haiek benetako haragijaleek ehizatutako animalietatik geratzen zena aprobetxatzen zuten, oraindik ez baitziren pieza handiak harrapatzeko gai”. Ehiztariak... eta biltzaileak. “Hominido hauek buru-argiagoak eta indartsuagoak ziren, eta aurrekoek baino antolamendu hobea zuten. Australopitekoen artean oso gogorra zen arren arteko agresibitatea, eta nekez jardungo ziren lankidetzan gero talde osoak aprobetxatuko zuen janariaren bilaketan. Orain arte kontatu den guztia Afrikan gertatu zen, baina hominido handiek berehala lortu zuten Asian barrena zabaltzea, Javara iritsi ziren arte. Ez dakigu oraindik noiz lortu zuten hominidoek Europara iristea, baina duela 800.000 urte Europan zirenak Atapuercako mendietako Gran Dolinako aztarnategiari esker ezagutzen ditugu (Burgos). Eta horrekin, beste osagai bat eransten zaio dietari; izan ere, aztarnategi horretan aurkitu diren giza hondakinek kanibalek kontsumitu zituztela adierazten duten hozkadak baitituzte”. Haragi errea. “Neandertalak etorri ziren gero, Europan bilakatu ziren hominido ospetsuak, gu Afrikan bilakatzen ari ginen garai berean. Bi gizatalde horiek topo egin zuten azkenean, eta badakigu emaitza: gu hemen gaude, eta neandertalak ez.

Bien bitartean, asko zabaldu zen animalia txikien ehiza, eta horri esker handitu zen animalia handienak ehizatuz lortzen zen kalorien kopurua. Untxi baten pisua zaldi batena baino askoz txikiagoa da, eta untxi asko behar dira balantza orekatzeko; baina untxia eskura dago beti eta oso ugaria da, eta zaldi saldoak berriz etengabe mugitzen ziren azken glaziazioko estepa amaigagabeetan”. Arsuaga, Juan Luis. Un menú australopiteco. El País Semanal 1.368. zkia. 2002ko abenduak 15. 8. dokumentua. “Ugaztun belarjaleak, apodunak gehienbat, izango dira ordea harrapakinik ugarienak. Zentzu horretan, Madalen aldian, aipagarriak dira basahuntzaren eta oreinaren ehiza, aztarnategiaren ingurunea nolakoa den, malkartsua edo leuna. Bi espezieak ageri dira, berriz, ingurunea hain homogeneoa ez denean, Ekaingo leizean gertatzen den bezala. Animaliak zatikatu ondoren, haragia surtan jartzen zuten, aurkitu diren hondakin ugariek azaltzen duten bezala; batzuetan ketu egiten zituzten, hobeto kontserbatzeko segur aski; era berean, ohiko gauza izaten zen hezur luzeak haustea barruko muina eskuratzeko, Paleolitoa baino askoz lehenagoko aldietan egin ohi zen bezala”. Peñalver, Xavier. Sobre el origen de los vascos. Txertoa Argitaletxea, 1999.

!& !) '! $ '$!+'#' # )( & + #&'$' !#' + #,$ +,) $ & ,*! # !& - -, - $( & + * $ ! '& & !& ,), & . $!+ # '! $ '$!+'#' !!-!$ #, +-,# !+* *' ) & )), & '+ $ ')) +!# ' #!$'% +)') / ) !& # $ !) ) ! '& + #' !-! ,& ,-+! # '$ !&!+,#' - &,# (!( $ '$!+' * - -, * )) ) + '#,% &+,) #' +- !+- -, $ ))' +-,# *, # $!# ,) )! + !) ,( & )! - ) # )#!'& - $ ,-

1+ #.'1.+51# K.a.ko 33000tik 8500era doan aldi honen protagonista 31 #)010 deritzan gizakia izango da. Aldi honetan, gizadiak garapen ikusgarria izango du bere bizitza formetan, batez ere lehengaiez *130+58'#3+ dagokionez, bai elikadurari begira, bai oso jarduera desberdinak garatzeko: arropak egin, #35' #&+'3#82'0#- bizileku erosoagoen eraikuntza, etab. Klimari dagokionez, nahiz eta aldaketa garrantzitsuko aldia izan, ezaugarri aipagarriena ).#8+#8+1 aldi gogorrenetako batean gertatu izana da. Klima horren ondorioz, une batzuetan 1.300 m.ko garaieran betiereko elurrak izan ziren, eta itsasoko urak, gaurko mailarekin alderatuta, atzera egin zuen 4-10 km. Tresnetan espezializazio eta dibertsifikazio garrantzitsuak izan ziren, bai tresnen erabilerari dagokionez, bai egiteko erabiltzen ziren lehengaiei dagokienez. Hala bada, harria ardura eta zehaztasun handiz zizelatzen zen, â&#x20AC;&#x153;Solutre aldiko puntakâ&#x20AC;? lortu arte, neurri txikikoak eta bi aurpegietatik zizelatuak; animalien adarrak erabiliz eztenak bezalako tresnak egiten ziren, eta txirlekin jabalinak edota zintzilikarioak. Baina, dudarik gabe, ,145133#58# asmatzea izan zen berrikuntza teknikorik deigarriena. Tresna horrek diseinu berbera izan du gaur egun arte. 10 &#)1 #.&+ *10'5#-1 #85#30#5')+ )'*+#)1 +2#33#.&'-1 +463+#.&'#0 #.# *')1#.&'-1#0 Egurats zabaleko bizilekuak izan baziren ere, guztiz segurua baitirudi horrek, gaur egungo Euskal Herriari dagokion lurraldean leizeetako hondakinak baino ez zaizkigu geratzen. Alabaina, eta kontuan izanik penintsulako eta kontinenteko gainerako lekuez dakiguna, erabat segurua dirudi hiru eratako biziguneak izaten zirela: â&#x20AC;&#x201C; +0#33+8-1 #85#30#5')+#-: denboran luzaroan irauten duten aztarnategiak dira, eta biztanleak bertara itzuli ere egiten ziren, denboraldi batzuk beste lekuetan eman ondoren. Mota honetako aztarnategiak dira Aitzbitartekoa, Solutre aldikoa, edota Urtiagakoa, Madalen aldikoa. â&#x20AC;&#x201C; !35#31-1 1+0#33+8-1 #85#30#5')+#-: urteko aro jakin batean okupatzen dira, eta jarduera jakin batekin loturik egoten dira: udazkena eta fruitu lehor jakin batzuen bilketa, udaberria eta animalia jakin baten ehiza, etab. Erralla, Madalen aldikoa, era honetako aztarnategia da. â&#x20AC;&#x201C; !35#31-1 #85#30#5')+ '42'8+#.+8#56#-: jarduera guztiz berezi baterako eta epe jakin batean erabiltzen dira, adibidez, oreinak kumeak hazten dituzten lekuan, haiek errazago ehizatzeko (Madalen aldiko Ekainen, esate baterako).

'41.+51#

2+2#.'1.+51#

Aldi hau Euskal Herrian K.a.ko 8000-5000 urte bitartean gertatu zen, eta askotan garrantzi handirik gabeko trantsizio alditzat hartu da. Alabaina, azken hamarraldiotako aurkikuntza arkeologikoek ezaugarri bereziak eman dizkiote, kulturari dagokionez. Mesolitoaren hasiera tenperaturaren gorakadarekin batera gertatu zen, eta horrek aldaketa garrantzitsuak eragin zituen landaredian eta faunan. Horren ondorioz, gizakiak ahalegin handia egin behar izan zuen elikadura egoera berrietara egokitzeko. Elikadura hori orein, ahuntz, basurde, orkatz, landare eta fruituetan oinarrituko da. Alabaina, itsasaldean, zenbait aurkikuntzek adierazten dutenez, arrantzan egiten zen eta itsaskiak ere harrapatzen ziren, besteak beste, lapak, muskuiluak etab. Gernikako itsasadarretik gertuko aztarnategi batean aurkitu den maskor kopuru izugarriak datu interesgarri bat ematen du, itsaskiek dietan zuten garrantzia frogatzen duena; espezie asko dago bertan (karramarroak, itsas trikuak, baita lurreko barakuiluak ere), eta besteak beste, 18.000 ostren oskolak daude. Arkeologia aztarnategietatik atera genitzakeen datuen arabera, Euskal Herriko lurraldetik atera gabe, badirudi aldi honetan biztanle kopuruaren goraldi garrantzitsua izan zela. Goraldi horrek, klima hobetzearekin batera, eremu honetan bizi ziren gizataldeen arteko loturak eta harremanak erraztu zituen. Izadiarekiko harremanen aldaketa horrek garai honetako gizakien sentimendu espiritualak ere aldatu zituen, eta aldaketa hori arte adierazpenaren desagertzean, tresnen apaingarrien murriztean eta magian eta magiaren erabileran islatzen da. Kuttunak eta gorputzeko apaingarriak fabrikatzen ziren orduan ere, batez ere zintzilikarioak, ardura handiz, animalien hortzez eta itsas soinberen maskorrez eginak Adierazle guztien arabera, aldi honetan ez zen beste lekuetatik heldutako gizakien inbasoriok izan. Aitzitik, badirudi izan zela halako 53#046/#058+# bat, eta transumantzia hori, jakina, eremu desberdineko gizataldeak harremanetan jartzeko bidea izan zen. Erabili ohi ziren materialei dagokienez, suharria aurreko garaietako ereduen eta diseinuen arabera lantzen jarraitu zuten. Gubilak, xafla latzak eta puntak askoz ere gehiago erabiltzen ziren. Era berean, bilakaera garrantzitsua izan zuten hezur eta adarrekin egindako materialek; aipagarria da #:+.+'04' deritzan arpoia, epai laua zuena eta oinarrian zulatua, horri esker eutsita geratzen baitzen jaurtikia izan ondoren ere.

Goi Paleolitoko eta Mesolitoko hondakinen mapa.

Polvorin Venta de Laperra

Kobaederra Buheben Mouligna Anglet Santimamiñe Ondaro Toidit Nabasia Ilbarriatz Chabiague Otoyoko Jentilkoba Axpe Hiriburu Bidart Mouriscot Santa Katalina Atxeta Kobeaga Isturitze Maignon Kurtzia Gaitzkoba Lumentxa Haristoi Goikolau Jentiletxeta Armiña Lezia Atxurra Sorgiñen Lezea Urtiaga Altxerri Uriogaina Ermitia Arenatza Alkerdi Aitzbitarte Aitbteltz Lexotoa Amalda Berroberria Etxeberriko Karbia Atxuri Agarre Ekain Marizulo Bolinkoba Balzola Hareguy Silibranka Sailleunta Gatzarria Kobatxo Lezetxiki Aitzorrotz Abaurreagaina

Atabo Koskobilo Etxauri

Montico de Charratu

PALEOMESOLITOA. Goi Paleolitoa. Mesolitoa. Uren banalerroa.

"'.5+$'3+#3 #.&+-1 $3105:':-1 +36&+#-

# 19#0 #63-+56#-

10. dokumentua. Metalaren lehen aroak.

"'3#/+-# /15# &'4$'3&+0'0 +36&+#- '$#-+&60# $+*15: (13/#-1# '5#$

9 dokumentua. “Berrikuntza prozesu hau guztia gure aroaren aurreko 5000 eta 2500 bitartean gertatzen da Europa Mendebaldean, klima atlantikoan, tenperaturek apur bat behera egin zutenean eta euriak gehitu zirenean, eta, beste zuhaitzen artean, zumar, ezki, pago eta haritz basoak ugaldu zirenean. Baina Euskal Herriari dagokionez, aldaketak geroago gertatuko dira, nahiz eta baditugun, batetik, duela 6.000 urte inguruko berrikuntzen berri (Zatoiako zeramikak), eta, bestetik Marizulon, abereak bezatu zirelako frogak, duela 5.300 urte ingurukoak. Alabaina, Fuente Hoz, Peña, Padre Areso eta Arenazako aztarnategietan, maila batzuetan, badira osagai geometriko batzuk, aipatu ditugunak baino lehenagokoak. Gure aroaren aurreko bostgarren milurtekoaren inguruan, Neolitoaren alderako lehen urratsak egin ziren, eta, herabetasunez bada ere, aldi honi dagozkion lehen osagai bereziak ageri dira; aldi horretan, bestalde, diferentzia argiak agertuko dira herrialdeko bi isurialdeen artean, zein bere eragin berezien pean. Peñalver, Xavier. Sobre el origen de los vascos. Txertoa Argitaletxea. donostia, 1999.

“Gizadiaren historian, gauza gutxik izan dute, izadiaz nagusitzeko orduan, brontzezko objektuak ekoizteko bitarteko materialak eta teknikoak eskuratzeak izan dutena bezainbateko garrantzia. Zeramikaren asmakizuna bera ere –zeinak ingurune naturala objektu erabilgarri bihurtzea esan nahi baitu– ez dago parekatzerik brontzearen teknikarekin. Egosketa prozeduraren bitartez buztinezko ontziak lortzea aski egiteko erraza da, baldin alderatzen bada lehengai geologikotik hasita ezaugarri guztiz desberdinak dituzten piezak egiteak duen zailtasun izugarriarekin. Zeramikaren agerpena modu autoktonoan gertatu zen munduaren historiaurrean. Metalurgiaren agerpenean zerikusia duten baliabideen bereganatzea aldez aurretik mugatua dago mineral hori duten leku geografikoetara. Metalurgialariak (kobrea, brontzea edo urrea lantzen dutenak), beren ogibiderako oso trebatuak dauden pertsonak dira. Haien gaitasunak gizaki arruntaren dohainak gainditzen ditu. Metalurgia, berez, leku guztietan independentziaz asmaturiko arte nekez asmatua da”. Fernández Castro, Mª Cruz. La Edad de los Metales. Historia del Arte 4. zkia. Historia 16. Madril, 1989.

*#,) !+, ,& -!) & &!% $! # '& + &'!) ,& + & *! ,*# $ ))! '*' -+ ) - -,

)

&'&

&'!-

- +,

)+, - & - ) %!# ,*# $ ))! & - & '$!+' $ ! ) & *! $ - & & '#,% &+,

K.a. 8500 eta 5000 bitartean, klima gozatu izanaren ondorioz, biztanle kopuruaren gorakada motel baina etengabea gertatu zen, eskura ditugun aztarnategien kopuru handia azaltzen duena. Klima berriak bizimoduak aldatu zituen, eta horren ondorioz, gizatalde askok leku berrietara jo behar izan zuten elikadura baliabideen bila. Talde batzuek kostaldera jo zuten, eta beste batzuek barrenaldera sartu ziren, ehiza eta bilketa lekuen bila. Pixkana-pixkana, ingurunearen onberatasuna zela medio eta gizakiak heldutako lekura egokituz joan ahala, bizileku egonkorragoak sortuz eta, apurka, sedentarizazioaren bidea hartuz joan ziren (Neolitoa).

'*'0 0'-#8#3+ '5# #$'.58#+0 )+8#35'#-

'1.+51#

Argi dago klima aldaketa dela gizakiaren eta animalien, landareen eta gizakia bizi den inguru ekologikoaren arteko harreman berri baten eragile nagusia. Basoak urritu eta bazkarako esparru libreak, animaliak elikatzeko premiazkoak, agertu zirelarik, artzaintza eta nekazaritza bidera zitezkeen giro bat sortu zen. Gizakia uzta eta animalien ugalketaren gaineko kontrola izatera iritsi zenean, gizarte harreman berriak ere lortu zituen; leku jakin batean hartu zuen egoitza eta lehen hiri kulturak eratzen hasi zen, zeinak, beren aldetik, berrikuntza teknologikoak eragingo baitituzte, besteak beste, zeramikaren fabrikazioa, eta gailurra idazkeraren garapenean izango duten beste berrikuntza batzuk. Denborarekin, giza jardueraren eremu guztietara zabalduko ziren berrikuntzak; denen artean garrantzitsuena ordea, zalantzarik gabe, idazkera izango da. Ekonomia eta gizarte antolamendu berri honen ondorioz, elikagaiak errazago eskuratzen ziren, baina, aldi berean, jabetza pribatua ere agertu zen, hiriak garatu ziren, eta, horren ondorioz, baita botere politikoa ere. Aldaketa horiek guztiek benetako iraultza ekarri zieten gizataldeei. Litekeena da, alabaina, Iberiar Penintsulan eta gaur egungo Euskal Herriari dagokion eremuan, Neolitikoko lehen harremana #358#+058#3'-+0 eta #$'.58#+058#3'-+0 loturik egotea –txerri, behi, ahuntz eta ardien hazkuntzarekin–, nekazaritzaren garapenarekin baino areago. Harri industriari dagokionez, aldaketa gutxi gertatu ziren aurreko uneen ondoan, baina asko garatu ziren beste eratako tresna eta materialak: hala, adibidez, hezurrak, haiekin egiten baitziren kirtenak, heldulekuak, koilarak, jostorratzak, eztenak, etab. .&+#Nahiz eta Iberiar Penintsulako Neolitoaren hasiera ez dagoen oraindik behar bezala dokumentatua, aski gauza segurua dirudi Neolitoko joerak Balkanetatik iritsi izana, Mediterraneoko iparraldeko kostalde osoan barrena (Italiako eta Frantziako iparraldea), eta Mediterraneoko iparraldeko kostatik sartu izana (gaurko Kataluniatik). Kultura horren agerpena eskuz egindako zeramika baten agerpenarekin

lotzen da; zeramika hori lokatz freskoan, gehienetan oskol batekin %#3&+6/ egindako arrastoz eta ebakiz apaintzen zen. Zeramika mota hau K.a. 6000 eta 4500 bitartean iritsi zen Iberiar Penintsulara, eta Mediterraneoko kostalde osoan barrena eta andaluziar kostaldean zabaldu zen, Tajo ibaiaren bokalera heldu arte. Barrenalderago ere aurkitu dira adibide batzuk, horien artean Carigüela del Piña-koa Granadan eta Saguzarren leizea Suerosen (Kordoba). Badira Afrika iparraldeko kulturekiko harremanak adierazten dituzten aztarren batzuk ere, penintsulako hegoaldeko eta hego-ekialdekoak batez ere, baina azken Neolitoan baino ez daude behar bezala dokumentatuak, batez ere : ./'3+#-1 -6.563#; deritzanean (K.a. 3500-2500), zeinak iberiar-mauritaniar osagaiak ageri baititu, eta Egiptoko dinastia aurreko Fayum-Merimdékoak; horiekin batera, Europa Mendebaldeko garai bereko kultura neolitikoen eraginak ere agertzen dira. '*'0 /'5#.'0 '3#$+.'3# Iberiar Penintsulan, /'5#.63)+#3'0 hasiera “Los Millaresko kultura” deitzen zaionarekin lotzen da, zeina orobat deitzen baita Antzinako Brontzea edo Hispaniar Hasiera (K.a. 3000-2200). Egeo Itsasotik eta Asia Txikitik heldutako metal bilatzaileek ekarri zituzten metalak penintsulan lantzeko behar ziren ezagupideak, penintsulako hego-ekialdeko kostaldean lehorreratu eta bertan egoitza hartu baitzuten. Handik, penintsulako hainbat lekutara zabaldu ziren, meatoki eremuen bila batez ere, eta, lehen aldian, kobre, eztainu eta zilar bila. Antzinako Brontzeko kulturen banaketa geografikoari dagokionez, bost eremu handi bereiz genitzake: • “Los Millareseko Kultura” deritzana (K.a. 2500-1500). • Tajo behearen Mendebaldeko saila. • Meseta, Galizia eta Asturias. • Euskal Pirinioetako eskualdea. • Baleareetako eremua, penintsulatik kanpokoa; bertan garatuko zen : #.#+15'0 -6.563#;, Sardiniakoarekin harreman estuak zituena. Harriaren eta hezurraren industria, hasieran, material berriekin batera gertatu bazen ere, metalen kulturak aurrera egin ahala haiek protagonismoa galduz joango dira. Material

OZEANO ATLANTIKOA

11. dokumentua. Metalurgia ibilbideen mapa.

Campos Castropol Torres del Oeste Miño Rianxo Golada San Esteban Caldas de Reis Forcas

Cabárceno

Garona

Ogarrio Kutxinobaso

Camposalinas

Santimamiñe Axtroki Solacueva

Sta. Olalla de Bureba

Agullana

Los Husos

Quinta de Agua Branea

Serinyá

Covaleda

Ebro

San Román de Hornija Duero

Caracena Las Cogotas

Pinha

Azaila

Pontils Roca del Frare Arbolí

Guadalajara

El Berrueco Sanchorreja Vilar Maior

Alayor

Madril La Perla

Vila Nova do Sâo Pedro Montelavar

Nules

Abia de la Obispalia

Tajo

Jucar

Muntanyeta de Cabrera

Alcudia Sa Canova Son Oms

Ses Paisses

Baleareetako talayoten kultura

Guadiana

Evora

Villena

Los Palacios

Alcoy

Segura

Bodonal de la Sierra Aracena

Ferradeira Huelva

Ceheguin Guadalquivir

Gandul El Romeral (Antequera)

Orihuela

MEDITERRANEO ITSASOA

Millareseko kultura (K.a. 2.500-1.800) El Ofidio Los Millares Mengako haitzuloa

El Argar Fuente Alamo

Lehen Brontze Aroko aztarnategiak. Bigarren Brontze Aroko aztarnategiak. Azken Brontze Aroko aztarnategiak.

# 19#0 #63-+565#-1 :'3#/+-# *10&#-+0#-

# 19#-1 $+:+)60'#

+#45'3+3'0 +0)636#0 &#)1'0#

3#$#

“Brontzearen Aroan (K.a. 1800/1200) eta, batez ere, Burdinaren lehen Aroan (K.a. 1200/500 inguru), herriguneak antolatu, garatu eta egituratu egiten dira. Mintza gaitezke Euskal historiako lehen urbanizazioez. Gainetan kokaturik daude, gotortuak, greko-erromatar egileek oppidum eta castrum deitu zituztenak dira; bertan artzainak eta nekazariak bizi ziren, eta hiria iragartzen duen banaketa duten eraikuntzak dira. La Hoya da, segur aski, hiri egitura urbano horren adibiderik argigarriena. Aztarnategi hori 1935ean aurkitu zen eta 1973an hasi zen Armando Llanos induskatzen, Arabako Foru Diputazioaren babespean. Indusketa horien ondorioz, kale harriztatuen diseinu lerro-zuzena agertu da, elkarren artean perpendikularki kokaturik, aldez aurretik erabakitako orientazio baten arabera. Etxe gehienak laukizuzenak dira, batzuk trapezoidalak, harrizko zimen-

tuen gainean eraikiak, buztinezko edo adreiluzko paretekin, jabearen gizarte mailaren arabera. Ikusten da barruan ere bazutela, ordurako, halako banaketa bat: sukalde eginkizuna zuen gela bat, adibidez… La Hoyako etxeko altzariak ere garatuak dira. Buztingileen teknika landuagoa da, finagoa. Hobeto antzematen zaio buztinaren malgutze teknikari, zeramika hobeto egosi da labeari esker, eta ontzien formak ere ugariagoak dira, bakoitzaren eginkizunaren arabera: produktuak edukitzeko, sukalderako, elikagaietarako, edaritarako… Zeramika lantzen ez ezik, badakite egurrezko eta larruzko lanabesak eta ontziak egiten ere”. Goyhenetche, Manex. Hª del País Vasco. Ttarttalo Argitaletxea. Donostia, 1999.

) ) !+ & )+ +, -!) & $ & ,) &!- -!' # ,) ,& ' ,*# $ ))! )! '#!'& ) %, & !& ) %, '& + & $ & ,) &!- -!' ) & )# ' $' ! '& #!& & ,*!

berriak aukera handiak eskaintzen zituen, eta haiek erabiliz egin zitezkeen sastakaiak, halabardak, ezpatak, lantza puntak, lepokoak, eraztunak, fibulak, etab. Ekonomiaren ikuspuntutik, metalurgiarekin batera abeltzaintza eta nekazaritza ere zabaldu ziren; nekazaritzan, aplikazio berriak agertu ziren, eta orobat agertu ziren material berriak. *60)+058# hasi zen, linutik eta artiletik abiatuta. Ezin dira alde batera utzi bigarren mailako jarduerak, guztiz garrantzitsuak baitira aurrerapen teknologiko eta soziala ulertzeko, hala saskigintza eta beira pastaren fabrikazioa, perla apaingarriak egiteko oso erabilia. Garapen teknologikoaz mintzatzerakoan, interesgarria da Catoirako gurpila (Pontevedra) aipatzea, datazioari dagokionez batez ere eztabaida bizi baten erdigunea izan den arren. Euskal Herriko eremuari dagokionez, oso zaila da kronologia fidagarria finkatzea, baina gaur egun ditugun ezagupideekin, ondorengo aldiak bereiz genitzake: – Eneolitoa eta Kalkolitoa: K.a. 2500-1700. – Antzinako Brontzea: K.a.1800/1700-1500. – Erdiko Brontzea: K.a. 1500-1200. – Azken Brontzea: K.a.1200-700. Aztarnategi asko daukagu, 200 inguru, lurralde osoan zehar sakabanaturik; argi erakusten du horrek jendeztatzeak aldi honetan izan zuen garrantzia. Gehien-gehienak leizeak dira, baina horrek ez du esan nahi denborarekin egurats zabaleko aztarnategi berriak agertuko ez direnik. ')#.+5+4/1# da garai honetako erakusgarri garrantzitsuenetako bat. Gure aroaren aurreko azken milurtekoan sartuta, gaur egungo Euskal Herriari dagokion lurraldean eragile berri bat azaldu zen: hainbat gizatalde, kulturalki eta teknologikoki garatuagoak. Oraindik ez dakigu gizatalde horien jatorriaren berri. Gauza segurua da talde hauek metalen bila etorri zirela, Urbiolako aztarnategian (Nafarroa) eta beste batzuetan frogatu izan den bezala, bai baitira haietan kanpoko taldeak kobrea erauzten aritu zirelako frogak. Europako kontinenteko beste leku askotan bezala, gizakia paisaia aldatzen ari da, baso eremuak soilduz, egurra lortzeko, eta nekazaritza eta artzaintzako lurrak atontzeko. Aldi berean, herriguneak altxatzen hasten dira soilgune horietako batzuetan. Alto de la Cruz, La Custodia eta la Hoya dira herrigune horien adibide batzuk. Herrigune txiki hauek leku zelaietan daude kokatuak, eraikuntzarako oztoporik gabe, eta, apurka-apurka hiri egitura logikoagoak eta hobeto antolatuak ekarriko dituzten: kale aski zuzenak (La Hoya) edota auzoen edo etxe sailen araberako banaketa (Alto de la Cruz). Bizigune horiek hierarkizatuak zeuden, eta, horren ondorioz, beren eginkizun sozioekonomikoak planifikatzen zituz-

ten; horrek, aldi berean, ekoizpenean 41$'3#-+0#- sortzea eragin zuen. Soberakin horiek erabiliko ziren /'3-#5#3+58# *#33'/#0#- abian jartzeko, eta merkatariak laster hasiko ziren ibilbide luzeak egiten. 6312#3 /+)3#8+1'0 '3#)+0# Burdin Aro deritzanak, zeinari orobat esaten baitzaio aldi protohistorikoa, +0&1'6312#3 /+)3#8+1'- ekarritako berrikuntza kultural eta teknologikoak zabaldu ziren garai bat hartzen du. Bi izan ziren Iberiar Penintsulan eragina izan zuten kulturak: zeltak iparraldean, eta iberiarrak hegoaldean eta Mediterraneoko kostaldean. Gehienetan ez ziren inbasio militar edo gerrakoak izaten, aitzitik, gehiago zen lur berrien bila zebilen jendea, bertan egoitza hartu eta bizimodu berria hasteko. Historialari askoren ustez, Neolitoaren amaiera aldera, Mendebaldeko Pirinioen eremuan, alde batean eta bestean, hala iparraldean nola hegoaldean, ezaugarri bereziak zituen arraza bat hasi zen osatzen. Arraza hori, Barandiaran eta Aranzadiren arabera, Cro-Magnongo gizonetik abiatuta bilakatu zen, eta euskal kultura edo arraza deitzen diote. Alabaina, beste egile batzuek, horien artean Philippe Gardes frantses historialariak, pentsatzen dute euskaldunen balizko uniformetasun hori, Pirinioen ingurukoa, errealitatetik aski urrun dagoela; izan ere, haren aburuz, hiru kultura talde nagusi ziren: euskalduna, akitaniarra eta aragoitarra. Burdin Aroaren lehen aldian kultura eragin berriak iritsi ziren gaur egungo Euskal Herriko eremura, ezaugarri nagusia, oroz gain, “Boquique” edo “puntua eta marra” teknika zutenak, eta orobat dekorazio geometrikoa (Los Goros, Araba), mesetatik iritsia, edota ebakiez egindako dekorazioa, kontinentetik heldua (Kurtzemendi, Gasteiz; San Formerio, Pangua, etab.). II. Burdin Aroan, aldi 23151*+4513+-1'5#0 jadanik, inbasioak ugaldu egin ziren eta, horren ondorioz, jauzi handi bat izan zen aurrerapen teknikoetan. Erabat zabaldu zen burdinezko tresnen erabilera, helburu askorekin, nahiz eta bi izan garrantzitsuenak: laborantza eta lanabes militarrak. Guztiz segurua dirudi oso gora egin zuela laboreen ekoizpen estentsiboak, eta horri esker truke ekonomia berri batean erabili ahal izan ziren soberakinak sortu ziren. Migrazio berriak etorri izanaren ondorioz gertaturiko aurrerapen teknologiko nagusietako bat buztingilearen tornua izan zen; tornu horri esker, bestelako tornu eraginkorragoekin konbinaturik, 8'3#/+-# '45#0&#3+8#56# eta eskala handiko ekoizpena sortu ziren.

35'#3'0 4133'3#

“Bada fenomeno handi bat giza bilakaeran, denboran oso bat-batean gertatzen dena –hau bai–, eta indar izugarriaz: “artearen” agerpena –artearen eta apaingarrien agerpena, argi uler dezagun–. Hau da, ikurrak erabiltzen dituen garun baten kodeen agerpena, kode horien dudagabeko agerraldien agerpena. Historiaurreko margolanak oso irudi elokuenteak dira, artearen adierazpenik zaharrenak. Aurrenekoak dira eta zoragarriak dira, eta oso ondo azaltzen dute misterio honen handitasuna, arazo honena, handitasun horren harrigarria… Hau ez da arte bilakaeraren milaka urteren emaitza, aitzitik, ezagutzen ditugun aurreneko margolanak dira. Egutegiko urteetan neurturik, hogeita hamabost mila urte dituzte, hogeita hamabi mila erradiokarbonoko urteetan, eta aurrenekoak izanik, ikusgarriak dira beren edertasunagatik, beren perfekzioagatik, perspektiba ere badute, gaindiezinak dira. Leherketa sinbolikoa deitu izan den horren adibide ezin hobea dira, zeina, zenbakiak biribilduz, duela 35.000 urte gertatu baitzen”. Arsuaga, Juan Luis. El origen de la mente simbólica. Contrastes. 22 Conocimiento e invención. 2002ko ekaina/uztaila. Valentzia.

“Historiaurrearen ikerlariek teknikaren aurreko eta literaturarik gabeko gizarteen baitan egindako erreferentzia grafiko errealista edo eskematiko oro hartzen dituzte artelantzat. Historiaurreko arteak teknikari, gaiari eta kokalekuari buruzko konstanteak ditu; eta baditu aldaerak ere, auzoko taldeek partekaturiko usadioek edo denboraldi mugatuetan eraginak”. Barandiarán, Ignacio. El arte prehistórico. In “Historia del Arte I”, Alcina Franch, J. eta beste batzuk. Alianza Argitaletxea. Madril, 1996. Goi Paleolitoaren hasierarekin batera, aurrekaririk ez zuten adierazpen sail bat agertu zen, kalitate plastiko handiko ikurren eta animalien irudikapenen adierazpenak. Planetako hainbat tokitan oso dokumentatua dagoen fenomeno bat da, nahiz eta sabai eta hormetakoak indar izugarria hartu zuten europar kontinentearen barruan, hirurehun aztarnategitik gora baitauzkagu. Artearen lehen adierazpen hauek aztertzeko, alderdirik nabarmenetatik abia gintezke: a) Euskarriaren arabera: – Arte mugikorra. Garraia daitezkeen lehengaien gainean egiten dena da: harri, hezur, egur, eta abarren gainean.

– Horma artea. Leizeetako horma eta sabaietan egiten dena. b) Egiten den irudikapenen arabera: – Errealistak/figuratiboak. – Eskematikoak/geometrikoak. c) Erabiltzen den teknikari dagokionez: – Grabatua. Grabatu nahi den materialaren gaina karraskatuz eta bertan ebakiak eginez, formak erliebean markatuak gera daitezen. – Margotua. Irudiak kolorezko pigmenturen batez horma estaliz osatzen dira, eskuekin nahiz adarrez edo animalien ileez egindako pintzel primitiboekin.

3'+0 $636#-

#4%#68

4#0#*+# Oso iritzi zabaldua da Historiaurreko arteak, Paleolitokoak bereziki, eginkizun magikoa zuela. Zenbait froga eman dira argudio honen alde. Alde batetik, margolanak leizeetako lekurik sakonenean daude, leize barneko santutegiak balira bezala, komunitateko lekurik ezkutuenean. Bestalde, irudiak konposiziorik osatu gabe ageri dira, edo ehize edo gerrako eszena jakinik osatu gabe; aitzitik, bakarturik ikusten dira, elkarren gainean jarrita, irudi errepikatuzko adierazpenak osatuz, eskura dagoen espazioa hartuz, eta hormetako irtenguneak eta sarguneak baliatuz efektu tridimentsionala lortzeko.

“Litekeena da zeremonia magikoak egin izana (magia sinpatiko eta ibigarrikoak) ehiza ona lortzeko helburuekin. Pindaleko edo Castilloko elefantearen bihotzak jomuga egokia behar zuen izan balizko irudikapen magiko hauetan”. “Interpretazio tradizional honek, duela gutxi, eraso gogor bat izan du, Leroi-Gourhan irakasleak laugarren aroko margolanen sexu sinbolismoaren ideia azaldu duenean, ezen ez sinbolismo magiko-ehizekoa… Ugalkortasunaren magiaren zentzu hori kontuan izanik, mundua bi printzipiotan bereizten da: gizonezkoena, gizon-zaldi eta jabalina loturaz irudikatua, eta emakumearena, emakume-bisonte eta zauri hirukoteaz irudikatua”.

Erdi Paleolitoan eta Goi Paleolitoaren aldeko trantsizio aldian (Muster eta Castelperrongo kulturetan), K.a. 125.000 eta 35.000 urteetan, “Neandertalgo gizakiak” forma eta kolore deigarriak dituzten lehengaiak jasotzen ditu (harri kristalak eta beste mineral distiratsuak, burdin oxido gorriak edo gorrixkak, oskolak, fosilak), bizi den leizeetara eraman, eta bere hilen ondoan ipini ohi dituenak. Eztabaidatu egiten da hezurren eta harrien gainean eginiko arrasto batzuek asmo “artistikorik” ba ote zuten –lerro soilak, ez figuratiboak–…”. Barandiarán, Ignacio. El arte prehistórico. En “Historia del Arte I”, Alcina Franch, J. eta beste batzuk.. Alianza Argitaletxea. Madril, 1996.

Arribas, A. Lecciones de Prehistoria. Teide Argitaletxea. Madril, 1989.

.&+#-

')#.+5+4/1# $'3+#3 '0+0546.#0 /'5#.63)+#3'0 '5133'3#3'-+0 141 .1563# '456# &6'0 ('01/'01# &#

OZEANO ATLANTIKOA

Historiaurreko arteak izan dituen 30.000 urteetan zehar, irudi naturalistak adierazpide eskematikoak baino zaharragoak izaten dira, animalien irudikapenak gizakienak baino zaharragoak, eta irudi bakartuak taldekoen edo nahasien aurrekoak. Denboraldi luze honetan, hiru ziklo handi bereiz genitzake: 1. Aldi glazialeko irudikapenak (Goi Paleolitoa). Ehiztarien agerraldiak izan ohi dira, irudi naturalistak, animaliak batez ere, eta giza irudia gutxitan ikusten da. 2. Gaurkoa bezalako kliman bizi diren artistak dira (Epipaleolitoa eta Mesolitoa). Hauek ere ehiztariak dira, baina egiten dituzten irudiek bizitasun handia dute, eta animalien eta gizakien irudiak elkarrekin lotu eta sintetizatu egiten dira. Badira eskualdeen araberako aldaerak. 3. Lehen gizarte ekoizleen agerpenak (Neolitoa eta Metalen Aroa), zeinetan, oroz gain, Levanteko haitzetako artea deritzana nabarmentzen baita. Ikur eta irudi soilduagoak dituen artea da. Lehen hiri arkitekturak eta megalitoak agertzen dira Europako kontinenteko leku askotan; bereziki ugariak dira Kantauri-Atlantikoko kostaldean, alegia, gaurko Euskal Herriko lurraldeeak dauden eskualdean.

El PindalAltamira Santimamiñe Candamo Cueva de la Paloma Tito El Castillo La Pasiega Bustillo

Charco del Agua Amarga

La Hoz Los Casares

Cogull

Valltorta

Albarracín Dos Aguas Cueva de la Araña Alpera Parpalló Minateda

“Herri primitibo askok irudiak eta ikurrak marrazten dituzte denboraren igarotzea gaizki daramaten euskarrien gainean (zura, zuhaitz azala, zuntzak edo larrua; kolorezko lurrekin egindako irudiak; margogaia edo gorputzeko tatuajea). Ez dira gorde historiaurreko horien parekoak, eta, hortaz, arkeologiak ezin ditu aztertu.

M E D I T E R R AN E O I T S A S O A La Pileta

Haitzuloetako pintura Las Palomas

Kantaurikoa Levantekoa

$'3+#3 '0+0546.#-1 2+0563# #:5#30#5')+'0 /#2#

Emakumea historiaurrean eta historiaren hasieran. Gizakia lurrean bizi izan zen lehen denboretan, gizonaren eta emakumearen arteko harremanak izadiaren legeen eta bizirik irauteko senaren mende zeuden. Gizarte faktoreak eta kultura eraikuntzak, edo ez ziren existitzen, edo oso eragin eskasa zuten. Alabaina, denboraren igarotzearekin eta giza kulturaren agerpenarekin, gizonaren eta emakumearen arteko harremanak faktore biologikoetatik aldenduz joan ziren eta gizarte eraikuntza bihurtuz, interes nagusien â&#x20AC;&#x201C;gehienetan gizonen interesenâ&#x20AC;&#x201C; araberako eraikuntzak, eta, hala, bereizkuntza bat gertatu zen, normalean emakumea gizonaren mende egotea eragin duena.

'*'0 '*+85#3+ '5# $+.58#+.' -1/60+5#5''0 $'3&+05#460# Gizona eta emakumea elkarrekin ibili dira beti historian zehar. Elkarren ondoan, bizirik iraun dute, sortu zaizkien oztopo guztiak gaindituz, harik eta gaurko denboretara heldu diren arte. Alabaina, bakoitzak izan duen estimazioa eta bakoitzak bete izan duen papera desberdinak izan dira kulturen eta denboren arabera. Gizakia Lurraren gainean azaldu zenez geroztik, eta Paleolito osoan zehar, gizonak eta emakumeak estimazio bera zuten. Ekonomia eta gizataldeen iraupena ehizaren eta fruitu bilketaren mende zegoen, eta, egoera horretan, funtsezkoa zen komunitate, familia talde edo leinuko kidee guztien ekarpena. Hori guztia, eta horrekin batera, ugalketaren premia larria â&#x20AC;&#x201C;eragozpenez beteriko eta bizitza itxaropen eskaseko giro batean bizirik irautea segurtatu ahal izatekoâ&#x20AC;&#x201C; dira, besteak beste, emakumezko irudiaren eginkizun eta estimazio garrantzitsuaren zergatiak. Garrantzi hori argi ageri da emakumezkoaren irudiak erakusten dizkigun arte agerraldi kopuru zabalean, bai Paleolito osoan zehar, bai Neolitoaren hasieran. Gizonen eta emakumeen arteko berdintasunezko harreman hori gizarte ehiztari eta biltzaile askotan aurkitzen den ezaugarria da. +8#35' $'3'+8-6058#3'0 *#4+'3# 0'-#8#3+'0 '5# #$'.58#+0'0 )+8#35'#Neolitiko iraultzak, gizarte aurrerapenekin eta ekonomia premia berrien sorrerarekin batera, erakunde berriak ere ekarri zituen, besteak beste, jabetza pribatua eta familia, oinordekoaren zilegitasuna kontrolatzeko aitzikiaren pean. Askotan gertatzen da, nekazarien eta abeltzainen gizarteetan, gizonak garrantzi handiagoa hartzea eta emakumea haren mende gertatzea. Alabaina, Iberiar Penintsulan, horixe baita guri interesatzen zaigun espazioa, gizonen eta emakumeen arteko (maskulinoaren eta femeninoaren arteko) elkarbizitzaren harreman aldaketa hau modu askotara bizi izan zen. Penintsulako lurraldeko eremu askotan, batez ere bizimoduak Neolito aroko joeretara nekez egokitu zire-

netan, hala adibidez Kantauriko kostaldean eta KantauriAtlantiko erpinean, parekotasunezko harremanak iraun zuen gizonen eta emakumeen arteko gizarte erantzukizunean. Aski gauza arrunta da harridurazko adierazpenak aurkitzea egile klasiko zenbaitengan (greko eta erromatarrengan), penintsulako herri batzuetan emakumeek duten eginkizuna erromatar kulturaren edo kultura grekoaren baitan emakumeek duten tratuarekin alderatzen dituztenean. Are deigarriagoa da barbaro izateari egozten zaiola emakumearen balizko garrantzi hori, segurutzat hartzen baita zibilizazioak azkenean emakumearen garrantzia menderatuko duela. Gauza da ezen, kartagotarrak eta erromatarrak heldu aurretik, baskoiak, karistiarrak, kantauriarrrk eta asturiarrak bizi ziren lekuetan, bai haien ohitura eta usadio zaharrak lotuagoak zeudelako Paleolitokoekin, bai zelten usadioen eraginez, gizonen eta emakumeen arteko gizarte tratamendua Mediterraneoko kulturetakoetatik oso bestelakoa zela. Gaur egungo herri primitibo askotan bezala, kantauriar herri askotan ere emakumearen familiak senarraren familiak baino garrantzi handiagoa zuen. Emakumea zen lurren jabe, eta alabak izaten ziren, familiako parte ugalkorra izanik, hurrengo belaunaldiari familia ondasunen herentzia igortzen ziotenak. Gizarte jabetza eta prestigio gaietako generozko harreman hauek ikus daitezke oraindik ere usadiozko zuzenbideetan eta foru legedi batzuetan ageri diren zenbait elementutan. 6.563# /+41)+01'0 '5133'3# Erroma iritsi zenean, gauzak asko aldatu ziren. Erromatar kulturak, grekoaren ondorengo zenak, ontzat ematen zuen genero bakoitzari gizarte eginkizun desberdinak esleitzea. Erromatar kulturak tradizio patriarkala eta joera misogino nabarmena zuen, eta, hala, ez zuen emakumea kontuan hartu ere egiten; legearen aurrean, bizitza osoan adinez txikia balitz bezala hartzen zuten. Alabaina, eta guri interesatzen zaigun eremuan, erromatar kulturak berebiziko eragina izan bazuen ere, inperioko gudarosteek

arazoak eta istilu etangabeak izan zituzten lekuetan, bertako biztanleek lotuago jarraitu zuten beren ohituretara erromatar berrikuntzetara amore eman baino.

Emakumeak iberiarren gizartean. Iberiar emakumeek gizarte maila guztiz berezia zuten. Bizitza militarrean ordezkaritza eginkizunik ez zuten arren, funtsezko eginkizuna betetzen zuten gizartean, haien mende baitzegoen bizimodu erlijiosoaren parte handi bat, batez ere andre apaiz moduan. Ezkontza bizimoduari dagokionez, orobat zen erabakigarria haien eginkizuna, aliantza ekonomiko nahiz politikoetan parte hartzen baitzuten. Eskulturetan eta hilobietan aurkitzen dugun aberastasunak, zeina Polibio bezalako idazle klasikoek ere aipatzen duten, esanez “purpuraz tindaturiko linuzko tunika aberatsez estaltzen zirela”, argi erakusten digu emakumeak gizartean zuen garrantzia.

#3' *#33+#0 :+:'.#563+-1 '/#-6/'#

3#7'55'0

Penintsulako iparraldeko kulturetako emakumea. “…kantabriarren artean senarrek beren emazteei doteak ematea, alabak izatea oinordeko eta emakumeek nebak ematea haien emazteei; bai baitute halako ginekokrazia bat…”. Estrabon, Geografia, III, 4, 18.

Emakumeen garrantzi soziala zeltengan. “Hala bada, Anibalen hitzarmenetan behintzat idatzi zen, ezen, zeltek kartagotarrak salatzen bazituzten, Espainiako kartagotar gobernariak eta jeneralak izango zirela epaileak, eta kartagotarrek zeltak salatzen bazituzten, zelten emakumeak izango zirela epaile”. Plutarco. De Mulierum..., VI.

Emakumea kultura klasikoetan. “Alde batetik, eta antzinako Greziako emakumeen egoera berreraiki nahi denez geroz, ez da bereizi behar egoera horren azterketa gizarte eta historia errealitateetatik. Errealitate horiek etengabe aldatu ziren K.a. VIII. eta IV. mendeen artean, gizarte aristokratikoa izatetik gizarte isonomikoa izatera, hau da, komunitate zibikoko kideen arteko berdintasunean oinarritua. Berdintasun hori ez zen gizarte desberdintasunak desagerrarazteko gai izan; oso kontuan hartzeko desberdintasunak dira emakumeez hitz egiterakoan, zeren erregina homerotarrak edota IV. mendeko Atenasko gizon aberats baten emaztea ezin baitziren inola ere alderatu, senarra gerrako presoa izaki, seme-alabak berak bakarrik hazteko, Atenasko agoran zintak saltzen zituen emakume gajoarekin”. Mossé, Claude. La mujer en la Grecia Clásica. Nerea. Hondarribia. 2001.

) $ ' !-'& & + % #,% & )+ #' !- )+ )) % & + & ))'% + )) # !)!+*! ,)) #' )! ) &!&+*,$ #' &+ ,)!#' #,$+,) !& ! & & + ))'% + ) #,$+,) ) & )+ & !- )+ ) #' & % #,% & !- )+ % !$ !-'& & !&' ( $ ' !- &!# ) % #,% ,-+! # %' , ) & !-! $ -,+ & ' ) ')! ) *+ - -, '#,% &+, ! +-! #'!+- ) &+- + * )) ) + -+ ) !+- -, '#,% &+, ,-+! # + '* - -, '#, % &+, + #' ! ! # $ ,) !$+- & !+, & + *+, +

:5'3-'5#3#-1 4+05'4+#

#.&'3# 0#)64+#-

$'3+#3 '0+0546.#-1 *1/+0+8#8+1 2318'46# Gizakiak une berean azaldu al ziren planeta osoan, ala leku jakin batean sortu eta gero zabaldu ziren? Zein bide eta ibilbide egin zuten gizakiek beren zabalkundean? Noiz heldu ziren Europara eta Iberiar Penintsulara? Iberiar Penintsularen hominizazioari buruz, teoria bakarra dago, ala bat baino gehiago? 63-+-6058# $'33+#- '5# )+8#-+'0 .'*'0 #)'33#.&+#64-#. '33+#0 Zer garaitan heldu zen aurreneko gizakia Euskal Herrira? Zenbat aldi bereizten dira Euskal Herriko historiaurrean? Nola bizi ziren lehen gizakiak? Nolako bilakaera izan zuten? Non daude garaiotako giza bizileku nagusiak? Zergatik geratu ziren leku horietan eta ez beste batzuetan? '-#8#3+ '5# #$'.58#+0 )+8#35'#- '5# /'5#.63)+#3'0 )#3# 2'0# Noiz, non eta zergatik igaro zen gizakia ehiztari biltzaile izatetik nekazari eta abeltzain izatera? Fenomeno hau aldi berean gertatu al zen gaur egungo Euskal Herriari dagokion lurralde osoan? Nola gertatu zen metalen erabilera? Zer aldi izan zuen? Zer lekutan aurkitzen dira metalurgia aztarnategiak?

6054'8-1 -1058'256#5#26'3%# Burgosko hiritik 15 kilometrora dagoen mendialdea. Bertan dago azken milioi urte honetako hominidoen bizimodua berreraikitzeko aztarnategi arkeo-paleontologiko nagusietako bat. 632')+$+-1# Historiaurreko lanabesa, harrizkoa, bi aurpegietatik landua. 85#30#5')+# Arkeologia edo paleontologia hondakinak dauden lekua. +.#-#'3# 2318'46# Denboraldi jarraitua eta luzea, hurrenez hurreneko belaunaldietan pilaturiko aldaketen bitartez, espezieak aldatuz joan zirena. +.-'5# Uzta biltzea. Gizadiaren lehen uneetan, izadiak berez sortzen dituen fruituak bilduz jasotzen zen uzta. 6312# )#85'#. Gizakia Europan azaldu izanari buruzko teoria, duela bostehun mila urte inguruan azaldu zela dioena. 6312# *'.&6# Gizakia Europan azaldu izanari buruzko teoria, duela milioi bat urte inguru azaldu zela dioena. 6312# 8#*#33# Gizakia Europan azaldu izanari buruzko teoria, duela 2 eta 2,5 milioi urte bitartean azaldu zela dioena. .#8+#8+1# '&1 +8158#.&+# Hormategiek eta izotzek Lurreko eremu zabalak hartzen zituzten garaia. 3#0 1.+0# Atapuercako aztarnategi arkeo-paleontologikoko parteetako bat. Erregistro estratigrafiko asko dituen lekua da: 11 maila.

'8633'0 .'+8'# Atapuercako aztarnategi arkeo-paleontologikoko Leize Nagusiko bide bat. 1/+0+&1# Gizakiaren antzekoa, haren forma eta ezaugarriak dituena. Primate taldea. 1/+0+8#8+1#. Bilakaera prozesua, aurreko animalia batetik lehen gizakia arte gertatu zena. Lehen gizakia zein den erabakitzeko, hizketarako ahalmena hartzen da kontuan. 1/1 #05'%'4413 Afrikatik datorren hominidoa, bipedoa, lanabesak sortu eta erabiltzeko ahalmena zuena. Horri esker harrapari espezializatua bihurtu zen. Iberiar Penintsulan kokatu zen, eta Atapuercako aztarnategi arkeo-paleontologikoko protagonista nagusia da. '+8'# lurpeko barrunbea, hainbat neurritakoa, naturala nahiz osorik edo partez berreraikia. Gizadiaren lehen garaietan babesgune gisa erabiltzen zen. ')#.+5+4/1# Ezaugarri nagusitzat megalitoak –harri handi landu gabez eraikitako monumentuak– eraikitzea duen kultura. 1/#&# Gizataldeez mintzatuz, bizileku finkorik ez duena, alderraia. '&'05#3+1# Beti habitat edo ingurune berean bizi den herria edo tribua, nekazaritzan edo abeltzaintzan aritzen dena. Nomadari kontrajartzen zaio. 6*#33+# Kuartzo mota gotorra, aise xaflatzen dena eta ertz zorrotzak izaten dituena, historiaurreko gizakiek arma gisa erabiltzen zutena. 3#046/#058+# Ganadua neguko bazkalekuetatik udakoetara eramatea eta alderantziz.

KRONOLOGIA.

2,5-2 milioi urte, Europa zaharra. Milioi bat urte, Europa helduaren teoria. 500.000 urte, Europa gaztearen teoria. Milioi bat urte, Atapuercako Homo antecessor. Duela 75.000 urte arte, Euskal Herriko Behe Paleolitoa. K.a. 75000 – 35000, Euskal Herriko Erdi Paleolitoa. K.a. 35000 – 8500, Euskal Herriko Goi Paleolitoa. K.a. 8500 – 5000, Iberiar Penintsulako eta Euskal Herriko Neolitoa: K.a. 6000 – 4500, Bihotz formako zeramikaren aldia. K.a. 4500 – 3500, Bitarteko aldia. K.a. 3500 – 2500, “Almeriako kultura”. K.a. 3000 – 2200, “Millareseko kultura”, Antzinako Brontzea edo Hispaniar Hasiera. Metalurgia lantzeko beharrezko ezagutzak iristen dira Iberiar Penintsulara. K.a. 2500 –1700, Neolitoa eta Kalkolitoa Euskal Herrian. K.a. 1800 –1500, Antzinako Brontzea Euskal Herrian. K.a. 1500 –1200, Erdiko Brontzea Euskal Herrian. K.a. 1200 –700, Azken Brontzea Euskal Herrian. K.a. 700, Aro aldaketa. Burdinaren I. eta II. aroak Euskal Herrian. K.a. 218 – 201, Bigarren Gerra Punikoa. Erromatar gudarosteak Iberiar Penintsulan lehorreratzen dira. K.a. 202 – 170 Erromatarrek Ebroren Arroa konkistatzen dute. Euskal Herriarekiko lehen harremana.

:5'3-'5#3#-1 )+.5:#33+#-

" ematen ziola, giza energia, bere modura erabil zezakeena. Etsai garaitua hil ordez, esklabo bihur zezakeen”.

1-6/'056#3'0 )#+#- +&'05+(+-#58'0 '5# #85'358'0

Dokumentu historiko baten sarrera egin ondoren (25 orr.), garrantzitsua da testuan ageri diren gai nagusiak identifikatzen jakitea. Errazena irakurketa selektiboa egitea da, eta testuan ageri diren ideiarik garrantzitsuenak azpimarratzea, ideia horiek honako helburu hauekin erabili ahal izateko: – Azalpena argitzeko xedea duen plan bat egiteko, aipatzen diren bi edo hiru gai garrantzitsuenak adieraziz (ez dute zertan dokumentuko ordena berean antolaturik agertu). Azalpenaren atal desberdinak sintesian definitzean datza puntu hau. – Sarreran agertu behar duten gaien ordena eta antolamendua aurkezteko, ondoren haien azterketa laburra egin behar baitugu.

Lurralde zabalkundearen premia. Gerra. “Herri guztiek, beren existentzia osoan zehar, sentitu izan dute une jakin batean zabaltzeko premia, geografikoki mintzatuz, eta hitz hori ahalik eta zentzurik zabalenean erabiliz. Premia hori une historikoen mendeko izan da. Neolitoko iraultzarekin, zabalkundearen premia agerikoa izango zen, baina arazo larririk sortu gabe. Gizataldeak txikiak ziren eta hartu beharreko lurrak, konparazioz, asko, nahiz eta pentsatu behar den, era berean, Lurreko bizimodu berri hark egoera gutxi-asko egonkorra ekarri ziola gizakiari, guztiz egokia hazkunde demografiko nabarmena izan zedin. Hazkunde horrek, denborarekin, zabalkundearen premia ekarriko zuen, eta zenbait talde lur berrien bila bultzatuko zituen; emigrazioa baketsua izaten zen, jakina, hartu beharreko lurrak hutsik zeudenean, eta indarrezkoa, bestela. Aldi honetan ordea, zabalkunde premiak ez zuen izango normalean izan ohi duen zentzu bera; alegia, ez zen lurra benetan hartzen, aitzitik, aldi baterako okupazioa izaten zen, uzta txar baten edo abere kopurua murriztuko zuen izurrite baten eraginez urritutako elikagaien bila. Okupazioak, denboraren iraganarekin, gero eta gehiago eta gero eta gogorragoak izan ziren. Aldi berean, gizakiak gero eta argiago ikusi zuen bitarteko garrantzitsua zela gerra aberastasun soberakinak metatzea ziurtatzeko. ... Gizaki primitiboarengan bazen indarkeriarik, eta indarkeriaren bidezko zentzu posesiboa gizakia bera harrapatzera ere iritsi zen. Ulertzera heldu zen gerrak, bere komunitatearentzat behar zituen alea edota metala emateaz gainera, energia ere

Fullola, Josep Maria eta Gurt, Joseph Maria. La prehistoria del hombre. Temas Clave Salvat. 1992.

Aurreko AZTERKETARAKO GILTZARRIAK atalean eman ditugun oharren arabera, presta ezazu sarrera bat. Identifika eta azter itzazu dokumentuko gaiak.

"68'0-'5#3#-1 )+.58#33+##33'3# Dokumentua historiaurreari buruzko liburu baten parte da. Hortaz, testu espezializatua da, eta, horrez gainera, ez egile batek, baizik bik bermatzen dute, eta Neolito eta Metalen Aroko kultura eta gizarte bilakaerak eragin zituen hainbat alderdi eskaintzen dizkigu, hau da, zabalkunde premia eta gerra bitarteko ekonomiko gisa erabiltzea. #+'0 +&'05+(+-#8+1# '5# #85'3-'5# Artikulu honetan bi gai nagusi bereiz genitzake, Neolitoko ekonomia, kultura eta gizarte aurrerapenaren ikusmolde bat ematen dutenak: – Neolitoko gizarteen zabalkunderako premia, elikadura hobea izanik, biztanleek haztera jotzen baitute, eta, horren ondorioz, laster agertzen da zabaltzeko premia. – Denboraren joanean, gogorkeriazko okupazioak gehitzea eta okupazio horiek ekonomikoki baliatzea. – Alde batetik, gerratik lortzen dira erkidegoak behar dituen laborea eta metala. – Bestetik, lanerako behar den giza energia ere gerratik eskuratzen da. Esklabotasuna ekonomiako elementu garrantzitsu bihurtuko da. – Hasieran, mugak zabaltzea ez zen oso zaila izan, pertsona erkidegoak tamaina txikikoak baitziren eta lurralde libreak, aldiz, oso zabalak. – Gehiegizko hazkundeak zabaltzera behartu zuen eta bi bide erabili ziren horretarako, emigrazioa eta lurralde berrien bilaketa. – Zabalkunde edo elkartze premiak giroaren mendekoak izaten dira, giroak iraupen aukerak gogortzen edo errazten baititu.

),1 ))"#' % &!"))

)'&+/

)'#'

) 4& - + 5

4 )'+'!"*+')" !"+/ #'& &+/"'/#' "&'& "# ) "*( &" ) & !"*+')" #' ,)+ ) & % & ) & ,# ) )+ #' + )+ "&"+/ #' ) "$" "/ & ' *+ $ * & "& ' )" ) &"&+*,$ "& "+, /,+ & ) " ) & + ))'% + )) # "*( &" & '& /") & ) " ) & + "&"+/ #' "$,)+ #' !')" &'$ "+ ) !"*+')" ,)) ) & /# & ) "+/ + ! ) "+ # $ & , "+/") & /# & )'&+/ )'#' + ,) "& )'#' #,$+,) # "& *+ "#,*( " " +/" # ') "+") $ #,#'+ *,& 5

+ ,)'( )) # )+ #' + ) $ " ! )+ &

+ +"# ") +/ & / "' ) " !')" ) + !"*+')"#'+/ + ! ) "+ # ') ,#' "+,))" ,) "&' + !')) # % + & , ! "& /,/ & ! ))" + !"*+')" & * )+, "/ & ) & ,7/0F9 ,=@<@0 @74: &, $ ,12& )

* ,$+,) * ()'+'!"*+2)" * "*+')" *( 1 + *+ +/,# K8-4?: =24?,70?B0, !,/=47

2. kapitulua

.$/%41/0"1 -)'1"6)/"+ %3" ,%(%.%.'/ +/,/.)6"6)/"+

1/3/()23/1)"+/ '"1")"+ +"13"'/3"11%. %3" '1%6)"11%. +/,/.)6"6)/"+ 094D4,==,6 =0D4,==,6 +07?,6 #%1)"1 %.).324,"+/ (%11) ).$)'%."+ ,%).4 #"2+/)%. *"3/11)" %3" ".)63"24." ',=?0>4,==,6 -0=4,==,6 @>6,7 0==4, "0:74?46:,=09 -@6,0=,9 @7?@=, I,;,7,2:,J +0=?,9 0>,9 -03,= @7?@=, 0?, 24D,=?0 ,94D?,>@9,6 49;0=4:,=0646: 70309092: 3,==0 8,90?,9 4D,9 D@?09 0=,249, 11/-".)6"6)/ 01/6%24" )20".)". !0/4?0==,90:,=09 0>?,?@>, -0=4,= $0949?>@7, 0==:8,?,= 0=08@,9 4>;,94,=09 6:964>?, /8494>?=,D4: -,9,60?, -0==4, ==:8,?,= ID4-474D,D4:,6J 0D ,7 D@09 0@>6,7 7@==,7/0,9 >,=?D0=46 4D,9 %23%,"+/ #%')1"$" ! !

2).3%2)" '),36"11)"+

8,6@80, 0==:8,94D,D4: -0=,9/@6:

4>;,94,9

:6@809?@ 34>?:=46: -,?09 ,D,7;09,

Azken mila urteetan iritsi diren kulturen mapa.

Herri zeltak (Galli)

Galizia Massalia Zeltiberiarrak

Gadir Malaca Lixus/Larache

Siga

Tingis/ Tanger Russaddir/ Melilla

Nikaia/Niza

Rhode/Rosas Emporion/ Ampurias

Zelten zabalkundearen jatorrizko eskualdea. Zelten zabalkundearen eta kokagunearen eskualdeak. Feniziar eraginpeko eremuak.

Alalia

Tarento Karalis/Cagliari Panormus Hipo Regius Utica Cartago Siracusa Hadrumentum

Calcis Corinto Atenas Esparta

Tapso Sabrata

Oea Leptis

$+"

)" )

Focea Efeso Mileto

Greziar eraginpeko eremuak. Feniziar metropoli nagusiak. Biblos

Feniziar koloniak.

Sidon Tiro Pelusium

Greziar metropoli nagusiak. Greziar koloniak.

)$ )"

1. dokumentua. â&#x20AC;&#x153;K.a. VII. mendean feniziarrak Cadizen kokatu zirenean, iberiar buruzagiak bereganatu nahi izan zituzten, opari bikainak eginez. Feniziarren salerosketa kolonial horrek aberastasuna desberdin banatzen zuten banaketa sareak sortu zituen bertakoen artean, batzuek ondasunak pilatzen baitzituzten eta besteak, berriz, ezer gabe gelditzen ziren. Mekanismo soil horren bidez gizartea desberdinduz joan zen, eta modu berri batean eratu zen boterearen eta kulturaren jabetza. Objektu horiek edukitzea aberastasun sinbolo bihurtu zen; iberiarrek oso aintzat hartu zituzten feniziarren apaindura eredu haiek, eta beren arteko artistek kopiatu eta bereganatu egin zituzten. Esfingea, lehoia, oreina, grifoa eta loto lorea dira, besteak beste, iberiarrek bereganatu eta tamaina handiko eskultura bihurtu zituzten irudiak. Opari bitxi eta balio handikoen zirrara gainditu orduko, produktuen eta lehengaien salerosketan hasi ziren. Merkataritza librea zen hura, ez zen mendetasunezkoa, eta, hartara, iberiar taldeak beren inguruko baliabide ekonomikoak kontrolatzeko antolatu zirenâ&#x20AC;?. SanchĂs Jost, Ima. El Mundo de los iberos. El Magazine, 1998ko urtarrilak 18.

$ ! #'

)" ) )+

% &

$ % %& $ ! * $ ! &* ! * &'*& ! ! * $$ !& $ % &* ! * &* * ! '$$ & " $& " ! $ ! * &' ! % $ ! ! * $$ !& $ % "!" " * &'*& ! '$$ & ! * $&* ! *'& ! $ & $ &* " "! $ " &* ! * $$ & $ $$ * $ & ! & $ &* ! * "! $ ! $& " % $"% & $ &* * *' % ' * ' " ' ! & %&' & + $ & $ &* $ * ! '$ * * ! ! & %'! * " ,

! !

Iberiar Penintsulako gertakizunei buruzko lehenengo lekukotasun idatziak autore klasikoenak dira, baina kontu handiz hartu beharrekoak dira, askotan autore horiek ez direlako lekuko zuzenak izaten, eta bere garaia baino lehenagoko kroniketan oinarriturik idazten baitute. Kristo aurreko lehenengo mila urteetako kultura garapena Mediterraneo aldeko ekialdetik etorritako kulturekin erlazionaturik dago, birekin batik bat: feniziarrekin (kultura punikoa) eta greziarrekin. Bi zibilizazio horiek eragin handia izan zuten Iberiar Penintsulako lurraldean bizi ziren herrien kulturan, teknologian eta gizarte harremanetan. %.)6)"11"+ 094D4,==,6 094D4,?46 0?:==4,6 D4=09 ,@= 02@9 &4=4, /,2:09 7@==,7/06: 4?>,> -,D?0==06: D0==09/, -,?0,9 D02:09 094D4, !0/4?0==,90:,=09 064,7/0,9 @==,7/0 809/4?>@, D09 3@=, :>: /0>02:64, 906,D,=4?D,=,6: 0?, 3:==02,?46 1094D4,==,6 -0=03,7, 3,>4 D4=09 4?>,>: -4/0D6: 80=6,?,=4?D,9 094D4,==,6 -0=4,= $0949?>@7,=, 4=4?>4 D4=07, ,/40=,D?09 /@?09 70309092: /,?@0?,6: -,? ,/0> 09 ,/4D >:==0=, /, , @=?0,=09 492@=@,9 7,>46:09 706@6:?,>@909 ,=,-0=, 0?, :80=:=09, /, 3,409 ,=?0,9 ,4;,2,==409, 1094D4,==06 0>?=,?0246:64 0?, ,==0 ?, 3,9/4D +/,/.)" >,=0 -,? 6:6,?@ D@?09 !0/4?0==,90:,9 &4D474, :=>46, ,/4DG 0?, >,=0 3:==09 -4/0D -0=09 2,49 3,=?@ D@?09 7@B@D6: >,72,409 6:9?=:7, 3,406 >,=?@ D4?@D ?09 ,==,49,6 2,D4?D06: ?06946,6 -0=4,= $0949?>@7,9 0?, 0D?,49@,=09 0?, 6:-=0,=09 ?=@60 >,70=:>?09 D4?@D?09 !0?,7,6 ,D60946 2,4 7,9/@,6 -43@=?D09 D4?@D?09 :>: 4,4:,6 -,4?D4=09 80?,7249?D,9 094D4,==09 6:7:94,6 -0=4,= $0949?>@7,6: 6:>?, :>:,9 D03,= D,-,7/@ D4=09 -,4 ?7,9?46: ,7/0,9 7.,.0= /: &,7 $:=?@2,709 -,4 !0/4?0==,90: ,7/0,9 !,7,6, &0B4 -/0=, 6=, 0@6, 0?,, ) 809/0,9 D03,= >4=4,6 809/0 ,9 3,=?@ D4?@09 064,7/06: -%31/0/,) 1094D4,==,6 4-7:> &4/:9 '4=: 0?, :=/@,9 1094D4,==09 -:?0=0 ;:74?46:, 0?, 6:80=?D4, 7, ,=?,2:=, -4/0=,?@ D09 0?, ,7/4 -0=0,9 2,@= 02@9 ,?, 7@94, /,2:09 6:>?,7/06: 3,49-,? 6:7:94, 0=,249 3,9/46: 2@90 -43@=?@ D4=09 8;:=4:9 %3:/0 $C=090 =, -0=0,9 1094D4, ==06 0?, 6,=?,2:?,==06 -@7?D,/, 3,9/4, 4D,9 D@?09 :>: 706@ 0>?=,?0246:,9 6:6,?@?,6: 80=6,?,=4?D, ;:>?@ -,?09 0=,2490D -@>>@> D@09 4D09, 706@ 3,=6 4A4>>, 0/: -4D, ,@= 02@9 @2,=4 /4=, !0/4?0==,90: ,7/06: 6:>?, :>:,9 1094D4,= 80=6,?,=4 ?D, ;:>?@09 ,D?,=9, ,=60:7:246:,6 1%6)"11"+ =0D4,==,6 1094D4,==09 :9/:=09 4=4?>4 D4=09 -0=4,= $0949?>@7,=, :D4/,==06 :D4,?46 D0?:D09 2=0D4,==06 , ) 809/0,=09 -@6,0=,9 6:6,?@ D4?@D?09 -0=09 70309 6:7: 94,6 @==0906: 509/02@90 3,406 80=6,?,=4?D,9 ,=4 4D,9 D4=09 203409-,? ',=?0>>:>0649 -,?0D 0=0 0=09 6:6,706@ >,=0, !0/4?0==,90:6: 809/0-,7/06: 6:>?, :>:,9 D03,= D,-,7/@D 5:,9 D4=09 ;4B6,9,6, ;4B6,9,6, !,>,74, >:=?@ D@?09 !,=>0477, 0?, 809/0-,7/06: 2@90 9,2@>4?D,? 0=,-474 D@?09 ;:=?@ >,=0 3,9/4 -,? 0=0 >:=?@ D@?09 +"#/3"*%+/ ."#)'"6)/

"1%. -4/0D 80=6,?,=4?D,9 ,=4 4D,?06: 8;:=4:9 9;@=4,> %3:/0 %:>,>0?46 20=?@ !,49,60 -/0=, 080=:>6:;04:9 ,D609 3:=404 -@=@D6: 1=:2, ,=60:7:246: 2,=-4=46 0D /,2: =0D4,==09 6:7:94D,D4: 3,=6 @?D4 D4?@09 ,D?,=9,6 3,409 80=6,?,=4?D,6: 3,==08,90649 /@?0 D0=46@>4, D0=,846,6 6=,?0=,6 :9?D4,6 ?49,6 0?,- -=:9?D0D6: 2,4,6 0/:9 ?D4,6 -@=@-,-0>,6 84?:7:24,D6: 4=@/4 ?B464,6 D09?,@=:,6 ,/4-4/0D 0?, 3,==4D6: 0>6@7?@=,6 )14" %')3%. 0=0 9,-,= 809/@ D4=09 -,?0D 0=0 9;@=4,>6: 2=0D4,==,6 !%,3"+ +07?,6 @=:;,=09 0=/4,7/0?46 D0?:D09 0?, -0=4,= $0949?>@7,9 $4=494:0?,6: ;,>,-4/00?,9 -,==09, >,=?@ D4=09 , * 809/0,=09 -@6,0=,9 >;,494,6: 80>0?,9 0?, 809 /0-,7/0 :>:,9 3,=?@ D@?09 -4D4706@, '069:7:24,=09 ,7/0?46 D07?09 0?:==0=, 2,==,9?D4 3,9/46:, 4D,9 D09 -@=/49249?D,=4 -@=@D6: 5,649/@=4, 3,406 06,==4 -,4?D@?09 ,>40=,9 -0=?,6: 30==4,6 809/0,9 3,=?@ D4?@D?09 -,49, ;4B6,9,6, ;4B6,9, 6, -,? 02490D 5:,9 D4=09 3,=46 0?, ,D6090=,6: -0=?,6: 30==406 -0=02,9,?@ D4?@D?09 ,=?0 -0=4,= $0949?>@7,=, 4=4?>4 D4=09 70309092: 24D,?,7/009 0D,@2,==4 9,2@>4, -0=09 7@=;0 =,?D0 8:?,6 D4=09 I%11"432 +435%. 6%,")"+J 0>,?09 D,409,6 24D,?,7/0 3:=406 ,?,7@94,9 0?, =,2:49 3,=?@ D@?09 -4D470 6@, @==092: 809/00?,9 509/0 @3:7/0 2034,2: 0?:==4 D4=09 -,?, -0>?0,=09 ,?D0?46 3,409 ,=?0,9 ,D60946 /:6@809?,?@ D09, , @=?06:, 4D,9 D09 -0=4,= $0949?>@7,9 34=@ 706@ 9,2@>4?,9 30/,?@ D4=09 D07?,6 #%1)"1 -%.$)%3". 3,@ /, 706@=46 /:6@809?,?@09, 0?, 0D,2@909, 30==42@90,6 2:?:=?@,6 D4=09 ;7,9: ,9207@ D@D0906:,6 0?, 6,70 0>?@,6 0?, 70==:D@D09,6 D4?@D?09 "@8,9.4, /, 706@ 3:90?,6: 0=0/@=46 ,4;,2,==409, 0==:8, ?,==06 >@9?>4?@ D@?09 , @=?0,9 %2%3". 34=4 203409,6 2:=,2@900?,9 0?, 8@49:0?,9 6:6,?@=46 D0@/09 3,9 0==,D,2: /0109/, -,4?D4?0D6009 47/,6:,6 0==,@>?06: 8:/@,2,?46 0?, 0>6@7?@=09 2,==,9?D4, 2,?46 /, -0=0D464 ,4;,2,==4, 706@ 3,@ I @4>,9/: 6: +0D09,6J 0>6@7?@=, 8@7?D: :>;0?>@, /, 0>6@7?@=, 3:=409 ,=?0,9 0D,2@909, #%1)"1 %.).324,"+/ 0"1 %.$%#",$%" @0=: 4-,46: ,==:,=09 4;,==,7/0,9 3,92: 30==4,6 D4=6@7,==,6 D4=09 0D D@?09 34=4 ,9?:7,809/@=46 -,49, :9/: /0109/,?@=46 D0@/09 ,409 ,=?0 ,/40=,D;09,6 :>: -,6,9,6 /4=, 3,==4-4?B4 -,?D@6 0?, 0D6:9 3:=94,6 -0>?0=46 0D :,E, >?@=4,> &,9?, '0.7, $:9 ?0A0/=, 0?, =4?04=:> $:=?@2,7 /4=, ,D?,=9,?024 9,2@>4,6

aa 2. dokumentua. Iberiar-tartesiarren eta erromatarren aurreko kulturen eremua.

Autrigoiak Karistiarrak Barduliarrak

Galaikoak

Rhode Emporion

Ilergeteak

Laietarrak

Arebakoak

Balearikoak

Sagunto

Lusitaniarrak

Iberiar kulturako eremua.

Hallstatt ondorengo kultura eremua.

Ebusus

Carthago

Kolonizazio feniziar-punikoko eremua. Greziar kolonizazio eremua.

Zeltikoak

Onuba

Turdetaniarrak Tartesiarrak?

Eremu tartesiar-turdetaniarra. Tartesiar nabigazioa.

Malaca

Kolonizazio feniziar-punikoaren bideak.

Gadir

Carteia

Greziar kolonizazioko bideak.

Tingis

)" )

)$ )"

+ & )$"

*,&

-"$$

.+)'#"#' ,)) /#' '&+/"

*#')" +/

3. dokumentua.

“Kostara iristerakoan, hondartzak eta hezeguneak ikusten ziren, urhegaztiz beteak. Atzean, artadiak, hain sarriak non ibaien eta ur-lasterren bidez baizik ezin baitzitekeen han gora ibili. Itsasora begira zegoen goragune baten gainean zitadela gotortu bat ageri zen, arrantzaleen, etxeko abereen eta umeen joan-etorriaz bizi-bizi zegoena. Kosetaniara iritsiak ginen, iberiarren herrira”. Elespuru, Inés. Entre iberos anda el juego. El País,1998ko azaroak 1.

$ $$ ! "!& ! !

" *'$ '%& * $ $ ! !&%' " & " " "%& " '$ '! " # % $ ! & & %&' ! &* ! ! # % $ ! $& ! $ $ $& " ! & ! * ' $$ * ! & * " ' "$ %"$&* " $$ *"

! Aztertuak ditugun joera kolonizatzaileek Iberiar Penintsulan aldez aurretik bizi ziren herriengan izan zuten eragina, ezinbestekoa izan zen gerora erromanizazioa ekarriko zuen gizarte eta kultura oinarria eratzeko. Erromanizazioa da, inondik ere, antzinateko kultura gertakizunik handiena, batez ere ordu arte sekula ezagutu gabeko aurrerapena ekarri zuelako teknologian, kulturan eta ekonomian. Hainbestekoa izan zen aurrerabide hori, non hurrengo aldi historiko osoan ere eragina izan baitzuen, baita gaur egungo garaian ere. Egungo Euskal Herrian bizi ziren bertako herriei dagokienez, komeni da gogoan izatea kultura agrafokoak zirela: ez zuten idazkerarik ezagutu erromatar kolonizazioarekin harremanetan jarri ziren arte. Horrek esan nahi du, bestalde, herri horiei buruz ez dugula, une horretara arte, inolako erreferentziarik izan, guztiz kultura anonimoak direla, harik eta, Mediterraneoko kultura ahaltsuarekin topo egin eta historian sartu ziren arte.

"13%2)"11"+ '0>?@ 67,>46:06 >?0>46:=: >?=,-:9 -409: 0?,9/,7@D4,6: 809/0-,7/06: 6@7?@=, -,? ,4;,?D09 /@?0 0D,@ 2,==4 4, 84?46:,6 08,?09 /4D64:?09, 0?, "13%22/2 0>,?09 /4:?09, ,/4?@06 2,@= 02@9 6@7?@=, 3:==4 -@=@D D0= /,64?09 0?, D0= 0D /,64?09 6:9?@,9 3,=?@?, 0D /, -,?0=0 0==,D, 6@7 ?@=, 3:=4 D049 7@==,7/0?,9 30/,?@ D09 5,64?0, 6:9?@,9 3,= ?D09 -,/, 2,490=, 7@==,7/0 30/,/@=, ,7/,?@D 5:,92: D07, D4@= /09-:=,=0649 -,?0=, ":7,9,34 0=0 -,/,642@ ',=?0>>:>09 5,64?,?0,6 0?, ,/40=,D;4/0,6 ,7/0D ,@==06: 3,49-,? 6@7?@=, 076,=?D0?46 >:=?@ D07, 0=08@ 20:2=,146: 3:==0?,9 -,? 0249 -,4?D@?09 , -42,==09 847@=?06:,=09 -@6,0=,=09 0?, 70309092: 847@=?06:,=09 0=/4,7/0, -4?,=?0 ,9 @7?@=, >49?0>4 3:=4 0=,?D0=,6:,9 0=,249 3,9/4, 4D,9 D@?09 -0=?,6: 070809?@ 2,==,9?D4?>@06 3,-4?,? 3,=09 -,7 /49?D, 06:9:846: 0D49 3:-0,6 0?, ,D60946 -,?0D 0=0 30==4 6:7:94D,?D,4700646: 3,==08,9,6 ,>6:D 0=0 ,@==0=,?@,2:,6 -,4?D4=09 6@7?@=,=09 0?, ?069:7:24,=09 ,7/0?46 1094D4,==,6 -0=0D464 ',=?0>4,==06 4/,D60=, 0D,2@?D09 D@?09 -,D064?09 74?0=, ?@=,D 0?, ;:0>4,D 2:D,?D09 -,D@?09 9,-42,D4:,=09 -0==4 0?, ,@?:=0 -,?D@09 ,=,-0=, -=4?,494,= 6:>?0?,=, 0=0 4=4?>4 :809 D4=09 0D?,49@ -47, 0?, -@=@ -07,==4 ,=4 4D,9 D4=09 80= 6,?,=4?D,9 0D -,6,==46 1094D4,==0649 -,4?, 2=0D4,==0649 0=0 , ) 809/0,=09 0=/4,7/0=, 0?, 3,49-,? 20=?,64D@9 D4=07, 80/4: ?,=?0>4,==,6 2,49-030=,9 3,>4 D4=09 ;:7464 -,49, 207/40D4946 3,=46 0?, /0>,20=?@ D4=09 ,=?0 0=?,64D@9 3:=409 ,=?0,9 ,4;,2,==409,6 /4=, -,?0?46 2=0D4,==09 6:7:94 D,D4:,=09 2,49-030=, 7,74,6: 2@/@, 2,7/@ :9/:=09 , -0>?0?46 D07?06 302:,7/0=,9?D ,@==0=, 0249 4D,9, 0?, 5,649, ?,=?0>4,==09 24D,=?0,6 -0=,6 -0=0 -,4?,9 4D,9 D4?@09 ,7/,60?09 0=,249 2,==,9?D4?>@, $:74?46,=09 ,7:==0,9 ?,=?0>4,==,6 8:9,=64, D4=09 0?, 3,409 0==020 -,?D@09 4D09,6 2@2,9,49: 4=4?>4 /4=, ,=2:=4> ,-4> 0=4:9 '30=:9 0?, 3:=409 2@D?409 2,490?46 =2,9 ?:94: , ) 0?, ) 809/0,6 7/0=/4 >:D4,7,=4 /,2:64: 90D ?,=?0>4,==,6 :>: 24D,=?0 ,9?:7,?@, 0?, D,-,7, D4=09 67,>0

>:D4,709 ,=,-0=, -0=04D4, D02:09 0?, 1=:2,?@?, /,2: 0>67, -:?,>@9, 49/,==0,9 D02:07, 0?, 0=,-47?D09 D@?07, '@=/0?,==,6 9/,7@D4,9 0?, 4-0=4,==,6 7@==,7/0 0=08@ D,-,7,2: -,?0,9 4D,9 D4=09 ?,=?0>4,==09 6@7?@=,=09 :9/:=09 2:,6 #%1)"11"+ -0=4,= 34?D, -4 0>,9,34 /0>-0=/490649 0=,-474 4D,9 /, ,?0?46 30==4 -,?D@6 4D09/,?D06: -,4 ,>64 8:/@ D03,D?@ 2,-0,9 0=,-474 0=0 D0=09 0?, 4-0=4,==,6 0?94, 3,9/4 -,? 4D,9 -,4?D4=09 30==4 ,>6:?,9 -,9,?@, 0?, !0/4?0==,90: ,7/06: 809/0-,7/0,9 -4D4 D09, )" 34?D, 2=060=,?46 /,?:= 0?, 2=060=,D 34?D 2090=46:, /, 0D,2@9, D09 0=0 8@6: 809/0-,7/06: 8@20?,9 D0@/09 7@==,6 4D09/,?D06: 0=,-47?D09 D09, 0=6@70>09 D@?,-0,6 D0@/09 706@, #D0,9: ?7,9?46:, 3,>?09 D09 ?:64, 8@9/@ 0D0D,2@9, =09 ,-4,-@=@, 0>?,7/0 4-0=4,= 34?D,6 6@7?@=, 5,649 -,? 4D09/,?D09 /@ 2=0D4,= 6@7?@=06 -0=4,= $0949?>@7,6: 7@==,7/0,9 -4D4 D4=09 30==4092,9 4D,9 D4?@D?09 0=,24909 :9/:=4:D >:=?@ D09, D?,=909 ,=,-0=, -,/,642@ 0B4>?4?@ /,2:0906: 2@=0 ,=:, -,49: -42,==09 847@=?06:, -,49: 70309,2: 0B4>?4?D09 D07, -,49, , ) 809/0,=09 492@=@,9 4=4?>4 D@09 -0?0?,>@9, -0=4,==09 24D,=?0 ,9?:7,809/@, ,7/,?@ 024?09 D09 706@ -,?0?46 -0>?0=, @,/,7<@4A4==06: 3,=,90,9 ,/4-4/0D ?,=?0 >4,==,6 8:9,=64, -,?09 492@=@,9 ,9?:7,?@ D@?09 -0=09 24D,= ?0, 2,@= 02@9 ),709?D4,6: @?:9:84, =64/02:, /,2:09 706@,9 0/0?,==06 0?, 3,409 492@=@6: 30==406 2:-0=9@ 8:?, 6:9;70B@,2:,6 D4?@D?09 ,=4>?:6=,D4, >09,?@0?,9 -47?D09 D09 0?, >09,?@ 3,406 0>?@ 6:9?=:7,?D09 D@?09 -:?0=0 ;:74?46:, 0>?,7/0 7,40?,==09 7,D0?,==09 0/: 49/4D0?,==09 ,=?0,9 H,D609 3:=406 4;,==,7/0=,2: D0@/09H ,=4>?:6=,D4,6 0?, 5,@9 3,9/406 -:?0=0 3,9/4, D@?09 -,4 ;:74?46,9 0?, -,4 ,7/0=/4 8474?,==0,9 -0=4,==,6 3,7, 0=0 >?=,-:906 /4:09 -0D,7, 731)#48 4D,0=, 9,-,=809, D@?09 0?, 0D D4=09 076,= 3,=?D06: 2,@D, 4D,9 0?>,4 6:8@909 ,@=6, -:==:6,?D06:

4. dokumentua. Erromatarren aurreko lurralde banaketaren mapa. Z E LTA K A K I TA N I A R R A K Coaña

Caravia

OZEANO ATLANTIKOA

Baroa

VOLKOAK

Miño

Mte. Bernorio

GALAIKOAK Cameixa Sta. Tecla Briteiros

Miraveche BEROIAK Zorita Roa

Camarzana de Tera Duero

Z E LT I A R R A K

Coimbra Poço de Monsanto Monforte de Beira

Agullana

PELENDOIAK Ripoll Ebro

Ullastret

San Feliú de G.

La Pedrera E D E TA N I A R R A K Puig Castellar Molá Pontils Can Canyís Azaila Roquizal Mazaleón Calaceite L O B E TA N I A R R A K Lucena del Cid

Tivisa Cose

Tajo

Liria Alenquer Sintra

Pozo Moro Jucar KARPETANIARRAK La Bastida Balazote Orellana O R E T A N I A R R A K Minateda Pozoblanco Serreta Amarejo Elche Sta. Elena

Guadiana

Z E LT I K O A K Cerro Niebla La Joya

Archena Los Saladares Cabecico del Acebuchal Peal de B. Tesoro Setefilla TURDETANIARRAK Baza Carmona Las Quemadas

Javea

Ca stulo

Gudalquivir

Osuna B A S T U L O A K Z E LTA K

Orihuela M E D I T ER R AN E O IT S A S O A

Burdin Aroko aztarnategiak I-Meko kastroen kultura. Iberiar kultura

BERBEREAK

)) *("$

+* *,&

ORETANIARRAK… iberiar herriak eta iberiar aurrekoak. BEROIAK… indo-europarrak (zeltak).

(,) "

5. dokumentua. “Ekonomia moduen bilakaera desberdina izan zen leku bakoitzean: iparraldean erro-erroturik iraun zuen bilketa sistemak, bai barazkienak eta bai arrainenak, eta hegoaldean, berriz, nekazaritzaren eta abeltzaintzari lotutako kokalekuak sortu zituzten. Habitatean ere nabarmenak ziren ekonomia ustiatzeko modu desberdinek sortutako aldeak: iparraldean haitzuloak eta babes naturalak, txabolak eta egonkortasunik gabeko etxolak erabiltzen zituzten; hegoaldean, berriz, landagune txikietako kokalekuak indarra hartzen ari ziren”. García de Cortázar,Fernando eta Lorenzo Espinosa Jose Mª. Historia del Pais Vasco. Txertoa Argitaletxea.

*& $ * *' " ' !&' "$ '$$ " & & ! % &' '! *& $ & $ *# ! $ $ * ' $ * % ' + $ % $ ! * ! * $ ! '% '$$ $ ! $$' ! # $$ " & " " ,

42+", %11)" %/,)3)+/"1%. #4+"%1". @>6,7/@9:9 0B4>?09?D4,=4 -@=@D6: 70309092: 74?0=,?@=, 4?@==4,6 0==:8,?,= ,@?:=009,6 /4=, , 809/0,=09 -42, ==09 7,@=/09,=09 492@=@6:,6 >?=,-:906 0249 D4?@09 -0=0 ' ) (!"#0 9 -0=4,= $0949?>@7,=09 4;,==,7/06: 809/4?,==04 -@=@D6: 70309092: ,4;,809,6 -0=4,9 0?, ,74,9 >06@7, 02:9 0D D090D 20=: -0=0 2,=,4, -,49: 70309,2:6: -0>?0 ,@?:=0 -,?D@09 ,4;, 809,6 0=,-474 D4?@09 $:>4/:94: =?084/:=: 0?, '4?: 4A4:=09,6 -0>?0,6 -0>?0 '4?: 4A4:6 -0=0 ,) '& "+ 9 @74: +0>,==06 $7494: 42,==09,6 $?:7:80: 70B,9/=4,6:,6 0?, -0>?0 D09-,4? ,@?:=06 @>6,7 0==46: 20:2=,14, 30==409 -,9,60?, 0?, -0>?0 3,49-,? 6:9?@ /0>6=4-,?D09 /4?@D?0 :==09 -4?,=?0D /,642@ 2,@= 02@9 @>6,7 0==4, 0>,?09 /4:2@9, :49,==4 0?94 6:, D@?09 3,49-,? 24D,?,7/0?,9 -,9,?@=46 D02:07, 0?, 3,409 4D09,6 49/:0@=:;,==, 4D,9 -03,= D@07, D4@= ,>6: *#'" # + &" ) ,$"G D /, 0==,D, 30==4 -,6:4?D,=4 D02:D64:9 7@==,7/0,6 D03,?D 803,?D 8@2,?D0, -,49, D4@= >,8,= 0>,9 /,4?060 6@7?@=, 49/:0@=:;,==,=09 0?, ?=46@3,==40?,6: 6@7?@=, =09 06,==4 3,9/4, 4D,9 D@?07, 0?94, 0?, 6@7?@=, 024?@=, 6:8@ 9,6 -,4 -,4?D4?@D?09 "0:74?46:?46 0==:8,94D,D4:, -4?,=?0 3,49-,? 24D,64 8@7?D: >,=?@ D09 2,@= 02@9 @>6,7 0==4, /09 7@==,7/0,9 0?, 80?, 709 6@7?@=, 0>,?09 D,4:9, 06,==4 D@?09 -0=0649 $4=494:0?,6: ;,>,-4/00?,9 -,==09, 30==4 49/:0@=:;,==,6 0?:==4 D4=09 D07 ?,6 -,?46 -,? 0?, 5,649/@=4, -0==4,6 0?, -0=?,6: 30==409?D,? 0D0D,2@9,6 D4=09 ?06946,6 06,==4 D4?@D?09 -4 0=,249 076,==09 :>: /0>-0=/49,6 4D,9 D4?@D?09,6 ,?0?46 8,?0=4,7 -0==4,6 0=,-47?D09 D4?@D?09 7,9,-0> 3:-0,6 0?, 0=,2496:==,6 024?06: -0>?0?46 >490>?0 0?, 4/04, -0==4,6 D4?@D?09 ("11%20),%3"+/ +4,341"+ ,/40=,D?09 /@09 -0D,7, 34=4249?D,=,6: 4=4D;4/0 -0==4,6 0=0 -,D4?@D?09 -,?46 -,? 30==4 2:?:=?@,6 0=,464?D06: -,74,2,==4,6 D4=09,6 :==06 2@D?4,6 2,=-4 ,/40=,D?09 /@ 6,9 ;:6: 6@7?@=, 3:=406 D0= 9:7,6: 49/,==0D D0@/09 0==:?@,6 ,49, -0>?,7/0 6,9;:6: 0=,249 3:=406 -0=09 -@=@, /0109 /,?D06: 6:9?D409?D4, >:=?@ D@?09 -0=?,6: 30==4092,9 0?, -,4?, -0=09 6@7?@=, -0==0>?06: 5:0=, 9,-,=809, 0=0 3:=4 2,-0 9060D ,D,7 -,4?,4?060 0@>6,=,6 2,@=/,49: 4=,@9 4D,9, ":7,9,34 0=0 ,=24 /,2: #%13"+/%+ %3" +".0/+/%+ 2:2:?46 076,= 3,=?@ D@?07, @>6,7 0==46: 7@==,7/0 0?, D,?4 -,6:4?D,6 D04906 -0=0 -47,6,0=, 4D,9 D@09 -0>?0 7@==,7/00?,?46 20=: 0?, /0>-0=/4 9,2:, 02:,7/0,6 0=,2496:==,2: -0=02,9,?@ D4?@09 6,9 ;:?46 D0?:D09 06,=;09 0?, ,@==0=,;09 2@D?4,6 -,4 6@7?@=,=4 -,4 0?94,=4 0?, -,4 ,==,D,=4 D02:D64:9,6 4;,==,7/06: 7@==06 ,7/4D 5:0=, 3,9/4,2:, 4D,9 D@?09 "43"1+)"1"+/ 0?, 6,9;:6: 7:?@=0?,?46 -0=09 -@=@,6 -,6,=?D06: :==02,?46 0==:8,?, ==,6 4=4?>4 D4=090,9 -47,6,0=, ,=24 0?, 2,=-4 /0>-0=/49, 0?,

4/04,6 -0=02,9,?D06:,9 5,==0=, 0=0 /0>-0=/49, D@09 7@==,7 /0 8@7?D: -,? ,@=64?@ D@?09 ,@= 02@9 @>6,7 0==4, /,2:09 7@==,7/0,9 30==4 3,@06 -4D4 D4=09 :=/@,9 ,@?=42:4,6 2,@= 96,=?,D4:,6 /4=09 706@,9 =,-,6: D,?4 -,?0,9 0?, @=2:>6: D,?4 -,?0,9 -4D4 D4=09 ,=4>?4,==,6 -0==4D -,4D,-,7 0?, 0-, 4-,409 ,=?0,9 ,=/@74,==,6 0-, 0?, (=@80, 4-,409 ,=?0,9 ?, ,D60946 -,>6:4,6 (=@80, 4-,4?46 =,2:46: D,?4 3,9/4 -,?0=, -4?,=?0 -4D4 D4=09 4,341" 7"0","'/"8 !%13". %2". #%("1 !,4D @>?0 4D,?09 /@ 509/0,6 0==:8,?,==,6 4=4?>4 -,49: 70309 -0=?,6: 30==409 5,649/@=4, 0?, 6@7?@=, :>: :>: 7,9/@ 2,-0, D07, ,49, 3:=4 0D /, 0=,-,? 024, D0=09 0?, 706@ ,>6:?,9 0==:8,?,==09,6 -,49: 5,649?D, 3,9/4,2:,6 -,4?D4 ?@D?09 ,7/0=/4 5,649 -,?D@0?,9 /4-4/0D -@=/49249?D,9 0?, -@=/49, ,=8,249?D,=,6: 0=,-47?D0=,6:,9 0==:8,?,==06 -0= ?,6: 30==409 4/04, ,>6: -0=02,9,?@ D4?@D?09 -0=,409 ,=8, 49/@>?=4,=, 8:7/,?D06: 4,341" %3" ')6"13% ".)63"24."+ ).0%1)/"1%+)+/ ,%(%.%.'/ ("11%-".%3". )6". 643%. %1"')." ,>6:94, 0=08@6: 30==406 0?, -0=09 492@=@6:06 0==:8, ?,= 6@7?@=,=0649 4D,9 D4?@D?09 70309 3,==08,9,6 , 809 /06:,6 4D,9 -03,= D@?09 2@?B4 2:=,-030=, 0?, 0=, ,>6:?, 6: 3,==08,9,6 4D,9 D4=09 ,7, "36%11)3"1 6:;@=@ 3,9/4 -,?06 0==, $@946:0?,9 ;,=?0 3,=?@ D@09 -=:6: ,==:,9 0==:8,?,==09 0?, 6,=?,2:?,==09 ,=?06: -:==:6,9 ,/4=, 706@6:?,>@9 -,?D@6 &474: ?,746:=09, ,/4-4/0D 0==:8,?,= >:7 /,/@09 ,=?0,9 6,9?,-=4,==,6 0?, -,>6:4,6 -,D4=07, ,4;,?D09 /@?09,6 0?, ;4,9:6 -0==4D 6:9?,?D09 /@ >/=@-,706 >:7 /,/@,6 -47/@ D4?@07, -=: 4-,46: 0?, -0=0 4-,4 ,/,==0?,6: 2:46: ,==:6: -4D?,97009 ,=?0,9 ",-,=809/@ -03,==, /,2: 3,7, 0=0 0==:8,?,==,6 0D D4=07, -0=4,= $0949?>@7,6: ,7/0 3:90?,9 ,7/0D ,@==0?46 0D, ==4?,6: ,>8: -,?4 5,==,4?@=46 6:6,?@ :>: 0=0/@ 0?, ,@60=, /0>-0=/4909 ,=,-0=,6:, 4D,9 D09 ,4?D4?46 076,==09 ,=?06: 3,==08,9 3@=, D049 2,=,4 0?, D049 30==4 3,=?,=, 3,==08,9 8:?, -,? 0/: -0>?0, 4D,9 D09 ==:8,6 @>6,7 0==46: 7@==,7/00?,9 4D,9 D@09 0=,249,D 849?D,?D09 2,=090,9 6:9?@,9 4D,9 -03,= /@2@ 0==:8,94D, D4:,6 :>: 0==0,74?,?0 20:2=,146: ;:74?46: 0?, 6@7?@=,7 /0>-0= /4904 0=,249 D407, $4=49:09 -4 ,7/00?,9 -,9,?@=46 64?,94, 4;,==,7/0,9 0?, -,>6:4,6 302:,7/0,9 D609 0=08@ 3:=4 4-0 =4,==09 0/: -0=4,6: -4D?,97009 ,=?0,9 >,=?D09 D@?09 @74: +0>,==06 0?, >?=,-:906 ,=24 -0=04D?09 D4?@D?09 ,64?,94,==,6 0?, 2,74,==,6 0?, ,7/4 -0=0,9 ,9?D06:?,>@9 3,==08,9 0>?@, 4;49?D09 D@?09 3@=-470906: 4-0=4,==0649 -,>6:40649

6.dokumentua. Lehenengo erromatar sarraldien eta Gerra Punikoen nondik-norakoen mapa.

OZEANO ATLANTIKOA

Miño

AST

Pallantia

Arbocala (Toro?)

Iaca (-194)

Graccurris (-153)

Ebro

O VACCE

SUESETANIARRAK

Rhodae Emporion

Numancia Ilerda

AREVAKOAK

ILERGETEAK ILER KAB Cauca OIAK Tarraco (Hispania BELOAKED Citeriorko ETA Dertosa ZELTIBERIARRAK Septimanca

Duero

TURDULIAR Salmantica ZAHARRAK Mons Herminius (Mons Herminius Viriatoren babeslekua) VETOIAK (-147 /- 139)

NIA

KAR

PET ANI

ORE

RRA

Guadalquivir

Astapa (-206)

PITYUSA UHARTEAK

AK Ilici

Segura

Iliturgi Corduba (Hispania Ulteriorko hiriburua)

Ilipa (-207)

Jucar

ARR

TAN IA

Baecula (-208)

TI ZEL

Mago Saguntum

Guadiana

K KOA

RRA

IA TAN

E LOB

Toletum

LUSITANIARRAK

hiriburua)

RRA

Asdrubal Italiara doa, Anibali laguntzera TITOAK (208)

Tajo

Ebussus

Akra Leuke / Lucentum

Ilurci (-211) Cartago Nova (K.a. 209)

HISPANIA ULTERIOR

MEDITERRANEO ITSASOA

Erromatar konkistaren 1. aldia.

Gades (-206)

Tingis Zilis

Erromatar konkistaren 2. aldia.

Septum (Ceuta) Tamuda Russadir

Lixus

M A U R O A K

Erromatar konkistaren 3. aldia.

Siga

B E R B E R E A K

7. dokumentua. Erromatar armada Hispaniara iristen da (K.a. 218). “Garai honetan bertan, Kneo Kornelio, bere anaia Publiok eskolaren buru utzia zuena, arestian esan dudan bezala, itsaroratu egin zen Rodanoko ahoetan bere ontzi guztiekin, eta Espainian ainguratu zen, Enpiron esaten dioten hiriaren aurrean. –Han bere soldaduak lehorreratu zituen, eta itsas herrietatik Ebro arte, ipini zituen setioan obeditu nahi izan ez ziotenak, adeitasunez hartu zituen men egin ziotenak, eta eman zien ahalik eta tratu onena. –Itsas herriak mendean harturik zeuzkala ziurtatu ondoren, aurrera egin zuen bere armada osoarekin barrualdera, zeren bere armadak iberiar aliatu asko bildu baitzituen. –Haiek igarotzen zirenean, herri batzuek men egiten zioten, beste batzuk indarrez menderatzen zituen. Hannonek leku horietan utzi zituen kartagotarrak bere aurrean kanpatzera etorri ziren, Cisa deritzan hiri baten inguruan; Kneok, bere soldaduak antolatu ondoren, eraso egin zien, garaitu zituen eta harrapakin handi baten jabe egin zen, zeren eta beretzat hartua baitzuen Italiara joana zen armadaren hornizioa; gainera, Ebrotik honuntzako herri guztiak adiskide eta aliatu izan zituen eta preso hartu zituen Hannon kartagotar jenerala eta Andobales iberiarra. –Hori zen barrualdeko erregetxo bat, kartagotarrei zien atxikimenduagatik nabarmendu izan zena. –Asdrubalek gertatutakoaren berri jakin zuen orduko, etorri zen bere aliatuei laguntzera eta Ebro ibaia zeharkatu zuen. –Eta bai baitzekien han utzi zituzten erromatar itsas gudarosteak fidaturik eta ardura galdurik zeudela lehorreko soldaduen garaipenengatik, hartu zituen bere armadatik zortzi mila oinezko eta mila zaldizko, eta landan barrena

IARR

DON

SOR

BARDULIARRAK KARISTIARRAK AUTRIGOIAK PELENDOIAK IAZETANIARRAK

IK ALA

ZELTAK

KANTAURIARRAK BASKOIAK

URI

OAK

AKITANIARRAK

AK ARR

sakabanaturik zeuden soldadu haien gainera eroriz, asko eta asko hil zituen eta gainerakoak ihes egitera eta ontzietan babesa hartzera behartu zituen. –Horren ondoren, atzera egin zuen, Ebro ibaia berriz zeharkatu zuen, eta Ebroren alde hartako herrialdea prestatzeari eta defendatzeari eman zitzaion, eta Cartagenan ezarri zituen bere neguko kuartelak. Kneok, ontzidira itzulia zelarik, zigortu zituen ohituraren arabera errudunak, eta gorputz bakarrean bildurik lehorreko soldaduak eta itsasokoak, ezarri zituen bere neguko kuartelak Tarragonan, itsasotik hurbil; eta berdintasunez banaturik harrapakina soldaduen artean, aurrerantzean onginahi handia irabazi zuen”. Polib, III, 76, I. Julio Magas Manjarrés-ek aipatua "Hispania Romana"n (Diokleziano arte), Textos y Documentos de historia antigua, media y moderna hasta el siglo XVII liburuan. Labor Argitaletxea. XI. liburukia.

*& $&' " ' !&' ' '$$ " & & ! " ' !&' %&"$ " *& $&* " ! &' '! $$ ! $ $ $ $ ! !&%' " *& ! ! " $ #" & " $ & " * ! $& "& $$ ! " "!&$ * ' *'$ $ !&*'! $$" & $ $ * ! & & % * $ ! % $&* ! $ $ ! !&%' !

! !

â&#x20AC;&#x153;Erromatarrek Hispania mendean hartu zutenean, beren administrazioko, zuzenbideko, gizarteko, ekonomiako eta kulturako elementu asko ekarri zituzten. Zalantzarik gabe, hispaniar mundua Erromak zuzentzen zuen sistema politikoan erabat sarrarazi zuten horrela. Baina, luzarora, Iberiar Penintsulako bertakoek berrikuntza horien eragin handia izan zuten. Prozesu horri erromanizazio deitu zaio. Konkistatzaileek hitz egiten zuten hizkuntza (latina), soldadu taldeak, koloniak sortzea, etab. izan ziren, besteak beste, erromanizazioaren baliabide nagusiak. Baina, hala eta guztiz ere, bi aldi oso desberdin bereizi behar dira prozesu horretan: Errepublika eta Inperioa. Lehenengo aldia militarrek Hispania hartu zuten garai berean izan zen, eta bertakoa zen guztiak indar handiagoa izan zuen; bigarren aldian, berriz, erromatar elementuak erabat nagusitu zitzaizkien bertako ezaugarrieiâ&#x20AC;?. ValdeĂłn Baruque, Julio.

%$)3%11".%/"1%. %23"342" , 809/0,=09 0=/4,7/0=, 34=@ 0=,2492@90 9,2@>4 D0@/09 ;:74?46,=09 0?, 7@==,7/0,=09 ,7/0?46 !0/4?0==,90:,9 ==:8, ,=?,2: 0?, -0=4,= $0949?>@7, 0309092: -4,6 -0=09 49/,= 8474?,==,=4 0?, ;:74?46:,=4 0>60= D4=09 2,==,9?D4 ?>@,6 0?, 34=@2,==09, -0==4D -0=0D6: -,7/49?D04 0?, 6:6,70 6@ 2@D?4D 0>?=,?0246:,=4 0>60= ==:8, !0/4?0==,90: ,7/06: 4;,==,7/06: 6:>?,7/0 :>:,9 D09 5,@9 0?, 5,-0 0?, ,=?,2: ,7/4D 302:,7/0,9 ,7, 0=0 -,6:4?D,6 0=,-,?06: 6:9?=:7, 9,34 D@090D 20=: -4 ;:?09?D4, 3:=406 -0349 0?, -0==4D ,=4 4D,9 D4=09 -:==:6,9 %11" 4.)+/"+ ==:8,6 7:=?@ D@09 ,D60946 2,=,4;09, 0?, 3@=, 0249 D09 -,D?0= 3,409 9,2@>4 3,49-0>?0=,49: 9:9 !0/4?0==,90:, -0=, -0=0 49;0=4: -,==@ 6: 4?>,>:?D,? 3,=?@ -,4?D@09 0?, 4D09, 0=0 7 "1% /2314-8 5,==4 D4:9 :==:6, 3:=409 -4/0D >,=?@ D09 -0=4,= $0949?>@7, 0==: 8,?,==09 0=08@,9 , 809/0,9 0309092: 3,==08,9 3:=406 2034,2: D4=09 6,=?,2:?,==09 -:?0=0,=4 0?, 6:6,706@04 0249/,6: 0=,>:,6 0?, 3,406 2,=-4?@ 9,34, ==:8,6 ,7/0D ,@==0?46 ,9?:7,?@?,6: >,4: -,? -,49: D60946 -0=4,= $0949?>@7, 0=0 0==:8,?,= 49;0=4:,6 !0/4?0==,90:,=09 492@=@ :>:, 809/0,9 3,=?@ D@090,9 0=,?@ D@09 8:>,46: 0==,7/:4 3,=09 D,?4 -,? 4D,9 D09 #%1)"1 %.).324," %11/-"3"1 %1%-4". ,=?,2:6 ,%(%.%.'/ %11" 4.)+/" 2,7/@ D@090,9 !0/4?0==,90:,9 >,70=:>60?,9 ,=4?D06: 0D49-0>?06:,6 D4=09 6:6,706@,6 2,7/@ D4?@09 &4D474, :=>46, 0?, &,=/494, -0>?0,6 -0>?0 0?, :=/@,9 809/0-,7/0=,2: D0@/09 7@==0?,=, -4/0=,?@ -03,= 4D,9 D4?@09 -0=0 80=6,?, =4 >,4:,6 -0=4,= $0949?>@7,=, ,7024, 0=,D 70309/46 -,D4?@D?09 80=6,?,=4?D, ;:>?@ -,?D@6 2:?:=?@ D4?@D?09 ,/4D -,?0D 0=0 0?, 6:6,706@ -0==4,6 >:=?@ D4?@D?09 ,=?,2: ":A, 2,==,9?D4 3,9/46:, -0>?0,6 -0>?0 ,=?,209, >/=@-,706 , @=?0,=09 0?, @=?0, =09 ,=?0,9 >:=?@, ,=,4 3,=?,6:,6 /4=, -0=4,= $0949 ?>@7,9 4D,9 D4=09 6,=?,2:?,= -@=@D,24 8474?,= 3,9/4,6 8476,= >/=@-,7 ,=0>?4,9 ,4;,?@, 0?, 94-,7

,=?,2:?,==06 -0=4,= $0949?>@7, 3,=?D0,6 #)'"11%. %11" 4.)+/" 06,==4 D@09 0?, 20==, 3:==0?,9 94-,706 ,=8,/, 3,9/4 -,? 0=,?@ D@09 0?, 9:=, 0?, ==:8,=,49: 5:, ?06: ,>8:D -0=4,= $0949?>@7,?46 ,?0=, D09 ":7,9,34 /07,=46 0=0 0==:8,?,= 2@/,=:>?0, ,99,> 09 ,4>0 809/0=,?@ :9/:=09 , 0D D@09 2,=,4;09 3:=4 :924 ,;=:-0?B, ?D09 ,>8,?@ 0?, -4/0, D,-,746 @?D4 D@09 ==:8,6 0=,9?D@9, ;=0>?, D0D,9 ,4 ?B484>?,6 -0D,7, 0=,9?D@9 0=0 0==:8,?,= ,=8,/06 0=,-,?06: 2,=,4;09,6 7:=?@ D4?@D?09 @=?0 2@?B4,9 ,/0> 809/0=,?@ D@?09 , @=?0,9 $7@-4: :=9074: >D4;4:906 ,=?,2: ":A, ,D;4=,?@ D@09 , @=?0,9 0?, -0=,D ;0949?>@7,6: 302:,7/0 :>:, 0?, 4, 302: 064,7/0 :>:, 0==:8,?,==09 0=,249;0,9 207/4?@ D4=09 ,=?,2:?,==,6 2,=,4?@ :9/:=09 0==:8,?,==,6 307-@=@ 3:=4 7:=?D06: 0?:==4,6 -,4?D4=09 -0=4,= $0949?>@7,=, ==:8,6 -4D6:= ,7/,?@ D4?@09 -0=0 ,>8:,6 0?, -0=03,7, 3,>4 D09 ;0949?>@7, :>:, 6:964>?,?D06: ,3,702490,9 6:9 64>?,=09 0?, 809/0=,?D0,=09 46@>;024 -0==4 3:=4 34=@ ,7/4?,9 -,9, /,4?060 H 0309092: ,7/46: 307-@=@ 9,2@>4, 8@2, 02:96:==,6 4D,?0, D09 7@==,7/0 809/0=,?@,6 -,-0>?06: 7/4 3:==0?,9 -:==:6,6 0?092,-0,6 D4=09 0?, , 809/0 :>:,9 D03,= 4=,@9 D@?09 3,=46 0?, ,D6090,9 0==:8,?,==06 D07?4-0=4,==09 0?, 7@>4?,94,==09 7@==,7/0,6 -0=0?@ D4?@D?09 ,=?0 H 42,==09 ,7/46: 0D,@2,==4 9,2@>4, ==:8,6: ,7/4 0==0 ;@-746,==,=09 ,8,40=, 06,==4 D@?09 20==, D4-47 0?092,-006 -0=4,= $0949?>@7,9 4D,9 D4?@D?09 0=,249,6 /4=, 4>;,94,6 D0=0249 2,==,9?D4?>@, 4D,9 D@09 74>6,= 3,40?,9 4>;,94,6: 7@==0?,9 ,=4 4D,9 -,4?D4=09 74>6,==0,9 076,==09 ,=?06: 0?>,4,6 0?, 3:==09 :9/:=4:D ==:8,6 ;0949?>@7,9 D@09 9,2@>4?,>@ 9, >09/:?@ 0D 0D46 D,-,7/@ 0=0 0249 D@09 H 7/4 3:90?,6: 20=?,64D@9 9,2@>4, 6,9?,-=4,==09 0?, ,>?@ =4,==09 ,@=6,6: 20==,6 4D,9 D4=09 , ?46 =, ==:8,6: 49;0=4:,=09 2,=,4,=09 3,>40=,=0649 -,? 0249 D@?09,6 )20".)"1%. +/.+)23" $09?>,?D06:, /, 0==:8,?,==09 0?:==0=,6 4?B,=:;09 3,4D0, 06,==46: D407, 6,=?,2:?,==09 809/0,9 -4D4 D4=09 34>;,94,= 704 9@04 ,>40=,9 0==:8,?,==,6 -43:D-0=,6 0?, ,/4>64/0?>@,6

8. dokumentua. Euskal Herriko kokaleku eta oinarrizko komunikabideen mapa. Erromak Iberiar Penintsula politikoki nola banatu zuen erakusten duen mapa, kokaleku eta aztarnategi nagusiak ere ageri direla bertan. Peryoade

Flaviobriga Oiasso

AU TR IGO NE S

CARISTIOS Veleia (Iruñea)

Cabriana

Suestassium (Arcaia)

Hasparren

Goikolau Deba

Forua

Areatza

BARDULOS

Imus

Araceli

Alba

Carasa

Turissa

Tullonium

Pompaelo Bituris

Deobriga

Tricio Arenatza

Ledea

Arroniz

Villares San Esteban

Bezares Funes

Calagurris

Tuda

Villafranca

Salinas Calzada romana

Curnonicum Ercavika Fitero

Turiaso

9. Dokumentua. Eszipionek bertakoekin izan zuen diplomazia (K.a. 209). “Bahituak etorrarazi zituen gero, bai baitziren hirurehundik gora, eta deitu zuen banan-banan ume bakoitza eta laztan egin zien eta hitz eman zien, kontsola zitezen, aurki ikusiko zituztela beren gurasoak. Agindu zien besteei adorea izan zezaten eta bakoitzak idatz zezan bere aberrira esanez onik zeudela, ondo pasatzen ari zirela eta erromatarrak prest zeudela denak segurantzaz beren herrira bidaltzeko, baldin eta beren ahaideek hitzarmen bat egiten bazuten erromatar herriarekin. Hori esanik, hantxe zeuzkan prest bitxi haiek, harrapakinetik hartuak eta bere asmora hobekien eraman lezaketenak, eta bakoitzari oparitzen hasi zen, bakoitzaren adinaren eta sexuaren arabera: neskei belarritakoak eta eskumuturrekoak, mutilei sastakaiak eta ezpatak. Bitarte horretan, etorri zen eta bota zuen bere burua haren oinetara Mandonioren emazteak, ilergetarren Indibil erregearen arrebak, erregutuz, malkoak zerizkiola, egin zezala kontu izan zezaten emakume atxilotuekin kartagotarrek izan zutena baino begiramen handiagoa. Hain adin handiko emakumea eta aurpegian halakoxe itxura agurgarria eta handientsua zeukana bere oinetan ikusteaz gupidaturik, galdetu zion Eszipionek zer falta zitzaion beharrezkoa zuenetik. Baina isilik gelditzen zela ikusirik, deitu zituen emakumeak zaintzeko ardura zuten gizonak, eta haiek esan zioten kartagotarrek beharrezko guztitik ugari eman ziela emakume haiei. Baina, hala eta guztiz ere, nola emakume hark berriz besarkatu zizkion belaunak eta esan zion gauza bera, Eszipion nahasirik gelditu zen eta susmoa harturik ea arduragabekeriaren bat gertatu ote zen eta mandatu haren ardura zutenek ez ziotela oraingoz egia esaten, emakumeari esan zion: “Sosega zaitez, emakumea; hitz ematen dizut izendatuko ditudala beste pertsona batzuk eta haiek arduratuko direla beharrezkoa zaizun guztia izan dezazun”. “Zuk ez duzu nire hitzen mamia barneratu –erantzun zion andreak pixka batean isilik egon ondoren–, baldin eta uste baduzu gure erregua jatekora mugatua dela orain”. Orduan ulertu zuen Eszipionek andre hark zer esan nahi zion, eta Indibilen eta beste handiki askoren alaben edertasunari oharturik, ikusi zuen hitz bakar batean eman ziotela beren egoera tristearen berri. Eta, hala, emakume hari bere pentsamenduan barneratua zela aditzera ematen ziolarik, hartu zuen eskutik, eta saiatu zen kontsolatzen eta gauza bera egin zuen beste emakumeekin ere, eta hitz eman zien aurrerantzean berak zainduko zituela bere arrebak edo alabak balira bezala eta prestutasun handiko gizonak jarriko zizkiela zaindari”. Polib., X, 18, 3. Julio Magas Manjarrés-ek aipatua Hispania Romana-n (Diokleziano arte), Textos y Documentos de historia antigua, media y moderna hasta el siglo XVII liburuan. Labor Argitaletxea. XI. liburukia.

Virovesca

Narbo Martius

Lugdunum

Iuliobriga

5 Pisoraca 5Segisamo

Pompaelo Vareia

Iaca

TA R R A C O N E N S I S

Pallantia Clunia Septimanca Duero

Gerunda Emporion

Vicus Baetulo Octogesa Barcino

Ilerda

Turiaso Caesaraugusta

Ebro

Tarraco

Contrebia

Segovia Segontia

Bergium

Aeso

Osca

Cauca

Conimbriga

Minorica

Capera

Caurium Tajo

Olisipo Caetobriga

Segobriga (Segorbe)

Toletum

LUSITANIAAugustobriga

Ammaia Emerita Metellinum Augusta Sisapo

C A R T A G I N E N S I S

Mirtilis Lacobriga

Pollentia Saguntum Valentia

Saltigis

Laminium

Ilici

Baeculo

Guadalquivir Ilipa Corduba Tucci Itálica Carmo Iliberris

Dianium

Libisosa Mariana

Mellaria

Alonae Lucentum

Eliocroca

Salaria

Cartago Nova

Baria

MEDITERRANEO ITSASOA

Acci

Urci Nerbissa Sexi Malaca Asido Maenuba Abdera

Ossonoba

Probintzia mugak Probintzia hiriburuak

Carteia Tingis Zilis Lixus

Maiorica Guium Ebussus

Júcar

Guadiana

B A E T I C A Salacia

Turbula

Ercavica

Caesarobriga

Curiga La Mosquera Cascatum Soto de Romaletes

Oearso

Abela

Gracurris

Asentamientos

Flaviobriga

Salamantica

Agathe

Tolosa

NARBONENSE

Lapurdum

GALLAECIA

Portus Cale

Scalabis

S VA

Asturica

Aquae Flaviae 5 Bracara

Nemanturisa

S NE

Miño

Sangüesa

Cara

Portus Lendium

Brigantium Lucus Asturum Caronium Iria Flavia Lucus Augusti Legio

Collippo

Tarraga Falces

Andelos

Gegio

Iluberri

Oteiza

VERONES

A K I TA N I A

OZEANO ATLANTIKOA

Lapurdum

ILURONES

Aquae Tarbellicae

Saepta

Diozesi hiriburuak

Tamuda Russadir

Siga

Legio eremuak

MAURETANIA TINGITANIA

10. dokumentua. Gaur egungo Euskal Herriarekin bat egiten duten lurraldeen erromanizazioaz. “Prozesu horri erromanizazio esaten zaio. Horren bidez, Erromak oinarri-oinarrizko alderdi batzuk bultzatu zituen, nola den, adibidez, hiri eredua (aztertzen ari garen lurraldeko bertako kulturetan ez zegoena), administrazioaren lana errazteko besterik ez bazen ere. Hala ere, ez zuten erromatarrek berariazko asmorik izan garrantzi handiko beste kontu batzuk indarrez ezartzeko, latina baizik ez hitz egiteko inposatu nahia, adibidez (euskara gaurdaino gorde izana da horren frogarik garbiena, arestian aipatu den bezala). Hortaz, esan beharra dago, ikerlari batzuen ustez, ezin dela “erromanizazioaz” hitz egin, erromatar politikoek eta legegileek ez zutelako, inondik ere, buruan izan inor “erromanizatzeko” ez asmorik ez gogorik. Nolanahi dela ere, erromanizazio hitza oso zabaldurik dago (batez ere arkeologoen eta historialari gehienen artean), eta oso baliagarria da, bertako kultura jakin batzuk erromatar kulturarekin harremanetan jarri, elkarrenganako eraginean egon eta ordu arte ezezaguna zen zibilizazio maila berezi bat iristera eraman zituen prozesua azaltzeko”. Gil Zubillaga, Eliseo. De bestias míticas y montañas infranqueables… El largo camino de ocupación de un territorio. “De Túbal a Aitor, Historia de Vasconia” liburuan. (Iñaki Bazán, zuzendaria). La esfera de los libros Argitaltxea. Madril, 2002.

$ %&$ & $ ! * $ ! $$ $& " *& ! $$" ! * * " $ ! "!&* #&' $$ *" &' *'$ $ !&*'! &* % $$ $ ! & %&' " &* &* "$$ "! & " " ' '& ! '! %&"$ " * &* ! '

&' * &'*& ! $$" $ $ !&' !

'*& '$# !

# &* ! &

4D,9 D4=09 -0=?,6: ?=4-@,6 -0=02,9,?D06: ,49, 0==:8,?,= 0>?,?@,6 )20".)"+/ 7@==,7/0 D,-,7,6 809/0=,?@ :=/@6: "+" ""?D,? 3,=?@ D4?@09 7@= 3,406 ,7024, ,=809 -4/0D 809 /0=,?@?,6: 7@==,7/0?D,? 0?, -0=,D 6:964>?,?D,470,6 9,34 D@09, 0249 D0D,6009 3,9 ,9?D49, 0==:8,?,==0649 -,? 0249 /,6: 30==4,6 9;@=4,> 0?, &,2@9?: 0?, -0=09 -:=:9/,?0D 0==09/4?@ D4=09,6 ,/0> >,7-@0?>4?, 20=,?@ D4=09 ,=,@ 3:==0?,?46 %13"+/"+ -0=03,7, 6:9?@=,?@ D4=09 0D D@?07, :=/@,9 0=0 -,?0=0 ,@?:9:84, ;:74?46:=46 0?, 0==:8,?,==06 ,>6,?D,4 70,6 4D,9 :=/0D +/,/.)"36"3 D0@6,?07, -0=4,= $0949?>@7, 0?, 0?0649 3,9/4,6 ,?0=, D4?D,60?07, 7@==,7/0 3,=?,?46 D /, -0=,D 3,==4?D06:, 34>;,94,==06 ,=80D 0?, -:=?B,D 0=,9?D@ ?0, 8,4D 0==:8,?,==04 !,?B49,/, 3,406 7@D,?@ 0249 D409 0==:8,?,==04 0?, 74>6,==0D ?,=?06,?@ D409 ;0949?>@7, 809/0,9 3,=?D06: ,3,70249, ,7, 0=0 34>;,94,==,6 0D D4=09 2,@D, -0=09 ,=?0,9 ,6:= /4:=46 0?, 34?D,=80946 024?06: 0?, ,>6:?,9 ==:8,=0649 0249 9,34 4D,?09 D4?@D?09 34?D,=809,6 -0=09 492@=@6: 30==404 9,2@>4?@ ,3,7 4D,?06: 0D /, 3,==4?D06:, 3:=?,D 0=,9?D@9 8474?,==, :>: 2,4D64 ,9?:7,?@?, 02:?0, /:9:7, 0=0 -,/,2: 2,7/0?D0, 0, /09-:=,6 ,@==0=, 0249 ,3,7, 0?, 0=,6@9/0 ;:74?46: 0?, 06:9:846:06 0D,=?D09 ,=4 D4=09 %11/-".)6"6)/ 3,9/4,=09 -4?,=?0D ==:8,6 -0=0 307-@=@, 7:=?@ D@09 0?, 24D,64 0?, 24D,=?0 9,3,>60?, 3,9/4, 7:=?@ :?0 D@09 %13"+/"+ 20=: 0?, 2034,2: 24D,=?06:?@ D4=09 24D,=?0 0==:8,?,=?@ 3,=?,9 -,49, 0D D09 24D,=?06:?D0 3@=, 0=,-,?06:, 0?, -,6,==, 4D,9 0=, 0?, 8,47, ,>6:?,6:, -,4D46 7@==,7/009 0?, 30==409 ,=,-0=,6:, 4?@2@9 /,?@09 ,=,-0=, 0>,?0, -,/,2: 0==:8,94D,?D0 ,6 0=,249 3,9/4, 4D,9 D@07, ,7/0=/4 0?, ,7:= ,>6:?,9 0?, :>: /0>-0=/490?,9 9,-,=4?@ D09, 2,7?D,/,6 0?, 6:8@946,-4/0 ,6 80=6,?,=4?D, 06:9:84,=09 ,@==0=,-4/0, 46@>64D@9,6 ,D;4024?@=, 7,9,6 34D6@9?D, 0?, ,=8,/, I#6@;,D4:D6:J ,D;4024?@=, 3:==06 2@D?4,6 24D,=?0 6@7?@=, 0?, 06:9:84, 8,47, 3,9/4, D06,==09 0?, :>: 0=,6,=2,==4, 4D,9 D09 30==4 ?,= ,>6: 0?, ,>6:=09?D,? 0>?0 -,?D@06 3,7, 0=0 -:==:6,9 5,==,4?@ D@?09 0==:8,?,==09 ,@=6, $-).)231"6)/ #"."+%3" #%11)" :964>?, ,7/4, -@6,?@ :9/:=09 0?, 0==:8,?,==06 -0=4,= $0949?>@7,=,6: D0@6,?09 ;:74?46, -0>?0 8:/@ -,?0=, -4/0=,?@ :9/:=09 7@==,7/0 3@=, -0>?0 0=, -,?0=, ,9?:7,?@ D@?09 0?, -0=?,6:09 -,9,60?,=4 8@D49 024946 ,/4-4/0D 0?, 2,@= 02@92: @>6,7 0==4,=4 :=/@,9 D02:64:9 7@==,7/0,9 ;0949?>@7,6: ,7/0 ,9 -,=/@74,==,6 6,=4>?4,==,6 ,@?=42:4,6 -0=:94,==,6 0?, -,> 6:4,6 D0@/09 ,7/0 -,?0?46 0?, 6:9?4909?0,9 64?,94,9 -0>?0 30==4 8:=/: -,? 0==:8,?,==06 -0=09 4=4D;4/0,6 0D,==4 D4?@D?09 ,9?:7,809/@,9 6:9?=:7 ;:74?46:,9 0?, 06:9:84,=09 :9@=,9

==:8,?,= 6:6,706@,=09 >4>?08, 34=4 0=0/@ -,?0,9 :49, ==4?@=46 D02:09 ,7024, 34=4,6 >:=?D09 D4?@D?09 0?, 34=4 3:=406 7@==,7/0 D,-,70?,9 4D,?09 D@?09 0=,249, ().3%1,".$2 4=4 3:=406 703:==06: 6:8@946,D4: >,=0 D,-,7 0?, D03,?D -,?09 -4/0D 6:8@946,?D09 D4=09 0?, 3:==4 0>60= 6:6,706@ >,=0 :49,==4D6: 0>?=,?0246: 0?, :9/: D,49/@ -,? 0D,=?D09 D@?09 80?=:;:74,6 706@ -,6:4?D0,9 D4?@09 49?0=0 >09 ,=,-0=, $7,9?0,809/@ -0==4 3:==4 0>60= -0=4,= $0949?>@7,6: 06:9:84,6 24D,=?0,6 0?, 6@7?@=,6 ,@==0=,-4/0 3,9/4, 4D,9 D@?09 3,49-,? 809/0?,9 @=0 ,=:6: 0?, @=?00?,9 )0>;,>4,9:6 )42 ,"33) 0==:8,?,= D@D09-4/0, 08,9 D409 0==:8,?,= 4>;,94,6: -4D?,970 2@D?4 2@D?404 +@D09-4/0 3:==06 -@7?D,/, 3,9/4, 08,9 D409 4>;,94,6: 2:4 8,47,6: 67,>006 ;0949?>@7,6: 0@>6,7/@906 -,=90 D@?09 0=,249 ;:74?46:,=4 20=: 0?, 0=,249 3,9/4,2:, 4D,9 -,4?D@?09 -,4?, ==:8,9 -0=?,9 0=0 >6: 0?, 2,==,9?D4 3,9/46:,6 4D,9 D4=09 80?=:;:74,9 ,==,6,>?, 4D,9 D@?09 -0=4,= $0949?>@7,9 5,4: D4=09,6 0/:?, ,=-,>:,6 3,92:,6 D4?@D?09,6 '=,B,9: ?,74.,9 5,4:, &0A477,?46 3@=-47 /=4,9: !,=6: @=074: '0:/:>4: 0?,- =,249 ;:74?46: 3:==06 0?0649 3,9/4,6 06, ==4 D4D6409 34>;,94,= 34=404 0?, 3,7, 1=:2,?D09 /@?0 ;0949 ?>@7,6: 7@==,7/0 :>:,9 -,==09, /,@/09 ,D?,=9,?024 @2,=4 0?, 2,==,9?D4?>@06 11/-"3"1 76)#),)6"6)/"+8 %6 ", 64%. %42+", ,411",$%". 2"136%1)+ )6". 0?4/,946 0>,9 4D,9 -,7/49 -,/, 0=0 ,?D0==46: 6@7?@=,6 9060 3,9/4D >,=?@ ,3,7 4D,9 D4=07, 0@>6,7 7@==,7/0,9 ;0949 ?>@7,=09 4;,==,7/0,9 * $+,* 0>,?09 D,4:9 3:==0?,9 -,?0D 0=0 3:=4 0D D09 49:9/46 0=0 3:==07, 4D,9 ==:8,?,= >:7/,/@,6 4=4?>4 D4=09 70309092: @90?46 2,@=6: @>6,7 0==4,=0649 -,? 024?09 /@09 7@==,7/0, 6:8@946,D4: >,=0 D,-,7 -,?0D D03,= 6,?@=46 02:9 D09 -,4 703:==0D 0?, -,4 4?>,>:D -47-4/0 3:=40 ?,6: -,?D@6 0B4>?4?D09 D4=09 0==:8,?,==09 809/0?,>@9 ,7/4, -,49: 70309,2:?46 0=0 ,9;:6: 6@7?@=06 ,>;,7/4 ,>;,7/4?46 0=,-474 4D,9 D4?@D?09 4-,4 ,==: 9,2@>40?,6: 3,=,9,6 -,4 ,9?,@=4 4?>,>:6: 4>@=4,7/06:,6 0?, -,4 !0/4?0==,90:6:,6 0?, -,4?, $4=494:0?,6: ;,>,-4/0,6 0=0 706@ 3:=40?,9 >,=?@ ,3,7 4D,?06: =24 /,2: 9:7,9,34 0=0 0==:8,94D,D4:, 0D D07, -0=/49, 4D,9 0@>6,7 7@==,7/0 :>:,9 D03,= @>6,7 $4=494:0?,6: -4D6, ==0D@==, /04 2090D,6009, 0D D09 4, 0==:8,94D,?@ 0?, 0>,9 /,4?060 :>: ,=49, 4D,9 D07, 0==:8,?,==09 0=,249, 4D6,4, 4;@D6:, ",1,==:,6: 4;,==,7/0,9 0?, $4=494:0?,6: 7@==,7/0 6:9?4909?,70?,9 -=:6: ,==:,9 0?, ;,= @>6,7 0==46: 0=08@ -,?D@0?,9 -0=0D464 ,4:9, 492@=,?D09 D@09 0>;,D4: ,9 ) 809/0?46 ,@==0=, -,/4=, 3,7,6: 2,==,9?D4, /@?09 3:9/,649 -,?D@6

Emakumea erromanizazio beranduko Hispanian.

4,341" ()23/1)"1%. %1"')." ==:8,?,==,6 -0=4,= $0949?>@7,9 703:==0=,?@ , 809/0, D4=090?46 !09/0-,7/06: 9;0=4:, 0=,-,? /0>, 20=?@ D09 ,=?0 ) 809/0, 08,6@80, -0=, 0?, 08,6@ 80,6 24D,=?0,9 D@09 2,==,9?D4, 24D:90D6:09 809/0,9 02:9 D4=09 -0?4 8,6@80D6:09 4=@/4 3:=4 /09-:=,9 D03,= 1496,?@ 0?, ;0=?>:909 ;09?>,0=, ?,960=,?@ D@?09 0=,24909 :9/:=4:, D09 =,249 3,9/4 -,?D@6 -,/4=, -0=,D 076,==09 6:9?=, ,=4 4D,9 D4=09,6 0?, ) 809/0,=09 8@2, ,=?0 08, 6@80,=09 46@>60=, ?,960=,?@D 5:,9 D4=09,6 H =4>?,@?,>@9,=09 30=09?D4, =4>?:=09 -0=,=09 34?D, =09 0?, &,9 $,@7:6 0>,9/,6:,=09 ,=?0,9 -:==:6,9 ,=4?@ D09, D0=09 0?, =4>?:6 24D:909 0?, 08,6@8009 ,=4809 ,=?06: -0=/49?,>@9, ;=0/46,?@ -,4?D@09 0?, &,9 $,@7:6 -0==4D 08,6@80, 24D:9, -,49: 2@?B4,2: D07, 0>,?09 -,4 ?D@09 2034090?,9 9,34D -,?D@0?,9 =4>?:6 0>,9/,6:, 0=0 ;=0/46,?@ D@09 @=6,6:?,>@9 3:==0?,9 0D49 /, ,4;, ?@ 2,-0 @?D4 '0>?,809?@ +,3,==06: /:?=4906 4D,9 D@?09 0=,249, 3,409?D,? 08,6@80, 24D:9, -,49: 2@?B4,2: -,4 ?D09 0?, I2,4D?:,J :=:-,? A,=09 :49:=/06:, D090D 20=: H $09?>,7,=4 67,>46:09 4/04, 49?0706?@,709 0=,249, 2=0D4,==09, 0?, 0==:8,?,==09, 203409-,? 6@?>@ 84>:249: 3,9/4, -,4?D@?09 0?, >490?>4?, -,4?D0@/09 08,6@80,6 -0=0D 0?, ,20=4,9 D4=07, 24D:9,6 -,49: 2@?B4,2: :==0?,9 ,@=6, 024?09 D40?09 ==:8,6 -,=-,=:?D,? D0@D6,9 20=8, 94,= 6@7?@=04 D0=09 0?, ,D609 6@7?@=, 3:=406 ,>6:D ,49?D,? 3,=?D09,2: -,4?D@?09 08,6@80, 0?, 24D:9,=09 ;,=06: ?D,? -,4?D0@6,?09 0?, 2,==,9?D4, ,4?:=?D09 -,4?D4:?09 24D,=?0,9 (>?0 3:==09 ,/4-4/0 -,? ',D4?:6 08,9, /, 2:=,4;,?@ 0249 -,4?D@09 20=8,94,==06 D0@6,?09 :34?@=, >09,= 08,D?0,6 0D6:9?D06: 307/@?,>@90=, 4=4?>4 ,=?0 4?B, =:?0,=09, ,7024, ,49-,? ,==,D:4 -,D4?@D?09 3:==0?,=,6: :9/:=092: :>,>@9?>@,6 4D,?0, 2@=,>:09 >,>:4 -0?0,=4 0>60= 0?, 1,8474, >09/: 60809?>@ 0?, 2,4?@, >:=?D0, -0>?0,6 -0>?0 02409 -4>?,9 /,2: 3:=4 7:=?D06: -03,= -03,==0D6:, D07, -,4 24D:906 0?, -,4 08,6@8006 D0=0 249 3:90?,9 -0=/49?,>@90D ;,=?0 3,=?@ -03,= 4D,?0, ,7, 0=0 0=,249 3,406 0?, 24D,=?0,9 3,=?@ D@?09 49/, ==, 0D D09 0=,-,?06:, 0?, -0=/49, 4D,9 ,7/,?@ 0249 -,4 ?D09 24D, 8@7?D: -,?D@0?,?46 -0>?00?,=, 706@ -,?D@0?,?46 -0>?00?,=, 0?, 24D,=?0 8,47, -,?D@0?,?46 -0>?00?,=, 06@ 0==:8,94D,?@0?,9 08,6@80,=4 ,>6:D 0=0 -024=@90 2@?B4,2: 4D,9 D4?D,4:9 24D,=?0,9 0?, 3,49 0==:8,94D,?@=46 0D D0@/09 7@==0?,9 -0==4D -,>6:409 7@==,7/0,9 ,/4-4/0D :34?@=, 7#"1#"1/%+8 49/,==0,9 4=,@9 D@?09 ,7024, -024

=@90 3,9/4,2:, D4:?09 08,6@80,=4 ":7,9,34 0=0 0=,249 3:=4 0==:8,94D,D4:,=0649 -,?0=, 0?:==4 D09 -"+4-%"1%. %1"')." %11/-"3"1 )20".)"1%. %+/./-)". ==:8,?,= 4>;,94,6: 08,6@80, D03,=: -,D?0=?@=46 D02:09 ;:74?46, :14D4,70?46 0?, ,/8494>?=,D4:6: 0?, 149,9?D, 0?, ,@D4?0240?,6: 0=,9?D@64D@9 2@D?40?,?46 " " -")"$" 24D:9, 4D,9 -03,==, D02:09 0/:D049 D0=0249 ;@-746:?,9 ,=4?D06: -,4 ,/8494>?=,D4:,9 0/: 30==4,=09 :=/0D6,=4 4D, ?06: ,7024, ;:74?46,=4 -,96,=4 0;,470 0/: ,-:6,?@ ,49, -,D?0=60?, 3:==06 0D49 0D6@?,?@ /@ I-090?,6: -4D4?D,9J 08,6@80,6 D@09 2,==,9?D4, 08,6@80, 4, ,7:= 2@D?40?,9 -,4?D02:09 8, ,==0-, 08,D?0, 0/: ,7,-, 4D,?0,D 2,490=, 08,6@80,6 -0?0 -0?0,9 D43,= /@09 24D,=?0,9 0?, 06:9:84,9 8,6@80,=09 7,9,6 $ ') % +)'& $"* -4 ,7/0=/4 :>: /0-0=/49 D4?@09 +0=0249 9,2@>4, 0?B06: 0?, 1,8474,6: 7,9, D09 D,7,9?D,=46 2,-0 0?, 4, 08,6@80 2@D?404 D02:6409 -,?0D 0=0 ,=4>?:6=, D4,6:,6 0D -,D4=09 (80,6 D,49?D0, 5,?06:,D ,=/@=, ?D0, ,==:;, 2:-0=9,?D0, 0?, 0?B0, ?B@6@9?D0, D4=09 08,6@80,=09 02@90=:6: D0=0249 9,2@>4, 0?, 3:==0D 2,490=, 24D:9,=4 0=0 7,2@9/@ -03,= 4D,9 D4:?09 -,?0D 0=0 906,D,=4?D,9 0?, ,-07?D,49?D,9 ,49, 3:=406 0D D4=09 08,6@8006 5,=/@?09 D@?09 ,7:= 06:9:846: -,6,==,6 076,==09 :>: -0>?07,6: 5,=/@0=0?,9 0=0 -,4 -,4?D09 08, 6@80=46 902:D4:0?,9 09;=0>0?,9 0?, -,4?, 5,=/@9 ;=: 10>4:9,7 :=/,49/@,9 0=0 #>: /,?@ 2@?B4 -,/4?@2@ 0=0 ,==,D:4D6:, /4=@/4 08,6@80,6 -0>?07, 0=0 -0>?0 7,9 249?D, ,>6:?,9 0=0 4-4746: D4=07, @>?0 4D,?0,6 :14D4,764 24D:909 0>6@0?,9 -,7/49 -,D0@/09 0=0 03@9249?D,9 7@6,496,249?D,9 0?B0,9 0=,-47?D06: 8,9@1,6?@=0?,9 ,7, 0=0 0>,9 -03,==, /,2: :>: 08,6@80 2@?B4 4-4746: D07, 7,9249?D, 3:=40?,9 8,6@80,6 @>,/4:D 0249 :34 D4?@09 :14D4:0D 2,490 =, H&,+)". D0=4?D,9, ).4$%" +. #' & ) ) & D0=-4?D@,9 D02:09 $" )+ * -,? 4D,?09 D09 0?, -,D4 =09 ')& +)". ,6 0=0 .%2+"-%"+ H -,D4=09 -0>?0 7,9-4 /0 -,?D@6 706@ ;@-746:0?,9 0249 -03,==06:,6 34=40?,9 -0=0D464 +'&*') 2,@= 02@9 470 ,;,49?D,470, 4D,9 74?060 $"&+ )" 743:,9 0>;0D4,74D,?@?,6: >,7?:64, (,)(,) )" ;@=;@=,D6: :43,7249?D, 0?, $ &" " 4=@70,6 ,@= 02@9 :>;0 3,9/4, /@?09 7,9-4/006 0=0 2:=, 0249 D@?09 2,=,4 3,=?,9 80/46@, ' *+) +". 08,249, 0?, ( ' 8,4>?=,

"#%36" %3" %-"+4-%" Iberiar Penintsulako herrien ohiturak. ==:8,?,= 24D,=?0, :=: 3,= 24D,=?0 0"31)"1+"," -,D09 0=0 08,6@8004 ,>60 -4D4?D09 @D?09 0D D409, /:6@809 ?@ @2,=4 /,2: ,==,6,>?, 3,9/4, 4D,9 D@?09 0==:8,?,= 08,6@80 5,649 -,?D@04 -@=@D ==:8,?,= 7020,6 D03,=: -,-0>?09 D@09 :9/,>@9,6 08,6@80,6 30=09?D4,9 0/: 08,4?D,9 3,=?D06: 0>6@-4 /0, 8,6@80, 4D,9 D4?06009 -0=0 ,4?,=09 0/: -0=0 >09,==,=09 :49:=/06:, -,49, ;,=?46@7,==09 08,4?D, 06: 9:846:,6 0=0 3,= D4?D,6009 I >6@-4/0J 3:==4 0>60= 08,6@80 -,?D@6 :9/,=0 3,9/4 -,?09 5,-0 0249 D4=09 0D -,6,==46 /4=@?,9 -,4?, 7@= 5,-0?D,?,9 0?, -,4?, 0>67,-:?,9 0=0 #>;0?>@,6 4D,9 D4=09 ,/4-4/0D $ **"% %"& I 0?4.,J6: ,=4>?:6=, D4,6: 08,6@80 ,-0=,?>,6 D0=,846,6: 7,9?02409 49/@> ?=4,9 0=,249 3,9/4, 4D,9 D@?09,6 (2,=4,6 /4=, 08,6@80 ,-0=,?>06 @/,704 08,9/,6: /4=@ 7,2@9?D,6 7,9 ;@-746:,6 :=/,49?D06: ,?,=4,6 ?0=8,6 D:7,/@=,6 -0==0=,464?D06: 0?, 09;0=,/:=0,=09 0>?,?@,6 5,>:?D06: -0>?0,6 -0>?0 4=@ 7,2@9?D, 08,?09 D@?09 3,7,-0= 10>?,6 :>;,64D@9,6 0?, 5:6: ;@-746:,6 0?, 0=74 54:D6: 0>6,49?D,6 024?06: 24D:90D6: 8,24>?=,?@06 024?09 D@?09 -0D,7,B0

Emakumezko aristokraziaren boterea. “Hispaniako eta Galiako nobleziako emakume batzuek bat egin zuten priszilianismoaren heresiarekin, eta horregatik higikunde horri “higikunde aristokratikoa” esan izan zaio batzuetan. Hispaniar familia aristokratikokoak izan behar zuten, nonbait, beste emakume “erlijioso” batzuk, Siriako, Palestinako eta Egiptoko santutegiak bisitatzera Ekialdera bidaia luze eta garestiak egin zituztenak. Baliteke ustez jatorriz hispaniarrak ziren emakume aberats haiek, Egeria eta Poemenia adibidez, enperadorearen beraren ahaideak izatea. Azkenik, emakume lur jabeen atalean, Melania iunioren aberastasun ikaragarria da aipatzekoa; emakume hori Melaniaren biloba zen, hispaniar jatorriko emakumea, V. mendearen hasieran lur sailak inperioaren mendebaldeko hainbat probintziatan banaturik zituena (Italia, Sizilia, Galia, Afrika eta Hispania). Bere lur sail handi-handietan 8.000tik gora esklabok lan egiten zuten, baina gerora askatu egin zituen bere ondasunak elizari eman zizkionean, eta jarrera hori bera izan zuten, nonbait, nahiz ez hain erabatekoa, bere klaseko emakume gehienek”. Bravo, Gonzalo. La mujer en la economía de la Hispania romana. "Historia de las mujeres" liburuan. Georges Duby-k eta Michelle Perrotek zuzendua. Taurus Argitaletxea.

“Gizonen eta emakumeen artean lana banatzeko duten modua, gure ohituren zeharo bestelakoa, ohikoa da herri barbaro askorengan”. Estrabón, IV, 4, 3.

Germaniarrek beren emakumeekin zuten jarrera. “Gizasemearen lanak eta arriskuak beretzat ere hartzea, gizonezkoaren kidea izatea bere sufrimendu eta abentura guztietan, hala bakean nola gerran”. Estrabón, IV, 4, 3.

* *' "&'$ & %# ! $ $$" & $ ' $ ! % ' #" & " ! & $# ! %"* ! $& ! $ &* *' ' $&%' ! ' $ & $ %&" $ * " ! * ' & $ ' &'* $ &' % ' + ($ *"! * ! $$ * " ! "* ! * $ ! #' "& ! $ &* " ! %&$ * " ! " $$ $ ! "$ * $ * & " #" & $ ! $ # " " &', + $' '!&* & ! *'& ! %& "%# *'! & " " #' " & $ "* " % !&* & " $ *"! * " %&$ &' & ! *'& ! * ) ,

/+ )# + ) #' *"&+ *"

",$%1" ."'42)"+ "1") 01/3/()23/1)+/"+ +0= 0>,9 9,34 /@ ;=:?:34>?:=4,6 ":7,6:, D09 -0=4,= $0949?>@7,=09 02:0=, 0==:8,?,==,6 4=4?>4 ,@==0?46 +049 -0>?0 6@7?@=, 4=4?>4 D09 ;0949?>@7,=, 0==:8,?,==,6 -,49: 70309 +0= 2,=,4?,9 4=4?>4 D4=09 0==:8,?,==,6 #%1)"1 %.).324,"+/ (%11) ).$)'%."+ +049 D4=09 6@7?@=, 49/4209, 9,2@>4,6 +0= 02:0=,?,9 D02:09 @>6,7 0==4, 0==:8,?,==,6 4=4?>4 -,49: 70309,2:6: @90,9 ":7,6:,6 4D,9 D4=09 0==:8,?,==0646: 70309092: 3,==08,9,6 11/-".)6"6)/" +0= 02:0=,?,9 D02:09 !0/4?0==,90:, ==:8, D,-,7?D09 3,>4 D09 @90,9 ":7, >,=?@ D09 -0=4,= $0949?>@7, ==:8,=09 ,7:==0,9 ":7,6:, 4D,9 D09 -0=4,= $0949?>@7,=09 6:964>?, @>6,7 0==4, -0=4,= $0949?>@7,6: 2,490=,6: 7@==,7/0,6 -0D,7, 0==:8,94D,?@ ,7 D09

)."11)6+/

/.36%034"+

Ager Vasconum :==07, 4D09/,?@ D@?09 0==:8,?,==06 0@>6,7 7@==,7/0,=09 302:,7/0, '4?: 4A4:6 ,4;,?D09 /@ 0>,9/,6: 4D09/, ;09, :9?@,9 4D,9 -0/4 I,20=J 4D09,6 7@= 7,9/@, 0>,9 9,34 /@07, :=?,D @>?0 4D,?06:, /, ",1,==:, 0?, ==4:B,6: 7@==,7/0,6 0?, 7,-: =,9?D,=,6: 02:64,6 D4=09 4;,==,7/0=,2:6: 2@D?4,6 3,=?D09 D4?@07, '1"&/ /,D60=,=46 0D /@09 6@7?@=, D09 3:=4 08,?09 D,40 4/,D60=, 0D,2@?@ 0?, 0=,-474 0D /@?09 6@7?@=04 3,@ /, 34>?:=4,9 -090?,9 >,=?@ 0D /4=0904 /:6@809?@ 4/,?D40?,9 :49,==4?D09 -,4?, -0?4 34>?:=4, ,",)" , 0,9 :=>46,=09 064,7/06: 4?>,>0=?D0,9 1:D4/, ==09 2=0D4,==,6 0?, 6,=?,2:,= 0?=@>6:09 6:,74D4:,=09 ,=?0,9 4D,9 /,6: 4?>,> 2@/@, $:==:?,=09 :9/:=4:D 2=0D4,==06 6,=?,2:,==09 0>6@ @?D4 -03,= 4D,9 D@?09 !0/4?0==,90:6: 80=6,?,=4?D,=09 9,2@>4 ?,>@9, ,7, 4-=,7?,==06: 4?>,>,=?0?46 42,=:?D0, 2,7,=,D4 D40?09 2=0D4,==04 0?, ',=?0>>:>0646: 80=6,?,=4?D,D 5,-0?@ D4=09 43"1+)" 0==4,7/0 -,?06 -0=0 6,-@D 8:7/, /,4?06007,6: @>?0, /@09 02:0=, 3:==09 :9/:=4:D -,D?0=?@ 024?09 /4?@ -0>?0 30==4,7/00646: 3,==08,9,6 06:9:846:,6 -,?46 -,? "1#"1/"+ 2=06:06 0?, 0==:8,==06 0=,-474?,6: 0>,;4/0, 0=/049@D6: D09?D@,D D4-474D,?@=46: ,?D0==4?,==,6 0/: ,?D0==4?,= -,>, ?4,6 4D09/,?D06: %13"+/"+ 4;,?D09 ,=4 2,=09 706@,9 5,4:?,6: ;0=?>:9,6 )14" %')3%" 4=@ -,? 024?0, 4=,=?D0, 0?, D4247,?D0, 80=6,?,=4 ?D,9 0=,-474 ,3,7 4D,?06: 11"432 +435%. 6%,")"+ 708,94,6: 0=/4,7/0 064,7/06: :3084,?46 0?, @92,=4,?46 D0?:==09 6@7?@=, -0=4,= $0949?>@7,9 , * 809/0,=09 492@=@,9 >,=?@ D09, 0?, 0D,@2,==4 9,2@>4, 347 /,6:,6 0==,@?> 6@?B0?,9 03:=D?0, /@09, =:9?D0 =:6: 6@7?@=, -,? -,7/49 -,/, 0=0 -@=/49, 0=0 0D,2@?D09 D@?09 %11" 4.)+/"+ D09 3:=4 08,?09 D,40 ==:8,6 0?, ,=?,2:6 !0/4?0==,90: ,7/0, 809/0,9 9:=6 3,=?@6: 076,==09 ,@=6, 0249 D4?@D?09 34=@ 20==04 , , , "11%20)," 8:9@809?@ 802,74?46:, -4=4-470,9 4;494?,6: 80934 ==0D :>,?@,

).3%1,".$ 34=4 3,9/4 -,?09 0/: 2@90 ;:74?46: 2,==,9?D4?>@ -,?09 0=,249;06: 0=08@, .4$%" -0=0, 0D /09 3,@= -,?4 -@7,==, 08,?09 /4:9 08,6@ 80, "#/3"*%" 80=6,?,=4?D, 307-@=@0649 024?09 /09 4?>,>-,D?0==0 6: 4?>,>60?, -0=0D464 30==4,7/0 -0=06: 6:>?,7/0,9 024?09 /09, "#/3"*%+/ ."#)'"6)/" $:=?@?46 ;:=?@=, 6:>?,7/0, -4>?,?46 2,7/@ 2,-0 /:,D09 :9?D409 9,-42,D4:, ".0/3"11"+ ?D0==4?,==,6 /,/.)" 0=0 8@20?,?46 6,9;:6: 9,D4: -,?06 809/0,9 3,=?@ ?,6: 7@==,7/0, 9,D4: 3:==06 ,/8494>?=,?@, 0?, 80?=:;:74,=4 ,?B464, %1+"3"1)36" 0/234" !0=6,?,=4?D,=,6: 706@ 5,649 -,? -0=0D464 6:7:94, 24>, 809/0,9 3,=?@, /,2:09 30==4,7/0 -,?0,9 /,2:09, %31/0/,)" ",D4: -,?06 -0=0 6:7:940646: /@09 D0=0249, )2/')./ 8,D?06404 0D4946@>4, /409, "31)"1+", 0"31)"1+"34 ,249;4/0, 24D:90D6:06 >0B@ 8,>6@74 9:, /@?09 24D,=?0 ,9?:7,809/@, 1)#"," "0:74?:?46 ,@==0=,6: ?,7/0 0?946: ,>6:=09 -,?,>@9 >:D4,7 ;:74?46: 0?, 06:9:846:, Saltus D09 3:=4 08,?09 D4:?09 0==:8,?,==06 7@==,7/0 809/4 ?>@,=4 -0=?,=,?D09 D,47,=4 0?, /0>0=:>:, 20=?,?D09 D4?D,409,=4 I 20==,=09J 4?>,>:,=09 0?, $4=494:09 ,=?06: 0=08@, 3,=?D09 D@07, @>?0 /,

KRONOLOGIA. , 8476,= -0=4,= $0949?>@7,=09 302:,7/0, 6:964>?,?D09 3,>4 D09 , -=:6: 34?D,=809 ;@946: 0==:8,?,==, , 42,==09 0==, $@946:,=09 3,>40=, 90: :=9074: 9;:=4:909 703:==0=,?@ D09 , ==:8,?,==06 &,2@9?: 3,=?@ D@?09 , $ :=9074: >D4;4:9 4>;,94,=, 4=4?>4 D09 , ==:8,?,==06 ,=?,2: ":A, 809/0,9 3,=?@ D@?09 0=?,6: 0==020?B: -,?D@06 -,? 0249 D@?09 0==:8,?,==0649 9/4-47 !,9/:94: 0?,, 42,==09 0==, $@946:, -@6,?@ D09 34>;,94,= 7@==,7/0 ,9 >D4;4:906 ?,74., 34=4, >:=?@ D@09 20==,6: D,@=4?@04 ,?0= ;0, 08,?06: , 4>;,94, -4 ;=:-49?D4,?,9 D,?4?@ D@?09 +4?0=4:==, 0?, (7?0=4:==, 0?, 3,406 ,/8494>?=,D4:,=09 ,7/0?46 ,9?:7,?@ D4?@D?09 , H 0==, 9@8,9?49:,6 0?, 7@>4?,9:,6 H ,70,= (3,=?0,6 809/0,9 3,=?@,6 H +07?4-0=4,==09 8,?B49,/,6 , H &0=?:=4:=09 0==, 20==, D4-4706: 70309 74>6,==, , $:9;04:6 =@E0, >:=?@ D@09 $:8;0:;:74> , +0>,==06 ;:9;04:?,==,6 2,=,4?@ D4?@09 70=/,6: 2@/@,9 0?, (7?0=4:==06: ;=:-49?D4, 809/0,9 3,=?@ D@09 , $:9;04:=09 >08006 -0==4D 0649 D4:?09 20==,=4 4>;,94,9 , +0>,==09 30=4:?D,6 0==:8,?,= 7@==,7/0, -,9,?@ -03,==, 06,==4 D@09 4>;,94, 0;4/:=4 02:64?@ D4?D,4:9 , ?46 =, ,9?,-=4,==09 0?, ,>?@=4,==09 ,=?06: 20==,6 , 4>;,94,=09 ,/8494>?=,D4:, -0==4D ,9?:7,?@ D@?09 4>;,94,6: @/,7 7020,6 H D@==4, 4>;,94,9 -,==09, 30/,?@ D09 D@==4, ;0949?>@7, :>:,9 =,96:09 0?, ,708,909 >,==,7/4, "06,D,=409 8,?B49,/,6 H 4>42:/:06 -,9/,7:04 0?, ,7,9:04 ,@==0 0249 D40?09 4>;,94,9

/+ )# + ) #' "$+/ ))" #

! /+4-%.34" %3" $/+4-%.34"1%. %'),%" ".3/,"36%" %3" +/+"36%" :6@809?@ 34>?:=46:09 ,D?0=60?,=4 0>6,494 /4D64:2@9 ,@==06: -4 ,?,70?,9 ,D?0=?@=46: 2,409 >,==0=, 0?, ,D?0=60 ?, /4=, /:6@809?@, 9:7, ,D,7/@ ,9?:7,?D06: :=/@,9 0249 -03,==06: 70309 -4 @==,?>,6 -,49, /:6@809?@,=09 ,D,7 ;09, 024?09 46,>?0, 1,7?, /, /," */+"34 /04, 9,2@>4,6 0?, 340=,=646:09,6 0=,-47?D09 /4=09 ,=2@/4:,6 08,?09 /4=09 ,/4-4/0,6 0?,- ,D;48,==,?@ -03,= /4=, :==0?,=,6: ,D,7;09,6 08,9 -03,= /4=, ?0> ?@,9 ,20=?D09 /4=09 2,404 -@=@D 0?, 3:= 0=,6@?>4 -03,= /@ 46,>70,6 46,>4?,6: 2@D?4,D /@09 0D,2@?D, ?0>?@ 74-@=@,9 46,>4?,6:, 0/: -0>?0 0/:D049 706@?,9 6:9?>@7?,?@ /@09, #9/:=09 4/04,6 :=/09, 7:246: -,?0,9 ,@=60D?@ -03,= /4=, 0?, ,4;,?@?,6: 4/04, -,6:4?D,=09 307-@=@ 9,2@>4,=09 ,D,7;09 -,? 0249 -03,= /, D60946 ?0>?@,9 ,4;,?@?,6: ;0=?>:9,4,6 0249?D,6 0?, 20=?,0=,6 4/09?4146,?@ 0?, 6:6,?@ ,4;,809,6 ,D,7/@ 0?, /,?@,6 ,=24?@ -03,= /4=, 6",0%." ./," "41+%634 D,7;09,6 ?0>?@ -,?09 4?B@=, 4D,9 -03,= /@ @==06: ,?,70?,9 ,4;,?@ /4=09 /:6@809?@ 3:==09 ;,>,=?009 0/: D,?409 4=@D649 -,? 4D,9 -03,= /@ :6@809?@,=09 D@D09?D,470,6 /09-:=, 2@D?4,9 5,649 -03,==, /,@6, /:6@809?@6: D0= 0>,7/4=4 0/: D,?4=4 /,2: 64:9 ,D,7;09, ,$%1$) '"11".36)324 #"3 3,70249 3,9/4, 0249 -03,==, /,2: ?0>?@,6 34D60?,7/4 8:9:2=,146: -,?09 4?B@=, 4D,9 0D /0D,9 0D /@ ,7024, ,4;,80946 0/: :3,==46 4D,9 -03,= 0?, 0D /, 0==0;46,D4:D 0/: ?0>?@?46 D@D090,9 3,=?@?,6: 0>,7/4D -0?0 -03,= :==07,6: 4/,D7,906 ;@9?@ 2@?B4 -47?D09 /4?@D?0

Penintsulako iparraldearen erromanizazio motela. Tribu haien ezjakintasunak eta basakeriak haien bizimodu gerrarian du, alde batetik, sorburua, baina baita leku baztertu batean bizitzean ere. Harainoko nabigazioa eta bideak luzeak direnez gero, eta besteekin harremanik izan ez dutenez gero, galdu egin dute gizartekoitik eta gizatiarretik zeukatena. Gaur hori ez da hainbeste nabaritzen ordea, bakeagatik eta erromatarrak han direlako, baina

abantaila hori gutxien lortzen dutenak barbaroenak eta basatienak dira. Gainera, batzuen herriaren txirotasunak eta mendialdeak areagotu egingo zuen kultura gabezia hori. Baina orain, esan dudan bezala, amaiera eman zaie beren gerra guztiei. Zeren eta bidelapurreriarekin jarraitzen zuten haiek, alegia, kantabriarrak eta beren auzokoak, bezatu egin ditu Zesar Augustok, eta orain Erromaren aliatuei kalte egin ordez, zerbitzu militarra egiten diete berek Ebroko iturriaren ondoan bizi diren erromatarrei, koniatarrei eta plentuistarrei. Eta Tiberiok, haren ondorengoak (Augustorenak), jarri zuen eskualde horretan hiru legioko armada bat, Augustok eratua, eta bihurtu zituen azkenik ez bakarrik baketsu, baita, haietako batzuk, zibilizatu ere. Estrab贸n, III, 3, 8.

!46%.+%3"1"+/ '),36"11)"+ "11%1" >?=,-:9 0==:8,?,= 34>?:=4,7,=4 0?, 20:2=,14,7,=4,6 , 809/0, : 809/0, 4/,?D4?,6: ?0>?@ -,? /, 2470 3:909 :-=, 9,2@>4, ' ) " /, 0?, 74-@=@0?,6: -,?06 -0=4,=4,D /43,=/@ @==06: ?0>?@,9 0==:8,?,= 6:7:94D,D4: ,6 -,=-,=:092,9 ,?D0==46: 6@7?@=,9 4D,9 D@09 0=,249,=09 ,;:7:24, 0>6,49?D09 /42@ '0>?@,9 2,4 3,@06 0=,6@>?09 /4=, H ==:8,94D,D4:,=09 0?, D4-474D,D4:,=09 ,=?06: 3,==08, 9, H ==:8,94D,D4:,=4 0==0>4>?09?D4, 0249 4D,9,=09 ,==, D:4,6 H ==:8,94D,D4:,=09 :9/:=4:,6 '0>?@, :=:-,? D,?4 /,4?060 34=@ D,?4?,9 -,6:4?D, ,@==06: 2,4 -,6:4?D,=4 /,2:64:9, 3,7, H 0309092: D,?4, 3,>40=,?46 I6@7?@=, 2,-0D4, 3:=4J 0>,7/4=,49: /:, H 42,==09, I ,49, :=,49GJ0?46 I+0>,= @2@>?:J 0>,7/4 =,49: H 4=@2,==09, 0?, ,D609, I 0?, :=,49 ==:8,=09 ,74,?@04 6,7?0 J?46 -@6,0=,=,49:

&* % $$ $ & & %&' "! % !* $ * $ ! % &' % $ " * # ! & %&' " % ' # &* ! '& ! ' $ ! '!&* * ! & $ ' *& $&' & ! * $ " & %& ! $$ ! * ! * '& ! * $" ! '$ "$ * ! %& ! $ &* ! &) $"& %'! & ! $ "&' ! " *' ! ' &'$ * "$ & "$ ! $$" $ ! &' & ! "$ * * $ &*' & $$ & ! &

Segoviako akueduktua.

Italicako erromatar anfiteatroa.

III. mendearen azkenetatik hasita, erromatar Inperioak oso egoera gorabeheratsuak bizi izan zituen. Ia mota guztietako arazoak pilatu zitzaizkien: politikoak, militarrak, gizarte arazoak, ekonomikoak… Barnean zituzten gorabeherei barbaroek mugetan eragiten zizkieten erasoak gehitu zitzaizkien. Ahalegindu ziren gaitz haientzat erremedioak bilatzen –adibidez, Dioclezianoren erreforma, Tetrarkia deitua–, baina soluzio iragankorrak izan ziren. Hori gutxi balitz, IV. mendearen hondarrean, Teodosio enperadoreak –Hispaniako Cauca hirian jaioa zen– erdi bi egin zuen Inperioa: Ekialdekoa, batetik, Konstantinopla hiriburutzat hartu zuena, eta Mendebaldekoa, bestetik, hiriburua Erroman zuena. Enperadorearen aginpidea gero eta ahulagoa zen eta oso gutxi falta zen Inperioa desegin zedin. Esan gabe doa gainbehera prozesu horrek Inperioaren lurralde osoan izan zuela eragina, Hispania ere barne zela, jakina.

Julio Baldeón Baruque. Prehistoria e Historia Antigua. In Historia de España. Ámbito Argitaletxea. Valladolid 2000.

3. kapitulua

Antzinate osteko mundua Iberiar Penintsulan. Zer hedadura du eta zer aipatzen du "antzinate osteko" adierazpideak? Noiz jo zuen krisialdiak Erromatar Inperioaren kultura Iberiar Penintsulan? Zergatik sortu zen? Zein dira ondorioak? Zein kulturak beteko dute hutsunea? Nolako eragina izango du egun Euskal Herriarekin bat datorren lurraldean?

1. Erromatar Inperioaren krisialdia. 1. Erromatar Inperioaren krisialdia. 2. Kristautasuna inperioaren jaraunsle. 3. Inperio amaierako liskarrak: bagaudak. 4. Inbasioen eragina eta barbaroekiko harremanak. 5. Indigenen ohiturak eta kultura suspertzea.

2. Bisigodoen monarkia. 1. Administrazio, politika eta lurralde antolamendua. 2. Ekonomia eta gizartea. 3. Gobernua. 4. Erresuma bisigodoaren desagerpena.

3. Euskal Herria-Akitania, bisigodoen, frankoen eta Islamaren artean. 1. Frankoen (merovingiarren) presioa: Euskal Herriko Dukerria. 2. Toledoko Erresumaren aurka (bisigodoak). 3. Arabiarrak. 4. Iru単eako Erresuma kristauen erreferentzia gisa.

Txostena. Erromanizazioa: Erromaren eragina gaurko Euskal Herriaren lurraldean. AZTERsintesia. AZTERgiltzarriak. Dokumentu historiko baten azalpena (IV).

1. dokumentua. Barbaroen inbasioen mapa eta inperioaren banaketa. Gegio

OZEANO ATLANTIKOA

Brigantium Caronium

Portus Blandium Flaviobriga

Britonia

Iria Flavia

Elimberris

Lucus

Miño

Agathe Iluro

Asturica Legio

Pompaelo Pisoraca Virovesca

Tuda Aquae Flaviae

Duero

Clunia

Iuncaria Emporion Gerunda

Bergium

Osca

Ausona Tolous

Turiaso

Blanda

Caesaraugusta Uxama

Cauca

Barcino, 415 Tarraco

Segontia

Salmantica Conimbriga

Titulcia

Toletum Turgalilum

Norba

Guadiana

Olisipo

Ebora

Lacobriga

Turbula Segobriga (Saelices)

Laminium Mariana

Mellaria

Castulo

Astigi Tucci

Hispalis Carmo

Urso

Jucar

Calpe

Saetabis Libisosa

Segura

Lucentum Ilici

Aurgi Iliberris

Basti Acci

Alonae

Cartago Nova Baria

MEDITERRANEO ITSASOA Urci

Portus Magnus

Saepata Tamuda

Tingis

Valentia

Eliocroca

Sexi Abdera Urci

Gades Baesippo

Sebelaci

Dianium

Sisapo

Guadalquivir

Onoba

Dertosa

Segobriga (Segorbe)

Consabura

Emerita Augusta

Mirobriga

Cauca

Segovia

Tajo

Scalabis

Portus Divini

Zilis Lixus

Russadir

Siga

2. dokumentua. “Mundu zaharkituak lehengo sasoia galdu du…, neguak ez dakar haziak elikatzeko adina urik, ezta udak uztak epeltzeko berorik ere…, landan ez da nekazaririk, itsasoan arrantzalerik ez, gudaririk ez kanpamentuetan…; ez da justiziarik epaiketetan, ezta gaitasunik ere lanbideetan, ohituretan diziplinarik ez…; izurriteak populazioa murrizten du…; hurbil da juizioaren eguna”. San Zipriano (III. mendea). 3. dokumentua. Kurialei debekua, eginbeharrak bertan behera utz ez ditzaten (325, 382, 383, 385, 396. urteak). “Arkadio eta Honorio Augusto enperadoreek Pretoriako prefektu Eutikianori. (Beste zenbait gauzaren ondoren). Agindu egiten dugu kurial guztiek jaso behar dutela behartze bideko ohartarazpena, hirietatik ihes ez egitekoa eta landa aldera joateko hura bertan behera ez uztekoa, hiria baino nahiago izan duten fundoa (lur ondasuna) zergapeko izango baita eta, beraz, aberria ukatuta adeigabe agertzera eraman duen eremuaz desjabetuko ditugu. Konstantinoplan emana, urtarrileko kalenden hemezortzian, Arkadioren laugarren kontsulatupean eta Honorio Augustoren hirugarrenaren pean (396. urteko abenduaren 15ean). Teodosioren Kodea, XIII, 18, 2. 4. dokumentua. Salonikako Ediktua. “Graziano, Valentiniano eta Teodosio Augusto enperadoreak: Konstantinopla hiriko populuarentzako ediktua. Geure borondatea da ezen gure Urrikalmenduaren administrazioak gobernaturiko herri guztietan izan dezatela Pedro apostolu jainkoz-

Narbo Martius

Lugdunum

Iaca

Ebro

Pallantia

Bracara

Tolosa

Oearso

Lucus Asturum

Sueboak Bandalo asdingoak Bandalo silingoak Alanoak Bisigodoak Sueboak Bandalo asdingoak Bandalo silingoak Alanoak Bisigodoak (Galietan) Erromatar lurraldea

Erromatar bizigune baten hondakinak Ledean (Nafarroa).

koak erromatarrei helarazi zien erlijio hura, berak ekarritako erlijioa gaur egun arte heldu zaigun neurrian. Ageri-agerian dago erlijio horixe dutela Damaso pontifizeak eta Alexandriako Pedro apezpikuak ere, zeina apostoluen pareko santutasunaren jabe baita; alegia, apostoluen eta ebanjelioen diziplinaren arabera, Aitaren, Semearen eta Izpiritu Santuaren jainkotasunean sinetsi behar dugula maiestate berberaz eta Hirutasun Santuaren (nozioaren) mendean. Arau honi jarraitzen dioten lagun guztiek kristau katoliko izendapenari euts diezaioten agintzen dugu. Halere, gainerakoek, erotzat eta ganorabakotzat ditugunez gero, dogma heretikoen haurtzaroari eutsiko diote, haien batzarlekuek ez dute eliza izendapenik jasoko eta, lehenik eta behin, mendeku jainkotiarraren zigorra jasoko dute eta, bigarrenik (zigor bidezko moduan), geurez emango dieguna, eta jainkotiar juizioaz bat hartuko duguna. Martxoko kalenden hirugarren egunean emana, Salonikan, Grazianoren bostgarren kontsulatuaren eta Teodosio Augustoren lehen kontsulatuaren urtean (380. urteko otsailaren 28an). Teodosioren Kodea, XVI, 1.2.

Azal ezazu idazki batean zein den dokumentu horien guztien arteko erlazioa. Aukera ezazu dokumentu bat eta azter itzazu orain arte landu ditugun edukiak. Jarri izenburua 2. dokumentuari. Azaldu honako esaldi hau: “Mende bat osatzerako, bortxazko jazarpena jasatetik, beste sinesmen eta kredoen jazarle eta zapaltzaile izatera igaro zen kristautasuna”.

1. ERROMATAR INPERIOAREN KRISIALDIA. Hainbat arrazoi zirela medio zegoen Erromatar Inperioa desegiteko arriskuan: inperioaren boterea lortzeko etengabe borrokatzeak sortutako nahasmen politikoa; erromatar herriaren gizarte kohesioa galdu izanak halako lasaitze gehiegizko bat sortu zuen herritar kontzientzian eta herriak egitura politikoetan zuen inplikazioan; barbaro herrien bultzadak, mugak etengabe setiatu ez ezik, barne lasaitasuna ere mehatxatzen baitzuen; eta defentsa jarreran zen inperio baten kostu gero eta handiagoak, baliabideak herritarrei eskatu behar izatearen ondorioz, gero eta txiroago bihurtu ez ezik, bizirik irautea ere zailtzen zien. Horren guztiaren ondorioz, inperioak astiro baina etengabe okerrera joko zuen, guztiz desagertu arte.

1. Erromatar Inperioaren krisialdia.

III. mendearen inguruan heldu ziren lehenengo inbasio barbaroak Pirinioetako lurretara. Horrelako eraso sarraldiek tentsioak eta suntsiketa ez ezik, inperio osoan atzeraldi ekonomiko handia ere sortu zuten. Hasieran iparraldeeneko aldeetan izan zuten barbaroek eraginik handiena, baina egoera berehala hedatuko zen. Segurtasunik ezaz gainera, erasozko sarraldiok estatus ekonomiko eta sozialaren murrizketa sortu eta gehitu zuten, eta, horren ondorioz, hirietako bizi mailak atzera egin ez ezik, herriak gotorlekuz hornitu behar izan ziren, eta jendeak landa aldera egin zuen. Baskoien lurraldean, estatus berri horren ondorioz, zabalagotuz joan zen ager eta saltus deritzenen arteko aldea. Egile batzuen arabera, historiako une horretantxe hasi zen erabiltzen egungoarekin bat datorren lurraldea izendatzeko Euskal Herria izendapena. Begi bistan da, beraz, karistiar, barduliar eta austrigoi izendapenak erabat desagertu zirela, baskoi edo euskaldun erreferentziatzat hartzeko. Inperioko barne egoera zaila are korapilatsuagoa zen, barbaroek mugetan era ikaragarrian presionatzen zutelako. Egoera haren aurka borrokatzeko, inperioa behin eta berriro ahalegindu zen barne banaketa birmoldatzen, bere burua defendatzeko eraginkortasun handiagoa lortzen, baita ekonomia baliabideak hobeto ustiatzen ere. Neurri horien ondorioz, 293. urtean, Dioklezianoren erreformen ondoren, Hispania lurralde banaketa berri baten arabera antolatu zuten, hedapen administratiboa ere handituta. Sei probintziatan banatu zuten, eta haien buru izateko gobernadoreak izendatu zituzten, iberiar probintzia guztiak diozesi bakarrera biltzeko, eta hura prefektura baten mendean jarri zuten, Galiakoarenean, hain zuzen ere. Geroago, Teodosio 394. urtean hil ondoren, haren bi semeek inperioa banatu egin zuten. Arkadiok Sortaldeko Inperioa jaso zuen, eta Honoriok Mendebaldekoa. Halere, abiarazitako neurrietako bakar batek ere ez zuen lortu handituz zihoan endekatze prozesua geratzerik, eta horren erakusgarri nabarmena zen hirien gainbehera gero eta handiagoa, eta landa inguruaren indar gero

eta handiagoa. Bizirik irauten ahalegintzen ziren hiri bakanek nahitaez eraiki behar izaten zituzten babesteko eta gotortzeko harresiak. Egoera horretan, gizartea bi talde guztiz antagonikotan banatu zen: â&#x20AC;&#x201C; Honestior izenekoak. Klase sozial hori eratzen zuten gizartean, politikan eta ekonomian â&#x20AC;&#x153;boteretsuâ&#x20AC;? ziren lurjabeek, hispaniar aristokraziako kideek, elizako goi karguek eta beste batzuek sortutako geruza zabal batek. Urteak joan urteak etorri, talde horiek pribilegio sistema bat itxuratuko zuten, jaraunspenez ondorengoei uzten zietena, ia kasta bihurtzeraino helduta. â&#x20AC;&#x201C; Humilior izenekoak, plebea, kaletarra zein baserritarra, gizartearen beheko klasea. Esanda dugunez, oro har, gizatalde pribilegiatuek kasta sistemak sortzera jo ohi dute, eta horietan pribilegioak eta boterea jaraunspenez belaunaldiz belaunaldi eskualdatzen dira. 2. Kristautasuna inperioaren jaraunsle.

Kristautasunaren garapena da ezaugarririk nabarmenetakoa Erromatar Inperioaren amaiera aldean. Mende bat osatzerako, bortxazko jazarpena jasatetik, beste sinesmen eta kredoen jazarle eta zapaltzaile izatera igaro zen. 311. urtean, Dioklezianoren errepresio bortitzaren ostean (303, 311), Galeriok eta Liziniok Tolerantzia Ediktua erabakigarria onartu zuten, eta haren bitartez kristauek, klandestinitatea utzita, beren fedea erakutsi ahal izan zuten. Bi urte geroago, Konstantino konbertitu ostean, Milango Ediktua (313) onartu zuten, eta horri esker kristauek gainerako herritarren eskubide berberak bereganatu zituzten, aurreko jazarraldietan bahitu zizkieten ondasun asko eta asko berreskuratzeaz batera. Halere, datarik esanguratsuena 391. urtea izango da, urte hartantxe hartuko baitute kristautasuna inperioko erlijio ofizialtzat. Hispaniar jatorriko enperadore Teodosiok, gainera, tenplu paganoak ixteko eta etxeko gurtzak debekatzeko agindua eman zuen. Astiro baina atzera egin gabe, inperioak zesar-papismora joko du, eta kristautasuna haren jaraunsle ofizial bihurtuz joango da.

5. dokumentua. Bagauda deritzenen eta bisigodoen biziguneen mapa.

OZEANO ATLANTIKOA

Lucus V.A.

Asturica~

Pampilona

Legio

Osca

Palentia

Bracara

Ilerda Barcinona

Portucale

Tarracona Dertosa Conimbrica Toletum Bisigodoen kokaeremua.

Emerita

Bagauden jarduera eremua.

Corduba

~ Hispalis

V.S.

Ilici

Carthago Spartaria

MEDITERRANEO ITSASOA

Sueboen eta bisigodoen eremuen arteko mugak. Inbasioen bide posibleak.

~ A.

6. dokumentua. Bagauda izenekoen aurkako errepresioa (341. eta 343. urteak). “Asturiok, bi milizien dux-ak, Espainietara bidalia zenak, Tarraconenseko bagauda asko eta asko sarraskitu zuen. (...) Asturio bi milizien magister zela, bere suhia, Merobaudes, bidali zioten ordezko (…) Agintaldi labur hartan aracelitar bagauden harrokeria hautsi zuen. Gero, batzuen bekaizkeria zela bitarte, enperadoreak Erromara itzultzeko agindu zion. (...) Basiliok, bere ausardia nabarmenaren lekukotasuna emateko, bagaudakoak biltzera behartuta, federatu batzuk hil zituen Tarazonako elizan. Han bertan, Leon, eliza bereko apezpikua, hil zen, Basiliorekin batera sartutakoek zauriturik (…)”. Hidazio. Kronika, 125, 128. 7. dokumentua.

Gertaera armatu nagusiak.

409ko inbasioen eragin edo kokaeremuak: A. Alanoak; S. sueboak; B.A. Bandalo asdingoak; B.S. Bandalo silingoak.

9. dokumentua. “Kokaturik dauden lurraldeak triangelu moduko bat osatzen du, erpinak Iruñan, Herrera de Pisuergan eta Carpio de Tajon dituena (...). Kokalekuen erei dagokienez, kargu administratibo edo militarrak zituzten bisigodoak hirietara joan ziren, baina herritar gehienak nekazaritza eta abeltzaintza aldeetara joan ziren, hispaniar-erromatarrengandik ahalik eta gehien urruntzearren. Hispaniar-erromatarren eta bisigodoen artean lurrak banatzeko sistema zehatzari dagokionez, eztabaida etengabeak izan dira adituen artean. Halere, badirudi hipotesi sinesgarrienaren arabera latifundioak baino ez zituztela banatu, bisigodoek erreserbaren heren bat eta maizterrek lantzen zituzten eremuen bi heren hartu zituztelarik…”. Baldeón Baruque, Julio.

“Hispaniako probintziak barbaroen gehiegikerien mendean geratzen diren bitartean, hirietan metatutako aberastasunak eta horniak indarrez hartuko ditu zerga biltzaile tiranikoak eta haren mendeko soldaduek kontsumituko dituzte”. Hidazio, 14, I-117. 8. dokumentua. Bagauden aurkako alegatua. “Orain bagauden gainean hitz egingo dizuet (…) erromatar askatasunerako eskubidea galduta, erromatar izenaren ohorea ere galdu dute (…) Matxinotzat, erratutzat jotzen ditugu, eta kriminaltzat besterik ezin ditugu hartu (…) Kontribuzio publikoen aitzakiaz, euren onura besterik ez dute gura, eta zerga bilketa euren burua aberastera desbideratu dute”. Salviano. De Gobernatione Dei, V, 17-23. Koldo Larrañaga editorea.

Ezar ezazu dokumentu guztien arteko harremanen bat. Azter ezazu 8. dokumentua orain arte landu ditugun edukien arabera. Jarri izenburua 7. eta 9. dokumentuei. Idatz iezaiezu sarrera bana. Zein dira inperioak azken fasean dituen arazo nagusiak? Nolako soluzioak jartzen ahalegindu zen? Emaitzarik lortu ote zuten?

3. Inperio amaierako liskarrak: bagaudak.

Nekazari jabe txikien bizimodua okerragotzea eta inperioko herritarrek jasan behar izan zuten zerga presio itogarria oso eraginkorrak izan ziren hainbat gizarte geruzatan, era erantzunak hainbat modutan adierazi ziren. Gizarte maila askotan, erreakzioak, bandolerismoa esaterako, bakandurik eta berez gertatu ziren. Beste batzuetan, erantzuna antolatuagoa izan zen, eta gizarte sistema nagusiari aurka egiten zion baztertuen mugimendu bat ekarri zuen, adibidez, bagaudak. Hispaniako bagauda mugimenduen gaineko dokumentuak ez dira oso fidagarriak, eta haien jatorria, bilakaera eta ideologia azaltzeko oso argudio gutxi ematen dituzte. Hori dela eta, egun, oraindik, nekez azal daitezke horrelako mugimenduak. Bagaudak talde armatuak ziren, eta erromatar armadari aurre egiteraino heldu ziren. Altxamendu horiek indarkeria handikoak izan ziren IV. mendean Euskal Herrian, eta horiek bitarte zirela, inperioarekin pozik ez zeudenak elkarrengana hurbildu ziren, haien artean nekazariak, ihes egindako esklaboak, kaltetuta sentitzen zirenak, baztertuak eta beste zirela. Baskoiak eta Erroma elkarrengandik gero eta urrunago zeudela ondo baino hobeto erakutsi ez ezik, Erromatar Inperioa suntsipenetik hurbil zela iragarri zuten bagaudek. 4. Inbasioen eragina eta barbaroekiko harremanak.

Inperioko gizarte eta ekonomia bizitzak nabarmen maldan behera doazela, Hispaniak herri barbaroen inbasio uholde handi bat jasan beharko du. Herri horietako bat bisigodoena izan zen, eta penintsula erdialdean bizitzen jarririk, Toledoko erresuma sortu zuten, ia VIII. mendea hasi arte iraun zuena. Inperioko sortaldeko mugetan, IV. mendearen amaieran, eraso sarraldiei ekin zietenetik, 416. urtea arte helduko zen erasoaldi luze batean jardun zuten bisigodoek. Urte hartan, beste germaniar herri askorekin gertatu bezala, bisigodoek itun bar izenpetu zuten Erromarekin, eta, haren bitartez, lurrak eskuratu zituzten, inperioko armadari gainerako tribu barbaroen aurka borrokatzen laguntzearen truke. Armadaren premia jakinek eskatzen zituzten kokalekuetan ezartzeko baimena ematen zitzaien: Rhin aldeko iparreko muga, erromatarrek erasoen aurkako babesa behar baitzuten, eta Iberiar Penintsulako barnealdea, beharrezko baitziren hara joandako germaniar tribuen aurka borrokatzeko, batez ere sueboen kontra, eta orobat baskoien eta inperioak ezarritako sistemaren aurka matxinatutako nekazari taldeen erasoak murrizteko. Aldi hartan Erromaren mendeko soldadu arruntak balira bezala jokatu ohi zuten bisigodoek. Halere,

erromatar azken jeneral handia, Aezio, 454. urtean hil zenetik, bisigodoek erresuma independentea sortu zuten, Tolosako Erresuma, Pirinioen bi aldeetan eragina izango zuena. Egoera 476. urtean sendotu zen, Romulo Augusto azken enperadorea garaitu eta inperioa desagertu zenean. Datuen arabera, bisigodoen lehenengo etorrera, ezagutzen dena, 494-497 urteen artean izan zen. Baina bisigodoen lehenengo etorrera handia 507. urtetik aurrera gertatu zen Iberiar Penintsulan, frankoek Galietatik bota baitzituzten Vouilléko guduan garaitu ondoren. 5. Indigenen ohiturak eta kultura suspertzea.

Kulturari dagokionez, inperioaren politikak eta adierazpide ofizialek, batez ere klaserik aberatsenek, eutsitako klasizismo greko-erromatarraren aurkako erreakzioa izan zen behe inperioko Hispaniaren ezaugarri nagusia. Egitura sozial, politiko eta ekonomikoa hautsi izanak iraultza espirituala eta pentsamenduzkoa ekarri zuen, halaber, alor guztietan. Pentsatzekoa denez, aldaketa hori ez zen bat-batean gertatu, ibilbide luze baten ondoren baizik. Inperioaren kultura ofiziala –elite sozial, kultural eta ekonomikoak eta hiri bizimodua, alegia, hirien garrantzia eta eragina, hartzen zituen oinarritzat– indigenen eta tokian tokiko kulturen balioek ordezkatuko dute, nekazari kulturako jende xehea oinarri hartuta. Ikuspegi berri horren ondorioz, alde batetik, kultura demokratizatuko da, bidea emango baitie talde etniko guztiei beren sinesmen eta balioak adierazteko, eta, bestetik, eta aurrekoaren ondorioz, kultura deskolonizatzea gertatuko da, erromanizazioaren nagusitasuna galduko baita. Penintsulan eta hegoalde-Atlantiko aldean kokatu ziren germaniar tribuek hasieran beren tribu antolamenduari eutsi zioten, osagai “demokratiko” zaharkituak zituzten formetan oinarritua. Alabaina, germaniar tribuak berehala txertatzen hasi ziren arren Inperioaren eredu soziopolitikoan –ordurako gainbeheran zihoan–, hain zeuden ahulduta Hispanian Inperioaren eta probintzien arteko lotura politikoak, non probintziek beren kontura irauten ikasi baitzuten, autodefentsazko mekanismo independenteak eta autonomoak sortuz. Inperioko azken aldiaren ezaugarri izan zen baserritartzeak eta ordena politiko-administratiboaren faltak, erromanizazioa sakonagoa izan zen lekuetan batez ere, probintzien boterea indartzea ekarri zuen, zeinak nagusiki lurjabe handiek menderatzen baitzituzten. Aitzitik, erromatar kulturizazioaren eragin txikieneko lurraldeetan, hala adibidez Saltusen kasuan euskal lurraldeetan, behar bezala antolatutako botere baten faltak tribu egiturak eta erakundeak berpiztu eta indartu egin zituen.

10. dokumentua. Bisigodoen lur banaketaren mapa. Nimes

FRANKOEN ERRESUMA Noega

Brigantium

Tolosa Lapurdum

Ovetum Caronium Iria Flavia

A U T R I G O N I A

Lucus Augisti

OZEANO ATLANTIKOA

GALECIA Mi単o

Tuda

Victoriacum (Iru単a)

Legio Auca

Bergidum

Nemetobriga

Asturica Augusta

Bracara

Ebro

Contrebia

Barcino Tarraco

Dertosa

Segobriga (Saelices)

Guadiana

Mago

Sebelaci Saguntum Valentia

Jucar

A U R A R I O L A

Palma

Dianium

Eivissa

Alonae

Onoba Hispalis

Segura

Baeculo

Mellaria

Guadalquivir

Curiga

Corduba Lacogriga Ossonoba

Ausona

Pollentia

Pax Augusta

Nertobriga

Valeria

H I S PA L I S Pax Iulia

Ilerda

Ercavica

Toletum

Emerita

Recopolis

Caesarobriga

Norba

Ebora

Segontia

Augustobriga

Scalabis

Emporion

Gerunda

Blanda

L U S I T A N I A Tajo

Iuncaria

Caesaraugusta

Termantia

Cauca

Segovia

Caurium

Narbona

Osca

Septimantica Clunia

Mirobriga

Carcasona

Calafora

Pallantia

Salmantica

Portus Cale

Caetobriga

Vareia Virovesca

Turiaso Duero

Lugdunum

Pompaelo Oligistrum (Olite)

Brigaecium

Aquae Flaviae

Conimbria

Iluro

Oearso

Carmo

MEDITERRANEO ITSASOA

Salaria

Tucci Iliberris

Lucentum

Ilici

Baria

Acci

551-554

Cartago Nova

Icosium

B E T I C A Hasta Gades

Malaca Sexi

Asido

Abdera

Cartenna

Urci

Caesarea 695-97

Zucchabar Baesippo

Carteia

Tingis

Saepta (Ceuta)

Lixus

Russadir

699

M A U R E T A N I A (AL - MAGHRIB)

11. dokumentua. Bagauden aurkako errepresioa. Ampelio gizon itzaltsuari, eta Liuvirit gizon espectabile den horri, Teodoriko erregek. 1: Komeni da Jainkoaren laguntzaz gure gobernupean diren probintziak lege eta ekandu onez gobernatzea, gizakien bizimoduari Zuzenbidearen ordenamenduaren barruan izatea baitagokio. Piztiei doakielako zoriaren mendean bizitzea: harrokeriaren grinak erakarrita, ausarkeria zentzugabe horren mendean galtzaile irteten dira-eta. Cassiodoro. Variae, 5, 39.

GALECIA

Portus Divini

Tamuda

Zilis

Aquae

Portus Magnus

bas

r in

ia arab

me a (o

, 69

iak)

Siga

Probintzia bisigodoak. Probintzia hiriburuak. Arabiar zabalkundea. Bizantziar jabetzak.

nako leialtasuna gordetzea, edo, lehen adierazi dugun moduan, jauregi mailakoa izanik, errege aurrera agertzeko bideak arin jarri ez balitu, ezbairik gabe, printzeak bere nahierara erabaki dezake bere agintearen arabera delako pertsona horrekin eta haren ondasun guztiekin zer egin. Gaixotasunak galarazi edo atzerarazi balio estatuaren aldeko ezein ekintza, errege aurrera inondik inora agertu gabe, edonola ere izan balu erregea hautapenez izendatu dutelako albistea, berehalako batean jarri baditu bideak bere aginduz Errukitsuaren adierara helarazteko zein modutan, zenbateraino den egiazkoa bere leialtasuna erakutsiz, lege honek agindutakotik libre geratzeko bidea izango du. Liber Iudicum, II, 1, 7.

12. dokumentua. Printze berriei zor zaien leialtasunaz eta hura haustearen ondorioz datorren zigorraz. Jainkoaren nahiak aginduta printzearen buruak gobernu zetroa bere gain hartzen duenean, edonork jasoko du zigor ez arin bat hautaketaren ondorengo lehenengo uneetan zin egitea geroratzen badu, ohi den bezala, erregeri dion leialtasunaz edo, jauregian eginkizunen baterako izendaturik dagoen norbait izanez gero, errege berriaren aurrera agertuko ez balitz hura ikustera. Pertsona libreren batek printzea izendatu dutela jakinik, zin hartzailea horraino, hura bizi zen toki jakineraino, hurbildu dela, une egokia amarruz bilaturik, atzeratu balu zinaren loturaz erregerenga-

Idatz ezazu sarrera bana dokumentu horientzat. Azter ezazu 12. dokumentua, orain arte landu ditugun edukien arabera. Nolako eginkizuna zuen Liber Iudicum zelakoak bisigodoen monarkian? Zertaz dihardu 12. dokumentuak? Zergatik arautu behar zuten gai hori? Idatz ezazu testu bat honako proposamen hauek bateratuz: Bisigodoak Galietatik egotzi zituzten. Atanagildok errege egoitza Toledon jarri zuen.

2. BISIGODOEN MONARKIA. Hainbat etaparen ondoren, bisigodoak, Sartaldeko Inperioko lurretatik han-hemenka luzaroan ibili ondoren, azkenean Iberiar Penintsulan kokatuko dira. Aurreko orrietan esan bezala, frankoek Tolosako Erresuma suntsitu ondoren helduko dira bisigodoak Hispaniara. Penintsulan Toledoko Erresuma sortuko dute, eta egitura politiko horrek beteko du Erromaren eragina desagertu ondorengo hutsune politikoa, eta halaxe iraungo du musulmanak VIII. mendean penintsulara etorri arte.

Galietatik egotzirik, 100.000 bisigodo betiko jarriko ziren bizitzen Iberiar Penintsulan. Haiek hartutako eremuaren mugak IruĂąea (Nafarroa), Herrera de Pisuerga (Palentzia) eta Carpio de Tajo (Toledo) ziren. Goi klaseak, militarrak eta administrazio buruak hirietara joan ziren, baina biztanle gehienak landa aldeetan kokatu ziren, hispaniar-erromatar kulturatik eta lurretatik urrun. Bisigodoen gune politikoa Toledon kokatu zen, batez ere VI. mendearen bigarren erdialdetik aurrera. Aldi horretako hastapenak zailak izan ziren, kontraesan handiak gertatu zirelako. Lehenengo eta behin, bisigodoek baino ez zutelako Arrianoren erlijioa sinesmentzat (kristau mota horrek ez ditu onartzen Hirutasun Santuaren batasuna eta agintea), inguruko guztiak katolikoak izanda. Bigarrenik, bizantziarrak, Sartaldeko Inperioa desagertuta, haren oinordezko legitimoak zirelakoan, hura berreraikitzen ahalegindu zirelako. Aurreko mendeetako inperio batua berriro indarrean jartzeko asmoz, Justiniano enperadoreak armada hedatuko du, eta 551. eta 554. urteen artean Betica osoa eta Tarraconense zati bat konkistatuko ditu. Hirugarrenik, ondorengotza eskuratzeko barne borrokek etengabe higatzen zuten errege-erreginen boterea, baita erraztasunak ematen ere baskoi eta kantabriarren sarraldiei. Lehenengo urratsa barruko segurtasunik eza desagerraraztea zen. Atanagildok (551-567), bere erregealdian, Toledo aukeratu zuen ohiko bizitokitzat, oinarriak jarriz, horrela, hura bisigodoen erresumaren hiriburu izan zedin. Hala, izena eman zion Toledoko Erresuma deritzon aldi oso bati. Urte batzuk geroago, Leovigildok, noble handinahienei gaina hartuta, jantzi eta ezaugarri bereziak erabiliz, erregearen figura gurgarri bihurtzeari ekin zion, gainerako herritarrengandik bereizteko eta halako izate sakratu bat hartzeko (tronua, zetroa eta mantu gorria). Aldi berean, gogotsu ekin zion lurraldea batzeko kanpaina gogor bati. Leovigildoren seme eta ondorengo Rekaredo I.a (581601) berehala ohartu zen erlijio arazoaren garrantziaz, eta 587. urtean katoliko egin zen, era horretan penintsula osoan erlijio batasuna gauzatzeko. Hurrengo urratsa lehengo erromatar Hispaniaren batasun politiko eta lurraldekoa berregitea izango zen. Hori lortzeko, gogor jardun zuten gerretan, eta eginkizun horretan Sisebutok (612-621) bizantziarren lurraldea Iberiar Penintsulako hegoaldeko Algarbeko esparru txiki batera murriztu zuen. Baina

Suintilak (621-631) kanporatuko zituen betiko bizantziarrak. Halaber, gogor ekin zioten iparraldeko kantabriar eta baskoien aurkako erasoari. Urte batzuk geroago, Recesvintok (649-672), Eurikoren eta Leovigildoren kodeak berretsiz, erresuma bisigodoen batasun juridikoa gauzatu zuen. Eginkizun juridiko hori 654. urtean osatuko da, Liber Iudiciorum (Juizioen Liburua) argitaratzean, huraxe izango baitzen hainbat mendez penintsulako legeriaren oinarria. 1. Administrazio, politika eta lurralde antolamendua.

Bisigodoek erromatar-hispaniar lurralde banaketa baliatu zuten, aldaketatxoren bat edo beste erantsita. Horrela, pentsa daiteke Iberia erromatar garaiko Tarraconense zela; Aurariola Cartaginesa zela; Autrignona karistiar, barduliar, autrigoi, kantabriar eta baskoien lehengo lurretara hedatzen zela; Galezia ia erromatarren bera zela; Betica banaturik zegoela, iparreneko eta sartaldeeneko aldean Hispalis osatuz eta, gainerakoan, Betica zela; azkenik, Lusitaniak sueboen lurraldea hartzen zuen. Lurralde horiei Septmania erantsi behar zitzaion, Mediterraneo aldeko iparreko penintsulaz kanpoko lurrak. Bisigodoek Baleareen gaineko eskua galdu zuten, uharte haiek bizantziarren mendean geratu ziren-eta. Dukeak probintzia gobernatzen zuen, baina hiriko buruzagia kondea izan ohi zen. Jurisdikzio militarrak eta judizialak probintziako gobernadoreak (indizeak) hartzen zituen oinarri gisa; hirietan jurisdikzio zibila zegoen indarrean, eta horren ordezkari comites civitatis deritzona zen, hiriaren lurralde osoa barnean hartzen zuena. 2. Ekonomia eta gizartea.

Bisigodoen â&#x20AC;&#x153;Spaniaâ&#x20AC;? haren ekonomia, nekazaritzari eta abeltzaintzari lotuta zegoen batez ere, eta merkataritzak eta hiriek oso eginkizun murritza zuten. Ekonomia mota horren nagusitasunaren ondorioz, lur jabetza astiro baina etengabe metatuz joan zen kapareen eta kleroaren eskuetan. Ondorioz, besteren mendeko nekazariak gero eta ugariago ziren. Artisauen gaineko berriak gutxi dira, baina badakigu Meridan, Toledon, Kordoban eta beste hiri banaka batzuetan baino ez zirela. Nabarmentzekoak dira batez ere metalekin zerikusia duten jarduerak, horietan germaniarrak oso trebeak ziren-eta.

13. dokumentua. Arkeologia bisigodoaren mapa. FRANKOEN

OZEANO ATLANTIKOA

ERRESUMA Siero▲ de Herrera ◆

●

■

Pisuerga diego Estagell Villa▲◆S. Vicente Iruñea Quintanilla ■●Nuez del Valle ■ Albelda de Iregua de las Vinas ◆ Emporion■ Miño ◆Donemiliaga ■Coscojuela ◆ Kukulla de Fantova ■ S. Antolin ◆■ S. Juan ■ Tañine de Baños S. Fructuoso ● ■ S. Pedro de (Palentzia) ◆■ ●■ ◆ de Montelios Piña de ■ ■ OsmaNumantzia la Nave ▲ ◆ Barcino ● Esgueva Clunia ● ■Deza ■ ● ◆ ● Calatayud Ebro Duero S. Pedro de Tarraco Tardaguila Duraton ■ ■ S. Pedro ◆Balsemao ● ● ■ Villel de Mesa ■ Sebulcor ■ ■■ ● ■ ■ Alarilla Dertosa ● Palazuelos ■ ● ■ ■ ▲Torrelaguna ■ Diego Alvaro ● ◆ Daganzo Menorca Madril ■ de Arriba S. Torcuato ■ ● Zarza de S. Pedro Cubas Mallorca Granadilla de la Pisuerga◆ ▲◆Toledo Egitania ◆ Azutan ■ ● El■Carpio de Tajo (Idanha-a-Velha) ◆ Melque ▲ ■ ◆ Jucar Tarraco Alburquerque Eivissa BALEAR Ibahernando ▲ UHARTEAK S. Miguel (bizantziarrak) ▲■ Javea Guadiana da Mota ◆ (Xábia) ■Villafranca Formentera de los Barros

Sta.Comba de Bande

Tajo

▲

Sto. Amaro ◆

Cerro ■ Muriano

Guadalquivir

▲

▲▲ Sevilla▲▲

▲

Mogón

●

▲

Segura

▲

MEDITERRANEO ITSASOA

▲ ■ La Guardia ■ ▲ Bracana ■ ▲ ▲ ▲ Maracena ▲

▲ ▲◆ ▲Alcala de los Gazules

■

Nekropoli bisigodoak.

◆ VII. mendeko elizak. ▲

Eliz idazkunak.

●

Aurkikunde sakabanatuak.

14. dokumentua. Zilegi dela gizon godo bat erromatar emakume batekin ezkontzea, baita erromatar gizon bat emakume godo batekin ere. Nabarmen da printzearen ardura, herriarentzat etorkizuneko abantailez onurak lortu behar direnean; eta poz handia hartu beharko du, agindu bat indargabetuta, norberarekin batera jaiotako askatasunak lege zahar baten indarra bertan behera geratzen denean, agindu horrek, koherentziarik gabe, nahiago izan baitzuen pertsonen arteko ezkontza bereizi, duintasunak estatusean bikotetzat berdinduko dituelako. Hemen hobetzat adierazitakoaz gogoeta eginda, lege zaharraren agindua indargabetuta, behin betiko iraungo duen lege honen bitartez honako hauek berresten ditugu: bai gizon godo batek erromatar emaztea zein erromatar gizonak emazte godoa hartu nahi izanez gero –emaztegaia guztiz duintasunez betea baita ezkontza eskaria dela bitarte–. Izan bezate gaitasuna ezteiak gauzatzeko eta zilegi bekio gizon libre bati emaztetzat hartzea nahiago duen emaztegai librea, elkarte garbian, erabakiaren berri argiro azalduta, leinukoen ohiko lagungoa dutela. Liber Indicum, III, 1,1. 15. dokumentua. Esklabo iheslarien eta iheslariak atxilo hartzearen gainean. Lege zaharren xedapenetatik argiro ondorioztatzen da nola eta zein ikerbidez zapaltzen diren iheslarien joan-etorri ezkutukoak. Baina

Kapitel bisigodoa.

ihesaldia hainbat bide dela-eta auzitegietako prozesuetatik edo hartzen dituzten lagunei iruzur eginda ezkutatzen bada, egia esan, nekez betetzen da legeen beren edukia eta, gaitza berretuta, are gordeleku gehiago sortzen da ezkutuka dabiltzanentzat, halako moldez non ia ez den, denok jakitun direla, esklaboen gordeleku ez den hiririk, herri gotorturik, baserririk edo etxalderik eta ostaturik… Baten batek iheslaria hartuta epailearengana eraman ez balu edo jabeari atzera emango ez balio, hura topatuz gero: esklaboa edo libertoa bada, jende aurrean CL zigorkada jasoko ditu epailearen aginduz; baina pertsona librea balitz, jakin beza berak ere C azote hartuko dituela eta esklaboaren jabeari ontza bete urre eman beharko diola… Harako toki hartako gainerako biztanleak ere, zein ere dela haien arraza edo egoera, edonoren esklabo izanda ere, baita elizenak edo are geure ogasunekoak ere, edo hainbat jabekiderenak, antzeko epaiaz zigortuko dira (esklabo) iheslaria salatu ez badute. Liber Iudicum, IX, 1, 21. (702 urtea).

Jarri izenburu bana dokumentuei. Idatz ezazu dokumentu horietarako sarrera bana. Zer arautu nahi zuten bi dokumentuok? Zein ingurutan eman zuten 15. dokumentuko legeria?

Zenbait datu baditugu Mediterraneo osoan indarrean izan zen kanpo merkataritzaz, batez ere merkatari judu eta sortaldekoen (Transmarini negociatores) esku baitzegoen. Hispaniako gizarte bisigodoak bi osagai handi zituen: gehiengo hispaniar-erromatarra eta germaniar gutxiengoa (bisigodoa). Hasieran, haietako bakoitza bere arauekin gobernatzen zen, baina urteek aurrera egin ahala, legedia bateratuz joan zen. Leovigildoren erregealdiaz geroztik, gizarte hispaniar-bisigodoan bereizgarriak ez ziren lehengo geruza sozialeko kideen arteko desberdintasunak izan, bitartekoak, ondasunak edo gizarte maila baizik. Gizartea, horrela, banaturik geratu zen pontentior izenekoen (goiko klase boteretsua) eta humilior (herri xehea) izenekoen artean. 3. Gobernua.

Toledoko Erresumako bisigodoen antolamendu politikoa monarkia zen. Monarkia horren buruan â&#x20AC;&#x153;leinu godoko eta ohitura onekoâ&#x20AC;? zelako hautaturiko erregea zegoen. Jatorria bikuna (germaniarra eta erromatarra) izateak eliz osagai sendoa erantsi zion koroari, nahiz eta monarkia teokratikoa edo absolutua ez zen. Erregeak Officium palatinum izenekoa izaten zuen laguntzaile, ganbera moduko bat, erabakiak hartzen laguntzeko erregeak aholkulari izendatutako pertsona garrantzitsuek eratua, baita Senatus bat ere, VI. mendetik aurrera Aula Regia bihurtu zena, palatinum-ean eginkizunik ez zuten handikiek osatua. Kontzilioak eliz batzak ziren, eta eragin handia izaten zuten erakunde politikoetan. Erregeak deitzen zituen, eta bertaratutakoei alegatua (tomus regius) irakurtzea eta Aula Regia izenekora ordezkariak bidaltzea zuten ahalmenen artean. Kontzilioek oso erabaki garrantzizkoak hartu zituzten eta herriaren bizitzako alderdi garrantzizkoetan zuten eragina; horrez gainera erregegai izateko baldintzak, erregea nola hautatu, tronutik kentzeko moduak legeztatzea eta abar arautzen zuten. 4. Erresuma bisigodoaren desagerpena.

VIII. mendearen hasieran, bisigodoen erresuma behera etorri zen bat-batean. Armada musulmana, Gibraltarreko itsasartetik, penintsulan sartu zen, eta Guadaleteko guduan (711) Don Rodrigo garaitu izanak penintsulako erresuma bisigodoaren egitura osoa behera etorrarazi zuen. VII. mendearen azken laurdenean, Toledoko erresumak oso krisialdi larria bizi izan zuen, hainbat alderdi zirela-eta: izurrite ugari elkarren ostean gertatzea, nabarmenena 693. urtekoa, eragin zituen hildako kopurua zela

medio; uzta txarrak zirela-eta, ekonomia etengabe txartuz joatea; merkataritza jarduera ia guztiz galtzea eta merkataritza hartu-emanak gauzatzeko diruarekiko konfiantza galtzea, txanponak egiteko erabiltzen ziren metal bitxien aleazioak faltsifikatu izanaren ondorioz; horra hor, besteak beste, krisialdiaren zergatikoetako batzuk. Egoera horrek erresumak gozatzen zuen gizarte bakea hautsi zuen, eta, horren ondorioz, gizarte kontraesanak indarkeriaz azaltzen ikusi behar izan zuen. Bidelapurrak ugaritu ziren, esklaboek eta nekazariek ihes egiten zuten, azkenak lurjabe handiek jasanarazten zieten zerga presio handiaz nekaturik zeudelako. Horrez gain, juduen gizataldea gero eta kontentagaitzago zegoen, bizi baldintzak gero eta gogorragoak jartzen zizkietenez gero. Barne egoera hori ahuleziatzat jotzen zuten erresumaren arerioek eta, hala, Rezesvintoren ondorengoak, Wambak (672-680) berriz ere ekin behar izan zien baskoien aurkako ekinaldi militar garrantzizkoei, baita indarrez zapaldu ere errege aukeratuari aurka egiten zioten nobleen barne altxamendu sarriak. Barne errebolta horien ondorioek argiro erakusten dute nolako sakabanatze joeran biziko den Toledoko Erresuma bere azken hamarraldietan. Witiza hildakoan (792-711), bi fakzio ari ziren haren jaraunspena eskuratzeko borrokan, Txindasvitoren eta Wambaren familiak. Bisigodoen Espainian nagusi den gerra zibileko eta baskoien aurkako gatazka giro horretan lehorreratuko dira 711. urtean, Tarik dutela buruzagi, musulmanen gudarosteak Tarifako zelaietan, eta horrek Penintsulan zegoen oreka ahula hautsi zuen. Don Rodrigo Guadaleteko guduan hil zen (711), eta era horretan desagertu zen erresuma bisigodoa, landaldeko biztanleen axolagabekeriaren erdian, nekaturik baitzeuden jada monarkia bisigodoaren baitan hamarraldi askotan izandako liskar eta arazoekin. Nekazariak aristokrazia bisigodoaren mende egonak ziren, eta aristokraziak asko igo zituen zergak, beren ondorengotza liskarren kostuak ordaintzeko helburuaz. Politikan parte-hartzetik urrutiraturik, batere heziketarik gabe, batere erlijio sinesmen sendorik gabe, nekazariek arazo handirik gabe onartu zuten estatus musulman berria. Horri guztiari islamera bihurtzen zirenei egiten zitzaien gizarte eta ekonomia egoera hobetzeko eskaintza garrantzitsua erantsi behar zaio. Bestalde, judu gutxiengoak â&#x20AC;&#x201C;ez oso ugaria baina bai ondo antolatua, oso gogor erasotua eta kritikatua izan zena botere bisigodoaren azken hamarraldietanâ&#x20AC;&#x201C;, lehen unetik bertatik aldeztu zuen egitura musulman berria, eta musulmanekin lankidetzan jardun zuen konkistatuz zihoazen eremuen kontrolean. Giro sozio-politiko horrek agertzen du nolako erraztasuna izan zuten musulmanek Iberiar Penintsula menderatzerakoan.

16. dokumentua. Baskoien lurraldea arabiarren eta frankoen artean nola banatzen zen erakusten duen mapa.

NEUSTRIA

BORGOINA Bordele AKITANIA BASKONIA Iruñea

Tolosa

658tik aurrera. 658tik aurrera. 711tik aurrera.

Iruñea edo Bidasoako nekropolietan aurkitutako zeramiketan, VI. eta VII. mendeetako frankoen eta bisigodoen eragin berrien kontrako erresistentzia erakusten duten aztarnak antzematen dira, eta baskoien produktutzat har daitezke.

17. dokumentua. Dagobertoren erresuma baskoiekin etengabe borrokan (635-38).

erakutsiko zuten bezala. Dagobertok hala baimenduta, baskoiak euskal lurrera itzuli ziren.

Haren agintaldiko hamalaugarren urtean baskoiak gogor altxatu ziren, baita frankoen erresuman erasoaldi latzak egin ere. Dagobertok armada eratu zuen bere burgundiar erresuman, armadaren buru Chadoin ospetsua jarrita… Baskoniako aberri osoa okupatu zuen burgundiar armadak. Baskoiak mendi magaletatik sortu eta borrokarako gertatu ziren. Borroka hasita, bizkarra eman zuten, galtzeko zorian zeuden guztietan egin ohi zuten bezala, eta Pirinioetako mendi eta haranetan babestu ziren, mendi gailur helgaitzetan ezkutatuta. Armadak, dukeek gidaturik, atzetik joanda, haietako asko harrapatu zituen eta beste horrenbeste hil, eta gero su eman zien haien etxeei, ondasunei eta jabetzei. Horrelaxe garaitu eta menderatu zituzten baskoiak. Barkamena eta bakea erregutu zizkieten dukeei. Haren maiestate Dagobertoren aurrean aurkeztuko zirela agindu zuten, haren boterea onartuko zutela eta haren nahien mendeko izango zirela. Armada hura inolako istilurik gabe itzuliko zen bere aberrira, baldin, Arimbertoren utzikeriagatik, baskoiek Subola haranean armada horretako zaharrenak eta prestuenak eta beste asko hil ez balituzte.

Fredegario. Kronika, IV.

Espainiara doa ahalik eta armadarik nabarmenenarekin; Pirinioen katea zeharkatuta, plaza eta gotorleku guztiak entregatuko dizkiote, baina, itzuleran, Pirinioetan bertan, baskoien zitalkeria jasango du. Izan ere, armada ilara luzean zihoalarik, lekuaren malkarrak eta estuak hala eskatzen zutelako, baskoiak, mendi gailurrean segada eratu zutela, jo eta horniari eskolta egiten zion ilararen aurka amildu ziren, eta hura babesten zuten soldaduak beheragoko haran baterantz bultzatu zituzten eta, haiekin borrokatuta, dendenak hil zituzten. Haren ondoren, harrapakinaz jabetuta, gainera datorren gaua baliatuta, arin bai arin sakabanatu ziren. Izan ere, etsaiak, balentria eginda, halako moldez sakabanatu ziren, non “ospeak” berak ezin izan baitzion atzaparrik erantsi haiek aurkitu ahal izateko tokiari.

Fregedario. Kronika, IV.

Eginhardo, Karlomagnoren biografoa. Vita Karoli, 830.

19. dokumentua. Orreagako guduaren gainean (824. urtean idatzia).

18. dokumentua. Euskaldunek nola egin zuten zin beren modura Dagobertoren aurrean. Dagobertoren agintaldiko hamabosgarren urtean baskoien herriko zahar guztiak, Aighinane dukea lagun, Dagobertoren aurrera agertu ziren, zeina Clichyn baitzen. Ikara batean sartu ziren SaintDenis elizara, baina aske geratu ziren Dagobertoren eskuzabaltasunari esker. Eta hantxe egin zuten zin baskoiek beti fidel izango zitzaizkiola Dagobertori eta haren semeei, baita frankoen erresumari ere. Baina zin hura betiko legez bete zuten, geroko gertaerek

Idatz ezazu testu bat dokumentu guztiak erlazionatuz. Zer esan nahi du honako esaldi honek?: “Baina zin hura betiko moduan bete zuten”. Idatzi testu bat dokumentu horietan euskaldunez ematen den iritziaren gainean.

3. EUSKAL HERRIA-AKITANIA, BISIGODOEN, FRANKOEN ETA ISLAMAREN ARTEAN. Nahiz eta egungo historia ezagupenen egoeran, oso datu jakingarri gutxi dugun baskoi leinuek Erdi Aroko lehenengo mendeetan zuten bizimoduaz, hau da, galderak erantzunak baino ugariagoak badira ere, halere, hori ulertzen lagunduko diguten baiespen batzuk plazara jalgitzeko moduan gara. Daturik esanguratsuena izango da, ezbairik gabe, leinuen gaineko aipamenak (barduliarrak, karistiarrak eta austrigoiak) desagertuta, Euskal Herria edo Baskoiak izendapen bateratua nagusitzen dela. Aldi honetan, erromatarrekin izandako harreman eskema berbera errepikatu zuten auzo berriekin: borrokak eta liskarrak etengabeak ziren. Orain eskema hori, iparraldera –frankoen aurka– eta hegoaldera zabaldu zuten, bisigodoen kontra, lehenbizi, eta arabiarren kontra, geroago. Sartaldeko inperioa 476. urtean desegitean, azken enperadoreari tronua utzarazita, erromatar Hispaniaren lurraldea jaberik gabeko lur zabala zen eta, hartan, halako bi eragin politiko nabarmeneko bi botere baino ez ziren geratzen: sueboen lurraldea eta baskoiena. Baskoien lurraldean hasiko den garai historikoa ez dago ia dokumentaturik, beraz, haren gainean itaunak erantzunak baino ugariagoak dira. Sasoi hartako baskoi lurraldearen erdigunea Pirinioen sartaldean da (saltus), eta nekez muga daitezkeen lurrak hartuko ditu iparrean zein hegoan. Aldi hartaz dokumentuetan diren aipu bakanek erresuma mugakideekin izaten zituzten liskarrak dakartzate soilik hizpidera. Iparraldeko frankoak zein hegoaldeko bisigodoak etengabe ahalegindu ziren baskoiak menderatzen, baina gurari hori aldi iragankor eta laburretan baino ez zen gauzatuko.

3. Arabiarrak.

Galia aldean merovingiar dinastia frankoa kokatu izanak laster piztuko zien hegoaldera hedatu nahia, hau da, baskoien lurraldea konkistatzea. Horren ondorioz, armadaz garaitu zituzten, baina oso urrun geratu ziren erabateko kontrola lortzetik. Bakea eta kontrola segurtatzeko, merovingiarrek Euskal Herriko Dukerria sortu zuten, eta Genial izendatu zuten lehenengo duke. 602. urtean dukerriak mendean zituen lurrak Pirinioetatik hegoalderago zabaldu zituen, Kantabriaraino eta Ebro ibarreraino ere helduta. Urte batzuk geroago, 660 eta 670 bitartean, frankoen eragina gainetik kendu eta baskoi estatu ia independentea sortuko zuten. Geroago Akitaniarekin elkartuko zen, Europa osoan garrantzi handia izateko.

711. urtean, Don Rodrigo baskoien aurkako kanpainan bete-betean zegoela, arabiarrak Tarifako zelaietan lehorreratu ziren. Gertaera horrek indar oreka berria ekarriko du Iberiar Penintsulara, eta beste presio bat baskoien kontra. Arabiarrak penintsulatik hain arin hedatu izanaren ondorioz, urte gutxiren buruan, agintaritza militarra jarriko zuten Iruñean, Abd al Asís ibn Musa-ren (712-715) buruzagitzapean. Arabiarrek ordezkatuko dituzte ordu arte bisigodoek izandako boterea eta protagonismoa. Baskoien eta arabiarren arteko harremanak ere eutsi zion enfrentamendu eta guduxka etengabeen dinamikari, eta horregatik heldu ziren arabiarrak Nafarroako alde bat soilik, hegoaldekoena, menderatzera. Baskoien lurraldea eta Ebro ibarra hiru alderdiko (franko, arabiar eta baskoi) gatazka estatu bilakatu zen. Karlomagno eta haren seme Ludovico Pio ez dira geldituko Euskal Herria 768. urtean menderatu eta zatitu arte. Geroago, baskoiek mendeku ederra hartuko dute Orreagako gudu ospetsuan (778) Karlomagnoren armada garaituta. Arabiarrak Ebro ibarrean zeudenez gero, noble asko musulman bihurtu ziren pribilegioei eusteko eta egoera hobea lortzeko. Halaxe jazo zen Kasio Kondearekin, islama onartuko baitzuen Banu Kasi izena hartuta. Banu Kasi dinastiak oso zeregin garrantzizkoa izango zuen Iruñeako arroan VIII. eta IX. mendeetan. XI. mendearen hasieran Antso Gartzeak garaituko du. Frankoen eta arabiarren ageriko borroka horren erdian, Iñigo Aristaren agintepean Iruñako Erresuma jaioko da, geroago Nafarroako Erresuma esango diotena.

Bestalde, hegoaldetik, hispaniar bisigodoek ez dituzte baskoiekiko gatazkak barne errebolta gisara hartuko; aitzitik, benetako etsaitzat jotzen zituzten. Horren bitartez argi ikus dezakegu nolako independentzia zuten garai hartako baskoiek inguruko erresumekiko.

Hainbat mendetan Iruñeako Erresuma erreferentzia politiko, militar eta soziala izango da Espainia kristauan, dirdiratsuen Antso Gartzea III. Handiaren agintaldian (1004-1035) agertuko zela, Rex Hispanium izendatuko baitzuten.

1. Frankoen (merovingiarren) presioa: Euskal Herriko Dukerria.

2. Toledoko Erresumaren aurka (bisigodoak).

4. Iruñeako Erresuma kristauen erreferentzia gisa.

Txostena

Erromanizazioa: Erromaren eragina gaurko Euskal Herriaren lurraldean. Erromanizazioa esaten zaio erromatar zibilizazioak hainbat herriren gainean izan zuen eragin sozial, ekonomiko, kultural eta juridikoa bereganatuz joateari. Erromatarrek indigenekin lehenengo harremana dutenetik abiatzen da prozesua. Egungo Euskal Herriarekin bat datozen lurraldeekin, lehenengo harremana Kristo aurreko II. eta I. mendeen artean izan zen. Garrantzizkoa da nabarmentzea lurralde hartan bizi ziren leinuak orduan sartu zirela historian, hau da, lehenengo aldiz agertu zirela dokumentu idatzietan, jeneral eta historialari erromatarrek beren kronika eta narrazioetan jasotako deskribapenetan eta oharretan, bai bakezko zein gerrazko hartu-emanak zirela bitarte.

Erromanizazioa, normalean, aldi eta elementu hauetan oinarriturik gertatzen zen: – Lehenengo etapan, okupazio militarra eta egitura militarren finkatzea izaten ziren. – Bigarrenik, okupatutako ingurua ustiatzeko eta ekonomia aldetik ustiatzeko proiektua abiarazten zuten. – Hirugarrenik, konkistaturiko lurraldea antolatzen zuten, baita alderdi juridikotik ere. – Segituan, lurraldea eraikinez, azpiegiturez eta komunikabidez hornitzen zuten. Horrek denak erromatar kultura hedatzea zeraman lagun: hizkuntza, erlijioa, legeak eta abar.

Baiona Bermeo Garris Urizar

Getaria Zarautz

Busturia

Irun

AUTRIGOIAK

NOVEMPOPULANIA

Balmaseda

Donazaharre

Lekaroz Almandoz

KARISTIARRAK BARDULOAK Tullonium Dulantzi

Trasponte Biloda Leciñana Iruña Comunion Maestu Cabriana Deobriga Laño

SALTUS VASCONUM

Alba Albeniz Uharte-Arakil (Aracilum) Agurain (Suestanum) Ibiriku

Atondo Iruñea (Pompaelo)

Abartzuza

Marañon

BEROIAK

Andion (Andelos) Larraga (Tarraga)

Irunberri Ledea Eslaba

AGER VASCONUM

Andosilla Faltzes Santa Cara (Caria) Alesbes

Arkeologia hondakinak. Galtzada hondakinak. Tribuen mugak (J. Caro Barojaren arabera).

Erromatar zubia Trasponten, Araban.

Tutera Cascante Monteagudo

Erromatar termen hondakinak Arkaian, Gasteizen.

Kronikek diotenez, kartagotarrak garaiturik, Ponpeio (106-48 K.a.) Ebroko sakanetik sartu eta hegoaldeko euskal lurretaraino helduko da, janariz, lekalez batez ere, hornitzeko asmoz. Horrela hasiko da erromatarren egonaldia lurralde horretan, batzuetan hiri berri-berriak sortuz, hala nola Pompaelo ( K.a. 75/74), Pompalion edo Pompelona (Pamplona, Iruñea), besteetan lehengo biziguneak baliaturik. Euskal Herriko biztanleak inperioaren egiturara sartu ziren, nahiz eta moduak eta ezaugarriak desberdinak izan geografia aldeen arabera.

Elkar aberastu eta osatu zuten. Euskaldunek inperioari arma zerbitzu garrantzizkoak eman zizkioten mertzenario moduan, une jakin batzuetan inperioaren mugak kanpoko barbaroen inbasioetatik defendatzeko legioak osatzeraino. Erromak ere onura garrantzizkoak lortu zituen, nekazaritzan, abeltzaintzan eta arrantzan (interes handikoa inperioarentzat) ez ezik, meatzaritzan ere, meategigune garrantzikoak ezarri zituen-eta euskal lurretan.

Gainera, obra eta azpiegituretan, batez ere bideetan (galtzadetan adibidez), iraultza moduko bat ekarri zuten jakinduriaren jabe zen Erroma. Munta handienekoa, beharbada, nekazaritza da, ekoizkin berriak (mahastia eta olibondoa) ez ezik, teknologia berriak ere ekarri zituztelako, alde batetik, lehengo tresnak material eta prozedura berriekin eginez, eta, bestetik, lanabes berriak sartuz. Erromatar egonaldiaren amaiera.

III. mendearen azken laurdenean heldu zen Euskal Herrira barbaroen inbasioen lehenengo uholdea, eta alde horretako erromatar zentro urbano nagusiak arpilatu eta suntsitu zituzten. Egiaztaturik dago sarraldi horien ondorioz Iruñea suntsitu zutela eta hiria ia hutsik egon zela luzaro.

V. mendearen hasieran lurraldeak berriro ere jasan zituen inperiora sartzen ziren inbaditzaileen erasoa; Erromak eta baskoiek, elkar hartuta, erasoei aurre egin behar izan zieten. Azkenik, suebo, bandalo eta alanoek ia hiri guztiak suntsitu zituzten eta, horren ondorioz, biztanleek beste nekazaritza alde batzuetara joan behar izan zuten. Erromatarrak desagertu egin ziren lur horietatik. Izan ere, inperioak ez zuen hiri sarea berriro indarrean jarri ahal izateko garai bateko eraginkortasun militarrik, inperioko lur guztietan erasoak etengabe gertatzen ziren, eta Euskal Herria landa alde bihurtuz joan zen.

21. dokumentua. Orduan, erromatar armada baskoien lurretara erretiratu zen gariz hornitzera, eta, aldi berean, Sertorio abiatu zen, interes handia baitzuen Galiek eta Asiak ere eskuetatik alde egin ez ziezaioten. Salustio, Kaio. Historiae, 2, 93. Jatorrizko testu latinoa: argital. Schulten, A., Bosch Gimpera, P. eta Pericolt, L. Fontes Hispanie Antiquae. Bartzelona 1922/1952.

22. dokumentua. Denak bizi dira mendian, bizimodu lasaia dute. Ura baino ez dute edaten, lurrean etzanda egiten dute lo eta ile luzea daramate, emakumeen antzera; borrokan, adats hura estu lotzen dute kopetan, zerrenda batez. Akerkia jan ohi dute, eta Aresen omenez akerrak, zaldiak eta atxilotuak sakrifikatzen dituzte. Grekoen antzera, hekatonbeak egiten dituzte biktima klase bakoitzarekin, Pindarok dioenez: “dena ehunka sakrifikatu”. Gimnastika ariketetan dihardute, armaturik edo zaldiz, ukabil borrokan, lasterketan, azkonak botatzen eta zelai zabaleko gudan. Menditarrak, urtearen bi herenetan, ezkurrez elikatzen dira; sikatu, puskatu eta eho egiten dituzte, luzaro iraun dezakeen ogia prestatzeko. Garagardoa edaten dute. Ardo gutxi dute, eta, lortzen dutenean, azkar edaten dute familia oturuntzetan… Luzeak baitira haienganako bideak eta nabigazioa, ez dute inorekin harremanik izan eta gizabidea edo gizalegea galdu dute. Estrabon. Geographica, 3,3,7 – 8, 16 eta 18.

II. mendeko erromatar mosaikoa.

Nola ikusten dituzte erromatarrek baskoiak? Idatz ezazu 21. eta 22. dokumentuak 18., 19. eta 20. dokumentuekin erlazionatzen dituen laburpen bat. Aipa itzazu, argudioak emanez, erromanizazioaren alderdi positiboak eta negatiboak.

AZTERsintesia

Azterketarako sintesia

Galdera nagusiak.

1. Zeri deitzen diogu erromatarren osteko mundua? Noiz arte heltzen da kronologian? Zer alderdi geografikotan izan zuen eragina? Zergatik gertatu zen Erromatar Inperioaren krisialdia? Nortzuk dira inperioaren jaraunsleak? 2. Zer hartzen da bisigodoen monarkiatzat? Zein da bisigodoek penintsulan izan zuten egonaldiaren kronologia? Nola antolatu zituzten politika eta gizartea? Zein dira haien hedadura geografikoaren ezaugarriak? 3. Nola zegoen euskal-akitaniar espazioa erromatarren osteko aldian? Espazio beregaina da edo inoren mendekoa? Zein dira presio nagusiak? Nolako harremanak ditu herri mugakideekin? 4. Nolako ondorioak ditu erromanizazioak baskoien eremuan?

Prefektura. Prefektuak gobernaturiko hiri edo lurraldea. Herritarrek herritartasun eskubide mugatua zuten, ezin baitzuten bozka eskubidea osorik erabili. Saltus. Euskal lurraldeko iparraldeko eremua, iturri klasikoek K.a. 100 urtez geroztik aipatua. Zaila da sartzen eta ez du balio handirik nekazaritzan. Teokrazia. Estatuaren ikusmoldea, zeinaren arabera lurtar boterea botere espiritualaren mende baitago, eta agintaritza politikoa, Jainkoarengandik berarengandik datorrenez gero, apaizen esku. Tolerantzia Ediktua. Lege agindua, kristauei beren erlijioa praktikatzeko baimena ematen ziena (Galerio eta Lizinio, 311). Vouilléko gudua. 507. urtean egin zen gudua, zeinaren bidez Klodoveo errege frankoak gaurko Frantziako eremutik jaurtiki zituen bisigodoak, Pirinioetaraino. Zesar-papismoa. Gobernu autokratikoa, aginte lurtarra eta espirituala enperadorearengan biltzen dituena.

KRONOLOGIA.

Funtsezko kontzeptuak. Ager vasconum. Euskal lurraldeko hegoaldeko eremua, iturri klasikoek K.a. 100 urtez geroztik aipatua. Izena, dirudienez, Tito Liviori zor zaio, eta ager latin esapidea baliatzen du (lur landua edo landu daitekeena). Arrianismoa edo erlijio arrianoa. 323. urtean sorturiko dotrina heretikoa, Jesukristoren jainkotasuna ukatzen zuena, Aitaren sorkaritzat eta harengandik etorritakotzat hartzen baitzuen. Iberiar Penintsulako lurraldean VI. mendean zehar egon zen indarrean, Rekaredoren arnegatzea arte (587). Bagaudak. Oso gizarte jatorri desberdineko pertsonek osaturiko mugimenduak. II. eta IV. mendeen artean, Galian eta Hispanian inperioaren egitura ofizialaren aurka matxinatu ziren, konforme ez zirela erakusteko. Diozesiak. Erromatar inperioaren alorra, bikario nagusiak gobernatua eta probintzietan banatua. Gero, Eliza Katolikoak hartuko du sailkapen hori, lurralde erreferentzia gisa. Ekialdeko Inperioa. Teodosio hil zenean, 394. urtean, Erromatar Inperioa bi partetan zatitu zen, Ekialdekoa (haren seme Arkadioren esku geratu zen) eta Mendebaldekoa. Erromanizazioa. Erromatarrek konkistaturiko herriak Erromatar Inperioaren egitura sozial, politiko eta kulturaletara egokitzeko prozesua. Honestior. “Boteretsuen” klase pribilegiatua. Humilior. Herri xeheari zegokion klasea. Mendebaldeko Inperioa. Teodosio enperadorea hil zenean Erromatar Inperioa zatitu zen bi parteetako bat, haren seme Honorioren esku geratu zena. Milango Ediktua. Ediktu honek erlijio askatasuna eta eskubide berdintasuna aitortu zien kristauei, bahituriko ondasunak itzuli zizkien, eta estatu gurtza ezezturik deklaratu zuen (313). Paganoak. Eliza katolikoarentzat, pertsona sinesgabe edo bataiatu gabeko oro.

293. Hispaniaren lurralde antolamendu berria. Diokleziano. 303. Kristautasunaren esetsaldiak, Dioklezianok aginduak. 311. Tolerantzia Ediktua eta Kristautasunaren azken esetsaldiak. 313. Milango Ediktua. 391. Kristautasuna Erromatar Inperioaren erlijio ofizial gisa aldarrikatzen da. 394. Teodosio hildakoan, inperioa bitan banatuko da: Sortaldekoa eta Sartaldekoa. 416. Bisigodoen eta Erromaren arteko hitzarmena, haiek inperioan koka daitezen. 454. Aezio azken erromatar jeneralaren heriotza. 476. Azken erromatar enperadorea, Romulo Augusto, garaitzen dute. 507. Bisigodoak galtzaile Vouilléko guduan. Frantziatik egozten dituzte. 551. Bizantziar armada Iberiar Penintsularen hegoaldera heltzen da. Atanagildoren erresumaren hasiera. Toledon jarriko du bisigodoen gortea. 587. Rekaredo katoliko bihurtzen da. 602. Vaskoniako Dukerria Pirinioen hegoaldera hedatzen da. 612. Sisebutok, Iberiar Penintsulan, Algarbera murrizten du bizantziarren indarra. 621. Suintilak bizantziarrak Iberiar Penintsulatik egozten ditu. 654. Liber Iudiciorum argitaratzen da. 660 – 670. Baskoniako Dukerriak frankoekiko mendekotasuna apurtzen du eta bere buruaren independentzia ia osoa aldarrikatzen du. 702. Witizaren erresumaren hasiera. Hura hildakoan, ondorengotza istiluak direla-eta, bi bando eratzen dira. 711. Musulmanak Iberiar Penintsulan lehorreratzen dira. Musulmanak garaile Guadaleteko guduan. 712 – 715. Arabiarrak militarki nagusitzen dira Iruñean. 778. Orreagako gudua, baskoiek Karlomagnori eraso eta garaituko dutena.

AZTERgiltzarriak

Azterketarako giltzarriak

DOKUMENTU HISTORIKO BATEN AZALPENA (IV). I. Amaiera nola idatzi.

Azkenik, testuan ikusi ditugun alderdirik nabarmenen sintesia egingo dugu. Oso komenigarria da testua eta gaiak bilakaera historikoan kokatzea, baita historiaz, eta zehazki, aztertzen dihardugun gaiaz eta une historikoaz gehiago jakiteko nolako garrantzia izan dezakeen adieraztea ere.

Penintsulako alde batzuen erromanizazioa. Beren herriaren aberastasuna dela eta, turdetaniarrak ere otzanak eta zibilizatuak gertatu ziren, baita zeltak ere, besteen auzokoak zirelako, edo, Polibioren ustez, haien senide zirelako, baina zeltak ez ziren hain zibilizatuak, normalean baserri aldeetan bizi direlako. Turdetaniarrak eta, batez ere, Betis ondoko biztanleak guztiz erromatarturik daude, halako moldez non beren hizkuntzaz ere ez baitira oroitzen. Gehienak latino bihurtu dira, eta erromatar kolonoak ere hartu dituzte, halako eran non oso gutxi falta den den-denak erromatar izateko. Berrikitan antolaturiko koloniak ere leinu horien eraldaketaren seinale dira: Pax Augusta zelten artean, Augusta Emerita turduloen artean eta Cesaraugusta zeltiberiarren artean, eta beste zenbait kolonia. Estrabon, III, 2, 15.

Azter ezazu dokumentua lehenago landu ditugun irizpideen arabera. Kontuan izanik erromanizazioaren gaineko txosteneko dokumentuak eta aztertu berri ditugunekin alderatuta, azal ezazu zein diren erromanizazioaren elementuak.

Eraikuntzako giltzarriak.

Sarrera.

Testuen ezaugarriak: Testu hau historikoa da, eta Erromatar Inperioaren kronista, narratzaile eta geografo zen Estrabonek idatzi zuen. Edukietan, Hispaniako lurrak deskribatu ez ezik, erromatar menderakuntzak nolako eragina izan zuen ere azaldu zuen. Ikuspegi partzial samarra du beti, inperioaren interesen narratzaile baita.

Egilea: Estrabon. Geografo greziarra (K.a. 58.–K.o. 21 ), Erromatar Inperioan zehar hainbat bidaia egin zituena. Luzaro bizi izan zen Erroman. Haren Geographica lana ia osorik heldu da gaur arte. Batez ere lan historikoa bada ere, herrien arteko harremanak eta gizakiek ingurumenarekin dituztenak azaltzeko interes berezia erakusten du. Testuinguru historikoa.

Testuak nola erromatartu ziren aipatzen du Iberiar Penintsulan eta Hispanian K.a. II. mendetik aurrera, eta zein egoeratan zegoen erromanizazio hori egilearen garaian, K.o. I. mendean. Gaiak.

Egileak, atal honetako testuan, erromanizazioak nolako eragina izan zuen azaltzen du penintsularen hegoaldean, eta osagai nagusiak aipatzen ditu: – Latina ikasi eta tokian tokiko hizkuntza bertan behera uztea. – Lehengo kokaguneak erabiltzea, baina erromatar gobernuaren irizpideen arabera. – Erromatar kolonoak etortzea, tokian tokiko biztanleekin integratzera eta nahastera. – Hiri eta bizigune berriak sortzea.

Azalpena.

– Latina zen erromanizazioaren elementu nagusia, kultura batasuna ematen baitzuen, hizkuntza asko izanik ezinezkoa gertatzen zena. – Azpiegiturak, batez ere galtzadak, baina baita bestelako obrak ere: antzokiak, termak edo basilikak, osagai ezinbestekoa zirelako merkataritza egiturak garatzerakoan, eta batez ere armada arin bidaiatu ahal izatea errazten zutelako, ezinbestekoa zen gauza, gizarte “pax” hura lortuko bazuten. – Antolamendu juridikoa ere erromanizazioaren oinarrizko elementua da. – Gizarte asimilazioa eta integrazio etnikoa, guztiz kontuan izatekoak erromanizazioaren eraginkortasuna aztertzerakoan. Kolonoen zeregina funtsezkoa zen zentzu horretan, ohoreak eta negozioak partekatzen baitzituzten tokian tokiko aristokraziarekin. Ondorioa. Estrabonen testuak Iberiar Penintsulan erromanizazioak lekuen arabera izan zuen eragin desberdina erakusten du. Adi berean, jatorrizko bizimoduek izan zuten eraginaren ikusmoldea ere agertzen digu; haren iritiziz, landaldeko eremuak ziren sartzen zailenak.