1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 1
HOTSETIK HITZERA
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 2
Liburu hau inprimatzeko erabili den papera ekologikoa da eta modu jasangarrian kudeatutako basoetatik dator.
Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).
Eusko Jaurlaritzako Hezkuntza Sailak onetsia (2021-07-15) 1. argitalpena: 2022ko apirilean Azala, maketazioa eta liburuaren diseinua: Erein Azala eta barruko irudiak: © Iván Landa © M. Juncal Gutierrez Mangado eta M. José Ezeizabarrena Segurola © EREIN. Donostia 2022 ISBN: 978-84-9109-224-7 L.G.: D 16-2022 EREIN Argitaletxea Tolosa Etorbidea 107 20018 Donostia T 943 218 300 erein@erein.eus www.erein.eus
Inprimatzailea: Gertu inprimategia Zubillaga industrialdea, 9 20569 Oñati, Gipuzkoa T 943 783 309 gertugrafika@gmail.com www.gertu.net
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 3
HOTSETIK HITZERA NOLA BEREGANATZEN DUTE HIZKUNTZA HAUR EUSKALDUNEK?
M. JUNCAL GUTIERREZ MANGADO M. JOSÉ EZEIZABARRENA SEGUROLA
erein
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 4
AURKIBIDEA I. HIZKUNTZA ETA hizkuntzaK ................................................................... 15 1. ZER DA HIZKUNTZA? ............................................................................................................. 16 1a. HIZKUNTZA GIZAKION EZAUGARRI BAT DA ....................................................................................... 16 1b. HIZKUNTZAREN OINARRIZKO OSAGAIAK ........................................................................................... 18 1c. HIZKUNTZETAKO HOTSAK ..................................................................................................................... 20 1d. ZER DA HITZ BAT? ................................................................................................................................... 22 1e. PERPAUSAREN OSAGAIAK ETA FUNTZIOAK ....................................................................................... 24 1f. ADITZA DA PERPAUSAREN MUINA ....................................................................................................... 26 1g. BINAKA-BINAKA JOSIZ ERAIKITZEN DA PERPAUSA .......................................................................... 28 1h. HIZKUNTZA, AGORTZEN EZ DEN ITURRIA ........................................................................................... 30 1i. ZEINU-HIZKUNTZAK ................................................................................................................................ 32 2. HIZKUNTZEN ARTEKO ALDEAK ............................................................................................ 34 2a. HIZKUNTZA-HOTSAK (FONOLOGIA) ..................................................................................................... 34 2b. HIZKUNTZEN MUSIKA (PROSODIA) ..................................................................................................... 36 2c. HITZEN EGITURA (MORFOLOGIA) ......................................................................................................... 38 2d. HITZAK SINTAGMATAN MULTZOKATZEA (SINTAXIA) ........................................................................ 40 2e. SUBJEKTUAK ETA OBJEKTUAK BEREIZTEKO MODUAK ................................................................... 42 2f. SUBJEKTUAK MARKATZEKO MODUAK ................................................................................................ 44 2g. ADITZEN FORMA ..................................................................................................................................... 46 2h. EUSKAL ADITZAREN KONPLEXUTASUNA ........................................................................................... 48 2i. PERPAUSEKO OSAGAI ISILDUAK ........................................................................................................... 50 2j. EZETZ ESATEKO MODU ASKO DAUDE .................................................................................................. 52 2k. PERPAUS ELKARTUAK ............................................................................................................................ 54 2l. GALDERETAKO MUGIMENDUA .............................................................................................................. 56 3. HIZKUNTZA ETA GOGOA ...................................................................................................... 58 3a. HIZKUNTZA BAT DAKIGUNEAN, ZER DA DAKIGUNA? ....................................................................... 58 3b. HIZKUNTZA ETA GAITASUN KOGNITIBOAK ........................................................................................ 60 3c. HIZKUNTZA ETA PENTSAMENDUA: ZERK ERAGITEN DU ZERTAN? ................................................. 62 4. HIZKUNTZA ETA GARUNA .................................................................................................... 64 4a. NON DAUKAGU HIZKUNTZA? ............................................................................................................... 64 4b. HIZKUNTZAREN ETA GARUNAREN GARAPENA ................................................................................. 66 5. HIZKUNTZA ETA ANIMALIAK ................................................................................................ 68 5a. GIZAKIAK HIZKUNTZAREN BIDEZ KOMUNIKATZEN DIRA. ETA GAINERAKO ESPEZIEAK? ............ 68 5b. “HITZAK ESATEA” EZ DA “HITZ EGITEA” .............................................................................................. 70 6. HIZKETAN IKASTEN .............................................................................................................. 72 6a. LEHEN HIZKUNTZA(K) ............................................................................................................................ 72 6b. LEHEN HIZKUNTZAREN GARAPEN-URRATSAK .................................................................................. 74 6c. ZENBAT IKASTEN DU HAURRAK INGURUKOEN HIZKETATIK? .......................................................... 76 6d. GURASOEK IRAKASTEN AL DIETE HIZKETAN HAURREI? .................................................................. 78 6e. LEHEN HIZKUNTZAREN GARAPENA AZALTZEKOTEORIAK ............................................................... 80 7. HIZKUNTZAK ALDATU EGITEN AL DIRA? .............................................................................. 82 7a. HIZKUNTZA-ALDAKORTASUNA ............................................................................................................ 82 7b. HIZKUNTZA-ALDAKETAREN BI ERAGILE: ANALOGIA ETA BIRRANALISIA ....................................... 84 7c. UKIPENAREN ERAGINA HIZKUNTZA-ALDAKETAN ............................................................................ 86 7d. HIZKUNTZAK ALDATU EGITEN DIRA, BAINA OKERRERA EDO HOBERA? ........................................ 88
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 5
8. HIZKUNTZAREN SORRERA ................................................................................................... 90 8a. NOIZ SORTU ZEN HIZKUNTZA? ............................................................................................................. 90 8b. NOLA SORTU ZEN HIZKUNTZA? ........................................................................................................... 92
II. NOLA IKASTEN DUTE HAURREK HITZ EGITEN? ..................................... 95 9. HAURREK HIZKUNTZAZ DAKITENA NEURTZEKO TEKNIKAK ............................................... 96 9a.TEKNIKA NATURALISTAK ETA ESPERIMENTALAK .............................................................................. 96 9b.TEKNIKA NATURALISTA BATZUK: EGUNEROKOAK ETA GALDETEGIAK .......................................... 98 9c.TEKNIKA NATURALISTA GEHIAGO: SOLASALDIEN GRABAKETAK ................................................. 100 9d.TEKNIKA ESPERIMENTAL GOIZTIARRAK ............................................................................................ 102 9e. ULERMENA NEURTZEKO ON-LINETEKNIKAK ................................................................................... 104 9f. OFF-LINETEKNIKA ESPERIMENTALAK ................................................................................................. 106 9g. NEUROIRUDIETAN OINARRITUTAKO IKERKETAK ............................................................................. 108 10. HIZKUNTZAK IKASTEKO LEHEN URRATSAK: HAUTEMATEA ............................................ 110 10a. NOIZ HASTEN DIRA HAURRAK HIZKUNTZA IKASTEN? ................................................................... 110 10b. JAIOBERRIEK HAUTEMATEN DUTENA ............................................................................................. 112 10c. BELARRIAK ENGAINATU EGITEN GAITU ........................................................................................... 114 10d. HAURTXIKIEK EDOZEIN HIZKUNTZATAKO HOTSAK HAUTEMATEN DITUZTE ............................ 116 10e.TREBETASUNAK ALDATU EGITEN DIRA ADINAREKIN ..................................................................... 118 11. HIZKETAREN HASIERA ....................................................................................................... 120 11a. AURRENEKO HIZKETA-SAIAKERA ...................................................................................................... 120 11b. ZEZELERA, BAT EDO GEHIAGO? ........................................................................................................ 122 11c. ZERGATIK EZ DIRA HAUR JAIOBERRIAK HITZ EGITEKO GAI? ........................................................ 124 11d. HAUR EUSKALDUNEN LEHENENGO HIZKUNTZA-HOTSAK ........................................................... 126 11e. SILABEN EKOIZPENA .......................................................................................................................... 128 11f. HAURTXIKIEK EZ DITUZTE HITZAK HELDUEK BEZALA AHOSKATZEN .......................................... 130 12. HIZKUNTZA-HOTSETATIK HITZEN ESANAHIETARA .......................................................... 132 12a. HITZAK IKASTEAK GAUZA ASKO JAKITEA ESKATZEN DU ............................................................ 132 12b. NON HASTEN ETA AMAITZEN DIRA HITZAK? ................................................................................. 134 12c. HITZAK IDENTIFIKATZEN .................................................................................................................... 136 12d. IZENAREN ETA OBJEKTUAREN ARTEKO LOTURA .......................................................................... 138 12e. HITZAREN ETA HITZ MOTAREN ARTEKO LOTURA .......................................................................... 140 12f. HITZAK IKASTEKO BALIABIDE SOZIAL ETA GRAMATIKALAK ........................................................ 142 12g. HITZ SOLTEETATIK HARATAGOKO ULERMENA ............................................................................... 144 12h. NON GORDETZEN DITU HAURRAK LEHENENGO HITZAK? ........................................................... 146 13. HITZAK IKASTEN ............................................................................................................... 148 13a. HIZTEGIAREN GARAPENA .................................................................................................................. 148 13b. HAUR GUZTIEK EZ DUTE HIZTEGIA ABIADA BEREAN GARATZEN ............................................... 150 13c. HITZAK IKASTEKO BI ESTILO ............................................................................................................. 152 13d. HAUR EUSKALDUNEN HIZTEGIAREN NEURRIA ............................................................................. 154 13e. ZEIN DIRA HAURREK ESATEN DITUZTEN LEHENENGO HITZAK? ................................................. 156 13f. HIZTEGIA GARATZEKO URRATSAK .................................................................................................... 158 13g. ZER MOTATAKO HITZAK DIRA AURRENEKOAK? ............................................................................. 160 13h. LEHENENGO IZENEN ESANAHIA ...................................................................................................... 162 13i. LEHENENGO ADITZAK ......................................................................................................................... 164 13j. LEHENENGO ADJEKTIBOAK ............................................................................................................... 166 13k. NEURRIA ETA KOLOREA ADIERAZTEKO ADJEKTIBOAK ................................................................. 168 13l. KOKAPENA ADIERAZTEKO HITZAK .................................................................................................... 170
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 6
14. HITZEN KONPLEXUTASUNA GARATZEN ........................................................................... 172 14a. HITZ KONPLEXUAK ............................................................................................................................. 172 14b. HITZ BERRIAK SORTZEN: ATZIZKIAK ................................................................................................ 174 14c. HITZ BERRIAK SORTZEN: HITZ ELKARTUAK .................................................................................... 176 14d. ZER ESATEN DU HAURRAK LEHENAGO: AMARI, AMARENTZAT, AMAREKIN? ............................ 178 14e. ATZIZKIA LEHEN ALDIZ ESATEA EZ DA ATZIZKIA EZAGUTZEA ..................................................... 180 14f. NOR, NORI ETA NORK KASUAK EZ DIRA BERDIN IKASTEN ........................................................... 182 14g. EUSKAL ADITZAREN KONPLEXUTASUNA IKASTEN ...................................................................... 184 14h. NOLAKOAK DIRA LEHENENGO ADITZAK? ....................................................................................... 186 14i. ADITZ-PERIFRASIETAKO ASPEKTU-MARKAK ERABILTZEN ............................................................. 188 14j. ADITZAK PERTSONA-MARKEZ “JANZTEKO” LEHEN URRATSAK .................................................. 190 14k. PERTSONA-MARKA ANITZEKO ADIZKIAK ........................................................................................ 192 14l. NOIZ IKASTEN DUTE HAURREK ADIZKI KONPLEXUAK ESATEN? .................................................. 194 14m. IRAGANA ADIERAZTEN DUTEN ADIZKIAK ...................................................................................... 196 15. HITZETIK PERPAUSERAKO BIDEA ..................................................................................... 198 15a. PERPAUSAREN KONPLEXUTASUNA GARATZEN ............................................................................ 198 15b. HITZ BAKARREKO ESALDIEN AROA ................................................................................................. 200 15c. HITZAK JOSTEN ................................................................................................................................... 202 15d. HITZ ASKOKO ESALDIEN EZAUGARRIAK ......................................................................................... 204 15e. HAURREK, ESATEN DAKITENA BAINO GEHIAGO DAKITE .............................................................. 206 15f. ESALDIEN LUZERA ............................................................................................................................... 208 15g. HITZ-HURRENKERA INGELESEZ: SUBJEKTUA ADITZAREN AURRETIK ........................................ 210 15h. HITZ-HURRENKERA EUSKARAZ: ADITZA BUKAERAN, BAINA EZ BETI ........................................ 212 15i. EZETZ ESATEN IKASTEA GARRANTZIZKOA DA ................................................................................ 214 15j. PERPAUS ELKARTUAK ......................................................................................................................... 216 15k. PERPAUS ELKARTUEN ESANAHIA .................................................................................................... 218 15l. NOIZ HASTEN DIRA HAURRAK GALDERAK EGITEN? ...................................................................... 220 15m. S-GALDERAK ERRAZAGOAK DIRA O-GALDERAK BAINO INGELESEZ ......................................... 222 15n. O-GALDERAK EZ DIRA S-GALDERAK BAINO ZAILAGOAK EUSKARAZ ........................................ 224 15o. ETA GALDERAK KONPLEXUAGOAK DIRENEAN? ............................................................................ 226 15p. NOIZ HASTEN DIRA HAURRAK ERLATIBOZKO PERPAUSAK EGITEN? .......................................... 228 15q. ERLATIBOZKO GUZTIAK EZ DIRA BERDINAK .................................................................................. 230 15r. ERLATIBOZKO GUZTIAK EZ DIRA BERDINAK HAUR EUSKALDUNENTZAT ERE ........................... 232 16. BEREZKO ESANAHIRIK GABEKO HITZAK .......................................................................... 234 16a. IZENORDAINAK ................................................................................................................................... 234 16b. HIRUGARREN PERTSONAKO IZENORDAINAK ................................................................................ 236 16c. ARTIKULUAK ........................................................................................................................................ 238 16d. ZENBATZAILEAK ETA HAIEN EKOIZPEN GOIZTIARRA .................................................................... 240 16e. ZENBATZAILEAK ESATEA EZ DA ZENBATZEN JAKITEA ................................................................. 242 17. ESALDITIK SOLASERA ....................................................................................................... 244 17a. SOLASALDIA ........................................................................................................................................ 244 17b. HAURRAK BADAKIZKI SOLASALDIAREN OINARRIAK .................................................................... 246 17c. HITZ-TXANDAK SOLASALDIAN ......................................................................................................... 248 17d. SOLASALDIA BI SOLASKIDEK ERAIKITZEN DUTE ........................................................................... 250 17e. SOLASARI EUSTEKO BALIABIDEAK .................................................................................................. 252 17f. HAURRA GERO ETA SOLASKIDE HOBEA .......................................................................................... 254 17g. IPUIN-KONTAKETA .............................................................................................................................. 256 17h. IGELA REN IPUINAREN KONTAKETA ................................................................................................. 258 17i. MATTIN ZAKU IPUINAREN BIRKONTAKETA ..................................................................................... 260
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 7
17j. HAURRA, GERO ETA KONTALARI HOBEA: AUTONOMIA ................................................................. 262 17k. HAURRA, GERO ETA KONTALARI HOBEA: IPUINAREN ATALAK .................................................... 264 17l. HAURRA, GERO ETA KONTALARI HOBEA: KOHESIOA ..................................................................... 266 17m. HAURRA, GERO ETA KONTALARI HOBEA: IPUINEKO AHOTSAK .................................................. 268 17n. HAURRA, GERO ETA KONTALARI HOBEA: SENTIPENAK ............................................................... 270
III. EUSKARAREN JABEKUNTZA ELEBIDUNA XXI. MENDEAN ................ 273 18. ELEBITASUNA ETA ELEANIZTASUNA EUSKAL HERRIAN .................................................. 274 18a. ELEBITASUNA ETA ELEBIDUN MOTAK ............................................................................................. 274 18b. H1 GOIZTIARRAREN ETA H2 BERANTIARRAREN ARTEKO ALDEAK ............................................... 276 18c. H2 GOIZTIARRA ETA H2 BERANTIARRA EZ DIRA BERDIN GARATZEN .......................................... 278 18d. ELEBIDUNEK DAKITENA: BI HIZKUNTZAK BEREIZI EGITEN DIRA ....................................................... 280 18e. ELEBIDUNEK DAKITENA: BI HIZKUNTZETAKO OSAGAIAK ESALDI BEREANTXERTA DAITEZKE ... 282 18f. ELEBIDUN IZATEAK BADU BERE ABANTAILA ................................................................................... 284 18g. ELEBIDUNEN GARUNA EZ DA ELEBAKARRENA BEZALAKOA ...................................................... 286 18h. EUSKARAREN PROZESAMENDUA, GARUN ELEBIDUNEAN ......................................................... 288 18i. EUSKARA, EUSKAL HERRIKO HIZKUNTZA ....................................................................................... 290 18j. EUSKAL ESKOLAREN BILAKAERA ..................................................................................................... 292 18k. EUSKARA-EREDUAK ........................................................................................................................... 294 18l. HAUR ELEBIDUNEN GURASOEN ERABAKIAK ETA KEZKAK ........................................................... 296 18m. ELEBITASUNAREN MAMUAK (1): ATZERAPENA ............................................................................ 298 18n. ELEBITASUNAREN MAMUAK (2): HIZKUNTZA-NAHASKETA ........................................................ 300 18ñ. HASIERAKO GARAPEN-AROAK ELEBITASUN GOIZTIARREAN ...................................................... 302 18o. GRAMATIKAREN GARAPENA EUSKARA H1, 2H1 ETA H2-DUNETAN ............................................. 304 18p. ELEANIZTASUNA ................................................................................................................................ 306 18q. H3REN IRAKASKUNTZA ETA IKERKUNTZA EAEn ............................................................................ 308 18r. H1EK ALA H2K, ZEINEK DU ERAGIN HANDIAGOA H3N? ................................................................... 310
IV. HIZKUNTZAREN JABEKUNTZA, BALDINTZA BEREZIETAN ................. 313 19a. HIZKUNTZA GARATZEA ERAGOZTEN DUTEN NAHASMENDUAK ................................................ 314 19b. ENTZUMEN-URRITASUNA ................................................................................................................. 316 19c. IKUSMEN-URRITASUNA ..................................................................................................................... 318 19d. DOWN SINDROMEA ............................................................................................................................ 320 19e. WILLIAMS SINDROMEA ...................................................................................................................... 322 19f. ADIERAZPEN HIZKUNTZAREN ARAZO ESPEZIFIKOA ....................................................................... 324 19g. AUTISMOA ........................................................................................................................................... 326 19h. GARUNEKO LESIOEK ERAGINDAKO NAHASMENDUA .................................................................. 328 19i. HIZKUNTZA, GELDITU EZINEZKO INDARRA ..................................................................................... 330
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 9
Ixkiri eta Txanani
Beren umeak heldu euskaldun izatea lortu duten milaka guraso eta irakasleei
Bareak ez du ikusten basoko onddo goxoa perretxiku bila dabilen sukaldariaren edota biologoaren begiekin. Era berean, haurraren lehen hitzak era batera entzuten ditu amak, beste era batera etxekoek, eta oso bestela hizkuntzalariek ere.
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 10
HITZAURREA Guraso, hezitzaile, logopeda, irakasle eta ikasle agurgarriak: Liburu hau idazten pasa ditugun sei urteetan gauza asko aldatu dira hasierako egitasmotik, baina badira bi gauza, denbora honetan zehar egoskor mantendu direnak: bata, nola pasatzen da haurra, zarata hutsa diren hotsak egitetik euskaraz hitz egitera? ikergaldera, eta bestea, galdera horri erantzuteko (psiko-) hizkuntzalaritzak eskura jartzen dizkigun baliabideak eta ezagutzak zuekin partekatzeko nahia. Haurrak hizkuntzako zer, noiz eta nola ikasten duen azaltzeko, ezinbestekoa da jakitea zer den ikasi behar duen hizkuntza delako hori, eta nola erabiltzen den. Horregatik antolatu dugu liburua lau atal hauetan: lehen atalean hizkuntza zer den azaltzen dugu, haurraren garapenaren helmuga den (helduen) hizkuntza jakitea zer den, alegia; bigarrenean haurrek, eta euskaldunek haien artean, hizkuntza nola bereganatzen duten, edo bestela esanda, zein urrats ematen dituzten hizkuntzako osagai batzuen ezagutza bereganatzeko; hirugarren atalak Euskal Herriko gizartearen eta haurren elebitasunaren zehaztasunak jasotzen ditu, garapen elebidunaren inguruan dauden uste eta zalantzei begiratu bat emanaz; eta laugarrenean, hizkuntza normal garatzea eragozten duten gabezia fisiko edota kognitibo nagusiak ditugu hizgai, eta baita haien eraginpeko hizkuntza-garapenaren ikerlariek atera dituzten ondorio batzuk ere. Edozein zientziatan bezala, hizkuntzalaritzan egiten diren aurkikuntzak
teorietan eta datuetan oinarrizen dira eta liburu honetan aurkezten diren emaitzak ere teoria jakin batzuetan daude oinarrituta. Adibidez, perpausaren egituraketarekin zerikusia duten ataletan ikuspegi formalista nagusitzen da, Noam Chomskyren Eredu Sortzailearen ikuspegia alegia. Aldiz, hitzak azaltzeko, Ferdinand de Saussureren ikuspegi estrukturalistara jo dugu. Hurrena, ahozko testuen egituratzeaz aritzerakoan Jean Paul Bronckarten ikuspegi interakzionista sozio-diskurtsibora hurbildu gara. Hizkuntza-jabekuntzako ataletan ere bi eredu teoriko nagusitan koka daitezkeen ikerketak aipatzen ditugu, batzuk eredu sortzailekoak, eta beste batzuk erabileran oinarritutako Michael Tomaselloren eredu funtzionalistagokoak. Datuetarako, 12 urtez beheko haurren hizkuntza ezagutza eta portaera hainbat esparrutan aztertu duten ikerlanak aukeratu ditugu: hotsen hautemate-ekoizpenaz eta ahozko hitz-esaldi-testuen ulermenaz eta ekoizpenaz dihardutenak, alegia. Testuaren irakurketa arinagoa izan dadin, edukiak labur eta ahalik eta idazkera ulerterrazenean idazten saiatu gara. Asmo berarekin antolatu dugu liburuko atal eta azpiatal bakoitza gai baten inguruan, hartara irakurleak haria galdu gabe orrialdeak nahien duen hurrenkeran irakurtzeko moduan, baita atzetik aurrera ere. Ongi etorri, hizkuntzalariaren betaurrekoak jantzita, haurren hizkuntza garapenaren basora! EGILEAK
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 11
ESKERRAK ITZIAR IDIAZABALI Haur euskaldunen hizkuntza-garapenaren ikerketa sistematikoa inork landu eta bultzatu badu, hura Itziar Idiazabal da. UPV/EHUk fitxaketa ona egin zuen bere taldera 1983an ekarritako “jokalari” honekin. Genevan tesia defendatu berria zen doktore gazte hura lehenengoa izan zen Euskal Herrian erakusten badagoela ikerketa serio egiterik haurrekin jostatuz, jolas bidez frogatua baitzuen haur euskaldun txikiek deklinabideari baino arreta handiagoa jartzen ziotela esaldiko hitzen hurrenkerari. Bere tesiaren eta Bronckart & Idiazabal (1982) artikulu berritzailearen atzetik argitalpen ugari etorri ziren hezkuntzaz, haurren jarrerez eta elebitasun goiztiarraz, besteak beste. Eta haiek idazten ari zen bitartean jarri zuen abian haur euskaldunen lehenengo luzaroko datu-bilketa 1987an, Gasteizko Udalaren laguntza (1988) eta geroago Espainiako Hezkuntza Ministerioaren, UPV/EHUren eta Eusko Jaurlaritzaren laguntzak ere jaso zituena. Egitasmoan ezinbesteko lehengaia haurrak zirenez, zenbait haur euskaldunen gurasoak kontaktatu, luzaroko musutrukeko lankidetza adostu eta haurren solasaldiak grabatzeari ekin zion. Tarte batzuetan haurren bat gehiago grabatu bazen ere, lau mutiko izan ziren urteetako datu-bilketan parte-hartu zutenak, laurak bizkaitarrak: P, J, O eta M. Bigarren urratsa, datuen prestaketa nagusia, 1989-1996 bitartean gauzatu zen. Bideoen transkribaketa-berrikusketa (arkatzez) eta ordenagailu bidezko kodeketa eta analisia Itziarrek zuzendutako HEGEHJ/HIJE eta Hamburgeko Unibertsitatean Jürgen Meiselek zuzendutako BUSDE1
proiektuaren arteko lankidetzan gauzatu ziren. Hala osatu zen, guk dakigula, oraingoz gehien aztertu den haur euskaldunen corpus longitudinala. Egitasmo hartatik at, prozedura bera erabili zuen Zubirik B neska eta E mutil nafarraren luzaroko beste corpusa osatu eta aztertzeko, geroxeago. Haur euskaldun elebakar eta elebidunen gramatika-garapenari buruz dakigunaren abiapuntu eta oinarri sendoa izan dira haurren luzaroko datu-bilketa haiek. Haietan oinarritu dira UPV/EHUn defendatutako 4 doktorego-tesi (Barreña (1995), Elosegi (1998), Zubiri (1997) eta Almgren (2000)), Hamburgeko Unibertsitateko beste bi tesi (Ezeizabarrena (1996), Larrañaga (2000)) eta hainbat bestelako argitalpen (Idiazabal 1991; Meisel 1994; Kintana eta Meisel 2006, besteak beste). Idiazabalek haur euskaldunen ikerketari egindako beste ekarpen bat da eskolahaurren trebetasun narratiboa ikertzeko 2002-2010 bitartean HIJE / ELEBILAB ikertaldeetan egindako luzaroko eta zeharkako datu-bilketa. Erabilitako prozedura, birkontaketa, berritzailea izan zen Euskal Herrian. Guztira 60tik gora haurren ipuinkontaketak jaso ziren Gipuzkoako herri euskaldun bateko eta Nafarroako eremu ez-euskaldun bateko D ereduko ikastola banatan. Prozedura honakoa zen: haurrek ezagutzen ez zuten ipuin bat entzun eta 1
UPV/EHUko Haur Euskara Gaztelania Elebidunen Hizkuntza-Jabekuntza HEGEHJ taldea 1987an sortu zuen I. Idiazabalek, geroago HIJE (Hizkuntzaren irakaskuntza, jabekuntza eta erabilera) izena hartu zuena eta egun ELEBILAB dena. BUSDE (Baskisch und Spanisch: Doppelter Erstspracherwerb) proiektua, berriz, 1991n hasi zen Hamburgeko Unibertsitateko J. Meiselen zuzendaritzapean, eta 2007 inguru bitartean iraun zuen, beste izen batekin bada ere.
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 12
kontatu egin behar zuten, aurrena 5 urterekin, gero 8 urterekin eta azkenik 11rekin. Haur batzuek euskarazko ipuina birkontatu zuten, beste batzuek bi ipuin, bat euskaraz eta beste bat gaztelaniaz. Egitasmo hura Genevako Unibertsitateko J. Dolz eta beste zenbait kiderekiko lankidetzan garatutako hainbat argitalpenen sorburua izan zen (Dolz eta Idiazabal 2013) eta baita UPV/EHUko nazioarteko tesi batena ere (Manterola 2011), haien artean. Prozedura bertsuarekin bildu zituen Lascanok Iparraldeko haur euskara-frantses elebidunen ipuin (bir)kontaketak ere, Idiazabalen eta Casenaveren zuzendaritza-
pean, Baionako UPPAn defendatutako tesian (Lascano 2016). Hotsetik hitzera-ren egileok asko zor diogu Itziar Idiazabali, berak abiarazitako eta hamarkadetan zehar ilusioz eutsitako ikerketa ugariei esker izan baitugu non bilatu haur euskaldunek hizketan nola ikasten duten galderari erantzuten hasteko oinarri sendo baliozkoa. Mila esker, Itziar, haurren ahozko ekoizpenak jasotzearen eta ezagutzearen balioaz konturarazteagatik. EGILEAK
ESKERRAK
Liburua osatzeko ibilbidean lagundu digutenei: Maria Tania Barberán Gidor Bilbao Iñaki Camino Jasone Cenoz Leire Díaz de Gereñu Ines Garcia Azkoaga Gorka Elordieta Kepa Erdozia Itziar Idiazabal Itziar Laka
Joseba Lakarra David Lasagabaster Ibon Manterola Xabier Mendiguren Elizegi Amaia Munarriz Ibarrola Lontxo Oihartzabal Marie Pourquié Aitor Qing Yu Jiang Pan Blanca Urgell Adam Zawiszewski
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 13
IRAKURRI AURREKO TESTA
Hasteko, test txiki bat egitea proposatzen dizugu, hizkuntzaz dakizunaz apur bat pentsatzeko. Ea liburua bukatutakoan berdin erantzuten diozun amaierako testari!
EGIA ALA GEZURRA?
—Euskarak japonieraren eta turkieraren antza du hitzak esaldian kokatzeko moduan. —Hizkuntza berri bat ikasten duen hiztunari aldatu egiten zaio mundua ikusteko modua. —Gurasoek irakasten diote haurrari hitz egiten. —Gure arbasoek gurea baino euskara garbiagoa hitz egiten zuten. —Haur jaioberriek beren lehen-hizkuntza jaio orduko ezagutzen dute. —Urtebeteko haurrek badakizkite izenak beste hitzetatik bereizten. —Haurrek ez dute hitz berririk sortzen. —Haurrek zenbakien esanahiak erraz ikasten dituzte. —Bi urteetarako haurrek badakite galdera bat egiten zaienean erantzun egin behar dutela. —Euskal hezkuntzako A, B eta D ereduek 50 urte daramatzate euskal eskolan.
EZETZ JAKIN…
…zenbat hitz dituen euskarazko esaldirik luzeenak? Eta munduko esaldirik luzeenak? …gorputzeko zein ataletan dagoen hizkuntza? …zein animaliak dakien hizketan? …zein den munduko hizkuntzarik zailena haur txiki batentzat? …hizkuntza gizakiongan orain dela zenbat denbora sortu zen? …zergatik haur jaioberriek hizketan egiten ez duten? …zenbat hitz ikasten dituen urtebeteko haur ingelesdun batek egunean? Eta 2 urteko batek? Eta 6 urtekoak? …noiz hasten diren haurrak galderak egiten? …haur elebidunek zertarako duten joera handiagoa, esaldiak bi hizkuntzetako hitzak nahastuta ala nahastu gabe eraikitzeko? …autismoaren espektroaren nahasmendua duten haurrek zertan izaten duten arazo gehiago: hizketan aritzeko ala hizketa ulertzeko?
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 15
I. HIZKUNTZA ETA hizkuntzaK Hizkuntza hitza entzundakoan, frantsesa, euskara, gaztelania, arabiera, txinera eta halakoak datozkigu gogora, hitz egiteko era desberdinak, alegia. Baina hizkuntzen arteko desberdintasunak ez dira maila guztietan neurri berekoak izaten: bi hizkuntza (edo dialekto) oso antzekoak izan daitezke maila batean (adibidez, euskarak eta gaztelaniak 5 bokal eta 20ren bat kontsonante berdin dituzte), eta oso desberdinak beste batean (euskarak deklinabide-atzizki asko ditu, alemanierak batzuk, eta gaztelaniak eta frantsesak, bat ere ez).
Hala ere, hostun hizkuntza eta hizkera bakoitzak bere ezaugarri bereziak izan arren, nabaria da munduko hizkuntzek beren artean dituzten antzekotasun sendoak. Hasteko, osagai eta maila berak dituzte, orokorrean: hotsak eta prosodia (maila fonetiko-fonologikoa), hitzak (maila lexiko-semantikoa), hitz multzoak edo sintagmak (maila sintaktikoa), eta haien esanahia edo interpretazioa (maila semantiko-pragmatikoa). Hizkuntza guztiak dira berdin-berdin erraz edo zail, lehen-hizkuntza modura ikasten dituen edozein haur jaioberrirentzat. Horregatik, hizkuntzalari askorentzat HIZKUNTZA hitzak badu beste esanahi bat, horren ohikoa ez dena: gizaki guztiok dugun gaitasun berezia hizkuntza bat edo gehiago erabiltzeko.
Liburuaren hasierako 8 ataletan hitzaren bi adiera hauek izango ditugu kontuan: hizkuntza, zeinu-sistema jakin gisa (hizkuntza, letra xehez) eta gaitasun bezala (HIZKUNTZA, letra larriz). Hasierako ataletan zehar ikusiko dugu HIZKUNTZAk zer osagai dituen (1. atala), eta nolako lotura duen gogoarekin (3. atala) eta garunarekin (4. atala). Ondoren, HIZKUNTZArako gaitasunak gainerako espezieetatik nola bereizten gaituen (5. atala), gaitasun hori nola garatzen dugun (6 atala), eta baita espeziean nola sortu zen ere (8. atala). Bestalde, ikusiko dugu munduan zehar zenbat hizkuntza dauden, zeinusistema horiek nolakoak diren, elkarren artean zer antzekotasun eta alde dituzten (2. atala), eta baita tokiaren eta garaiaren arabera nola aldatzen diren ere (7. atala).
15
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 16
1. ZER DA HIZKUNTZA? 1a.. HIZKUNTZA GIZAKION EZAUGARRI BAT DA
Gizaki guztiok erabiltzen dugu, eta ez dago giza talderik hizkuntzarik ez duenik. Nolabait irudikatzeko, denok jantzita daramagun eta erantzi ezin dugun txapela da HIZKUNTZA. ZERTARAKO BALIO DU HIZKUNTZAK?
HIZKUNTZA pentsamenduak gizaki baten gogotik beste batzuenera helarazteko erabiltzen da, eta tresna izugarri indartsua da edozein berri, sentipen, ideia eta burutazio solaskideekin partekatzeko. HIZKUNTZA ezinbesteko baliabidea da lehenaldiaz, orainaldiaz zein etorkizunaz hitz egiteko, gizakiak izaki konkretu eta abstraktuez espekulatu eta hipotesiak eraikitzeko, galderak egiteko, txisteak kontatzeko eta gezurrak esateko, besteak beste, erabiltzen duena. HIZKUNTZA emankorra da oso. Ezin konta ahala esaldi zuzen sortzeko eta ulertzeko balio du, eta oso baliabide gutxirekin gainera (50 bat hizkuntza-hots, egitura kopuru mugatua). Edozein hizkuntzari erreparatzen diogula ere, hostuna izan edo ez, hizkuntza guztiak dira ikasgarriak, eta baita erabilgarriak ere pentsamendu konplexuak sortzeko, adierazteko eta ideia horiek gainerako hizkideekin partekatzeko. Ikus 1. irudia.
Mugikor berria ikastolako lagunei erakutsiko diet
Eraman al dezaket? Ikastolara eraman nahi du mugikor berria
1. irudia.
16
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 17
Gizaki guztiok ikasi eta hitz egiten dugu hizkuntzaren bat, nahita edo nahi gabe, adin jakin batetik aurrera, ahoan hortzak eta hanketan ilea hazten zaizkigun bezala. Esan daiteke HIZKUNTZA “atera egiten zaigula”, baina ezinbestekoa da hizkuntza zehatz batean (edo gehiagotan) aritzea, hizkuntza jakin horretako ezagutza behar bezala garatu ahal izateko. Munduan milaka hizkuntza daude, giza talde bakoitzak bere era duelako esanahiak adierazi eta ulertzeko. Ikus 2. irudia.
2. irudia. DKaixoE esateko moduak hainbat hizkuntzatan.
ARIKETA: Zer hizkuntzatakoa da nihao hitza, eta zer esan nahi du? Gauza bera al dira HIZKUNTZA eta hizkuntza? Ba al dago HIZKUNTZArik gabe hizkuntza izaterik? eta alderantziz?
17
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 18
1b. HIZKUNTZAREN OINARRIZKO OSAGAIAK
Hizkuntza pentsamenduak hitz eta hitzak pentsamendu bihurtzen dituen sistema konplexua da. Baina hitzak ez dira hizkuntzaren osagai bakarrak. Maila askotako osagaiak daude, batzuk txikiagoak (hotsak), besteak handiagoak (hitz multzoak, esaldiak, perpausak…). Hitzak, hizkuntza hostunetan, hotsez osaturik daude, baina ez dira hots-kate hutsak. Hitzak ZEINUak dira, bi osagai dituztelako: ADIERAZLEA (1) eta ADIERAZIA (2).
Hotsik gabeko hizkuntzetan, hitzak ikusmenezko seinalez osaturik daude, baina ez dira irudi hutsak. Zeinu-hizkuntzetako hitzak hitz dira, bi osagai dituztelako: adierazlea (4) eta adierazia (5).
(1) k + a + t + u (adierazlea)
(2)
(4)
(adierazia)
1. irudia. Espainiako zeinu hizkuntzan LSE katu adierazteko zeinuaren bi momentu.
Edozein hots-kate ez da hitz bat, ordea. Esate batera, katu hitzaren hots berekin osatutako utka hots-katea ez da euskal hitz bat, euskaraz ez du esanahirik eta. Hitz gehienak zeinu sinbolikoak dira, ez baitago arrazoirik esanahi jakin bati katu esateko. Katu hots-katea euskaldunontzako bakarrik da hitza, euskaraz “horrela esaten delako” (3a). Gainerako hizkuntzetan beste hitz (adierazle) bat erabiltzen da esanahi bera adierazteko (3b-c). (3) a. euskaraz:
(adierazlea)
2. irudia. Frantziako zeinu-hizkuntzan LSF katu adierazteko zeinuaren bi momentu.
(5)
(adierazia)
Zeinu-hizkuntzetan ere, zeinu gehienak sinbolikoak dira, eta (5)-en adierazlea aldatu egiten da zeinu-hizkuntza batetik bestera. Adibidez Espainiako zeinu-hizkuntzan (1. irudia) eta Frantziako zeinuhizkuntzan (2. irudia) katu adierazteko zeinu-hitzak desberdinak dira hainbat ezaugarritan: eskuen forma, kokagunea eta mugimendua. Ikus www.sematos.eu
/katu/
b. frantsesez: “xa” ahoskatua, /chat/ idatzia c. gaztelaniaz: /gato/
18
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 19
HIZKUNTZEK ZER PARTEKATZEN DUTEN Hizkuntzak elkarren oso desberdinak dira itxuraz, baina OSAGAI berak dituzte, txapelak artile desberdinez eginda dauden bezala. Hizkuntza hostun guztiek dituzte, adibidez: HOTSAK
• a, b, p… Horietako batzuk hizkuntza gehienetan aurkitzen dira, a bokal irekia adibidez. HITZAK
• Hizkuntza guztietan daude izenak (mendi), aditzak (eraman), adberbioak (gaur) eta abar. KATEGORIA LEXIKO ere esaten zaie hitz mota hauei. Horiez gain, berezixeagoak diren bestelako hitz batzuk ere aurkitu daitezke, KATEGORIA FUNTZIONAL deitutakoak, horien artean erakusleak (hori), izenordainak (ni, zu…) edo juntagailuak (edo) daude, besteak beste. HITZ MULTZOAK edo SINTAGMAK
• Hitzak galdetzeko, informatzeko, harridura adierazteko eta abar, erabiltzen ditugu, helburu komunikatiboa duten ESALDIAK osatuz. Esaldi asko hitz bakarrekoak izaten dira (Oierrena / ni! / hemen?), baina gehienek hitz gehiago izaten dituzte (Haritzekin dator / ezetz harrapatu! / atzo gauean ibili zen). Hitzak elkarrekin josiaz egitura konplexuagoak sortzen ditugu: sintagmak, perpausak eta perpaus konplexuak. SINTAGMA deritzo funtzio jakin bat betetzen duen hitz multzoari (6a-c). Adibidez, (6d) perpausean, (6c) hitz multzoak aditza osatzen du; katu bihurri hau sintagmak (6a) ibili zen aditza nork egin duen adierazten duenez, haren SUBJEKTU-SINTAGMA da. Perpaus berean, (6b) hitz multzoak ekintza noiz gertatu zen adierazten duen ADBERBIO SINTAGMA da, PREDIKATU-SINTAGMA den atzo gauean ehizan ibili zen sintagma handiagoaren barruan.
(6)
a. katu bihurri hau b. atzo gauean c. ibili zen
d. katu bihurri hau atzo gauean ehizan ibili zen
• PERPAUSA pentsamendu oso bat adierazten duen hitz edo sintagma multzoa da, eta era askotakoak daude hizkuntza guztietan: baiezko perpausak (7a), ezezkoak (7b) eta galderak (7c), besteak beste. (7)
a. katu bihurria ehizan ibili zen
b. katu bihurria ez zen ehizan ibili
c. noiz ibili zen katu bihurria ehizan? 19
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:43
Página 20
1c. HIZKUNTZETAKO HOTSAK
Bi hots mota bereizten dira hizkuntzako hotsen artean: bokalak eta kontsonanteak. Hots bakoitzak bere ezaugarriak izaten ditu, ahosguneari, ahosmoldeari eta ahostun/ahoskabe tasunei dagokienean, besteak beste. Hots multzo txiki bat nahikoa izaten du edozein hizkuntzak hizkuntza horretan dauden silaba eta hitz guztiak osatzeko. HIZKUNTZA-HOTSEN EZAUGARRIAK Hizkuntza-hotsak ekoizteko garaian, aireak bide luze, eta, batzuetan, oztopoz betea egin behar izaten du biriketatik abiatu eta ahotik edo sudurretik kanporatu bitartean: laringetik pasatu, han batzuetan ahots-kordei edota gorago topatzen duen aho-gingilari dardara eginarazi, eta aho-barrunbera iristen da. Kanporatu aurretik mihia, aho-sabaia eta hortzak topatzen ditu, hurrena, eta, bukaeran, ezpainak. Horiek guztiak nola kokatzen diren, bide zabalagoa edo estuagoa aurkitzen du aireak, eta konfigurazio horren araberako hotsa ateratzen da, azkenean. Ikus 1. irudia.
1. irudia: Hizkuntza-hotsak ekoizteko organoak.
Hizkuntza-hotsak sailkatzeko garaian hiru ezaugarri nagusi hartzen dira kontuan: AHOSGUNEA
Biriketatik kanporanzko bidean, airearen pasabidea gehien estutzen edo ixten den gunearekin du zerikusia.
AHOSMOLDEA
AHOSTUN/AHOSKABETASUNA
Aireak bidean oztoporik topatzen duen edo ez, horrekin du zerikusia.
Laringeko ahots-kordek dardara noiz egiten duten, horrekin du zerikusia: hots AHOSTUNetan, airea kanpora atera aurretik egiten dute dardara ahots-kordek; hots AHOSKABEak ekoizterakoan, berriz, ahots-korden dardara beranduago, airea kanporatu ondoren gertatzen da.
Bi hots multzo handi bereizten dira: bokalak eta kontsonanteak. Ikus http://www.ehu.eus/seg/fon/1/1 20
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 21
BOKALAK Bokalak dira ondoen hautematen diren hotsak, izan ere, bokalak ahoskatzeko garaian, aireak ez baitu erabateko trabarik aurkitzen. AHOSGUNEAREN arabera, aitzineko edo aurreko (i, e), erdiko (a) eta atzeko (o, u) bokalak bereizten dira; AHOSMOLDEAren arabera, irekiak edo behekoak (a), artekoak (e, o) eta itxiak edo goikoak (i, ü, u…). Beheragoko 2. eta 3. irudietan ikus daitezke hainbat hizkuntzatako bost bokal ohikoenak. Aurreko
Erdiko
Atzeko
Goiko Arteko Beheko
2. irudia. Triangelu bokalikoa.
3. irudia. Ezpainen itxura, bost bokalen ahoskeran.
KONTSONANTEAK Kontsonante gehiago daude bokalak baino, hizkuntza guztietan. Ohikoa izaten da hizkuntzetako kontsonanteak taula batean zerrendatzea, AHOSGUNEA, AHOSMOLDEA eta AHOSTUN/AHOSKABE tasunen arabera sailkatuta, beheragoko 1. taulan bezala.
4. irudia. Kontsonante biezpainkari baten ahoskera www.soundsofspeech.uiowa.edu .
1. taula. Euskarazko kontsonanteak idazteko erabili ohi diren grafiekin adierazita.
1. taulako zutabe bakoitzaren goiko aldean, kontsonanteei dagokien ahosgunea adierazten da. Adibidez, BIEZPAINKARIen kasuan (b, p, m) airearen pasabidea batez ere ezpainetan oztopatzen da, bi ezpainak estututa (4. irudia), eta BELAREen kasuan, aldiz, mihibizkarra aho-sabaiaren atzeko aldearen kontra edo hurbil kokatuta (g, k…). 1. taulako ezkerreko zutabean kontsonanteen AHOSMOLDEA adierazten da: HERSKARIetan, adibidez, airearen pasabidea erabat ixten da (p, b…); IGURZKARIetan, gutxiago; DARDARKARIetan, mihiak dar-dar egiten du, eta abar. Taulako gelaxka bakoitzean ezkerraldean kokatutakoak AHOSKABEak dira (p, t, k…), eta eskuinaldekoak, berriz, AHOSTUNak (b, d, g…). 21
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 22
1d. ZER DA HITZ BAT?
Hitz bat jakitea gauza asko jakitea da aldi berean: hitzaren ahoskera (fonologia), esanahia (semantika), hitzaren ezaugarri gramatikalak (morfosintaxia) eta hitza zer komunikazio egoeratan erabili behar den (pragmatika). Denok dakizkigu hitz asko, hitz bat zer den ondo jakin ez arren. Hizkuntza bateko hiztunek ezagutza handia partekatzen dute, hitz askoren forma eta esanahiaren ezagutza partekatzen dutelako. HITZ ASKO DAKIZKIGU, BAINA EZ DAKIGU OSO ONDO HITZ BAT ZER DEN Edozein hizkuntzatan, HITZak bi osagai nagusi ditu: adierazlea eta adierazia. 1b atalean ikusi bezala, hitz bakoitzaren adierazlea hots-kate jakin batek osatzen du (hizkuntza hostunetan) edo ikus daitekeen zeinu batek (hotsik gabeko zeinu-hizkuntzetan), eta adierazle horri dagokion esanahiak osatzen du hitzaren adierazia. Baina zaila da hitz bat zer den azaltzen. Hitzaren mugak ez dira beti argiak izaten hizketan ari garenean, hizketa hitz-segida konplexuetan antolatzen baitugu normalean, eta gutxitan agertzen dira hitzak banaka. Adibidez, zenbat hitz daude mandarin txineraz (1a) bezala ahoskatutako esaldian? Eta (1b) bezala ahoskatutako euskarazkoan? – – (1) a. nînéngkàndàoduoshâokeshù? b. zenbatarbolaikusteituzu?
Galdera zailak dira goikoak mandarin txineraz edo euskaraz ez dakien batentzat. Ez horrenbeste, ordea, hizkuntza horietako hiztunentzat. Zergatik? euskaldunak badakielako dituzu, ikusten, arbola eta zenbat hitzak direla, eta, denak kontatuz geroz, lau dira. Hori bezain erraza izango da txineraz dakien batentzat ere (1a)-n zenbat hitz dauden esaten. Ariketa hau errazagoa gerta daiteke esaldiak beste era batera idatzita ikusiz geroz; alegia, hitzen artean hutsuneak tartekatuta: horrela, txineraz edo euskaraz jakin gabe ere esan genezake (2a)-ko esaldiak zazpi hitz dituela eta (2b)-koak lau. – – (2) a. nî néng kàn dào duoshâo keshù? b. zenbat arbola ikusten dituzu?
Baina zer da hitz bat, orduan? Eta zergatik behar ote ditugu txineraz zazpi hitz eta euskaraz lau bakarrik, gauza bera esateko (1-2)? Galdera hauek zailak dira hiztunontzat, baina baita hizkuntzalarientzat ere.
22
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 23
ZER ESAN NAHI DUTE “ARBOLA” ETA “HANDIA” HITZEK?
arbola
Hitzak zeinuak dira, eta haiei esker da posible elkarrizketan hiztunak gogoan duen irudia (esanahia) solaskide duen entzulearen gogoan ere piztea. Esate batera, arbola eta handia hitzek, irudi bat pizten dute euskaldunon gogoan. Irudi hori ez da berdin-berdina denontzat seguru asko, baina ezaugarri asko partekatzen dituzte euskaldun guztien 1. irudia gogo-irudiek hitz hauek entzundakoan: zainak, adarrak, enborra eta hostoak izan ohi dituzten landareak (a-r-b-o-l-a entzundakoan) eta gutxi gorabeherako neurri bateko zerbait (a-n-d-i-a hots-katea entzundakoan). Irudi mentalen ugaritasun horrek erakusten du izen baten esanahia ez dela hitzaren bidez izendatzen dugun gauza zehatz bat (ikus 1. irudiko bi entzuleek pentsatzen duten arbolen arteko aldea). Hitzen esanahia askoz ere konplexuagoa da. Hala, a-r-b-o-l-a hots-kateak, nolabait esateko, ‘arbolatasun’ kontzeptu abstraktua du esanahi, ez zuhaitz jakin bat. Eta a-n-d-i-a entzuten dugunean ere ez dugu neurri jakin bat pentsatzen (2, 3, 4…? metrotik gorakoa). Gainera, 1b atalean ikusi dugun bezala, ez dago berezko arrazoirik hitz bakoitzean hots-kate jakin bati esanahi zehatz bat egokitzeko. Horregatik ez da harritzekoa, euskaraz arbola deitzen diogunari beste hizkuntzetan bestela deitzea: tree ingelesez, arbre frantsesez, shù mandarineraz. Harritzekoa ez den bezala batzuetan 2 metroko 2. irudia: bi metroko gauza handi eta txikiak. zerbait handia dela, eta beste batzuetan 2 metrokoa izan arren txikia dela esatea, segun eta 2 metroko arkakuso batez, zuhaitz batez edo etxe batez ari garen. Ikus 2. irudia. Arbola eta handia hitzak ikasterakoan gauza gehiago ere ikasten dira aldi berean: arbola izena eta handia adjektiboa direla. “Izena” eta “adjektiboa” hitz potoloek zer esan nahi duten jakin gabe ere euskaldunek badakite izenak adjektiboaren aurretik joaten direla (3a), eta ez atzetik (3b) euskaraz, eta biek (-k, -ri) marka gramatikalen atzizkiak onartzen dituztela (4a-d) baina ez nonahi kokatuta (5a-b). (3) a. arbola handia bota (4) a. arbola-k (5) a. arbola handiari
b. *handia arbola bota b. arbola-ri c. handia-k b. *arbolari handiari
d. handia-ri
Bi hitzok ezagutzea arbola eta handia erabiltzeko testuinguru egokiena zein den jakitea ere bada; alegia, jakitea zuhaitz jakin batez ari garenean zuhaitza nola aipatzea komeni den: parkeko arbola hura, arbola handia, handi hura… 23
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 24
1e. PERPAUSAREN OSAGAIAK ETA FUNTZIOAK
Perpausa pentsamendu oso baten adierazgarria da, eta bi atal nagusi ditu, subjektua eta predikatua. Predikatua aditz baten inguruan osatzen da, eta osagai bat baino gehiago izan ditzake. Osagai oinarrizkoenak subjektua eta aditza dira baina subjektuaz (S) eta aditzaz (A) gain osagai gehiago ere ager daitezke perpausetan, eta hizkuntza guztietan gainera: objektu zuzena (O), zehar-objektua (ZO) eta adberbioak, besteak beste. PERPAUSAREN OINARRIZKO OSAGAIAK PERPAUSA pentsamendu oso bat adierazten duen hitz multzoa da, aditzaren inguruan osatzen da, eta bi atal nagusi ditu: subjektua eta predikatua. Ekintza nork egiten duen edo zeren inguruan gertatzen den adierazten duen hitzak edo hitz multzoak SUBJEKTU (S) funtzioa betetzen du. Subjektuari gertatutakoa edo subjektuak egindakoa adierazten duen hitz multzoa edo sintagma PREDIKATUA da (1). (1)
a.
Mixik
txoria harrapatu du
b.
katu bihurriak
txoria harrapatu du
SUBJEKTUA
PREDIKATUA
Mixi (1a) eta katu bihurria (1b) subjektuak ditugu, biak, eta txoria harrapatu du, predikatua. Predikatuaren barruan, ekintza adierazten duen ADITZA (A) dago, harrapatu du hitz multzoa, eta beste osagai bat ere bai, ekintza jasaten duen txoria, hain zuzen. Aditzaren ekintza jasaten duenari aditzaren OBJEKTU ZUZENA (O) deitzen zaio. Predikatu batzuetan, aditza eta objektu zuzenaz gain ZEHAR-OBJEKTUA (ZO) ere ager daiteke. (2)-ko eman aditzaren esanahiak “emaile” bat egotea (katuak subjektua) eta “emana” den zerbait egotea eskatzen du (txoria objektua), baina baita ematearen ekintza nori heltzen zaion ere (txakurrari zehar-objektua). (2)
katuak txoria txakurrari eman dio
24
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 25
PERPAUSEAN EZINBESTEKOAK EZ DIREN OSAGAIAK Subjektuaz, objektu zuzenaz eta zehar-objektuaz gain osagai gehiago ere egon daitezke perpausean. Adibidez, ADBERBIO funtzioko sintagmek ekintza edo gertakariaren zehaztasun gehiago ematen dituzte (3): noiz gertatu den (gaur goizean), non (amonaren baserrian), nola (isil-isilik), eta abar. (3)
gaur goizean amonaren baserrian katu bihurriak txoria isil-isilik harrapatu du
PERPAUS BAKUNAK, KONPLEXUAK ETA OSO KONPLEXUAK Perpaus batzuk oso laburrak eta sinpleak izaten dira: osagai gutxi dituzte, eta osagai bakoitza oso hitz gutxiz osatuta dago, gainera (4). Aditz bakarra duten perpausak perpaus BAKUNAK dira. Beste batzuk, ordea, luzeagoak izan daitezke (5). (4)
katua dator
(5)
katu bihurri ilegorria aldapan behera dator korrika
Gainera, perpaus baten barruan beste perpaus bat (edo gehiago) ere txerta daiteke, (6) perpaus KONPLEXUko kolore ezberdinek adierazten duten bezala: (6)
aitonak esan zidan atzo ikusi zuela amonak baserrira ekarri zuen katua
ARIKETA: Zein da subjektua eta zein predikatua ondorengo perpausetan? • Mikelek liburua irakurri du. • Atzo gauean Irunek asko afaldu zuen. • Pizza oso goxoak egiten ditu gure anaiak. • Ander oso nekatuta iritsi da etxera. • Gose naiz.
25
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 26
1f. ADITZA DA PERPAUSAREN MUINA Hizkuntza guztietan sintagmak elkarrekin josiz osatzen da perpausa. Aditza da perpausaren muina, eta aditzaren esanahia eta izaeraren arabera antolatzen dira perpausaren oinarrizko osagaiak: subjektua, objektu zuzena eta zehar-objektua.
NOLAKO ADITZA, HALAKO OSAGARRIAK Aditzak ekintza, egoera, gertaera eta abar adierazten du, eta erori, erosi, sartu, sentitu, pentsatu hitzak aditzak dira. Aditzak erabakitzen du perpaus batek gutxienez zenbat osagai eta nolakoak behar dituen, eta aditz guztiak ez dira berdinak horretan. Batzuek osagarri gehiago izatea eskatzen dute beste batzuek baino. Adibidez, (1)-eko hiru aditzak ez dira berdinak. (1)
a. erori
b. erosi
c. eman
Erori bezalako aditz batek zer edo nor erori den adierazten duen sintagma behar du beti: sintagma hori subjektu-sintagma izaten da. (2a) perpausean erortzen dena hostoa da, eta, beraz, hostoa da subjektu-sintagma. Erosi (2b) edo eman (2c) bezalako aditzek, berriz, ekintza nork egiten duen adierazten duen subjektu-sintagmaz gain (aitonak), ekintza jasaten duen gaia edo objektua zein den adierazten duen sintagma ere behar dute (liburua). Subjektuaz (aitonak) eta objektu zuzenaz gain (liburua), ematearen ekintza norbaiti egitea eskatzen du eman aditzak, zehar-objektua, alegia (andereñoari). Ikus 1. irudia. (2)
a. hostoa erori da b. aitonak liburua erosi du c. aitonak liburua andereñoari eman dio
26
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 27
BI ADITZ MOTA NAGUSI
Hizkuntza guztietan aditzak bi mota nagusitan sailkatzen dira, ezinbestekoak dituzten osagaien arabera: IRAGANKORRAK eta IRAGANGAITZAK. Eman eta erosi aditzak iragankorrak dira, aditz horiek subjektu-sintagma (egilea, askotan) ez ezik objektu zuzena ere izatea eskatzen dutelako (2b-c). Ikus 2f atala. Aldiz, erori bezalako aditz iragangaitzek ez dute beharrezkoa objektu zuzena, edo, hobeto esanda, ez dute objektu zuzenik onartzen (3a), beste osagai batzuk (lurrera, goizean, elurtearekin) onartzen dituzten arren (3b), baita zehar objektuak (zuhaitzari) ere (3c). (3)
a. hostoa erori da
b. hostoa lurrera erori da goizean elurtearekin c. hostoa erori zaio zuhaitzari
1. irudia. Hiru aditzek ezinbesteko dituzten osagaiak.
ARIKETA: Ondorengo zein aditz esango zenuke dela iragankor eta zein iragangaitz? • saldu • eraman • bota • ekarri • egon 27
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 28
1g. BINAKA-BINAKA JOSIZ ERAIKITZEN DA PERPAUSA
Hitzak sintagmatan multzokatzen dira, urraska, egitura gero eta konplexuagoak osatuz. Baina multzokatze hori ez da nolanahi egiten, hitzak eta sintagmak era batera edo bestera josiz gero esanahi desberdina hartzen dutelako sintagmek eta perpausek. HITZEN MULTZOKATZEA
Sintagmek eta perpausek lepoko bateko perlak bezala elkarren ondoan jarritako hitz-segida baten itxura dute (1 irudia). Baina, nola josten ditugu hitzak? Banan-banan, elkarren segidan? Denak batera? (1) pilotaria finaleko partida irabaztera dator
P i l ot a r i a f i n a l e k o p a r t i d a i r a b a z t e r a d a t o r
PARTIDA PILOTARIA
FINALEKO
IRABAZTERA
DATOR
1. irudia. Perpauseko hitzen antolaketa lineala.
P i l o ta r i a
f i n a l e ko p a r t i d a i ra b a z t e r a d a t o r
Itxura guztien arabera, hitzak eta hitz muldat o r f i n a l e k o p a rt i d a i ra b a z t e r a tzoak binaka josten dira. Aurrena, bi hitzeko sintagma txiki bat osatzen dute; hari beste hitz edo sintagma bat josiz sintagma handiago bat, hari i r a b a z te r a f i n a l e k o p a rt i d a beste sintagmaren bat (edo batzuk) josita perpausa osatu arte. Esaldi bateko hitzak mailaka multzokaf in ale k o p a rt i d a tzen dira, eta egiturak eraikitzeko modu horri EGITURATZE HIERARKIKOa esaten zaio, sintagma batzuek 2. irudia. Perpausaren sintagmakako beste batzuk barne-hartzen dituztelako. antolaketaren zuhaitza. Adibidez, (1) perpausa ez da osatzen hasierako pilotaria + finaleko hitzei hirugarrena (partida) eta hari laugarrena eta abar katean gehituaz (1. irudia). Perpausak bestela osatzen dira, mailaka, behetik hasi eta goranzko bidea eginez bezala. Hala, (1)-en hasierako bi hitzek ez dute sintagma bat osatzen (pilotaria + finaleko), finaleko hitza partida hitzarekin josten baita aurrena, finaleko partida sintagma sortzeko. Finaleko partida sintagma irabazterarekin josita finaleko partida irabaztera sintagma berria sortzen da. Ondoren, sintagma handiago bat osatzen da dator-i menpeko perpausa erantsita: finaleko partida irabaztera dator. Predikatu horri pilotaria subjektua gehituta, perpaus osoa lortzen da. Pausoz pausoko egituratze hierarkikoa giza hizkuntzaren ezaugarria da, eta munduko hizkuntza guztien ezaugarria. Egituratze hierarkiko hori “adarrez” osatutako zuhaitzen bidez (2. irudia) edo kortxete bidez (2) irudika daiteke. (2)
pilotaria [[[finaleko partida] irabaztera] dator] 28
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 29
SINTAGMEN JOSKERAK ERE ESANAHIA DU Perpausari hitzek ematen diote esanahia, baina ez haiek bakarrik: hitzak nola josten diren, horrek ere esanahia ematen baitio. Gainera, sintagmak non josten diren, horrek ere zerikusi handia du perpausaren esanahiarekin. Adibidez, Lore + da + margotzen + Manex + ari hitzak hartuta esanahi bat (3. irudia) edo bestea (4. irudia) izango duten bi perpaus sortu daitezke, hitzak (3a) edo (3b) bezala, NON kokatzen ditugun. (3)
a.
b.
Lore [Manex margotzen] ari da Manex [Lore margotzen] ari da
Hurrengo (4) adibideak ere antz handia du (3)koekin, baina ez du esanahi bera, eta esanahi antzekoagoa du (3a)-rekin (3b)-rekin baino, Manex delako (3a)-n eta (4)-n margotzen aditzaren objektua, eta beraz margotzen aditzarekin batera lehenengo urratsean sintagma osatzen duena (3. irudia). (4)
3. irudia.
4. irudia.
[Manex margotzen] Lore ari da
Hala ere, (3a)-k eta (4)-k ez dute esanahi bera: (4)-n, Manex nork margotzen duen da nabarmentzen dena, eta (3a)-n, berriz, Lorek zer egiten duen.
ITXURA BAT, BAINA BI ESANAHI
Perpausak esanahi desberdina hartzen du hitzak modu batera edo bestera multzokatuz geroz ere. Adibidez, (5) irakurrita ez dakigu argi zer den bertsolariak ozen egin zuena. Kantatu? Kantatu zuela esan? Edo biak?
(5)
Ozen kantatu nuen
KANTATU NUEN
bertsolariak esan zuen ozen kantatu zuela
5. irudia.
6. irudia.
Horrelako esaldiak ANBIGUOAK direla esaten da eta ulertzeko modu bakoitza, entzuleak entzun duen hitz-segida bere gogoan multzokatzeko moduaren ondorioa da. Hala, entzule batzuek (5) entzunda bertsolariak ozen kantatu zuela ulertzen dute (5. irudia), eta hori (5) perpausa beren gogoan (6a) bezala multzokatu dutelako da (ozen eta kantatu sintagma berean). Ozen esan egin zuela ulertu dutenek, berriz (6. irudia), esaldi bera (6b) bezala multzokatu dutelako da (ozen, esan-ekin batera sintagma berean eta kantatu bestean). (6)
a. bertsolariak esan zuen [ozen kantatu zuela] b. bertsolariak esan zuen ozen [kantatu zuela]
Hizkuntza guztietan daude, multzokatze desberdinen arabera sortutako perpaus anbiguoak. 29
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 30
1h. HIZKUNTZA, AGORTZEN EZ DEN ITURRIA
Egitura mota gutxi batzuk behin eta berriro txertatuz eraikitzen dira posible diren perpaus guztiak, edozein hizkuntzatan. Hizkuntzen ezaugarri horri errekurtsibitatea esaten zaio. Errekurtsibitateak oso tresna indartsu eta emankorrak egiten ditu hizkuntzak, hizkuntza guztiek baitute baliabide mugatuekin ezin konta ahala esaldi osatzeko ahalmena. ERREKURTSIBITATEA Sintagmak elkarri txertatzea behin eta berriro egin daitekeen eragiketa da. Eta hizkuntzak perpausean egitura bat nahi adina aldiz, mugarik gabeko kopuruan errepikatzeko aukera ematen du. Egitura bat behin eta berriro beste baten barruan txertatzeari ERREKURTSIBITATEA deitzen zaio, eta HIZKUNTZAren ezaugarri horri esker, ezin konta ahala perpaus zuzen osatzea da posible edozein hizkuntzatan. (1a) adibidean kolore bakoitzak erakusten du osagai nagusi bakoitza, subjektua eta predikatua, non hasi eta amaitzen den. Baina perpaus hori askoz ere luze eta konplexuagoa bihurtu daiteke, predikatuari zehaztasun gehiago eman nahi izanez geroz: pilotaria noiz, nora, zertara datorren eta abar adierazten duten sintagmak gehituaz (1b). (1)
a. pilotaria dator b. pilotaria finaleko partida irabaztera dator igandean Labritera
Gainera, (1a)-ko subjektua den izen-sintagma (pilotaria) zehatzago egin daiteke, sintagma horretan hitz gehiago txertatuta: Lezoko (2a), plazako (2b), etxeko (2c) eta abar. Hala, subjektu-sintagma luze eta konplexuagoak osatu dira adibideotan. (2)
a. Lezoko pilotaria finaleko partida irabaztera dator b. Lezoko plazako pilotaria finaleko partida irabaztera dator c. Lezoko plazako etxeko pilotaria finaleko partida irabaztera dator
Goiko (2)-ko adibideak (1a)-n egitura sintatiko bera (izena + ko) behin eta berriro txertatuaz lortu dira, eta errekurtsibitatearen adibide ditugu.
30
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 31
ERREKURTSIBITATEAK ERE BADITU MUGA BATZUK Sintagmak eta perpausak errekurtsiboki eraiki daitezke hizkuntza guztietan, eta egitura gero eta luzeagoak sortzea zilegi da. Baina noraino jarraitu genezake hitz-multzoak gehituz esaldi gero eta konplexuagoak sortzen? Hizkuntzak ez du mugarik jartzen horretarako, berez, eta aritu gintezke esaldi batean sintagmak txertatu eta txertatu, orduak, egunak… horretan igarota ere oraindik esaldi zuzena amaitutzat eman gabe. Baina 1. irudiak erakusten duen bezala, perpausa mugarik gabe luzatzeko ahalmena izan arren, hiztunok errekurtsibitatea neurrian erabiltzen dugu solasaldian. Horretarako arrazoi asko egon daitezke, hizkuntzaren erabilerarekin lotuak: horien artean, gizakion memoria mugatua. Adibidez, 1. irudikoaren moduko elkarrizketa bat jarraitu ahal izateko, hiztunak eta entzuleak biek egin behar dute esfortzua lehenago esandakoa edo entzundakoa gogoratzeko, eta esaldi luzeak zailak izaten dira horretarako. Bestetik, komunikazio-egoera gehienetan hitz-txanda luzeegiek zaildu egiten dute komunikazioa era azkar eta eraginkorrean gertatzea. Ikus 17. atala. Gogor entrenatu duen Lezoko plazako etxeko pilotaria finaleko partida irabaztera dator igandean Labritera botileroaren lagunaren semearen irakaslearen bizilagunaren... ren kontra
Nork jokatu behar du noren kontra?
1. irudia.
ARIKETA: Ikusi dugu subjektua (pilotaria izen-sintagma) hazi egin daitekeela, hitz eta sintagma gehiago txertatuta (2). Gauza bera egin daiteke objektuarekin (finaleko partidarekin) eta gainerako osagaiekin ere. Saia zaitez (2c)-ko adibidea ahalik eta perpaus luzeena bihurtzen, errekurtsio bidez; adibidez, finaleko partida objektuaren barruan izen-sintagmak edo menpeko perpausak txertatuz.
31
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 32
1i. ZEINU-HIZKUNTZAK
Hotsik gabeko hizkuntzei zeinu-hizkuntza edo keinu-hizkuntza deitzen zaie. Zeinu-hizkuntzen erabiltzaileek eskuen formak eta mugimenduak baliatzen dituzte hitz egiteko, baina zeinu-hizkuntzak ez dira keinu multzo hutsak, benetako hizkuntzak baizik. Zeinu-hizkuntza bakoitzak bere hiztegia, fonologia eta gramatika ditu, eta askotan antz txikia izaten dute inguruan hitz egiten diren hostun hizkuntzekin. ZEINU-HIZKUNTZAK, HOTSIK GABEKO HIZKUNTZAK Ohikoa izaten da gorren edo mutuen artean eskuak eta aurpegia baliatuz hitz egitea. Hotsik gabeko hitzen hizkuntza horri zeinu-hizkuntza edo keinu-hizkuntza deitu ohi zaio. Zeinu-hizkuntza ez da, ordea, pertsona gor edo mutu guztien hitz egiteko modua. Batetik, badira pertsona gor edo mutuak zeinu-hizkuntza erabiltzen ikasi ez edo erabili nahi ez eta solaskidearen ezpainak irakurriaz eta (entzuten ez dituzten) hizkuntza-hotsak eginez komunikatzen direnak. Bestetik, zeinu hizkuntza asko daude, eta asko dira ez gor eta ez mutu izan arren zeinu-hizkuntza bat (edo gehiago) erabiltzen dakitenak ere.
ZEINU-HIZKUNTZA ASKO DAUDE Zeinu-hizkuntza asko daude munduan: lengua de signos española (LSE), Kataluniakoa (LSC), Frantziakoa (LSF), Erresuma Batukoa (BSL), Estatu Batuetako (ASL), Nikaraguakoa, Txinakoa… Eta bada nazioarteko zeinu-hizkuntza ere (ISL). Euskal Herrian, ez dago euskal zeinu-hizkuntzarik, eta Euskal Herriko zeinu-hizkuntzaren erabiltzaileek Espainiako (LSE) edo Frantziako (LSF) zeinu-hizkuntzak erabiltzen dituzte. Ikus http://www.aransgi.org/es/; http://euskal-gorrak.org, besteak beste. Hostun hizkuntzen artean gertatzen den bezala, zeinu-hizkuntza bakoitzak bere modua du esanahi bakoitza adierazteko. Hitz-hurrenkerari dagokionean ere, aldeak daude, 2d atalean ikusiko den bezala. Zeinu-hizkuntza askok Subjektu - Objektu - Aditza (SOA) hurrenkera dute, inguruan duten hizkuntza hostuna SOA edo SAO hurrenkerakoa izanik ere. Adibidez, Espainiako LSEren hitz-hurrenkera SOA da (txakurrak-uraedan), nahiz eta ahozko espainieraren hurrenkera SAO izan (el perro bebe agua ‘txakurrak-edaten du-ura’).
32
1 Atala 2022:Maquetación 1
7/4/22
11:44
Página 33
ZEINU-HIZKUNTZETAKO HITZAK Jende askok uste du gor edo mutuek komunikatzeko egiten dituzten zeinuak mimika modukoak direla, hizkuntza hostunen hiztunok hitz egitean askotan egiten ditugun keinuen antzekoak, baina ez da hala. Zeinu-hizkuntzaren ezaugarri nagusia hauxe da: hitzen adierazleak entzungarriak izan beharrean, ikusgarri eta isil izatearena. Alegia, 1c atalean aipatutako ezpain, aho, ahots-korda eta abarreko gorputz-atalak baliatu beharrean, zeinu-hizkuntzako zeinuek ezaugarri ikusgarriak dituzte, eskuen forma, kokagunea eta mugimenduaren bidez, eta aurpegiaren bidez ere adierazita, ikusmena baliatuz hautematen direnak. Zeinu-hizkuntzen erabiltzaileek esku-aurpegiak erabiliz hitzak ekoizten eta elkarri helarazten dizkiotenean, hizkuntza hostunen erabiltzaileek egiten dutenaren oso antzeko gauza egiten dute: hitzak josiaz esaldiak eraiki eta ulertu. Hostun hizkuntzetan hitzak “entzun” egiten diren bezala, zeinu-hizkuntzako hitzak “ikusi” egiten dira. Hori da alde bakarra. Hostun hizkuntza bakoitzak bere hiztegia eta gramatika dituen bezalaxe, hala gertatzen da munduko zeinu-hizkuntza ugarietan ere: bakoitzak bere hiztegia eta bere gramatika arauak ditu.
ZEINU-HIZKUNTZAKO ZEINUEN OSAGAI NAGUSIAK Eskuak dira zeinu-hizkuntzako adierazleak egiteko gorputz-atal nagusia, eta haiei esker adierazten dira zeinuaren osagaiok: KONFIGURAZIOA EDO ESKUAREN FORMA
Zabalik, itxita, atzamarra luzatuta…
ESKUEN KOKAGUNE ESPAZIALA
ESKUEN MUGIMENDUA
Begien, sudurraren, kokotsaren, lepoaren, bularraldearen, sabelaren parean; ezkerraldean, erdialdean, eskuinaldean.
Gorputzetik aurrerantz; ezkerretik eskuinera; goitik behera…, edo alderantziz.
Eskuetako bat ESKU NAGUSIA izaten da (eskuinentzat eskuina, eta ezkerrentzat esku ezkerra), eta bestea, berriz, esku LAGUNTZAILEA. Aurpegiak ere garrantzi handia du. Askotan, eskuek adierazten dutenaren indargarria izan daiteke, emozioak adierazteko oso lagungarria baita aurpegiaren bidez adierazten dena. Baina aurpegiak hizkuntzaren sintaxia eta prosodia adierazteko eginkizuna izaten du, maiz, zeinu-hizkuntza askotan, bekokia, bekainen edo ezpainen mugimenduaren arabera adierazten baita eskuen bidez adierazitako esaldia baieztapena, ezeztapena edo galdera den, besteak beste. Ikus 1. eta 2. irudiak. 1. irudia: LSEko Fa´rbolG hitza.
33
2. irudia: LSE-ko ?a´rbol? galdera.
