Nola izan garen gauza by Erein argitaletxea

NOLA IZAN GAREN GAUZA Euskal gatazkaren inguruko ipuin (ia) guztiak

Iban Zaldua NOLA IZAN GAREN GAUZA Euskal gatazkaren inguruko ipuin (ia) guztiak

hitzaurrea

Ibon Egaña Etxeberria

Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47). Liburu honek Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailaren diru-laguntza jaso du.

1. argitalpena: 2021eko azaroan.

Azala eta bildumaren diseinua: Aritz Albaizar Maketazioa: Itxaropena © Iban Zaldua @ Hitzaurrearena: Ibon Egaña Etxeberria © EREIN. Donostia 2021 ISBN: 978-84-9109-774-7 L.G.: D 1319-2021 EREIN Argitaletxea. Tolosa Etorbidea 107 20018 Donostia T 943 218 300 erein@erein.eus www.erein.eus Inprimatzailea: Itxaropena, S. A. Araba kalea, 45. 20800 Zarautz T 943 835 008 itxaropena@itxaropena.net www.itxaropena.net

AURKIBIDEA

Ibon Egañaren hitzaurrea: Adiskideak, itzalak eta beste zenbait espektro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Zuloarena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Ertzainarena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Ikastolarena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Donostiako Madril hiribidearena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Amsterdam, Florentzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 ETTa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Konspirazioaren teoriarako argudio berriak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Kontrolarena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 Ni Euskadiko Ezkerrako militantea izan nintzen. . . . . . . . . . . . . . 95 Subjektuarena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Ezkutalekua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Materialismo historikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Kontzentrazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 Memoria txarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Kartzelarena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Kronologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Trantsizioa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

Itzalak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Enkontrua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Nobela hura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 «El Partido». . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 1985 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170 Kontuak ez du erremediorik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 Aldatzen den gauza bakarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 Mantxa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Udako bidaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 Iriarte doktorearena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 Mexikoko Hiria Nazioarteko Aireportua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Lagunduko al naun?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Gerra Zibilak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 Zelula lokartua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 Karta bat M.-ri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 Epea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 Hiru kontzertu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 A89, La Transeuropéenne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284 Ametsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Nire buruarekin eztabaidan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 Zastava M57. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Zain . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298 Erorialdia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Gaurkoan esan egingo diot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Murgiltzea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Orokorra, iraunkorra, egiaztagarria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Kanpainaren amaiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Zer deritzozu ETAk jarduera armatua utzi izanari? Zein neurritan iruditzen zaizu gaurkoa egun historikoa?. 320 Nostalgiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Dena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Poliziekin amesten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334

Denbora-lerroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 Egun gris batean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 Genealogia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352 Ezer gertatu izan ez balitz bezala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Lekukotasuna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361 Pareko tabernan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366 Ibilbidea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371 Ezkutuan. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380 Pintadak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385 Partidak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 390 Transmisioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 430 Gibel solasa: Euskal Gatazkaz idazteko zazpi zio. . . . . . . . . . . . . 432 Bilduma honi buruz. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

HITZAURREA

Adiskideak, itzalak eta beste zenbait espektro Ibon Egaña Etxeberria

Gauza. La Cosa. Irakurle euskaldunen hiztegian lekua egin du Iban Zalduak (bere kuadrillari hartuta, nonbait) euskal gatazka izendatzeko darabilen eufemismoak, eta ezinbestean egon behar zuen antologia honen izenburuan. Gertatzen da batzuetan, erreferente zuzenek baino argiago izendatzen dutela errealitatea zeharbideek, eta gaitasun horixe du Gauza-k, termino ezin anbiguoagoa aipatuta badakigula zertaz ari garen, bakoitzak jarriko dion arren bere ñabardura (eta, hain zuzen, horrek egiten duela erabilgarri): Euskal Herriko gatazka politikoaz, indarkeria politikoaz, ETAz, torturaz, GALez, bizkartzainez, desagertuez, indarkeria polizialaz, baina baita hortik harantzago doan, guztia blaitu izan duen eta izendatzen zaila den zera horretaz. Gauza hizpide duten Zalduaren ipuinen antologia du irakurleak eskuartean, 1999koa da lehena eta orain arte 5

argitaragabea berriena, eta, paradoxikoa eman balezake ere, eufemismotik gutxi dute ipuin hauek. Izendatu egiten dira orriotan XX. mendearen azken herenetik aurrera bizi izandako gertaerak, atentatuak, torturak, mehatxuak eta kartzelaldiak, erreferente erreala dutenak batzuk, fikziozkoak erabat besteak. Eztabaida etikoak, politikoak, eta gertaera traumatikoak hitzetan jartzen ditu Zalduak fikziozko pieza hauetan, erreferentzia zuzenez jarri ere. Hain zuzen, poesia eta metafora auzi etiko eta politikoei iskin egiteko erabiltzearen tentazioaz dihardu bilduma honetako Mexikoko Hiria Nazioarteko Aireportua ipuinak. Erakunde klandestino berean elkarrekin ibili eta urteetara, Poeta-rekin daukan elkarrizketan, galdera ezin zuzenagoentzako erantzun lauso eta poetikoak baino ez ditu jasotzen narratzaileak, bere frustrazio eta amorrurako. Hautu estetiko eta politiko jakin baten berri ematen digu hartara ipuinak, iradokiz ez dela aski errealitatea eufemistikoki izendatzea, are gutxiago Gauzaz ari garenean eta beharrezkoa dela fikzioaren bidez hitzak jartzea indarkeriaren errealitateari, sufrimenduari. Arau guztiek dituzte salbuespenak, eta ipuin bakan batean jotzen du egileak espresio-bide metaforikoetara, noiz eta torturaren unea, akaso hitzez adieraz daitekeenaren mugak gainditzen dituen esperientzia, hitzez adierazteko unean (Murgiltzea ipuinean). Zalduaren ipuin bildumak ez bezala, tematikoa da liburu hau eta hori du berezitasunetarik bat, ipuin liburuetara bainoago ipuin bildumetara emanagoa den egile batez ari garela kontuan harturik. Ordea, idazle obsesiboa da Zaldua eta bere idazketaren gai errekurrenteenetako bat izan da euskal gatazka eta haren inguruabar guztia. Corpus 6

zabal, anitz eta koherente bat osatzen du bi hamarkada hauetako ibilbide joriak, eta antologia hau aukera ederra da corpus horretara hurbiltzeko eta ipuin horiek batasun batean irakurtzeko, liburua pieza txikiz osatutako mosaiko zabal baten gisan leitzeko. Ez dut esango irakurleak parada duela bilduma hau «nobela bat balitz bezala» irakurtzeko –tentazioa sortzen zaidan arren–, izan ere, antologia hau ipuin bilduma bat da (barka tautologia), eta hortik dator bere irakurketak eskaintzen duen bakantasuna ere. Hamarkada hauetan gatazkari heltzen dioten bi eleberri (Si Sabino viviría, 2006, eta Euskaldun guztion aberria, 2008) plazaratu baditu ere, funtsean ipuingilea da Zaldua; antologia honek nobela batek ez duen izaera du, eta hala irakurtzea komeni da. Ziur aski, gatazkaren inguruko errelatua (edo letra larriz idatzitako Errelatua) ipuin bildumaren forman baino aiseago irudikatzen dugu nobela gisa, kontakizun gutxi-asko jarraitu, lineal eta koral bezala, eta horixe izaten da euskal gatazkaz eta literaturaz edo gertatutakoaren errelatuaz aritzean hizpide izaten den generoa. Gatazkaren inguruko nobelak, Errelatuak bezala, sintesi bat eskainiko luke, hari narratibo-kronologiko batean jositako esperientzia, errealitate eta bizipen-pusken narrazio koherente bat, eskuarki pertsonaia nagusi baten edo batzuen subjektibitatearen galbahetik emana. Ipuin bildumak, ostera, derrigor egin behar dio uko sintesiari, ezinbestean da narrazio, esperientzia eta errealitate autonomoen bilduma bat, eta horrek berak egiten du berezi antologia hau. Ez baitago narrazioen edo ikuspegien sintesirik, ipuin batek ez du bestea ukatzen, esperientzia batek bestea ukatzen ez duen bezala. Errelatu bakarraren eta anitzen arteko eztabaida nobela 7

eta ipuinaren artekoarekin parekatzea behartua litzateke, jakina, baina nago ipuin bilduma honek, bere izaera poliedrikoan, beharbada hobeki isla dezakeela errelatuaren izaera zatikatua zenbait nobelak baino, hainbat subjektibitateri egiten dielako lekua (narratzaile eta pertsonaia sorta zabala lagun), bizitako hamaika errealitate eta biolentzia eramaten dituelako fikziora, eta ipuinen berezko autonomia aldeko duela, indarkeriaren esperientzia askotarikoei tartea egiten dielako, haien arteko hierarkiarik ezarri gabe. Garai historiko (eta pertsonal) ezberdinetan idatziak dira ipuin hauek, eta aldean dakarte idatzi ziren garaiaren marka. Zenbaitek, aktualitatearen urgentzia dute, gertaera edo albiste jakinen inguruan josiak baitira, edo estreinakoz prentsan argitaratu baitziren; hamarkada batzuk geroago irakurtzean, garaiko atmosfera hura etortzen zaigu, lurrin-kutxa bat ireki bagenu bezala. 1998ko ETAren suetenak askori eragin zigun akontezimendu-sentsazioa eta, zergatik ukatu, ilusioa (beranduagokoek eragin zuten eszeptizismoarekin alderatuta, esaterako) akaso bestela jaso eta irakurriko lituzke gaur egunetik idatzitako literatur lan batek; haatik, Kontrolarena irakurrita, edo ETT-arena zabalduta, 1990etako hamarkadaren amaierako giroa, eztabaidak eta emozioak berritzen zaizkigu, eta bizi izan ez zituenari haiek lehen eskutik ezagutzeko aukera ematen die antologia honek. Ez dut esan nahi fikzioak orainalditik iragan hura birsortu ezin duenik, jakina, baina iruditzen zait testu hauek aldean daramatela idatzi diren garaiaren urgentzia, perspektiba eta aldartea, indibiduala ez ezik kolektiboagoa ere badena, eta horrek ere ematen diola beste balio bat antologiari. 8

Mexikoko Hiria Nazioarteko Aireportua ipuinean, hegazkina hartzera doan narratzaileak lasaitua hartzen du erosi berria duen Katherine Mansfield-en ipuinen antologia batek hurrenkera kronologikoa jarraitzen duela ikusita: «Ez ditut jasaten bildumagilearen kapritxoz antolatutako liburuak» dio. Badakigu narratzaileek eta idazleek ez dutela zertan bat etorri, baina ez gaitu harritzen Zalduak ere ipuin antologia hau hurrenkera kronologikoaren arabera antolatu izanak. Ordena horri jarraiki dauka irakurleak ipuingile gisa handituz joan den idazle baten urratsak jarraitzeko aukera. Ibilbidean zehar zenbait obsesio errepikatzen diren arren (adulterioaren fantasia/arriskua, iragan apetatsuak, musikari buruzko solasak, bizira datozen hilak, bakan batzuk aipatze aldera), aldiko itzuli berri bat ematen die idazleak, urteak joan urteak etorri koska bat urrutirago daramatza fikzioaren posibilitateak. Fikzioa esploratzeko moduetan ez ezik, Gauzari begiratzeko hautatutako perspektiban izandako bilakaera ere jasotzen du antologiak ezinbestez: zein gaik hartzen duten garrantzia, nora begira jartzen gaituen ipuingileak, eta zein tonutan. Egoera kafkiarrak eragindako etsipena sumatzen da maiz, gertaera jakinen aurrean erreakzionatu eta interpelatzeko gogoa darie beste ipuin batzuei, eta ETAren amaieraren osteko errelatuaren inguruko kezkak sumatzen dira narrazio berriagoetan. Azken bi hamarkadetan argitaratuak dira antologia honetako testu gehienak, eta urte horiek izan dira euskal gatazkaren inguruko fikzio gehien argitaratu den garaia, ezbairik gabe. Ipuingintza garaikideak ere heldu dio auziaren irudikapen literarioari (gutxi batzuk aipatzearren, gogora ditzagun Jokin Muñoz, Eider Rodriguez, Xabier 9

Montoia edo Garazi Arrularen kontakizunak, esaterako). Leku berezia dute ugaritze horretan Zalduaren ipuinek, ez soilik, aipatu bezala, corpus zabal eta iraunkorra osatzen dutelako, ezpada bere hautu estetikoek ere bakan egiten dutelako. Jite errealistako narratiba gailen izan den garaiotan, fantasia gatazkaren inguruko literaturara ekartzean egindako apustua nabarmendu beharrekoa da Ibanen testuetan. Ez du horrek esan nahi ipuingintzaren tradizio errealistari uko egiten dionik (franko dira, baita bilduma honetan ere, errealitatearen mimesitik hurbil kokatzen diren ipuinak, sinesgarritasun erabatekoz emanak), baina bai apurka, askotariko elementu fantastikoak txertatzen joan dela gatazkaren inguruko ipuinetan, fantasia (Borges edo Cortazarrena), zientzia-fikzioa edo metaliteratura gatazkaz aritzeko bidelagun hartuta. Zalantza eragin lezake gatazkaren edo Gauzaren errealitateaz aritzeko, eta are gatazkaren inguruko zalantza etiko-politikoak literarioki agertzeko edo kritika politikoa bideratzeko fantasia hautatu izanak. Baina aski da Hiru kontzertu edo Ezkutalekua irakurtzea fantasiak eta errealitatearen difuminazioek gatazkak eragindako zuloak, minak eta zentzugabekeriak izendatzeko duten gaitasunaz jabetzeko. Izan zitekeen, baina Zalduaren ipuinetan fantasia ez da ihesbidea, aitzitik, izendatzen zaila den errealitate horretara beste leku batetik heltzeko bidea da; modu errealista eta kartesiar batean azaldu ezin dezakeguna edo Gauzak berak maiz hartutako traza absurdoa pentsatu eta irudikatzeko manera. Asko hitz egin izan da biolentzia errepresentatzearen zailtasunaz, are ezintasunaz ere. Errealismoak dituen muga batzuk fikzioak, fantasiak gaindi ditzake, ordea. Agian horregatik Gauzaz 10

ari denean, eta zehazki indarkeria hizpide denean (komandoak irudikatzean, poliziak…) fantasiara lerratzen da Zaldua, hein batean, egunerokotasuna irudikatzeko balio digun errealismoa zenbait egoera hurbil baina ulergaitz irudikatzeko hankamotz geratzen delakoan. Pau Luquek berriki gogoratzen zuenez, irudimena ez da errealitatearen ukapena. Aitzitik, «irudimenezko arteak mundua lau dimentsiotan behatzen du, ez-irudimenezko arteak hiru dimentsiotan».1 * * * Familiaren inguruan eraiki dira maiz euskal gatazkaren inguruko irudikapen literario eta artistikoak, nazioaren erreprodukzioa eta betikotzea familia barruko transmisio ideologiko eta politikoaren bidez sinbolizatu baita. Zehatzago esanda, transmisio familiar horrek ekarritako jarraikortasun, haustura eta traumak gatazka ulertzeko markoa ezarri dute hainbat fikziotan. Are herentzia hori problematizatu nahi izan duten idazleak ere (parodiatuz, mendekatuz, zalantzak sortuz) familia barruko kontakizunez baliatu dira maiz kritikarako tresna gisa. Anaien arteko gerrarena eta etsaitutako bi familien kontakizuna izan dira iruditeria abertzalean presente egon diren eta fikzio ugari elikatu dituzten beste bi tropo. Badira, jakina, familia barruko kontakizunak Zalduaren ipuinetan, baina beste marko batean garatzen dira eskuarki bere narrazioak, eta horrek badu anekdotatik harantzagoko esanahirik. Familia barruko kontakizunak direnean ere, hein batean huts egindako transmisioaz dihardute ipuinok. Lagunduko naun? ipuineko Mikelen aitaren hil 1

Pau Luque (2020). Las cosas como son y otras fantasías. Anagrama (62. or.).

osteko mendiko agurrera bidea aurkitu ezinik eta takoidun zapatekin heltzen da narratzailea, eta hala aitortzen dio Mikel mutil-lagunak: «Uste dinat oso goiz konturatu nintzela ez nuela zerikusirik batere gurasoekin eta anaiarrebekin. Zazpi urte bete berrirekin, pentsa». Hiletan abesten den Eusko gudariak urrun, kasik exotiko zaio narratzaileari eta baita hildakoaren semeari ere. Izatekotan besteren familiak dira «klanak», ongi eratutako instituzio edo komunitateak; protagonista eta pertsonaia nagusien biografiak, ostera, ez dira aberriaren transmisio-katearekin ongi lotzen diren kontakizunak. Fikzio hauetako pertsonaien harreman afektibo-sexual ugari heterosexualak ez izatea ere akaso familia tradizionalaren transmisio-bideen margenetan kokatzeko modua da liburuan. Egilearen datu biografikoak ipuinen irakurketarako bitartekotzat aipatzea zilegi bazait, ekar dezadan gogora euskara ikastolan ikasitako belaunaldikoa dela Iban, eta beharbada horrek ere azaltzen du ipuinotan transmisio familiarrarena marko nagusia ez izatea. Antologia honetako hasierako bi kontakizunek (euskaraz plazaratu zuen lehen liburukoak biak) ikastola eta euskaltegia dituzte gertaleku, alegia, euskalduntasunerako sarbidea diren espazio eta instituzioak. Nolabait, euskalduntasuna (eta harekin loturiko guztia) ikasitako zerbait gisa irudikatzean, halako distantzia bat ezartzen da, uko egiten zaio transmisioaren balizko naturaltasunaren ideiari. Euskalduntasuna diot, eta ez euskara soilik, hizkuntzarekin batera jaso ohi delako kultur erreferente saldo bat, eta baita komunitate-zentzu bat ere, nazio kultural edo politikoarekin lotua. Ordea, Zalduaren narratiban komunitate-zentzu oro da arazotsua, eta problematizazio horretatik sortuak dira zenbait ipuin. 12

Ez dago soberan gogoratzea idazle donostiarra elebiduna dela sormen literarioari dagokionez ere, azken urteotan literatur ekoizpena nagusiki euskaraz egin badu ere, eta gaztelaniazkoa izan zela lehen literatur lana (Veinte cuentos cortitos, 1989). Gogoan dut Zalduaren ipuinak estreinakoz irakurtzean hartu ninduen arroztasun moduko hura, Gezurrak, gezurrak, gezurrak (2000) aurrean nuela interpretatzen jakin ez nuena. Hogei urte joan dira, eta orduko arroztasun hark hizkuntzarekin eta erreferentzia kulturalekin zerikusia zuela esango nuke: hizkuntzarekiko lilura zerion aurrez irakurria nuen euskal literatura gehienari, tradizio eta erreferentzia-sare jakin baten oihartzunak zekartzan, eta hori bilatzen nuen euskal literaturan. Baina beste estetika bat eskaintzen zidan Zalduaren narratibak: hizkuntza kontakizunaren zerbitzuko dagoen tresna da bere ipuinetan, narrazioan eta fikzioaren makinarian jartzen duelako indarra, eta lilurarik apenas dagoelako hura adierazteko hautatutako lexikoan. Hein batean, euskaraz idaztea hautatzen du idazleak, baina ez harekin batera letorkeen «kit nazional» eta background kultural osoa. Ipuinetako erreferentzia kultural batez ere anglosaxoiek, giro erabat urbanoek eta pop kulturari egindako keinu sarriek ere hizkuntzari beste leku batetik begiratzen dion norbaiten literaturaz ari garela salatzen dute. Zalduak sarritan egiten duen euskal abertzaletasunaren iruditeria tradizionalaren parodia (bere bi nobeletan nabarmenagoa, akaso) komunitate kultural horri kanpotik, ironiatik, begiratzeko ahalegina da, eta baita haren zama historikoa bizkar gainetik arintzeko gogotik sortua ere. Finean, euskal komunitate dei diezaiokegun horretan hanka bat 13

barruan eta beste bat kanpoan (izan nahi) duen idazlea da Zaldua, eta hori jasotzen dute bere ipuinek, dela hautu estetiko edo estilistikoan, dela kokapen ideologiko eta politikoari dagokionez ere. Esan izan da Mendebaldeko literatura moderno guztiak hitz egiten duela banakoaren eta komunitatearen arteko talkaz; tentsio horrek forma propioa hartzen du Zalduaren obran eta antologia honetako ipuinetan. Gatazka horrek narrazio ugari zeharkatzen baditu ere, bereziki elkarretaratze eta manifestazioen inguruan idatzi dituen testuetan egiten da bortitzago. Obsesiboki agertzen dira orriotan gatazkaren testuinguruko bidegabekeriei erantzuteko (ETAren hilketa bat, ilegalizazioa, presoen sakabanaketa) bulkada sentitzen duten pertsonaiak, baina manifestazio edo elkarretaratzera joan eta han bizi izandako deserosotasuna azaltzen dutenak. Espazio fisiko eta ideologikoa partekatzeak komunitate bateko partaide sentiarazten ditu pertsonaiak, eta komunitateak ezinbestean ditu pertsonaientzat onargarriak ez diren alderdiak, aurresuposatzen diren fideltasunak: «Larru eta gorbata eta Loewe gehiegi nire gusturako, ETBren eta lehendakariaren kontrako oihu gehiegi», dio narratzaileak Amsterdam, Florentzia ipuinean; «ez nago eroso halakoetan, presoen eskubideen aldekoetan eroso egoten ez naizen bezala», berriz, Kontzentrazioa ipuinekoak. Banakoak komunitatean diluitzeko duen izua jasotzen dute ipuinek, ñabardura ideologikoak desagertzekoa batasunaren izenean. Beste batzuetan, «alde bateko» injustizia salatzeak «beste aldekoa» ikusezin egingo duen beldurrak oztopatzen die pertsonaiei elkarretaratzeak dakarren komunioan parte hartzea. Bitasun eta tentsio horretan, bat egiteko bulkadaren eta desagertzeko 14

beldurraren arteko talkan aurkitzen dira pertsonaiak, ebazten ez den gatazka batean. Talka muturreraino eramaten da Nire buruarekin eztabaidan ipuinean, non fantasiara jo eta 18/98 auziko atxiloketengatik protestatzeko manifestaziora joan ala ez joan eztabaidatzen duen narratzailea fisikoki bereizi egiten den «bere buruarengandik». Subjektu batu eta egonkor bat baino subjektu eszinditu bat aurkezten digu ipuinak, liburuan zehar ere badagoen ezaugarri bat, alegia, pertsonaia eta subjektuen baitako ahots-aniztasuna, konplexutasuna, barne-eztabaida, eta tentsioa irudikatzearekin batera. Ezinbestean etorri zait akordura antologia honetako hainbat narrazio irakurritakoan Bernardo Atxagaren «Herio I versus Herio II» testu hura, eta bereziki, haren izenburu alternatiboa: «edo Bataren eta Biaren artean gaudenak ez gaude erdian, baizik eta leku guztietan».2 Ezkutuan ipuinean, euskal gatazkaren gaineko ipuin bilduma bat argitaratu duen idazleari egiten dioten elkarrizketaz halaxe dio narratzaileak: «Espero bezala, galderak berehala lerratu ziren ekidistantziaren arazoaren alorrera, idazlearen erantzukizun etikoarenera, biktimekiko begirunearenera». Erraza litzateke liburu honetako pertsonaien barne-gatazkak eta bi lekutan aldi berean egoteko desira «ekidistantziaren» etiketapean sinplifikatzea. Konplexuagoa da, ordea, testuotan dagoen postura etiko eta politikoa. Aipatutako ipuineko subjektuaren eszisioak adierazten duen gisan, bikoiztasuna (edo, areago, multiplizitatea) posizio hautatu bat bainoago da barnegatazka ebatzi ezin bat, sarritan subjektuaren ondoeza, 2

Bernardo Atxaga [Banba Garziarena] (1993/10). «Herio I versus Herio II». Garziarena 8. Hemen irakurgai: https://andima.armiarma.eus

frustrazioa eta malenkonia eragiten duena. Eta adierazten du, orobat, Zalduaren ipuinen apustu etiko eta politikoa. Subjektuak bere burua kanpotik ikustea, bere baitako bikoiztasuna esploratzea baldintza da bestearengana, ezezagunarengana enpatiatik iristeko, eta ahalegin horri eutsi dio bi hamarkada hauetako ipuingintzan. Izendatu baititu euskal irakurle komunitatearentzat soziologikoki gertukoagoak diren egoera eta indarkeriak (kartzela, ilegalizazioak, torturak), baina aldi berean literaturak emandako tresnez baliatu da nagusiki ETAren indarkeria jasandakoen inguruneak, bizkartzainekin bizi direnen ahotsak eta ikuspegiak, besteak beste, sinesgarritasunez eraikitzeko. Pau Luqueren hitzetan esanda, «batek irudimena erabiltzen badu, posible du, zortea lagun, besteenganako sarbidea izatea eta besteengana iriste hori, azken finean, propiozepzio moralerako bidea da, ni poliedriko baterako ibilbide posible bat, zeina, ia ziurtasun osoz, ezezaguna baitzaigu».3 Bestearekiko dugun harremana ulertzeko moduek determinatzen dute etika, eta Zalduaren ipuinetan badago ahalegin bat, bestea, ezezaguna dena, izenik ez duena izendatzeko eta hari errealitatea emateko. Itzalak ipuinean eta izen bereko liburuan (2004), esaterako, itzal gisa ikusten diren bizkartzainei ematen zaie fikziozko bizitza eta izena. Eta, zentzu zabalagoan, ipuinotan badago sufrimendu askotarikoei tartea egiteko ahalegin kontzientea, besteak beste ETAren biktimei, edo bizkartzainarekin ibili behar zutenei. Ordea, biktima izateak ez ditu pertsonaiak biktima huts bihurtzen, ez eta moralki eredugarri ere (bada, esaterako, 3

Pau Luque, aipatutako liburua (58. or.).

biktimekiko enpatia kargu politikoak lortzeko meritutzat daukanik liburuan). Geruza gehiago dituzte pertsonaiek eta zaildu egiten du horrek on eta gaiztoen arteko bereizketa argirik egitea. Ez alferrik Gezurrak, gezurrak, gezurrak titulatu zuen liburu bat Zalduak, eta Traizioak (2001) hurrengoa; fikziozko pertsonaia hauen etikak nekez egiten du bat ez etika iraultzailearekin, ezta etika antiterroristaren balizko araztasunarekin ere, grisaren ñabardurek eta ezkutuan nahiko genituzkeen miseriek gehiago definitzen baitituzte pertsonaiak. Ezer gertatu ez balitz bezala ipuinean Elik duen pentsamenduak ere liburuan eta pertsonaiengan sumatzen den moral inperfektuez hitz egiten digu, balizko posizio puruen zailtasunaz: «Elik bere burua ikusten du erantzuten bera, ordea, biolentziaren alde egon zela noizbait, bai horixe, eta horregatik lotsatzen dela gertatutako guztiaz. Nahiz eta ondo ez duen jakingo erabili beharko lukeen hitza lotsa den, edo besteren bat». Ñabardurara eta grisera lerratzen diren ipuinek behar dute konplexutasun hori adierazteko moduko forma, halaber, formaz ari baikara literaturaz ari garenean. Pertsonaiak ez ezik, narratzaileak eta ikuspuntuak ere ugari dira ipuin askotan; zenbaitetan, perspektibismora joz gertaera baten aldaera bat baino gehiago ematen zaigu, pertsonaia bataren ala bestearen ikuspegiak ondoz ondo jarrita. Hizkuntza eta erregistroak ere gatazka-testuinguruan eremu labainkorra dira, eta baita pertsonaiak zein posizio politiko edo sozialak definitzen dituzten elementua ere; erregistroaniztasun hori birsortzen du Zalduak ipuinotan («talde armatu» esaten duenak ez du «talde terrorista» esaten), gogoraraziz hamarkada hauetan sortu diren jerga, erregistro eta ahotsen bilduma ere badela Gauza. 17