Azala klima.qxp:Maquetación 1
3/3/22
09:38
Página 1
KAIXO! LIBURU HONETAN KLIMA-ALDAKETARI BURUZKO XEHETASUN GUZTIAK AZALTZEN DIZKIZUGU. ZER GERTATZEN ZAION PLANETARI, ETA BAITA GEURI ERE!
MUNDUA ESPLORATUKO DUGU, URAREN GAINETIK ETA AZPITIK. ESPAZIOAN BARNA IBILIKO GARA. ETA DENBORAN BIDAIATUKO DUGU!
ITZELA, EZTA? ZATOZ GUREKIN, KLIMAREN KRISIA ZER DEN DESKUBRITUKO DUZU ABENTURA HONETAN. ZERGATIK SORTU DA? ZER DA BEROTZE GLOBALA? ZER ONDORIO DU? ETA, GAUZARIK GARRANTZITSUENA, ZER EGIN DEZAKE GUTAKO BAKOITZAK PLANETARI LAGUNTZEKO? DENBORAN ETA ESPAZIOAN BARNAKO BIDAIA ARGIGARRI ETA ZIRRARAGARRI HONETAN, MUNDUKO EKOSISTEMA NAGUSIETARA ERAMANGO ZAITUZTE JENNY JORDAHL-EK ETA OLE MATHISMOEN-EK, GALDERA HORIEI GUZTIEI ERANTZUTEKO. GURE BIZITZA DAGO JOKOAN!
erein
erein
erein
Klima_2022.indd 1
3/3/22 9:43
Liburu hau inprimatzeko erabili den papera ekologikoa eta % 100ean birziklatutakoa da.
Obra honen edozein erreprodukzio modu, banaketa, komunikazio publiko edo aldaketa egiteko, nahitaezkoa da jabeen baimena, legeak aurrez ikusitako salbuespenezko kasuetan salbu. Obra honen zatiren bat fotokopiatu edo eskaneatu nahi baduzu, jo CEDROra (Centro Español de Derechos Reprográficos, www.conlicencia.com; 91 702 19 70 / 93 272 04 47).
Liburu honek Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailaren diru-laguntza jaso du.
1. argitalpena: 2022ko martxoan
Ole Mathismoen and Jenny Jordahl: Hva er greia med klima? Copyright © Vigmostad & Bjørke, Norway 2019 © Itzulpenarena: Danele Sarriugarte, Rosetta T.Z. © Testuarena: Ole Mathismoen © Diseinuarena eta ilustrazioena: Jenny Jordahl © Argitalpen honena: Erein Argitaletxea, 2022 Maketazioa: Erein Argitaletxea ISBN: 978-84-9109-670-2 L. G.: D 244-2022 EREIN Argitaletxea Tolosa Etorbidea 107 20018 Donostia T 943 218 300 erein@erein.eus www.erein.eus
Klima_2022.indd 2
Inprimatzailea: Gertu inprimategia Zubillaga industrialdea 9 20569 Oñati (Gipuzkoa) T 943 783 309 gertugrafika@gmail.com www.gertu.net
3/3/22 9:43
TXIKIA ZU, TXIKIA NI
KAIXO, JENNY DUT IZENA. ASKO GUSTATZEN ZAIT ANIMALIAK MARRAZTEA!
Klima_2022.indd 3
NI OLE NAIZ. NATURARI ETA KLIMARI BURUZ IDAZTEN DUT.
3/3/22 9:43
NATURARI BURUZ GAUZA BERRIAK DESKUBRITZEA MAITE DUGU.
BADAKIZU ZER DEN KLIMAALDAKETA?
ETA BEROTEGI-EFEKTUA? ETA CO2?
EZ DA ERRAZA ULERTZEN. HITZ BITXIAK ETA ZAILAK ERABILTZEN DIRA MAIZ.
eg ia Zt I H
BAINA BEHARREZKOA DA HAU GUZTIA ZERTAN DEN JAKITEA. KLIMA-ALDAKETA DA GIZATERIAREN ARAZO NAGUSIETAKO BAT.
Klima_2022.indd 4
ETA GURE PLANETAKO BIZTANLE GUZTIOK BAT EGIN BEHAR DUGU, LEHENBAILEHEN KONPONTZEKO.
3/3/22 9:43
ZER? BAINA NI IZAKI TXIKI BAT BAINO EZ NAIZ ETA… NIRE EKINTZEK EZ DUTE BATERE AXOLA.
EZ DAUKAT AUTORIK ETA EZ NAIZ LANTEGI BATEN JABEA. ETA EZ NAIZ POLITIKARIA.
EGIAZ, DENAK GARA TXIKIAK. GURE PLANETA HONETAN 7,9 MILA MILIOI IZAKI «TXIKI» BIZI GARA. LANTEGI-JABEAK ETA POLITIKARIAK ERE «TXIKIAK» DIRA.
ZERA… ZER ESAN NAHI DUZU?
BA EZ DUGULA BEROTZE GLOBALA INOIZ GERARAZIKO BALDIN ETA BESTEEN ARDURA DELA PENTSATZEN BADUGU BETI.
ALDIZ, DENOK «PIXKA BAT» EGINEZ GERO, AZKENEAN ASKO EGINGO DUGU. ETA, HORRELA, LORTU EGINGO DUGU! BAINA BATZUEK GEHIAGO EGIN BEHARKO LUKETE BESTE BATZUEK BAINO, EZTA?
NOSKI. POLITIKARIEK, ADIBIDEZ. ETA LANTEGI-JABEEK.
Naut?
Nautilus JARRI BEHAR LUKE, BAINA EZ NEUKAN MARGO GEHIAGO.
TIRA, UTZI BERRIKETAK! IKUS DEZAGUN ZER DEN KLIMA-ALDAKETAREN KONTU HORI.
Klima_2022.indd 5
3/3/22 9:43
NAUT: PERISKOPIOA
EGUZKI-PANELAK HELIZEA LURREAN, UR AZPIAN ETA ESPAZIOAN IBIL DAITEKE NAUT. ETA DENBORAN BIDAIATZEN DU
EGUZKIAREN ETA HAIZEAREN ENERGIAREKIN DABILEN MOTORRA
Klima_2022.indd 6
3/3/22 9:43
BARATZEA INTSEKTUAK ERRESKATATZEKO ZENTROA
ZABORRA BIRZIKLATZEKO SISTEMA
KONPOST-ONTZIA
LORATEGI TROPIKALA
Klima_2022.indd 7
3/3/22 9:43
Klima_2022.indd 8
3/3/22 9:43
KLIMARI BURUZKO OINARRIZKO HIZTEGIA: BEROTEGI-EFEKTUA: FENOMENO HONEN BIDEZ, UR-LURRUNAK ETA HAINBAT GASEK, HALA NOLA CO2AK, METANOAK ETA OXIDO NITROSOAK, EGUZKIAREN BEROA (ENERGIA) GORDETZEN DUTE ATMOSFERAREN BEHE-GERUZAN, EZ DADIN ESPAZIORA ITZULI. HESI HORI GABE, LURREAN EZ LEGOKE BIZITZARIK. HALERE, ZENBAT ETA CO2 GEHIAGO PILATU, EFEKTUA HANDITU ETA TENPERATURA IGOTZEN DA, ZORUTIK HASITA TROPOSFERAREN BUKAERARA ARTE, 10-20 KMKO ALTUERAN. KLIMA-GASAK ETA BEROTEGI-EFEKTUKO GASAK: GAUZA BERA IZENDATZEKO BI MODU. IKATZA, PETROLIOA ETA GASA ERRETZEAN, AREAGOTU EGITEN DA ATMOSFERAKO CO2, METANO ETA BESTE GAS BATZUEN MAILA. ETA HORREK BEROTEGI-EFEKTUA HANDITZEN DU. BEROTZE GLOBALA: GIZAKIEK CO2 GASA ISURTZEN DUTE GASOLINA ERABILTZEAN, HEGAZKINEAN BIDAIATZEAN EDO OIHAN TROPIKALA ERRETZEAN, ETA TENPERATURA IGOTZEN DA HORREN ONDORIOZ. KLIMA-ALDAKETA: LURRA BEROTZEN DENEAN, KLIMA ALDATZEN DA. ZENBAIT LEKUTAN EURI GEHIAGO EGITEN DU ETA BESTE BATZUETAN LEHORTEA LARRIAGOTZEN DA. GAINERA, GLAZIARRAK URTU ETA ITSASOAREN MAILA IGOTZEN DA.
Klima_2022.indd 9
3/3/22 9:43
ITSASOKO BASORIK EDERRENA
BIRATU HARANTZ. ITSASOKO BASORIK EDERRENA ERAKUTSIKO DIZUT.
Klima_2022.indd 10
3/3/22 9:43
HARA, KORAL-UHARRI BAT! BIKAINA DA! BEGIRA ZENBAT KOLORE…
ZER DIRA KORALAK?
Klima_2022.indd 11
3/3/22 9:43
ANIMALIA ÑIMIÑOAK DIRA, ETA BEREN HEZURDURA KALTZIO KARBONATO IZENEKO SUBSTANTZIA BATEZ OSATURIK DAGO.
KORAL BAT HILTZEN DENEAN, HAREN HAURRA GAINEAN HAZTEN ZAIO. BERAZ, HAINBAT BELAUNALDITAKO GERUZAK DAUDE.
ORDUAN, KORAL-UHARRIAK HILERRIAK DIRA NOLABAIT ERE! BAI, BAINA BEGIRA ZER BIZIRIK DAGOEN HILERRI HAU!
ETA, MILAKA URTE GEROAGO, KORAL-BASOAK AURKITZEN DITUGU; ADIBIDEZ, HONAKO HAU. ITSASOA GEHIEGI BEROTZEN DENEAN, 30 GRADUTIK GORA, GAUZA ARRARO BAT GERTATZEN DA. ALGAK KANPORATZEN DITUZTE KORALEK, HAIENTZAT KALTEGARRIA IZAN ARREN.
Klima_2022.indd 12
ALGARIK GABE, KORALAK ZURBILDU EGITEN DIRA. HAU DA, BEREN KOLORE BIZIAK GALTZEN DITUZTE.
ETA HILTZERA IRITS DAITEZKE.
KORALEN BARRUAN ALGA TXIKI BATZUK BIZI DIRA, ELIKADURA ETA KOLOREA EMATEN DIZKIETE KORALEI.
KORALEK ETA ALGEK HARREMAN SINBIOTIKOA DUTE: EZIN DIRA BIZI BATA BESTEA GABE. KORAL-UHARRIETAN ANIMALIA-ESPEZIE MORDO BAT DAGO, OIHAN TROPIKALEAN BEZAINBESTE IA. HORREGATIK DEITZEN ZAIE «ITSASOKO BASOAK».
KORAL-UHARRIAK ZURBILTZEN ETA HILTZEN DIRENEAN, BESTE ARRAIN ETA ANIMALIA ASKO HILTZEN DIRA.
3/3/22 9:43
ISURI TOXIKOAK ETA ESTOLDETAKO ZIKINAK ERE HILGARRIAK DIRA KORALARENTZAT.
ITSASO TROPIKALETAKO KORAL-UHARRIEN % 10ETIK % 20RA DESAGERTU DA HONEZKERO.
KORALA HONDATZEN DU, HALABER, ARRASTE-ARRANTZAK, UHARRIEN GAINALDEKO ARRAINAK HARRAPATZEKO ERABILTZEN DA ETA. Itsaso tropikalak EKUATORETIK HURBIL DAUDE; LERRO ALEGIAZKO HORREK BI HEMISFERIOTAN ZATITZEN DU LURRA. INGURU HORRETAN BEROA EGITEN DU IA BETI.
ZIENTZIALARIEN IRITZIZ, EZ BADUGU BEROTZE GLOBALA GERARAZTEN, KORALAK DESAGERTU EGINGO DIRA.
IZUGARRIA DA! BAINA ZERGATIK BEROTZEN DA URA?
Klima_2022.indd 13
GOAZEN GORANTZ! SAKATU AZELERAGAILUARI…
3/3/22 9:43