Επαναδιαχείριση των "συνόρων" δημόσιων και ιδιωτικών χώρων

Στις δεκαετίες του 1980 και 1990 μια από τις κλασικές αναπτυξιακές κατευθύνσεις που προβαλλόταν από αρκετούς μελετητές πολεοδομίας, ήταν ότι ¨οι πόλεις που θα κατάφερναν να διαχειριστούν με επιτυχία τους δημόσιούς τους χώρους, θα κέρδιζαν το στοίχημα της ποιοτικής και λειτουργικής τους αναζωογόνησης.

Θα ήταν χρήσιμο να προσδιορίσουμε τους χώρους που μπορούν να ενταχθούν στην κατηγορία των «δημόσιων χώρων». Σε αυτήν εντάσσονται καταρχήν οι προφανείς δημόσιοι χώροι, το οδικό δηλαδή δίκτυο και οι δημόσιοι χώροι πρασίνου. Επιπρόσθετα όμως εντάσσονται τα ακίνητα (τεμάχια και κτήρια) των διαφόρων Κυβερνητικών Τμημάτων / Φορέων / Οργανισμών του ευρύτερου δημόσιου τομέα, αλλά και οι χώροι όπου το κοινό έχει ελεύθερη πρόσβαση όπως οι παραλίες, τα φράγματα, τα δάση κλπ. Τέλος στους δημόσιους χώρους εντάσσονται και όλα τα «ορφανά ή αδήλωτα» τεμάχια, αυτά δηλαδή που δεν έχουν καταγραμμένο ιδιοκτήτη και ως ιδιοκτησιακό κατάλοιπο, νομοτελειακά περιέρχονται σταδιακά στο κράτος.

Στους «ιδιωτικούς χώρους και ακίνητα» εμπίπτουν αυτά που έχουν ως καταγραμμένο «ιδιοκτήτη» άτομα, ιδιωτικές εταιρείες, ιδρύματα, φορείς, οργανισμούς κλπ. Η Κύπρος διαθέτει ένα καλό Κτηματολόγιο που στηρίχθηκε αφενός στη μεθοδική εργασία που έγινε επί Αγγλοκρατίας και αφετέρου στη συστηματική ψηφιοποίησή του που άρχισε τη δεκαετία του 1990. Σε αυτό είναι καταγραμμένα όλα τα ακίνητα, δημόσια και ιδιωτικά. Αρκετές λοιπόν πόλεις επένδυσαν τις τελευταίες δεκαετίες στην επαναδιαχείριση των δημόσιών τους χώρων με έργα όπως οι αναπλάσεις κεντρικών πλατειακών χώρων και παραλιακών ζωνών, πεζοδρομοποιήσεις, δίκτυα ποδηλατοδρόμων κλπ. Η πρακτική εφαρμογή αυτών των έργων και η συνεχής ποιοτική αξιολόγησή τους φανέρωνε συχνά πως για καλύτερη λειτουργική και ποιοτική ένταξή τους στους αντίστοιχους πολεοδομικούς ιστούς, χρειαζόταν κάποια μεγαλύτερη συνάφεια και συνδιαχείριση με τις εφαπτόμενες ή γειτονικές ιδιωτικές ακίνητες ιδιοκτησίες. Το γεγονός αυτό αποκάλυψε ένα νέο πεδίο πιθανών παρεμβάσεων που αφορά το σύνορο ή καλύτερα τις περιοχές που περιβάλλουν το «κοινό σύνορο» μεταξύ δημόσιων και ιδιωτικών χώρων.

Το πεδίο των παρεμβάσεων μπορεί να αφορά: α/ αυτά τα ίδια τα κοινά σύνορα των δημόσιων και ιδιωτικών χώρων που καθορίζονται με διάφορα είδη περιφράξεων, περιτοιχισμάτων κλπ. β/ το κοινό τους υπέδαφος, που νοείται ότι βρίσκεται σε «ασφαλές βάθος» σε σχέση με τις υπερκείμενες κατασκευές (και το οποίο θα πρέπει να θεσμοθετηθεί) γ/ την κοινή τους εφαπτόμενη ατμόσφαιρα που νοείται ότι βρίσκεται σε «ασφαλές ύψος» από τις υποκείμενες κατασκευές (που επίσης θα πρέπει να θεσμοθετηθεί) ή και δ/ τα τμήματα των ιδιωτικών ακινήτων που με συναίνεση ή συμφωνία με τους ιδιοκτήτες τους, θα μπορούσαν να διατεθούν υπό όρους για περιοδική ή μονιμότερη χρήση από το κοινό. Τα οφέλη από την επαναδιαχείριση των πιο πάνω «κοινών τόπων» ποικίλουν από μικρά και ανεπαίσθητα μέχρι μεγάλα και σημαντικά.

Η απλούστερη δράση-επέμβαση, που προϋποθέτει συνεργασία του «ιδιοκτήτη του ακινήτου» και του «φορέα υλοποίησης» της δράσης (που μπορεί να είναι μια Τοπική Αρχή, ένας πολιτιστικός ή καλλιτεχνικός οργανισμός, ή μια ομάδα καλλιτεχνών) αφορά την προβολή φωτεινής δέσμης ή οπτικών μηνυμάτων ή εικόνων ή βίντεο κλπ. σε κάποια επιφάνεια του ακινήτου. Κλασικά παραδείγματα τέτοιων δράσεων - παρεμβάσεων βλέπουμε συχνά να γίνονται κατά τη διάρκεια παραδοσιακών γιορτών, όπως είναι για παράδειγμα οι εορτασμοί των Χριστουγέννων, του Πάσχα κλπ. Νοείται ότι για την επίτευξη τέτοιων παρεμβάσεων απαιτείται η εξασφάλιση σχετικής συναίνεσης των ιδιοκτητών των ακινήτων ή η υπογραφή συμφωνίας και ανάλογα με την περίπτωση, η συναίνεση ή τουλάχιστον η ενημέρωση των περιοίκων. Σημειώνεται πως κατά καιρούς έχουμε δει και παρεμβάσεις - δράσεις από διάφορους «ακτιβιστικούς» φορείς χωρίς οποιαδήποτε συναίνεση. Νοείται τέλος ότι απαιτείται η εξασφάλιση των αναγκαίων αδειών από τις Αρμόδιες Αρχές. Τα οφέλη που προκύπτουν από μια τέτοια δράση είναι πολλαπλά. Οι μεν ιδιοκτήτες μπορούν ενδεχομένως να εξασφαλίσουν κάποια έσοδα από τη διάθεση ή ενοικίαση των επιφανειών των ακινήτων τους. Οι πολίτες και γενικά το κοινό από την άλλη έχει την ευκαιρία να χαρεί μια εορταστική ατμόσφαιρα, να ξαναδεί με «καλλιτεχνική ματιά» αξιόλογα κτίσματα και να απολαύσει την προβολή εικόνων, βίντεο κλπ. Με αυτή την έννοια ο δημόσιος χώρος εμπλουτίζεται πολιτιστικά και καλλιτεχνικά και ο αντίστοιχος πολεοδομικός ιστός αποκτά ακόμα ένα ποιοτικό τοπόσημο. Άλλες πιο σύνθετες δράσεις / επεμβάσεις μπορούν να περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων και τα ακόλουθα:

α. Χρησιμοποίηση επιφανειών ενός ιδιωτικού ακινήτου (ή/και δημόσιου) για σχεδίαση ή δημιουργία καλλιτεχνικών κατασκευών (ανάγλυφων ή τρισδιάστατων). Τέτοια παραδείγματα είναι και οι ζωγραφιές σε εξωτερικούς τοίχους κτηρίων (όπως αυτές του διάσημου Άγγλου καλλιτέχνη Banksy), τα γκράφιτι, οι γιγαντοαφίσες και οι ζωγραφιές σε τοίχους μεγάλων πολυκατοικιών σε διάφορες πόλεις του εξωτερικού, (συμπεριλαμβανομένης της Αθήνας) ή σε μικρότερα κτίρια, σε πόλεις και της Κύπρου (όπως σε συνοικισμούς στη Λευκωσία, ή σε κτήρια στο κέντρο της Πάφου).

β. Χρησιμοποίηση επιφανειών ιδιωτικών αναπτύξεων (ή /και δημόσιων) για στερέωση κατασκευών σκίασης σε εφαπτόμενους κοινωνικούς χώρους. (βλ. π.χ. αγκύρωση ελαφρών τεντών στον πεζόδρομο της οδού Λήδρας στη Λευκωσία).

γ. Τροποποίηση ή κατάργηση περιφράξεων ιδιωτικών αναπτύξεων (ή / και δημόσιων) με στόχο την αύξηση των κοινωνικών χώρων σε ένα πολεοδομικό ιστό (βλ. π.χ. αφαίρεση της ανατολικής περίφραξης της εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα στη Λευκωσία ή της Αγίας Παρασκευής στο κέντρο της Γεροσκήπου).

δ. Διαμόρφωση κρίσιμων διασυνδέσεων δια μέσου ιδιωτικών τεμαχίων (ή / και αναπτύξεων) για διέλευση πεζών, ποδηλατιστών κλπ. (όπως π.χ. το πέρασμα διαμέσου των εγκαταστάσεων του Ινστιτούτου Κύπρου στη Λευκωσία).

ε. Διαμορφώσεις για δημιουργία δημόσιων χώρων στάθμευσης, πρόσκαιρων ή μονιμότερων και σε τμήματα ιδιωτικών αναπτύξεων.

ζ. Κατασκευή υπόγειων οδικών συνδέσεων (για πεζούς, ποδηλάτες ή οχήματα) ή και δικτύων για μέσα μαζικής μεταφοράς. Εδώ σημειώνεται ότι υπάρχει άμεση ανάγκη του καθορισμού και της θεσμοθέτησης του μέγιστου επιτρεπόμενου βάθους για οποιεσδήποτε κατασκευές, σε όλα τα οικοδομήσιμα τεμάχια, ως πρόσθετος οικοδομικός περιορισμός. Και τούτο διότι είναι σίγουρο πως κάποια μελλοντική γενιά θα χρειαστεί κάποτε να κατασκευάσει κάποιο μικρό ή μεγαλύτερο υπόγειο οδικό τμήμα για υποβοήθηση του κυκλοφοριακού.

η. Κατασκευή υπέργειων πολυμορφικών επιφανειών σε κάποιο ύψος ασφαλείας πάνω από επιλεγμένους κοινωνικούς δημόσιους χώρους και πάνω και από παραπλήσια τμήματα ιδιωτικών χώρων. Έτσι, με τη βοήθεια και της νανοτεχνολογίας, μπορούν να μεταβληθούν κλιματολογικοί παράμετροι (όπως η σκίαση, ο ηλιασμός, ο φωτισμός, ο αερισμός κ.ά.) για επίτευξη ευνοϊκότερου μικροκλίματος σε επιλεγμένες υποπεριοχές. Τα κελύφη αυτά θα μπορούν ταυτόχρονα να χρησιμοποιηθούν και για ανάπτυξη συστημάτων για ανάκτηση ενέργειας π.χ. με φωτοβολταϊκούς συλλέκτες. Νοείται ότι στις περιπτώσεις αυτές διασφαλίζονται οι αναπτυξιακές δυνατότητες των ιδιωτικών τεμαχίων καθώς και η αισθητική της περιοχής επέμβασης.

Από τα παραδείγματα διαφαίνεται ότι οι χωρικές δράσεις – παρεμβάσεις δεν περιορίζονται στην επιφάνεια του εδάφους αλλά μπορούν να επεκταθούν και κατακορύφως πάνω και κάτω από το έδαφος. Η εφαρμογή και λειτουργία τους μπορεί να ποικίλει χρονικά, ανάλογα με τις ανάγκες και τις παραμέτρους κάθε περίπτωσης. Η επιτυχία αυτής της συνεργατικής επαναδιαχείρισης των «κοινών τόπων» εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την καθαρότητα των «στόχων» τους, την εξασφάλιση των αναγκαίων «προϋποθέσεων», τα μέσα που διαθέτουν οι διάφοροι «φορείς υλοποίησής» τους και την αντικειμενική αξιολόγηση του οφέλους που προκύπτει.

Κατά συνέπεια, οι πόλεις που κατορθώνουν να διαχειριστούν με επιτυχία τους δημόσιούς τους χώρους, αλλά και τους «κοινούς τόπους» δημόσιων και ιδιωτικών χώρων, θα μπορούν πλέον να χαρακτηρίζονται πρωτοποριακές.

Γ. Χατζημιχαήλ,

Αρχιτέκτονας