Το αγροτικό παραδοσιακά δομημένο πολιτιστικό τοπίο

Το τοπίο συνδυάζει τα ορατά στοιχεία μιας περιοχής, συμπεριλαμβανομένων των φυσικών χαρακτηριστικών όπως η μορφολογία του εδάφους, η χλωρίδα και η πανίδα, μαζί με άυλα στοιχεία όπως το φως και οι καιρικές συνθήκες, και με ανθρωπογενή στοιχεία όπως οι ανθρώπινες δραστηριότητες και το τεχνητό περιβάλλον.

Ο όρος πολιτιστικό τοπίο περιλαμβάνει μια ποικιλία αποδείξεων της αλληλεπίδρασης μεταξύ της ανθρωπότητας και του φυσικού της περιβάλλοντος. Τα πολιτιστικά τοπία συνήθως απεικονίζουν αφενός συγκεκριμένες τεχνικές της αειφόρας χρήσης της γης, λαμβάνοντας υπόψη τα χαρακτηριστικά και τα όρια του φυσικού περιβάλλοντος στο οποίο ανήκουν και αφετέρου στη συγκεκριμένη πνευματική σχέση με τη φύση.

Η προστασία των πολιτιστικών τοπίων μπορεί να συμβάλει στις σύγχρονες τεχνικές αειφόρας χρήσης της γης και στον εμπλουτισμό των φυσικών αξιών τους.

Αριθμός διεθνών και ευρωπαϊκών συμβάσεων και οργανισμών αναφέρονται στο πολιτιστικό τοπίο. Στη Συνθήκη της Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO ορίζεται ότι τα πολιτιστικά τοπία αντιπροσωπεύουν «τα συνδυασμένα έργα της φύσης και του ανθρώπου» και θεωρεί ως «πολιτιστική κληρονομιά», τα μνημεία, τα κτηριακά συγκροτήματα και τις τοποθεσίες.

Το πολιτιστικό τοπίο απειλείται τις τελευταίες δεκαετίες, κυρίως λόγω της ταχύτατης αλλαγής στην αγροκαλλιέργεια, καθώς και της επέκτασης των ζωνών ανάπτυξης. Για αυτό χρήζει προστασίας, ανάδειξης, αξιοποίησης, εμπλουτισμού, αλλά και ομαλής μετάλλαξής του.

Τοπία όμως που δημιουργήθηκαν από έναν τρόπο ζωής μπορούν να συντηρηθούν, αν δεν μπορεί να διατηρηθεί αυτός ο τρόπος ζωής; Μήπως χρειάζεται να διαφοροποιηθεί η οικονομία, να προσαρμοστεί ο νέος τρόπος ζωής στην ουσία του ανθρωπογενούς παραδοσιακά δομημένου τοπίου και αυτό να επανα-ανακαλυφθεί; Να υποστηριχτούν συστήματα επιδότησης, συνεπούς καθοδήγησης, εκπαίδευσης και ενθάρρυνσης; Να εξευρεθούν τρόποι συμμετοχής των ανθρώπων της υπαίθρου και των αστικών περιοχών στο συλλογικό γίγνεσθαι;

Η τέχνη είναι, κατά την άποψή μου, να κρατούμε κάθε φορά την ουσία και την ωφέλεια της δραστηριότητας των προηγούμενων γενιών και να την εξελίσσουμε με μελέτη, γνώση και προσοχή, παίρνοντας τη «δεδομένη παραδοσιακή» αυτή δραστηριότητα, η οποία μετουσιώθηκε μέσα στον χρόνο, ένα βήμα πιο κάτω.

Το αγροτικό ξηρολιθικό πολιτιστικό τοπίο της Κύπρου αποτελεί το κέντημα της υπαίθρου και τη γλυπτική στην πέτρα που με μόχθο οι πρόγονοί μας διαμόρφωσαν για λόγους επιβίωσης. Έκτισαν ξηρολιθικές περιφράξεις και οριοθετήσεις τεμαχίων και ρύμων-μονοπατιών, λιθόστρωτους δρόμους και δάπεδα, φρακτές, μαντριά, καμίνια πίσσας, ασβέστη και γύψου, αλώνια, πηγάδια, πετραύλακα, και συστήματα διαχείρισης του νερού, ξηρολιθικούς τοίχους αντιστήριξης του εδάφους – δόμες, στιάθκια και στιαδιές και σπιτούθκια. Έκτισαν ξηρολιθικές κατασκευές με την απόθεση του ενός λίθου στον άλλο χωρίς συνδετικό κονίαμα και με τη σταδιακή διείσδυση χώματος αναλόγως της κατασκευής.

Οι πιο πάνω όμως κατασκευές έχουν χρήση αγροτική, η οποία σήμερα δεν υφίσταται λόγω της βιομηχανοποίησης της παραγωγής των προϊόντων και των σύγχρονων μεθόδων άλλων κατασκευών. Οι ξηρολιθικοί όμως τοίχοι για παράδειγμα, επανα-ανακαλύφθηκαν σήμερα. Αυτοί αποτελούν καταφύγιο για πληθώρα ειδών χλωρίδας και πανίδας, όπως έντομα, πεταλούδες, σαύρες, βότανα και αγριολούλουδα, ερπετά και πουλιά. Οι δόμες συσσώρευαν γη και δημιουργούσαν καλλιεργήσιμο έδαφος σε άγονες εκτάσεις. Σήμερα συγκρατούν το έδαφος, εμποδίζουν τη διάβρωση, διαχειρίζονται τη γη, την υγρασία και το νερό, ενώ συντείνουν σημαντικά στην καταπολέμηση της ερημοποίησης των εδαφών. Τα λιθόστρωτα δάπεδα συγκρατούν επίσης το έδαφος, αφήνοντας τη γη να αναπνέει και επιτρέποντας στο νερό να διεισδύει.

Πέραν των, συχνά, πρόδηλων ωφελημάτων που προσφέρουν οι ξηρολιθικές κατασκευές, πρόκειται για περίτεχνα και αριστοτεχνικά δομημένα σύνολα, τα οποία παρουσιάζουν πολύ μεγαλύτερη αντοχή στον χρόνο, και οικονομία στους πόρους και αποτελούν μάρτυρες της ιστορίας της ανθρώπινης τέχνης και δημιουργίας όπως επίσης της αειφόρας διαχείρισης της γης και εμπερικλείουν αξίες του κάματου του ανθρώπου του τόπου, αξίες ιστορικές, πολιτισμικές, αισθητικές.

Δεκαετίες ενασχόλησής μας με τον ξηρολιθικό κόσμο, αχώριστες με την Αναστασία Πήττα, ταξιδεύοντας και μελετώντας κάθε γωνιά της Κύπρου και κάθε ξηρολιθική κατασκευή, και επεκτείνοντας την έρευνα και το ταξίδι μας σε πάμπολλες χώρες, συμμετέχοντας και σε αντίστοιχα συνέδρια, αυτός ο εκπληκτικός και ανεξάντλητος ξηρολιθικός κόσμος, δεν έπαυσε να μας εκπλήσσει με τον πλούτο του.

Με κύριο χορηγό το ΕΤΕΚ, την Εθνική Επιτροπή UNESCO και το Τμήμα Σύγχρονου Πολιτισμού του Υφυπουργείου Πολιτισμού, δημιουργήσαμε με την Αναστασία το 68λεπτο ντοκιμαντέρ «Πέτρα στην Πέτρα» το οποίο προβλήθηκε στις 30/11/24 στο κινηματοθέατρο «Πάνθεον». Πολύτιμοι συνεργάτες στη δημιουργία του ντοκιμαντέρ, ο Πασχάλης Παπαπέτρου στο σενάριο-σκηνοθεσία, και στη διεύθυνση φωτογραφίας ο Νίκος Αβραμίδης, ενώ πληθώρα άλλων συνεργατών αποτέλεσαν αναπόσπαστο μέρος της ολοκλήρωσής του. Όλοι οι συντελεστές περιβάλαμε το ντοκιμαντέρ με περισσή αγάπη και φροντίδα και νομίζω ότι  μπορέσαμε να μεταδώσουμε το βάθος της έρευνας που αυτό εμπερικλείει. Η αθρόα προσέλευση και το ενδιαφέρον που επιδείχτηκε κατά την προβολή του ντοκιμαντέρ μάς έδωσε ελπίδα ότι μπορεί να χρειάστηκαν πάνω από 30 χρόνια μόχθου, μελέτης και αγώνων αλλά κάτι κινείται, γρήγορα και θετικά, «αυτό προτάσσουν οι καιροί».

Αντωνία Θεοδοσίου

Αρχιτέκτονας και Μηχανικός Περιβάλλοντος

Επίτροπος Περιβάλλοντος και Ευημερίας των Ζώων