!!made in athens:Layout 1
8/9/12
8:15 PM
Page 1
!!made in athens:Layout 1
8/9/12
8:15 PM
Page 2
13η ∆ΙΕΘΝΗΣ EΚΘΕΣΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ - LA BIENNALE DI VENEZIA COMMON GROUND ∆ΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: DAVID CHIPPERFIELD ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ MADE IN ATHENS ΕΘΝΙΚΟΙ ΕΠΙΤΡΟΠΟΙ - ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ: ΠΑΝΟΣ ∆ΡΑΓΩΝΑΣ - ΑΝΝΑ ΣΚΙΑ∆Α ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ, ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΙΚΗΣ ΑΛΛΑΓΗΣ 13th INTERNATIONAL ARCHITECTURE EXHIBITION - LA BIENNALE DI VENEZIA COMMON GROUND DIRECTOR: DAVID CHIPPERFIELD GREEK PARTICIPATION MADE IN ATHENS COMMISSIONERS - CURATORS: PANOS DRAGONAS - ANNA SKIADA HELLENIC MINISTRY OF ENVIRONMENT, ENERGY AND CLIMATIC CHANGE
!!made in athens:Layout 1
8/9/12
8:15 PM
Page 3
!!made in athens:Layout 1
8/9/12
8:15 PM
Page 4
13th International Exhibition of Architecture - la Biennale di Venezia Greek participation Commissioners - Curators: Panos Dragonas, Anna Skiada. Organized by the Hellenic Ministry of Environment, Energy and Climatic Change with the collaboration of the Consulate of Greece in Venice. EXHIBITION Installation Design: Panos Dragonas, Anna Skiada. Collaborators: Varvara Christopoulou, Maria Bourdi, Maria Chassioti, Ioannis Selimiotis. Exhibitors: Andreas Angelidakis, ANTONAS Office (Aristide Antonas, Katerina Koutsogianni), Aesopos Architecture, AREA Architecture Research Athens (Styliani Daouti, Giorgos Mitroulias, Michaeljohn Raftopoulos), buerger katsota architects (Stephan Buerger, Demetra Katsota), decaARCHITECTURE (Alexandros Vaitsos, Carlos Loperena, Eleni Zabeli), draftworks* (Christiana Ioannou, Christos Papastergiou), Point Supreme Architects (Konstantinos Pantazis, Marianna Rentzou). D. & S. Antonakakis, T. Argyropoulos & C. Decavallas, Atelier Bow - Wow, I. Bertaki / C. Loukopoulou / C. Paniyiris, BIG, Boyd Cody Architects, Divercity (N. Travasaros, D. Karampelia, D. Travasaros, C. Achtypi, C. Dimitroukas), doxiadis+ (T. Doxiadis, I. Vonderthann), P. Dragonas & V. Christopoulou, D. Fatouros, FORA (Joao Fagulha, Raquel Oliveira and Joao Ruivo), C. Gkikas & E. Filtsou, ISV Architects (B. Ioannou, T. Sotiropoulos, A. van Gilder), Klab Architecture - Konstantinos Lambrinopoulos, K. Krokos, ksestudio (S. Krimizi, K. Kyriakou), N. Ktenas, Μ. Nikoloutsou & M. Filippidis, E. Scroumbelos, Solid Objectives - Idenburg Liu (Florian Idenburg, Ioannis Kandyliaris, Ilias Papageorgiou), D. Sotovikis / A. Sotovikis / C. Batziou, tense architecture network (T. Andrianopoulos, C. Mavros, T. Bampanelos), N. Valsamakis, I. Vikelas, Τ. Ch. Zenetos. Kerameikos Metaxourgeio (KM) Properties. Presentation designed by: Lamb and Lamp design group. Video documentation by: Yiannis Gaitanidis. Coordination: Evridiki Ioannidi Photographs: Charalambos Louizidis & Aikaterini - Niki Glinou, Yiorgis Yerolymbos, architects/photographers. Dimitris Michalakis, photographer. Video installation: Angelos Frantzis. Sound installation: Angelos Frantzis, Nikos Triantafyllou. Entrance graffiti: b. Production: LTH advertising. Design of printed material: Ioanna Kostika. Installation construction: Gavriil Michalis. CATALOGUE Editors | Coordinators: Panos Dragonas, Anna Skiada. Production: LTH advertising. Design: Ioanna Kostika. Proof reading: Dora Sella. Translations: Susan Apostolakis. Cover photographs: Yorgis Yerolymbos. Image sources: Architecture in Greece Archive: pp.242-243. Kyriakos Krokos Archive: pp.262-263. Elias Scroumbelos Archive: pp.240-241. Unless otherwise stated all other images and drawings were provided by the authors and exhibitors. The exhibition and catalogue are jointly funded by Greece and the European Union. The exhibition is under the patronage of the Municipality of Athens. With the kind support of the HellenicNational Centre for Maps & Cartographic Heritage and the Onassis Foundation. The exhibition and the catalogue are jointly funded by Greece and the European Union. ©2012 Ministry of Environment, Energy and Climatic Change ©for the texts: the authors
!!made in athens:Layout 1
8/9/12
8:15 PM
Page 7
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
8 Πρόλογος, Σ. Αλεξιάδης, Γενικός Γραµµατέας Χωροταξίας και Αστικού Περιβάλλοντος 10 Made in Athens, Π. ∆ραγώνας, Α. Σκιαδά 16 18 26 33 40 44 60 68 72 78 91 100 106 112 116 120 122 129 218 220 237 238 240 242 244 246 248 250 253 262 264 266 268 270 272 274 275 278 280 282 284 286 288 296 298 300 302 304 306 313
Η κρίση του δηµόσιου χώρου και η ανάκτηση των κοινών Made in Athens 1833-1933: Κοινό και µη κοινό έδαφος, Γ. Πανέτσος Μικρές Αθήνες. Ένα λιγότερο γνωστό πρόσωπο της ΕΑΧΑ ΑΕ, Ν. Γαλάνη Η Αθήνα πέρα από την κρίση, Π. Τουρνικιώτης Ανάπλαση του φαληρικού όρµου, Renzo Piano Building Workshop ∆ιάχυτη Αθήνα: δίκτυα, καταναλωτισµός και κρίση, Γ. Αίσωπος Επανάχρηση: Μια νέα αστική συνείδηση, Η. Κωνσταντόπουλος Οι πολλές όψεις της αθηναϊκής ταυτότητας, Α. Καλαντίδης Street art, b. Ασάρωτη πόλις. Τέχνη και δηµόσιος χώρος στη σύγχρονη Αθήνα, Γ. Τζιρτζιλάκης «Κοινοποιήστε!» Ν. Αναστασόπουλος Χώροι ενσαρκωµένης δηµοκρατίας, Αθήνα 2012, Θ. ∆οξιάδης Αυτοδιαχειριζόµενο Πάρκο Ναυαρίνου & Ζωοδόχου Πηγής λόκαλ/athens Προσωρινό πάρκο ∆ηµοσίου Σήµατος, Θ. ∆οξιάδης Ο Βράχος, αρχιτέκτονες doxiadis+ Αθήνα, κλίνουσα την όραση, σε τράνζιτ, Π. Μπαµπασίκας Η Αθήνα κινηµατογραφηµένη σαν ριγκ, Μ. Κατσουνάκη
138 140 148 156 164 172 180 184 192 200 208
Νέες αρχιτεκτονικές αφηγήσεις για την Αθήνα Η ανανέωση του σχεδιαστικού ήθους, Π. ∆ραγώνας Περιφερειακές κεντρικότητες, Γ. Αίσωπος Πληθυσµοί Αποσπασµάτων, ANTONAS Office Athens Charting, AREA Architecture Research Athens Π.Χ.ΑΘΗΝΑ, buerger katsota architects Ελλάδα. Γιατί είναι αδύνατον να κάνει «ένα βήµα πίσω», E. Baraona Pohl Τρολ Καζίνο, Α. Αγγελιδάκης Αθήνα, Βορειοδυτικό Πέρασµα, draftworks* Προτάσεις για την Αθήνα, Point Supreme Αρχιτέκτονες Bedrooms, decaARCHITECTURE
Η αθηναϊκή πολυκατοικία και η µοντέρνα παράδοση Πολυκατοικίες, ∆. Φιλιππίδης Πολυκατοικία στην οδό Σεµιτέλου, αρχιτέκτων Ν. Βαλσαµάκης Πολυκατοικία στην οδό Πατησίων, αρχιτέκτων ∆. Φατούρος Πολυκατοικία στην οδό Ηρώδου Αττικού, αρχιτέκτων Η. Σκρουµπέλος Πολυκατοικία στη Λεωφόρο Αµαλίας, αρχιτέκτονες Τ. Ζενέτος, Μ. Αποστολίδης Πολυκατοικία στην οδό Λουκιανού και ∆εινοκράτους, αρχιτέκτονες Θ. Αργυρόπουλος, Κ. ∆εκαβάλλας Συγκρότηµα πολυκατοικιών µε καταστήµατα και κινηµατογράφο στη Λεωφόρο Κηφισίας, αρχιτέκτων Ι. Βικέλας Πολυκατοικία στην οδό Εµµανουήλ Μπενάκη, αρχιτέκτονες ∆. & Σ. Αντωνακάκη Η µετέωρη αρχιτεκτονική και η συνεκτική αστικότητα, ∆. Φατούρος Μοντερνισµός χωρίς ουτοπία, Α. Γιακουµακάτος Ανακατασκευή πολυκατοικίας. Ιδιωτικό µουσείο, αρχιτέκτων Κ. Κρόκος «∆ικατοικία» στη Λεωφόρο Κύπρου, Παπάγου, αρχιτέκτων Ν. Κτενάς Πολυ/µονο-κατοικία, αρχιτέκτων Γ. Αίσωπος Πολυκατοικία στο Παγκράτι, αρχιτέκτονες Π. ∆ραγώνας, Β. Χριστοπούλου «Βατήρας». Πολυκατοικία στη Βούλα, αρχιτέκτονες ∆. Σοτοβίκης, Α. Σοτοβίκης, Κ. Μπάτζιου Πολυκατοικία στη Νέα Σµύρνη, αρχιτέκτονες ΜPLUSΜ Urban Lofts, Γκάζι, αρχιτέκτονες Χ. Γκίκας, Ε. Φίλτσου Urban Cubes, Klab Architecture Uptown Residences. Οικιστική ανάπτυξη στον Άγιο Θωµά Αµαρουσίου, αρχιτέκτονες Χ. Λουκοπούλου, Η. Μπερτάκη, Κ. Πανηγύρης OYSTER ISV Smart flats, ISV Architects One Athens. Μετασκευή κτιρίου Γραφείων ∆οξιάδη σε κτίριο κατοικιών, αρχιτέκτονες Divercity & Τrac Πάνω (στην Πολυκατοικία), tenςe architecture networktan 6ΓΟΚ (γεγονότα οικοδοµικής κριτικής), αρχιτέκτονες ksestudio Αλλαγή παραδείγµατος: Κεραµεικός - Μεταξουργείο, Αθήνα, Ι. Τσάκωνας 18 Steps, αρχιτέκτονες FORA, Fagulha, Oliveira, Ruivo Party wall, αρχιτέκτονες Solid Objectives - Idenburg Liu (SO – IL) Holy Road, αρχιτέκτονες BIG - Bjarke Ingels Group Κτίριο κατοικιών στην οδό Κεραµεικού, Atelier Bow-Wow Συγκρότηµα κατοικιών στην οδό Ιάσονος, Μεταξουργείο, Boyd Cody Architects Η ανώνυµη παράδοση της πολυκατοικίας, R. Woditsch Μόχθος, Πόλη, Αρχιτεκτονική: η Αθήνα ως Περίπτωση, P.-V. Aureli, M. Shéhérazade Giudici, Π. Ησαΐας
322 Got To Be Real 1 + 2, Α. Φραντζής 327 A Strange Day, Α. Φραντζής, Ν. Τριανταφύλλου 328 Η εγκατάσταση στο ελληνικό περίπτερο, Π. ∆ραγώνας, Α. Σκιαδά, Β. Χριστοπούλου, Μ. Μπούρδη, Μ. Χασιώτη 330 Βιογραφικά συντελεστών
!!made in athens:Layout 1
madeINathens
8/9/12
8:15 PM
Page 8
8<
The architecture is often an invaluable source about the lifestyle and the evolution of cities, as well as a “library” regarding the history of the values, the culture and the development of every nation. In other words, it is the means to understand how common things work and at the same time to create our personal shelter. Since architecture is a form of art that serves man, it should be implemented and applied for his interest. In the times of crisis we are going through, architecture lands and changes from a means to implement desire, pleasure and lifestyle into a means of management as far as common problems, goods, ideas and values are concerned. As part of a new vision regarding the role of architecture within the standards of the past decade’s prosperity, we have to lay emphasis on the idea of community, of public space, surpassing the importance of the individual, to highlight and protect the common ground. The Greek participation in this year's Biennale presents and composes the "mosaic" of the Athenian urban landscape, in the period of the economic crisis, through two themes, the private sector and public space. The first shows the development of the typology of the building with twenty-five structures by both known and unknown creators. The second highlights the positive aspect of the crisis and its impact on the public space through initiatives - interventions of creative teams of the city and the architects’ design proposals. The expo participation aims to highlight the positive forces that are formed within the critical present while also outlining a better future for the city and its architecture. The goal of YPEKA (Ministry of Environment, Energy & Climate Change) is not only the participation in this discussion of the 13th Biennale of Architecture, and the distinct Greek presence, but above all, the emergence of modern Greek architectural work, and membership in international affairs.
Socrates Alexiadis, Architect General Secretary for Regional Planning and Urban Development
!!made in athens:Layout 1
madeINathens
8/9/12
9:24 PM
Page 180
180 <
ΕΛΛΑ∆Α: ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ Α∆ΥΝΑΤΟΝ ΝΑ ΚΑΝΕΙ «ΕΝΑ ΒΗΜΑ ΠΙΣΩ» GREECE: THE IMPOSSIBILITY OF ‘STEPPING BACK’ ETHEL BARAONA POHL | DPR-BARCELONA
«Η κριτική πράξη θα αποτελείται από µία ανασύνθεση των θραυσµάτων, αφού έχουν ιστοριοποιηθεί: στο ″ξαναµοντάρισµά″ τους». Manfredo Tafuri, Η Σφαίρα και ο Λαβύρινθος “The critical act will consist of a recomposition of the fragments once they are historicized: in their “remontage”. Manfredo Tafuri, The Sphere and the Labyrinth
Η τρέχουσα κοινωνικοπολιτική και οικονοµική κατάσταση στην Ελλάδα βρίσκεται στο δυσκολότερο σηµείο της από τότε που η χώρα υιοθέτησε το ευρώ λόγω τόσο της παγκόσµιας οικονοµικής κρίσης όσο και των ανεξέλεγκτων δηµόσιων δαπανών. Αυτή η επική αποτυχία των παγκόσµιων χρηµατοοικονοµικών αγορών, που αντιπροσωπεύει συγχρόνως και αποτυχία ηθικής, είχε αντίκτυπο στο αρχιτεκτονικό σκηνικό στο βαθµό που η αρχιτεκτονική έχει βαθύτατες διασυνδέσεις µε την οικονοµία. Η αντιπροσώπευση της τρέχουσας κατάστασης σε ένα διεθνές αρχιτεκτονικό γεγονός, όπως η Μπιενάλε της Βενετίας, µπορεί να είναι εγχείρηµα δύσκολο, διότι δεν µπορούµε να αµφισβητήσουµε το γεγονός ότι τα τελευταία δέκα χρόνια η αξία της αρχιτεκτονικής έχει εκτιµηθεί σχεδόν αποκλειστικά µε βάση οικονοµική και το κραχ αυτό έχει αντίκτυπο σε µικρού και µεσαίου µεγέθους αρχιτεκτονικά γραφεία ανά τον κόσµο. Ο Manfredo Tafuri έθεσε το ζήτηµα το 1969, στο δοκίµιό του «Προς µία Κριτική της Αρχιτεκτονικής Ιδεολογίας»1, ότι «όσοι θα ήθελαν να συσχετίσουν την αρχιτεκτονική µε τη µοίρα της πόλεως, µπορούν µόνον να κατανοήσουν την ίδια την πόλη ως συγκεκριµένη τοποθεσία τεχνολογικής παραγωγής και αυτή καθεαυτή την πόλη ως τεχνολογικό προϊόν». Αν αναλύσουµε την ανάπτυξη της αρχιτεκτονικής και της πολεοδοµίας κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, φαίνεται σαφές ότι ζούµε ακόµα στην ίδια κατάσταση του κόσµου που βιώναµε το 1969. Για να κατανοήσουµε το γεγονός αυτό, αρκεί να διαβάσουµε τα λόγια τής Keller Easterling στο δοκίµιό της «Ζώνη: Τα Χωρικά Λογισµικά της Ειδικής Πολιτικής ∆εξιοτεχνίας»2: «Ο αστικός χώρος σήµερα έχει καταστεί κινητή χρηµατοποιηµένη τεχνολογία, και µερικές από τις πιό ριζοσπαστικές αλλαγές σε µια παγκοσµιοποιηµένη υφήλιο καταγράφονται, όχι µε τη γλώσσα
The current socio political and economic situation in Greece is going through the hardest moments since the country joined the euro, due both to the world financial crisis and uncontrolled government spending. This epic fail of the global financial markets, which also represents an ethic fail, has been felt in the architectural scenario inasmuch as architecture is deeply related to the economy. Representing the current situation in a global architecture event, such as the Venice Biennale, may be a difficult task, because we cannot deny that architecture has been valued almost exclusively with respect to economics in the past ten years, and this crash is affecting medium and small practices worldwide. Manfredo Tafuri pointed in 1969, on his essay “Toward a Critique of Architectural Ideology”1 that “those who may wish to link architecture with the destiny of the city, can only conceive of the city itself as the specific site of technological production and as a technological product in itself.” If we analyze the development of architecture and urban planning in the past decades, it seems that we are still living in the same state-of-theworld that we lived in 1969. To understand this, just read the words of Keller Easterling on her essay “Zone: The Spatial Softwares of Extrastatecraft”2: “Today urban space has become a mobile, monetized technology, and some of the most radical changes to the globalizing world are being written, not in the language of law and diplomacy, but rather in the spatial information of infrastructure, architecture and urbanism.” Ultimately, both Tafuri and Easterling are talking about the relationship between architecture and political power and, of course, economics. According to this, the main fact here can be the question about how to reinforce
1. Manfredo Tafuri, Toward a Critique of Architectural Ideology [1969], που εκδόθηκε στον τόµο Architecture theory since 1968. Edited by K. Michael Hays, MIT Press, 1998. 2. Keller Easterling,“Zone: The Spatial Softwares of Extrastatecraft”. http://places.designobserver.com/feature/zone-thespatialsoftwares-of-extrastatecraft/34528/ [επίσκεψη στην ιστοσελίδα τον Ιούνιο 2011]. 3. Andrea Branzi, “No-Stop City, Residential Parking, Climatic Universal System” Domus 496 [Μάρτιος 1971].
!!made in athens:Layout 1
8/9/12
9:24 PM
Page 181
>
του νόµου και της διπλωµατίας, αλλά µάλλον µέσα στη χωρική πληροφορία των υποδοµών, της αρχιτεκτονικής και της αστικότητας». Σε τελική ανάλυση τόσο ο Tafuri όσο και η Easterling µιλούν για τη σχέση ανάµεσα στην αρχιτεκτονική και στην πολιτική ισχύ, που σαφώς σχετίζεται µε τα οικονοµικά της υπόθεσης. Σύµφωνα µε την άποψη αυτήν, το κυρίως θέµα εδώ µπορεί να είναι το ερώτηµα περί του πώς να ενισχύσουµε τον αρχιτεκτονικό λόγο και να µεταµορφώσουµε την οικονοµική κρίση σε επιστροφή της κριτικής σκέψης. Αν µπορούσαµε να βάλουµε στην άκρη την ιστορική απαισιοδοξία µέσα στην οποία µας βυθίζουν τα µέσα ενηµέρωσης σε καθηµερινή βάση, η κρίση αξιών της τελευταίας δεκαετίας µπορεί να είναι κατά την τρέχουσα στιγµή ο καταλύτης για µια νέα κατανόηση της οργανικής φύσης της πόλης. Ο Andrea Branzi έγραψε το 19713 ότι «η πόλη παύει να «αντιπροσωπεύει» το σύστηµα, αλλά γίνεται η ίδια το σύστηµα». Για να παρατηρήσουµε λεπτοµερώς το φαινόµενο αυτό που δηµιουργείται από τη σχέση ανάµεσα στην πόλη και το σύστηµα και µε απώτερο σκοπό να κατανοήσουµε πώς οι νέοι Έλληνες αρχιτέκτονες αντιδρούν σε αυτό µε ριζοσπαστική ουτοπική αντίληψη, που απέχει µακράν της αναχρονιστικής νοσταλγίας (ενθυµούµενοι εδώ τι είπε ο Andreas Huyssen: «η νοσταλγία µπορεί να είναι µια ουτοπία αντεστραµµένη»), υφίσταται η ανάγκη να αναγνωρίσουµε ότι ύστερα από συνεχείς οικονοµικές κρίσεις εργάζονται ενεργά χρησιµοποιώντας προσέγγιση κριτική, καθώς αναζητούν την αναδόµηση της κοινωνίας και του χώρου, µε σκοπό να µεταµορφώσουν εκείνο το «σύστηµα», που για τον Branzi είναι η πόλη. Σε αυτό το πλαίσιο δεν µπορούµε να αρνηθούµε τη σηµασία που έχει να γνωρίζουµε την τοπική µας ιστορία και πώς αυτή σχετίζεται µε το παγκόσµιο πλαίσιο –σήµερα η γνώση αυτή χρειάζεται περισσότερο από ποτέ άλλοτε– καθόσον κάθε τοπική δράση συνδέεται παγκόσµια µε νέες µορφές επικοινωνίας και ανταλλαγής πληροφοριών. Για να προσδιορίσουµε τη σύγχρονη ελληνική αρχιτεκτονική, ίσως η πιο ακριβής περιγραφή έγκειται σε µια διαδικασία συλλογισµού. Μια διαδικασία που διατρέχεται από τη µεταµόρφωση από τη «δόµηση» στην έρευνα, τα έργα και τις ιδέες: είµαστε µάρτυρες µιας κίνησης ανάµεσα στους νέους έλληνες αρχιτέκτονες, που αναζητούν απαντήσεις. Έναντι στην αίσθηση ότι είναι «αρχιτέκτονες στο κενό», υφίσταται η ανάγκη για αναπροσδιορισµό της πρακτικής στο βαθµό που η οικονοµική κρίση
181
the architectural discourse and transform the financial downturn into the return of critical thinking. If we are able to abandon the historical pessimism in which media have us immersed daily, the crisis of values of the past decade can be, in the current moment, the catalyst of a new understanding of the organic nature of the city. Andrea Branzi wrote in 19713 “the city no longer “represents” the system, but becomes the system itself.” In order to take an in-depth look at this phenomenon created by the relationship between the city and the system and with the aim to understand how young Greek architects are reacting to this with a radical utopian sight, far behind from an anachronistic nostalgia (remembering here Andrea Huyssen, “nostalgia can be a utopia in reverse.”), there is a need to recognize that after years of consecutive financial crises, they are actively working with a critical approach, looking for restructuring society and space, with the aim to transform that “system” which for Branzi is the city. In this context we cannot deny the importance of knowing our local history and how it relates with the global context. Nowadays, this knowledge is more needed than ever, inasmuch as every local action is globally connected with new forms of communication and information exchange. To define contemporary Greek architecture, maybe the more accurate description lies behind a process of reflection; A process that is passing through a transformation from the ʻbuiltʼ into research, projects, and ideas. We are witnessing a movement among young Greek architects in search of responses. Against the feeling of being “architects in the vacuum”, there is a need for a redefinition of the practice insofar as the financial crisis has an effect of questioning our social and cultural approach. The demand for objectivity and the rejection of the current situation constitute the starting point for a new achievement in the architectural arena, which is that architects are conscious again of their political implications and how they can use architecture to create a disruptive new reality, far away from the established in recent years. The subversion of market values and the renewed interest in the raison d'être of architecture can be easily recognized in the work of architects such as Aristidi Antonas, draftworks*, Andreas Angelidakis, and Point Supreme, among many others. We can use here Massimo Scolariʼs words, when
1. Manfredo Tafuri, Toward a Critique of Architectural Ideology [1969]. Published on Architecture theory since 1968. Edited by K. Michael Hays, MIT Press, 1998. 2. Keller Easterling,“Zone: The Spatial Softwares of Extrastatecraft”. http://places.designobserver.com/feature/zone-thespatialsoftwares-of-extrastatecraft/34528/ [visited in June 2012]. 3. Andrea Branzi, “No-Stop City, Residential Parking, Climatic Universal System” Domus 496 [March 1971].
!!made in athens:Layout 1
madeINathens
8/9/12
9:24 PM
Page 182
182 <
µάς έχει βάλει στη διαδικασία της εξέτασης της κοινωνικής και πολιτιστικής µας προσέγγισης. Η ανάγκη για αντικειµενικότητα και η απόρριψη της τρέχουσας κατάστασης συνιστούν την απαρχή ενός νέου επιτεύγµατος στο χώρο της αρχιτεκτονικής, το οποίο είναι ότι οι αρχιτέκτονες έχουν για ακόµα µία φορά αντίληψη των πολιτικών συνεπειών τους και του τρόπου µε τον οποίο µπορούν να χρησιµοποιήσουν την αρχιτεκτονική για να δηµιουργήσουν µια ανατρεπτική νέα πραγµατικότητα, που απέχει παρασάγγας από το κατεστηµένο των τελευταίων ετών. Η καταβύθιση της αξίας των αγορών και η ανανέωση του ενδιαφέροντος για το λόγο ύπαρξης της αρχιτεκτονικής µπορούν να αναγνωριστούν στο έργο αρχιτεκτόνων όπως, µεταξύ πολλών άλλων, του Αριστείδη Αντονά, των draftworks*, του Ανδρέα Αγγελιδάκη και των Point Supreme. Εδώ µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε τα λόγια τού Massimo Scolari, που έγραψε4: «Αυτού του είδους η κριτική στάση, που µέσω της ανάλυσής της δηµιουργεί τη νέα αρχιτεκτονική, επιλέγει να µη µένει στην εφεύρεση ή τη µεγάλη ιδέα, αλλά να κινηθεί µε υποµονή και ίσως µε µεγαλύτερη σιγουριά µέσω µιας διαδικασίας αποσαφήνισης». Με αυτήν την έννοια τα διάχυτα όρια ανάµεσα στην ουτοπία και τη δυστοπία εστιάζονται κριτικά στην αναζήτηση αιτιών και απαντήσεων. Οι αρχιτέκτονες έχουν αφήσει πίσω τους τη µνηµειακότητα σε µια προσπάθεια να πλησιάσουν περισσότερο τις µικρές λεπτοµέρειες, τη θεωρία, και να ασπαστούν την ιδέα ότι ένας αρχιτέκτων µπορεί να κατασκευάσει, ανορθώσει ή εγκαθιδρύσει πολλά άλλα πράγµατα πέραν ενός οικοδοµήµατος. Η εφικτή κατανόηση όλων των δυνατοτήτων που κρύβονται πίσω από τη λέξη «αρχιτεκτονική», µπορεί να προκαλέσει νέες δράσεις και έργα. Στο βιβλίο του «Το Τέλος της Ιστορίας και ο Τελευταίος Άνθρωπος»5 ο Francis Fukuyama σηµειώνει την ανάγκη διάκρισης ανάµεσα στο αναγκαίο και στο εξαρτώµενο ή τυχαίο και την ανάγκη για µια απόκριση διανοητική. Ο λόγος που δηµιούργησαν οι έλληνες αρχιτέκτονες τα τελευταία χρόνια, δεν παραµένει ένα απλό εργαλείο επικοινωνίας, αλλά σκοπεύει να καταστεί η διανοητική απόκριση που αναζητά ο Fukuyama: ένας καταλύτης προς καινούργιους τρόπους σκέψης, µια διαφορετική κατανόηση του κόσµου εντός του οποίου ζούµε και ένας τρόπος που µπορούµε να χρησιµοποιήσουµε τη στάση αυτή για τη δηµιουργία µιας «νέας αρχιτεκτονικής». Σε καιρό που αντιµετωπίζουµε το αδύνατο της ιδέας τού
Ανδρέας Αγγελιδάκης, Domesticated Mountain, 2012. Andreas Angelidakis, Domesticated Mountain, 2012.
he wrote4 “This sort of critical attitude, which in its analysis is creating the new architecture, opts not for invention or the great idea, but rather moves patiently and perhaps more surely through a process of clarification.” In this sense, the diffused limits between utopia and dystopia become critically focused in the search for reasons and answers. Architects have left monumentality in an attempt of getting closer to small details, to theory, and to embrace the idea that an architect can construct, erect or establish many other things than an edifice. A feasible understanding of all the possibilities behind the word “architecture” can be a powerful instigator for new actions and projects. Francis Fukuyama remarks in ʻThe End of History and the Last Manʼ5, the need for distinguishing between what is essential and what is contingent or accidental in world history and the need for an intellectual response. The discourse created by Greek architects in recent years goes beyond a simple tool of communication. It has the intention of being the intellectual response requested by Fukuyama, a catalyst of new ways of thinking, a different understanding of the world we live in and how we can use this attitude to create a “new architecture”. In times when we are facing the impossibility of the concept of “stepping back”, this viewpoint is based in our current social contradictions. However, at the same time, we can be fascinated by the possibilities of [re]constructing the system from the basis. If we agree with Chantal Mouffeʼs idea that there is no identity that is not formed from a difference6
4. Massimo Scolari et al., The New Architecture and the Avant-Garde. Από τη ∆ιεθνή συνάντηση περί αρχιτεκτονικής Architettura razionale, XV Triennale, [Μιλάνο: Franco Angeli, 1973]. 5. Francis Fukuyama, “The End of History and the Last Man”. Simon and Schuster, 1992. 6. Chantal Mouffe, “Le politique et ses enjeux. Pour une démocratie plurielle.” Paris, La Découverte/MAUSS, 1994. 7. Ελληνικές Κοινοβουλευτικές Εκλογές 2012 http://www.guardian.co.uk/world/greek-election-blog-2012/2012/jun/17/greekelectionsnot-end-hardship [επίσκεψη στην ιστοσελίδα τη 17η Ιουνίου 2012].
!!made in athens:Layout 1
8/9/12
9:24 PM
Page 183
>
183
«βήµατος πίσω», αυτή η αντιµετώπιση βασίζεται στις υπάρχουσες κοινωνικές αντιφάσεις, αλλά συγχρόνως µπορούµε να παραµένουµε γοητευµένοι από τις δυνατότητες [ανα]-δόµησης του συστήµατος σε αυτήν τη βάση. Αν συµφωνούµε µε την ιδέα τής Chantal Mouffe, ότι δεν υπάρχει καµία ταυτότητα που να µη σχηµατίζεται από µία διαφορά6, ίσως να είναι δυνατόν να ισχυριστούµε ότι από αυτήν τη σπασµωδική εποχή θα προκύψει µια νέα ταυτότητα, πέραν από τις καπιταλιστικές αντιλήψεις και τον καταναλωτισµό. Πρέπει να είµαστε αισιόδοξοι. Ο κόσµος εν γένει, και ειδικά ο ∆υτικός κόσµος, χρωστά πολλά στην Ελλάδα, αν και οι χρηµαταγορές και τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης συνεχίζουν να ισχυρίζονται το αντίθετο. Καθώς έγραφα το άρθρο αυτό, στην Ελλάδα ψήφιζαν στις Κοινοβουλευτικές Εκλογές του 20127. Θέλω να πιστεύω ότι επιλέγουν µια νέα µορφή αλληλεγγύης, µε το ιδανικό της δηµιουργίας ενός νέου οικονοµικού µοντέλου, που βασίζεται περισσότερο σε σχέσεις παρά σε αγορές. Κατά τον ίδιο τρόπο που η Ελλάδα µεταµόρφωσε την ιστορία του κόσµου δηµιουργώντας την ιδέα της «δηµοκρατίας» κατά τον 6ο π.Χ. αιώνα, µήπως σήµερα είµαστε µάρτυρες µιας άλλης ιστορικής µεταµόρφωσης που προέρχεται από την Ελλάδα, στην οποία ο ρόλος µας ως αρχιτέκτονες πρέπει να επανεξεταστεί και να αναδοµηθεί σύµφωνα µε αυτές τις νέες πολιτιστικές, κοινωνικοπολιτικές και οικονοµικές αξιώσεις; Οπότε σίγουρα θα ήταν σοφό να ρίξουµε µια κοντινότερη µατιά στην ελληνική αρχιτεκτονική σκηνή και να συνεχίσουµε να µαθαίνουµε από αυτούς. Βαρκελώνη, 17 Ιουνίου 2012
Αριστείδης Αντονάς, Urban Hall, 2011. Aristidi Antonas, Urban Hall, 2011.
maybe it is possible to say that from this convulse times a new identity will emerge, far away from capitalist thinking and consumerism. We should be optimistic. The world in general and the Western world in particular owes a lot to Greece, although the financial markets and mass media keep suggesting the opposite. While writing this article, people are voting in Greece on the Greek Legislative Elections 20127. I would like to imagine they are choosing a new kind of solidarity, with the ideal of creating a new economic model, based more on relationships rather than markets. In the same way that Greece transformed the history of the world by creating the concept of “democracy” back in the 6th century B.C., what if today we are being witnesses of another historical transformation coming from Greece, in which our role as architects is to be re-visited and restructured, according to new cultural, socio-political and economic requirements? Then definitely, it would be wise to look closer to the Greek architectural scenario and keep on learning from it. Barcelona June 17th, 2012
4. Massimo Scolari et al., The New Architecture and the Avant-Garde. From Architettura razionale, XV Triennale, international session of architecture [Milan: Franco Angeli, 1973]. 5. Francis Fukuyama, ʻThe End of History and the Last Manʼ. Simon and Schuster, 1992. 6. Chantal Mouffe, “Le politique et ses enjeux. Pour une démocratie plurielle.” Paris, La Découverte/MAUSS, 1994. 7. Greek Legislative Elections 2012 http://www.guardian.co.uk/world/greek-election-blog-2012/2012/jun/17/greekelections-not-endhardship [visited on June 17th, 2012].
Η Ethel Baraona Pohl είναι αρχιτέκτων, συγγραφέας και blogger. Έχει δηµοσιεύσει άρθρα της σε έντυπα όπως τα Domus, Quaderns, The New City Reader (έκδοση Κωνσταντινούπολης) και MAS Context. Είναι συν-ιδρύτρια του ανεξάρτητου εκδοτικού οίκου dpr-barcelona. Ethel Baraona Pohl is an architect, writer and blogger. She has written articles for Domus, Quaderns, The New City Reader [Istanbul edition] and MAS Context among others. Co-founder of the independent publishing house dpr-barcelona.
!!made in athens:Layout 1
8/9/12
11:03 PM
Page 334
!!made in athens:Layout 1
8/9/12
11:03 PM
Page 336